Dioscorea

HET XI. CAPITEL.

Van Wilden Wijngaert oft Tamus, t’onrecht VVilde Bryonie gheheeten.

Ghedaente.

Wilden Wijngaert brenght voort lange houtachtige, tamelijcken dicke, doncker roodachtige ranckachtige steelkens, met een ghekloven schorsse bekleedt, als de Wijngaert rancken zijn; met de welcke hy hem om al ’t gene dat daer by wast met veele omwindselen vlecht, ende met veele omloopen sich selven daerom draeyt, van onder tot boven toe klimmende: hy en heeft geen klauwierkens, als den Wijngaert oft de Bryonie. De bladeren zijn de Veyl-bladeren wat ghelijck, sacht, blinckende, die van de Sachte Klockskens Winde niet seer onghelijck. De bloemen zijn wit, kleyn ende veselachtigh, oft moschachtigh, [658] welrieckende, tros-ghewijs afhanghende; ende als die vergaen, soo komen daer bezien voort, t’samen by een ghelijck kleyne druyfkens wassende: de welcke eerst groen zijn, maer rijp wordende een scharlaken roode verwe krijghen. De wortel is dick, langh ende groot, vol lijmachtigh ende taey sap, soo dat sy in stucken ghewreven zijnde aen de vingheren blijft hanghen.

Plaetse.

Dit cruydt wast in donckere bosschen, ende diergelijcke woeste plaetsen, in sonderheyt die eenen waterighen grondt hebben. Men vindt het oock onder de Haselaers in Straesborgh, als Kyberus schrijft.

Tijdt.

In den Meert spruyten de scheutkens oft eerste uytbotselen van dit ghewas uyt der aerden: de bloemen verthoonen haer in den Mey; ende de bezien worden rijp omtrent den tijdt datmen de Wijndruyven beghint te plucken.

Naem.

In onse tael heeten wy dit ghewas Wilden Wijngaert, nae den Grieckschen naem Ampelos agria, dat is in ’t Latijn Vitis silvestris: het verschilt nochtans seer veel van dien Wilden Wijngaert die wy in ’t Latijn Labrusca oft Vitis vinifera silvestris noemen; den welcken van ons in ’t Capitel van den Wijngaert beschreven wordt, die oock in ’t Griecks Ampelos agria ghenoemt is. De ghemeynschap van desen naem is oorsaeck gheweest, dat Plinius in het eerste capitel van sijn 23.boeck dese twee soorten van ghewas niet wel en heeft konnen onderscheyden; maer de selve onder den anderen verwerret heeft. Welcke dwalinghe niet alleen in Plinius, maer oock in Avicenna, Serapio ende andere Arabisch schrijvers te berispen is: want sy alsoo wel als Plinius ghemeynt hebben, dat de Labrusca ende desen onse Wilden Wijngaert eenerhande dingh is; om dat sy beyden eenen ghemeynen naem van Vitis silvestris, dat is Wilden Wijngaert, voeren.

Voorts soo heet desen onsen Wilden Wijngaert oock in ’t Latijn Tamus: ende de vruchten oft bezien van den selven Uva Taminia; in ’t Italiaensch Tamaro. Dan de Staphisagria wordt van sommighe oock Uva Taminia gheheeten, doch t’onrecht ende valschelijck, seydt Plinius. De Hooghduytschen noemen dit ghewas Schmatwurtzel. Die van Savoyen behouden den Latijnschen naem, ende heeten dat oock Tamus oft Tanus. Van Plinius wordt het oock Salicastrum gheheeten; ende van sommighe Apotekers Sigillum Beatae Mariae, dat is Onser Vrouwen segel, als Ruellius vermaent.

Het en is de moeyte niet weerdigh, dat wy hier souden willen wederlegghen de meyninghe van de ghene die desen Wilden Wijngaert de Tweede Cyclaminus van de ouders segghen te wesen: want hunne meyninghe wordt lichtelijck omghestooten door het aenmercken van de grootte des wortels van dit ghewas. Want de wortel van de Tweede Cyclaminus is onnut, overtolligh ende seer kleyn; daer-en-teghen is de wortel van desen Wilden Wijngaert groot ende heel ghebruyckelijck. Dan de ghene die vastelijck wilt houden staende, dat desen Wilden Wijngaert de Ampelos meleana oft Bryonia melaena, dat is Swarte Bryonie is, die soude meer redens schijnen te hebben, het en waer saecke, dat wy verhoopten dat hy sijn meyninghe veranderen sal, als hy bemercken sal dat de oprechte Swarte Bryonie bekent geworden ende van ons in ’t voorgaende Capitel beschreven is. Dan niettemin, wat kan het schaden dat wy sijn dwalinghe berispen, ende niet alleen met ooghschijnelijcke ervarentheydt, maer oock met goede redenen bethoonen, dat desen Tamus oft Wilden Wijngaert voor de Swarte Bryonie gheensins te houden en is? Desen Wilden Wijngaert en heeft gheen klauwierken: de bezien en zijn niet swart, maer schoon rood. Daer-en-teghen heeft de Swarte Bryonie klauwierkens als den ghemeynen Wijngaert, ende brenght swarte bezien voort. Welcke teeckenen ghenoegh betoonen ’t groot ende merckelijck onderschil dat tusschen dese twee cruyden is.

Aerd.

De wortelen van Tamus oft Wilden Wijngaert zijn warm ende droogh tot in den derden graed: de bezien hebben oock dierghelijcken aerd; maer zijn nochtans wat onstercker in ’t wercken: dan soo wel de wortelen als de bezien hebben afvaghende ende scheydende krachten.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van desen Wilden Wijngaert, seydt Dioscorides, in wijn, die met Zee-Water vermenght is, ghesoden oft heet ghemaeckt ende dan met twee roomerkens waters inghenomen ende ghedroncken, doen door kamerganck de waterighe overvloedigheden lossen; ende zijn oock de watersuchtighen seer goet inghenomen.

Hy betuyght oock, dat de vruchten oft bezien gebruyckt, ende de huyt daer mede ghestreken, de sproeten ende vlecken van de huyt, door de hitte van de Son ende oock anders voortkomende, wegh nemen, ende de huyt heel suyver ende reyn maecken.

Dan de bezien van dit ghewas zijn niet alleen goet om de sproeten ende smerten des lichaems af te vaeghen ende te verdrijven, ende de huyt te suyveren, maer doen oock scheyden alle gheronnen bloet, ende alle blauw gheslaghen oft ghestooten placken verdwijnen ende vergaen: ’t selve doen oock de wortelen kleyn gheschrapt ende met een doecksken ghelijck een plaesterken daer op gheleydt.

De ionghe scheutkens van desen Wilden Wijngaert, die eerst uyt der aerden voortkomen, worden in pekel oft azijn ende sout bewaert, ende voor een goede spijse ghehouden, schrijft Dioscorides. Galenus, als wy in ’t voorgaende Capitel verhaelt hebben, betuyght oock ’t selve, segghende dat dese scheutkens over al ghegeten ende voor een goede ende oock lieffelijcke spijse ghehouden worden, door dien dat sy de maghe seer aenghenaem zijn door haer t’samentreckinghe die sy hebben; waer in sy voor beter te houden zijn, dan de spruytkens van de Bryonie, die (als voorseydt is) de maghe moeyelijck ende lastigh vallen, hoe iongh ende kleyn dat sy oock zijn: nochtans verstaen sommighe die woorden van Dioscorides ende Galenus niet al oft sy dit ghewas aenginghen, maer oft sy van de Swarte Bryonie, die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben, ’t selve gheseydt hadden.

De selve scheutkens, seydt Matthiolus, worden hedensdaeghs in Italien voor spijse gebruyckt, in sonderheyt van de Florentinen. ‘Tselve gheschiet in Spaegnien oock op sommighe plaetsen, als andere betuyghen.

Men seydt dat de wortelen van dit gewas seer ghesocht worden van de Verckens, ende dat sy de selve uyt der aerden haelen ende seer gheerne eten; ende dat sy daer soo grooten behaghen in nemen als in de wortelen van de Ronde Cyclamen, die daerom Verckens-broot geheeten [659] zijn. Dan indien iemandt om die oorsaecke alleen, ende om gheen andere redenen, desen onsen Wilden Wijngaert de Tweede Cyclaminus wilt segghen te wesen, soo sal hy oock noch veele andere cruyden den selven naem moghen, iae moeten mede-deylen. Want niet alleen de wortelen van dit ghewas, maer oock van veel meer andere, worden van de Verckens ghesocht, uytghehaelt, ende met grooten smaeck ende begheerte ghegeten: de welcke nochtans gheensins tot het geslacht van Cyclaminus en hooren, oft daer onder gherekent moghen worden. Daerom soude het een al te stout ende onbedacht bestaen wesen, dit gheslacht voor een mede-soorte van Cyclaminus te willen vastelijck houden, alleen om dieswille dat de wortelen van ’t selve de Verckens seer aenghenaem zijn.

BIIVOEGHSEL.

Den naem van Wilde Bryonie is dit cruydt by den ghemeynen man ende by veele gheleerde soo by ghebleven, dat het bijnae onmoghelijck is die ghewoonte uyt te roeyen: Volghende welcke meyninghe Lobel dit selve ghewas oock Wilde Bryonie noemt, in ’t Fransch Conleuree sauvage, ende oock Signet de Nostre Dame; in ‘t Latijn Bryonia silvestris; sommighe heetense Salomonis sigillum, ende Bryonia Galeni; de Italiaenen heetense Vite negra ende Tamaron; de Griecken Embegli melaena, seydt Bellonius: welcken naem hy over een seydt te komen met den ouden Grieckschen Ampelos melaena, oft den Latijnschen Vitis nigra. Veele andere met Lobel twijffelen oft de Vitalba oft Lijnen de Vitis silvestris soude moghen wesen. De bezien van dese soorten van ghewas, seydt den selven Lobel, zijn in ’t eerste groen, daer nae doncker rood, achter nae rijp wordende heel swart. Voorts de wortel is van fatsoen, grootte, kracht ende malsheyt die van de Bryonia gelijck, maer van buyten swart, van binnen wit: ’t welck Lobel daer meer af schrijft dan Dodoneus daer af vermaent heeft. Andere ghelijcken de wortel met die van de Wael-wortel, om dat sy vol taey sap is. Elcke druyve inhoudt dry oft vier keernen oft saden. Dit ghewas groeyt veel in Vranckrijck ende Duytschlandt, waer dat het op de haghen ende tuynen klimt, de selve bekleedende met sijn aerdighe ende langhworpighe druyven, ende schoone witte bloemen. Sommighe Italiaenen noemen Vite salvatica, oft Wilden Wijngaert, dat ghewas dat wy hier nae met naeme van Alfrancke sullen beschrijven.

Tame is de Moringa, een Oost-Indisch ghewas.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Wilde Bryonie van Lobel, is van kracht ende malsheydt die van de Bryonie gelijck; daer Dodoneus teghen strijdt: ten zy dat sy (’t welck niet en schijnt) van verscheyden cruyden ghesproken hebben.

Men heeft bevonden, seydt Lobel, dat dese Bryonie gedroncken, sterckelijck doet pissen, ’t graveel afdrijft, ende de maendtstonden verweckt: maer datse soo seer tot onkuysheydt soude verwecken, en willen de sommighe Matthiolus niet ghelooven: selfs, dat meer is, sy versekeren dat sy de lendenen onsterck maeckt, iae het bloet ende de nieren verhit. De Italiaenen ende de Griecken brenghen de ionghe spruyten van haeren Tamaro in Meert ende April op de merckt te koop, ende ghebruycken die als Asperges voor een spijse: de welcke nochtans (als sy bekennen) soo goedt ende smaeckelijck niet en zijn als de Asperges; maer den buyck weeck maecken, de maendtstonden verwecken, doen pissen, ende de milte kleyn maecken.

Dan sy segghen datse de draeyinghe des hoofts gheneest, de vallende sieckte, de popelsije, ende de gheraecktheyt.

De wortel, oft ’t sap daervan, met Honigh ende wijn ghedroncken, is seer goedt om de krop-klieren te doen vergaen. Van buyten worden de bladeren met wijn op de zeeren van de beesten gheleyt, die van den ploegh te trecken aen den hals oft elders ghequetst zijn.

Men leydtse oock op de verstuyckte leden.

De wortel van buyten met Honigh opgheleydt, gheneest, ende ontdoet de selve klieren ende gheswillen.

HET XI. KAPITTEL.

Van wilde wijngaard of Tamus, te onrecht wilde Bryonia genoemd. (Tamus communis heet nu Dioscorea communis)

Gedaante.

Wilde wijngaard brengt lange houtachtige, tamelijk dikke, donker roodachtige rankachtige steeltjes voort die met een gekloven schors bekleed zijn als de wijngaardranken waarmee hij zich om al hetgeen dat er bij groeit met vele omwindingen vlecht en met vele omlopen zichzelf daarom draait en van onder tot boven toe klimt en hij heeft geen klauwiertjes als de wijngaard of Bryonia. De bladeren zijn de klimopbladeren wat gelijk, zacht en blinkend en die van de zachte klokjeswinde vrij gelijk. De bloemen zijn wit, klein en vezelachtig of mosachtig, [658] welriekend en hangen trosvormig af en als die vergaan dan komen er bessen voort die tezamen bijeen als kleine druifjes groeien die eerst groen zijn, maar als ze rijp worden een scharlaken rode kleur krijgen. De wortel is dik, lang en groot, vol lijmachtig en taai sap zodat als ze in stukken gewreven zijn aan de vingers blijft hangen.

Plaats.

Dit kruid groeit in donkere bossen en diergelijke woeste plaatsen en vooral die een waterige grond hebben. Men vindt het ook onder de hazelaars in Straatsburg, als Kyberus schrijft.

Tijd.

In maart spruiten de scheutjes of eerste uitbottingen van dit gewas uit de aarde, de bloemen vertonen zich in mei en de bessen worden rijp omtrent de tijd dat men de wijndruiven begint te plukken.

Naam.

In onze taal noemen we dit gewas wilde wijngaard naar de Griekse naam Ampelos agria, dat is in het Latijn Vitis silvestris, het verschilt nochtans zeer veel van die wilde wijngaard die we in het Latijn Labrusca of Vitis vinifera silvestris noemen die van ons in het kapittel van de wijngaard beschreven wordt die ook in het Grieks Ampelos agria genoemd is. De gemeenschap van deze naam is oorzaak geweest dat Plinius in het eerste kapittel van zijn 23st boek deze twee soorten van gewas niet goed heeft kunnen onderscheiden, maar die onder elkaar verward heeft. Welke dwaling niet alleen in Plinius, maar ook in Avicenna, Serapio en andere Arabisch schrijvers te berispen is want ze hebben net zo als Plinius gemeend dat Labrusca en deze onze wilde wijngaard hetzelfde ding is omdat ze beiden een algemene naam van Vitis silvestris, dat is wilden wijngaard, voeren.

Voorts zo heet deze onze wilde wijngaard ook in het Latijn Tamus en de vruchten of bessen er van Uva Taminia, in het Italiaans tamaro. Dan Staphisagria wordt van sommige ook Uva Taminia genoemd, doch te onrecht en vals, zegt Plinius. De Hoogduitsers noemen dit gewas Schmatwurtzel. Die van Savoye behouden de Latijnse naam en noemen dat ook Tamus of Tanus. Van Plinius wordt het ook Salicastrum genoemd en van sommige apothekers Sigillum Beatae Mariae, dat is Onzer Vrouwen zegel, als Ruellius vermaant.

Het is de moeite niet waard dat we hier de mening van diegene zouden willen weerleggen die deze wilde wijngaard de tweede Cyclaminus van de ouders zeggen te wezen, want hun mening wordt gemakkelijk omgestoten door het aanmerken van de grootte van de wortels van dit gewas. Want de wortel van de tweede Cyclaminus is onnut, overtollig en zeer klein en daartegen is de wortel van deze wilde wijngaard groot en heel gebruikelijk. Dan diegene die vaststaande willen houden dat deze wilde wijngaard de Ampelos meleana of Bryonia melaena, dat is zwarte Bryonia is, die lijken meer redenen te hebben al is het zo dat we hopen dat hij zijn mening veranderen zal als hij merken zal dat de echte zwarte Bryonia bekend geworden en van ons in het voorgaande kapittel beschreven is. Dan niettemin, wat kan het schaden dat we zijn dwaling berispen en niet alleen met ogenschijnlijke ervaring, maar ook met goede redenen betonen dat deze Tamus of wilde wijngaard geenszins voor de zwarte Bryonia te houden is? Deze wilde wijngaard heeft geen klauwiertjes en de bessen zijn niet zwart, maar mooi rood. Daartegen heeft de zwarte Bryonia klauwiertjes zoals de gewone wijngaard en brengt zwarte bessen voort. Welke tekens genoeg betonen het groot en merkelijk verschil dat tussen deze twee kruiden is.

Aard.

De wortels van Tamus of wilde wijngaard zijn warm en droog tot in de derde graad en de bessen hebben ook diergelijke aard, maar zijn nochtans wat zwakker in het werken, dan zowel de wortels als de bessen hebben afvegende en scheidende krachten.

Kracht en werking.

De wortels van deze wilde wijngaard, zegt Dioscorides, in wijn die met zeewater vermengd is gekookt of heet gemaakt en dan met twee roemertjes water ingenomen en gedronken laten door kamergang de waterige overvloedigheden lossen en zijn ook voor de waterzuchtige zeer goed ingenomen.

Hij betuigt ook dat de vruchten of bessen gebruikt en de huid daarmee gestreken de sproeten en vlekken van de huid die door de hitte van de zon en ook anders voortkomen weg nemen en de huid heel zuiver en rein maken.

Dan de bessen van dit gewas zijn niet alleen goed om de sproeten en smarten van het lichaam af te vegen en te verdrijven en de huid zuiveren, maar laten ook alle gestold bloed scheiden en alle blauw geslagen of gestoten plekken verdwijnen en vergaan en hetzelfde doen ook de wortels klein geschrapt en met een doekje als een pleistertje er op gelegd.

De jonge scheutjes van deze wilde wijngaard die net uit de aarden voortkomen worden in pekel of azijn en zout bewaard en voor een goede spijs gehouden, schrijft Dioscorides. Galenus, zoals we in het voorgaande kapittel verhaald hebben, betuigt ook hetzelfde en zegt dat deze scheutjes overal gegeten en voor een goede en ook lieflijke spijs gehouden worden doordat ze de maag zeer aangenaam zijn door haar tezamen trekking die ze hebben waarin ze voor beter te houden zijn dan de spruitjes van Bryonia die (als gezegd is) de maag moeilijk en lastig vallen, hoe jong en klein dat ze ook zijn, nochtans verstaan sommige die woorden van Dioscorides en Galenus niet al of het dit gewas aanging, maar of ze van de zwarte Bryonia die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben hetzelfde gezegd hadden.

Die scheutjes, zegt Matthiolus, worden tegenwoordig in Italië voor spijs gebruikt en vooral in Florence. Hetzelfde gebeurt in Spanje ook op sommige plaatsen zoals andere betuigen.

Men zegt dat de wortels van dit gewas zeer gezocht worden van de varkens en dat ze die uit de aarde halen en zeer graag eten en dat ze daar zo’n groot behagen in nemen als in de wortels van de ronde Cyclamen die daarom varkensbrood genoemd worden [659] Dan indien iemand om die oorzaak alleen en om geen andere redenen deze onze wilde wijngaard de tweede Cyclaminus wil zeggen te wezen dan zal hij ook noch vele andere kruiden dezelfde naam mogen, ja moeten meedelen. Want niet alleen de wortels van dit gewas, maar ook van veel meer andere worden van de varkens gezocht, uitgehaald en met grote smaak en begeerte gegeten die nochtans geenszins tot het geslacht van Cyclaminus behoren of er onder gerekend mogen worden. Daarom zou het een al te stout en onbedachtzaam wezen om dit geslacht vast voor een medesoort van Cyclaminus te willen houden en alleen omdat de wortels er van de varkens zeer aangenaam zijn.

BIJVOEGING.

De naam van wilde bryonie is dit kruid bij de gewone man en bij vele geleerde zo bij gebleven dat het bijna onmogelijk is die gewoonte uit te roeien volgens welke mening Lobel dit gewas ook wilde bryonie noemt, in het Frans conleuree sauvage en ook signet de Nostre Dame, in het Latijn Bryonia silvestris, sommige noemen het Salomonis sigillum en Bryonia Galeni, de Italianen noemen het vite negra en tamaron, de Grieken embegli melaena, zegt Bellonius, welke naam hij overeen zegt te komen met de oude Griekse Ampelos melaena of de Latijnse Vitis nigra. Vele anderen met Lobel twijfelen of de Vitalba of lijnen de Vitis silvestris zou mogen wezen. De bessen van deze soorten van gewas, zegt dezelfde Lobel, zijn in het begin groen en daarna donkerrood en later als ze rijp worden heel zwart. Voorts de wortel is van vorm, grootte, kracht en malsheid die van Bryonia gelijk, maar van buiten zwart en van binnen wit wat Lobel er meer van schrijft dan Dodonaeus ervan vermaand heeft. Andere vergelijken de wortel met die van de waalwortel omdat ze vol taai sap is. Elke druif bevat drie of vier kernen of zaden. Dit gewas groeit veel in Frankrijk en Duitsland waar het op de hagen en tuinen klimt en die bekleedt met zijn aardige en langwerpige druiven en mooie witte bloemen. Sommige Italianen noemen Vite salvatica of wilde wijngaard dat gewas dat we hierna met naam van alfrank zullen beschrijven.

Tame is de Moringa, een Oost-Indisch gewas.

Aard, kracht en werking.

De wortel van wilde Bryonia van Lobel is van kracht en malsheid die van de Bryonia gelijk daar Dodonaeus tegen strijdt, tenzij dat ze (wat niet schijnt) van verschillende kruiden gesproken hebben.

Men heeft bevonden, zegt Lobel, dat deze Bryonia gedronken sterk laat plassen, het niergruis afdrijft en de maandstonden verwekt, maar dat ze zo zeer tot onkuisheid zou verwekken dat willen sommige van Matthiolus niet geloven en zelfs, dat meer is, ze verzekeren dat ze de lendenen zwak maakt, ja het bloed en de nieren verhit. De Italianen en de Grieken brengen de jonge spruiten van hun tamaro in maart en april op de markt te koop en gebruiken die als asperges voor een spijs die nochtans (als ze bekennen) niet zo goed en smakelijk zijn als de asperges, maar de buik week maken, de maandstonden verwekken, laten plassen en de milt klein maken.

Dan ze zeggen dat ze de draaiing van het hoofd geneest, vallende ziekte, m. s. en hersenbloeding.

De wortel of het sap ervan met honing en wijn gedronken is zeer goed om de kropklieren te laten vergaan. Van buiten worden de bladeren met wijn op de zeren van de beesten gelegd die van de ploeg te trekken aan de hals of elders gekwetst zijn.

Men legt ze ook op de verstuikte leden.

De wortel van buiten met honing opgelegd geneest en ontdoet die klieren en gezwellen.