Athamanta

HET IV. CAPITEL.

Van oprecht Petroselinon.

Gheslacht.

Van het oprecht Petroselinon hebben de oude meesters seer luttel gheschreven: ende daerom en is het niet te verwonderen, dat het hedensdaeghs niet ten vollen bekent is, ende datter verscheyden cruyden ghevonden worden die den naem Peterselie voeren. Want Dioscorides schrijft, dat het Petroselinon saedt heeft als dat van de Ammi, doch stercker van reuck, scherper ende nae specerije rieckende: anders en schrijft hy daer niet meer van, noch en gheeft ons niet te kennen wat ghedaente de bladeren oft wat verwe de bloemen moghen hebben, oft hoe groot de wortelen moghen wesen. Plinius en heeft daer noch soo veel niet van gheschreven. Theophrastus en heeft den naem selve van Petroselinon niet eens vermaent, ter wijle hy alleenlijck van Selinon, Hipposelinon, Elioselinon ende Oreoselinon ghesproken heeft. Daerom sullen wy hier twee cruyden uyt Leonarth Fuchs ende Matthijs de Lobel beschrijven, die van hun voor het oprecht Petroselinum ghehouden zijn gheweest.

Ghedaente.

1. Het oprecht Petroselinon, nae de meyningh van Fuchsius, en heeft gheen wijt uytghespreyde ende diep ghesneden bladeren als die van Hof-Eppe oft Peterselie; maer heeft langhworpighe bladeren, van veel, kleyner, rondom ghekerfde, ende aen beyde sijden van een middelsteelkens oft ribbeken wassende bladeren tsamen ghevoeght, de eerst uytkomende bladeren van de kleyne Pimpernelle eenighsins doch niet heel ghelijckende. Den steel is dun; ende wast omtrent anderhalven voet hoogh; ende daer op komen voort kleyne kroonkens, voortbrenghende witte bloemkens; ende daer nae kleyn saedt, dat bruyn oft swartachtigh is, den sade van Ammi oft van Ghemeyne Peterselie niet seer onghelijck, maer beter ende aromatijcker van reuck, wat scherpachtigh van smaeck. De wortel is dun, ende heeft veele aenwassende faselingen.

2. Oprecht Petroselinum van Lobel, is ’t ghene dat te Venetien Petroselinum Macedonicum heet; ’t welck bladeren heeft als Hof-Eppe, oft beter, als de Pimpinelle. Den steel is anderhalven voet hoogh; de kroonkens zijn witachtigh: het saedt is kleyn, dat haest vergaet oft verdwijnt, als den selven Lobel betuyght, van smaeck, kracht ende werckinghe slapper ende onstercker dan het saedt van de Hof-Eppe oft Ghemeyne Peterselie. Dan oft dit het oprecht ende waerachtigh Petroselinum van de ouders is, dat is hem onbekent, soo hy daer noch meer by seydt.

Plaetse.

Het Petroselinum wierdt hier voortijdts gesocht in steyle rotsighe ende steenachtighe plaetsen, daer het van selfs groeyde, ende sijnen naem nae voerde: dan het beste was ’t ghene dat in Macedonien wies; ende daer van heeft het sijnen toenaem Petroselinum Macedonicum behouden. De soorte van dese Vremde Peterselie, daer Fuchsius van vermaent, wast oock op diergelijcke steenachtighe dorre plaetsen van Hooghduytschlandt.

Tijdt.

De vremde Peterselie van Fuchsius bloeyt in de hoven van sommighe cruydt-beminners hier te lande in Hoymaendt; ende levert haer saedt in Oogstmaendt.

Naem.

Dese vremden Peterselie wordt geheeten in ’t Griecks Petroselinon, dat is Steen-Eppe, nae de steenachtighe oft rotsighe plaetsen daer sy groeyt; in ’t Latijn Petrapium ende Petroselinum Macedonicum; om dat de beste uyt Macedonien ghehaelt pleegh te worden. In de Apoteken en is sy niet bekent. [1090]

De soorte van Petroselinum hier van Fuchsius vermaent is van sommighe voor Amomum aenghesien ende ghehouden gheweest; doch met seer groote dwalinge ende misverstant: want het Amomum verschilt daer seer veel van als claerlijcke ende ooghschijnelijck blijcken kan uyt de beschrijvinghe van Amomum by Dioscorides. Dan wy houdense voor de oprechte Peterselie van de ouders; ende, sullen by die meyninghe blijven tot der tijdt toe dat ons iemandt een ander ghewas toonen sal dat de Hof-Eppe beter ghelijckt; ende dat sulcken saedt voortbrenght als dat van de Peterselie behoort te wesen. Maer het saedt alleen kan ons ghenoegh bevestighen in dit gevoelen; ghemerckt dat het soo wel met den sade van het oprecht Petroselinum over een komt, datter gheen ander saedt meer gelijckenisse mede soude konnen hebben: want dat is scherp van smaeck, beter van reuck dan Ammi-saedt, ende wat specerijachtigh rieckende: daer teghen en strijdt de gedaente van de bladeren oock gantschelijck niet; want al is ’t saecke dat sy andere soorten van Eppe niet volkomentlijck en ghelijcken, nochtans en zijn sy de selve niet heel onghelijck van maecksel.

Aengaende het gheslacht van vremde Petroselinum, dat Lobel Petroselinum Macedonicum Venerorum noemt, dat selve en komt, nae mijn gevoelen, soo wel met het oprecht Petroselinum niet over een als het voorgaende; ende Lobel selve en derft ons niet versekeren, oft het voor het waerachtigh Petroselinum te houden is oft niet.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het saedt van Petroselinum wordt, nae het schrijven van Dioscorides ende Galenus, meest ghebruyckt: ende dat selve is warm ende droogh van aerdt, met eenighe doorsnijdende oft dunmaeckende verdeylende kracht; daer door heeft het macht om de pisse te doen rijsen, ende de maendtstonden te verwecken; ende, als sommighe daer uyt besluyten, soo heeft het kracht om den steen van de nieren oft blase te breken oft te morselen, ende den selven, als hy kleyn ghebroken is, ende tot graveel gebroght, lichtelijcken te doen rijsen, ende met de pisse voortkomen.

Dit selve saedt scheydt oock alle winden ende opblasinghen; ende gheneest midts dien de pijnen, weedommen ende krimpselen van de maghe ende van den buyck, als Galenus betuyght.

Het is oock seer goedt ghebruyckt teghen alle koude ghebreken van der sijden, lendenen, nieren ende blase.

In alle Theriakel compositien die het verghift wederstaen, ende oock in de ghene die het water lossen, is dit oock goet vermenght, als Dioscorides seydt.

Het saedt van de vremde Peterselie is by Fuchsius beschreven, die wy voor het oprecht Petroselinum houden, heeft alle de voorseyde kracht ende eyghentheyt, nae het uytwijsen van haer ghedaente, reuck ende smaeck.

BIIVOEGHSEL.

In ’t Latijn wordt dit teghenwoordigh ghewas van sommighe Apium ghenoemt; ende in ’t Hooghduytsch Stein Epffich ende Stein Peterlin; in ’t Fransoys Persil des roches oft Persil estrange; ende daer nae hier te lande oock Vremde Peterselie, om dat het hier uyt vremde landen komt: Lobel noemt het Petroselinum Macedonicum; in ’t Nederduytsch Steen-Eppe, in ’t Fransch Ache des rochiers; in ’t Spaensch Apioque cresce en Las piedras; in ’t Enghelsch Steen Persely; in Italien heet het Petroselino ende Petrosello Macedonico; hier te lande oock wel Venetiaensche Steen-Eppe.

Aengaende den naem Vremde Peterselie, soo moghtmen by de gheslachten van Vremdt Selinum oft Selinum peregrinum van Clusius beschreven wel in ’t kort verhaelen.

1. Het eerste heeft bladeren als Coriander oft Wilde Breebladighe Pastenaken ter aerden verspreydt; daer tusschen spruyt den steel, anderhalven voet hoogh, seer ghetackt, draghende kroonkens met witachtigh bloemen, ende daer nae saedt als dat van ghemeyne Peterselie, scherp ende heet van smaeck, sterck van reuck. De wortel is langh, vinghers dick, wit, welrieckende, van smaeck de Eppe oft Peterselie wortel ghelijckende. Sy wast in Spaegnien aen de kanten van de Wijngaerden omtrent Salamanca; bloeyt in Hoymaendt; ‘t saedt is rijp in Oogstmaendt.

2. De ander soorte heeft veele bladeren uyt de wortel, als die van Dulle Kervel; dan de ghene, die om den steel wassen, zijn kleyner; ende desen steel is by de twee voeten hoogh, somtijdts alleen, somtijdts met ettelijcke andere verselt; daer op staen kroonkens met witte bloemen, ende daer nae volght plat saedt, kleyner dan dat van de Ferula. De wortel is eenen vingher dick, wit, welrieckende, ende wat scherpachtigh van smaeck. Dese wast oock in Spaegnien in opene locht, ende bloeyt als d’ander.

Oprecht Petroselinum, seydt Fabius Columna, wast aen de steenrotsen, ende pleegh van daer ghehaelt, ende niet in de hoven onderhouden te worden oft ghesaeyt; maer wierdt meest uyt Macedonien ghebroght, ende hiet daerom Macedonicum Petroselinon; oft nae de plaetse daerse meest groeyde, Estraticum Petroselinum. Doch het en wast soo veel in Macedonien niet, datter al de wereldt ghenoegh soude moghen zijn, seydt Galenus; daerom salmen het oock moghen uyt Albanien oft Epiris halen, nerghens elders wassende dan tusschen de spleten der steenrotsen ende hooghe klippen. Het is een verscheyden gheslacht van alle de andere, met saedt als Komijn, witter ende kleyner dan Comijn, het Oreoselinon ghelijcker, beter van reuck, ende specerijachtigh, scherper, iae volkomen bitter van smaeck.

Mede-soorten van Steen-Eppe, in ’t Latijn Petroselini succedaneum, is dat ghewas, seydt Fabius Columna, ’t welck in Italien tusschen de spleten van de steenrotsen groeyt, ende Saxifraga van sommighe gheheeten wordt, maer in Apulien van den ghemeynen man Ancto selvaggio, om dat het de Dille soo wel ghelijckt. De bladeren zijn zeegroen oft blauwachtigh, als de Ruyte oft Kool; maer van reuck de ghemeyne Hof-Peterselie ghelijck; dan sy zijn totde middelzenuwe toe ghesneden, als de eerste Dille-bladeren, doch dicker ende ghelijfvigher, verdeylt als Hof-Peterselie-bladeren, in de ronde uytghespreydt; van smaeck scherper ende bitterer. De wortel is langh, als die van ghemeyne Peterselie, maer wat effener, van smaeck ende reuck scherper ende bitterer. Den stam is dun, met weynigh sijd-steelen, ende kleyner smaller bladeren, niet meer dan in drijen ghesneden. De saedt-kranssen zijn witachtigh, kleyn, rondt, kortachtigh; het saedt is oock als ghemeyn Peterselie-saedt, maer witter, ende ghevoort als Comijn, welrieckende, grooter, scherper, specerijachtigher, ende seer bitter van smaeck.

Noch van de krachten.

Dese Eppe is warm ende droogh tot schier in den derden graed; in sonderheyt het saedt. Het water, daer het saedt oft dit gantsche cruydt in ghesoden is, gheneest de geelsucht, watersucht, ende ’t graveel, alsmen daer van dry oncen tseffens tweemael daeghs eenen tijdt langh inneemt. Het ghedistilleert water van de selve is goet teghen de voorseyde ghebreken.

Het saedt met meel van de gherooste Gerste oft met versch Broodt, is goedt gheleydt op de ontstekinghen van de ooghen; ende op alle gheslachten van opdrachtigheden, roose ende wildt vier; ende teghen den brandt van den maghe.

De bladers zijn oock bitter ende heet van smaeck, verdeylende van krachten; maer nochtans onstercker dan het saedt. De selve bladeren ghestooten ende opgheleydt, ontdoen ’t gheronnen melck dat in de borsten is.

De wortel is onstercker dan het saedt; anders is sy als die van de andere soorten van Eppe; te weten doorsnijdende, afvagende ende openende alle verstoptheden van ’t inghewant; maer de schorsse oft schelle van de selve heeft wel de meeste kracht.

De Spaegniaerts versekeren, dat beyde de vremde soorten van Selinum uytermaten krachtigh zijn om de pisse te lossen; te weten alsmen ’t heele cruydt siedt, oft de wortelen in water weyckt; ende dat water oft afsiedtsel te drincken gheeft.

Het Petroselinum van Macedonien is het beste als dit scherpste is, ende oock het bitterste; hier van wordt de Theriakel meest soo bitter; ende daer toe wordt dese soorte alleen verkosen.

De mede-soorte van het oprecht Petroselinum heeft groote kracht om de pis te doen voortkomen, ende de steenkens ende ’t graveel van de nieren uyt te drijven. Het wordt van sommighe by de Theriakel ghedaen, niet teghen het verghift; maer op dat het de slappe maegh ende de leversucht door sijn bitterheydt ende fijnigheyt van deelen ende afvaghende kracht ghenesen kan.

HET IV. KAPITTEL.

Van echt Petroselinon. (Athamanta macedonica)

Geslacht.

Van het echt Petroselinon hebben de oude meesters zeer weinig geschreven en daarom is het niet te verwonderen dat het tegenwoordig niet te volle bekend is en dat er verschillende kruiden gevonden worden die de naam peterselie voeren. Want Dioscorides schrijft dat het Petroselinon zaad heeft als dat van de Ammi, doch sterker van reuk, scherper en naar specerijen ruikt en schrijft er niet meer van, noch geeft ons niet te kennen welke gedaante de bladeren of welke kleur de bloemen mogen hebben of hoe groot de wortels mogen wezen. Plinius heeft er ook niet zoveel van geschreven. Theophrastus heeft de naam van Petroselinon niet eens vermaand terwijl hij alleen van Selinon, Hipposelinon, Elioselinon en Oreoselinon gesproken heeft. Daarom zullen we hier twee kruiden uit Leonarth Fuchs en Matthijs de Lobel beschrijven die van hun voor het echt Petroselinum gehouden zijn geweest.

Gedaante.

1. Het echte Petroselinon, naar de mening van Fuchsius, heeft geen wijdt uitgespreide en diep gesneden bladeren als die van hofeppe of peterselie, maar heeft langwerpige bladeren die van veel kleiner zijn en rondom gekerfd en aan beide zijden van een middelsteeltje of ribje groeiende bladeren tezamen gevoegd zijn en enigszins op de net uitkomende bladeren van de kleine pimpernel doch niet geheel lijken. De steel is dun en groeit omtrent vijf en veertig cm hoog en daarop komen kleine kroontjes voort die witte bloempjes voortbrengen en daarna klein zaad dat bruin of zwartachtig is en op het zaad van Ammi of van gewone peterselie lijkt, maar beter en aromatischer van reuk en wat scherpachtig van smaak. De wortel is dun en heeft vele aangroeiende vezels.

2. Echt Petroselinum van Lobel is hetgeen dat te Venetië Petroselinum Macedonicum heet wat bladeren heeft als hofeppe of beter als Pimpinella. De steel is vijf en veertig cm hoog en de kroontjes zijn witachtig, het zaad is klein dat gauw vergaat of verdwijnt, zoals dezelfde Lobel betuigt, van smaak, kracht en werking slapper en zwakker dan het zaad van hofeppe of gewone peterselie. Dan of dit het echte en ware Petroselinum van de ouders is, dat is hem onbekend zo hij er noch meer bij zegt.

Plaats.

Petroselinum werd hier vroeger gezocht in steile rotsige en steenachtige plaatsen daar het vanzelf groeide en zijn naam naar voerde, dan het beste was hetgeen dat in Macedonië groeide en daarvan heeft het zijn toenaam Petroselinum Macedonicum behouden. De soort van deze vreemde peterselie daar Fuchsius van vermaant groeit ook op diergelijke steenachtige dorre plaatsen van Hoogduitsland.

Tijd.

De vreemde peterselie van Fuchsius bloeit in de hoven van sommige kruidbeminnaars hier te lande in juli en levert zijn zaad in augustus.

Naam.

Deze vreemde peterselie wordt in het Grieks Petroselinon genoemd, dat is steeneppe, naar de steenachtige of rotsige plaatsen daar ze groeit, in het Latijn Petrapium en Petroselinum Macedonicum omdat de beste uit Macedonië gehaald plag te worden. In de apotheken is ze niet bekend. [1090]

De soort van Petroselinum hier van Fuchsius vermaand is van sommige voor Amomum aangezien en gehouden geweest, doch met zeer grote dwaling en misverstand, want het Amomum verschilt er zeer veel van als duidelijk en ogenschijnlijk blijken kan uit de beschrijving van Amomum bij Dioscorides. Dan we houden het voor de echte peterselie van de ouders en zullen bij die mening blijven tot de tijd toe dat iemand ons een ander gewas tonen zal dat beter op de hofeppe lijkt en dat zulk zaad voortbrengt als dat van de peterselie behoort te wezen. Maar het zaad alleen kan ons in deze mening genoeg bevestigen, gemerkt dat het zo goed met het zaad van het echt Petroselinum overeen komt dat er geen ander zaad meer gelijkenis mee zou kunnen hebben want dat is scherp van smaak en beter van reuk dan Ammizaad en ruikt wat specerijachtig, daartegen strijdt de gedaante van de bladeren ook gans niet want al is het zo dat ze niet volkomen op de andere soorten van eppe lijken, nochtans zijn ze die niet geheel ongelijk van vorm.

Aangaande het geslacht van vreemde Petroselinum dat Lobel Petroselinum Macedonicum Venerorum noemt, dat komt, naar mijn mening, niet zo goed met het echte Petroselinum overeen als het voorgaande en Lobel zelf durft ons niet te verzekeren of het voor het ware Petroselinum te houden is of niet.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van Petroselinum wordt, naar het schrijven van Dioscorides en Galenus, meest gebruikt en dat is warm en droog van aard met enige doorsnijdende of dun makende verdelende kracht en daardoor heeft het macht om de plas te laten rijzen en de maandstonden te verwekken en zoals sommige er uit besluiten heeft het kracht om de steen van de nieren of blaas te breken of te vermorzelen en die als hij klein gebroken is en tot gruis gebracht gemakkelijk te laten rijzen en met de plas voortkomen.

Dit zaad scheidt ook alle winden en opblazingen en geneest daardoor de pijnen, weedom en krampen van de maag en van de buik, als Galenus betuigt.

Het is ook zeer goed gebruikt tegen alle koude gebreken van de zijden, lendenen, nieren en blaas.

In alle teriakel composities die het vergif weerstaan en ook in diegene die het water lossen is dit ook goed vermengd, als Dioscorides zegt.

Het zaad van de vreemde peterselie is bij Fuchsius beschreven die we voor het echt Petroselinum houden en heeft alle voor vermelde kracht en eigenschap naar het uitwijzen van haar gedaante, reuk en smaak.

BIJVOEGING.

In het Latijn wordt dit tegenwoordig gewas van sommige Apium genoemd en in het Hoogduits Stein Epffich en Stein Peterlin, in het Frans persil des roches of persil estrange en daarnaar hier te lande ook vreemde peterselie omdat het hier uit vreemde landen komt, Lobel noemt het Petroselinum Macedonicum, in het Nederduits steeneppe, in het Frans ache des rochiers, in het Spaans apioque cresce en las piedras, in het Engels steen persely, in Italie heet het petroselino en petrosello Macedonico en hier te lande ook wel steeneppe uit Venetië.

Aangaande de naam vreemde peterselie, zo mach men hierbij de geslachten van vreemde Selinum of Selinum peregrinum die van Clusius beschreven zijn wel in het kort verhalen.

(Peucedanum oreoselinon) 1. Het eerste heeft bladeren als koriander of wilde breedbladige pastinaken die ter aarde verspreid zijn en daartussen spruit de steel van vijf en veertig cm hoog die zeer getakt is en kroontjes draagt met witachtige bloemen en daarna zaad als dat van gewone peterselie dat scherp en heet van smaak is en sterk van reuk. De wortel is lang, vingers dik, wit en welriekend en lijkt van smaak op eppe of peterselie wortel. Ze groeit in Spanje aan de kanten van de wijngaarden omtrent Salamanca en bloeit in juli, het zaad is rijp in augustus.

2. De andere soort geeft vele bladeren uit de wortel als die van dolle kervel, dan diegene die om de steel groeien zijn kleiner en deze steel is bij de zestig cm hoog en soms alleen, soms met ettelijke andere vergezeld en daarop staan kroontjes met witte bloemen en daarna volgt plat zaad dat kleiner is dan dat van Ferula. De wortel is een vinger dik, wit, welriekend en wat scherpachtig van smaak. Deze groeit ook in Spanje in open lucht en bloeit als de ander.

Echt Petroselinum, zegt Fabius Columna, groeit aan de steenrotsen en plag vandaar gehaald en niet in de hoven onderhouden te worden of gezaaid, maar werd meest uit Macedonië gebracht en heet daarom Macedonicum Petroselinon of naar de plaats daar ze het meest groeide Estreaticum Petroselinum. Doch het groeit niet zoveel in Macedonië dat er voor de hele wereld genoeg zou zijn, zegt Galenus, daarom zal men het ook uit Albanië of Epiris mogen halen waar het nergens elders groeit dan tussen de spleten van de steenrotsen en hoge klippen. Het geslacht verschilt van alle andere, met zaad als komijn dat witter en kleiner is dan komijn en meer op Oreoselinon lijkt, beter van reuk en specerijachtig, scherper, ja volkomen bitter van smaak.

Medesoorten van steeneppe, in het Latijn Petroselini succedaneum, is dat gewas, zegt Fabius Columna, wat in Italie tussen de spleten van de steenrotsen groeit en Saxifraga van sommige genoemd wordt, maar in Apulie van de gewone man ancto selvaggio omdat het zo goed op dille lijkt. De bladeren zijn zeegroen of blauwachtig zoals ruit of kool, maar van reuk de gewone hofpeterselie gelijk, dan ze zijn tot de middelzenuw toe gesneden zoals de eerste dillebladeren, doch dikker en steviger en verdeeld als hofpeterseliebladeren en in de rondte uitgespreid, van smaak scherper en bitterder. De wortel is lang als die van gewone peterselie, maar wat meer effen en van smaak en reuk scherper en bitterder. De stam is dun met weinig zijstelen en kleinere smallere bladeren die niet meer dan in drieën gesneden zijn. De zaadkransen zijn witachtig, klein, rond en kortachtig, het zaad is ook als gewoon peterseliezaad, maar witter en gevoord als komijn, welriekend, groter, scherper, meer specerijachtig en zeer bitter van smaak.

Noch van de krachten.

Deze eppe is warm en droog tot vrijwel in de derde graad en vooral het zaad. Het water daar het zaad of dit ganse kruid in gekookt is geneest de geelzucht, waterzucht en niergruis als men daarvan drie ons tegelijk tweemaal per dag een tijd lang inneemt. Het gedistilleerd water er van is goed tegen de voor vermelde gebreken.

Het zaad met meel van de geroosterde gerst of met vers brood is goed gelegd op de ontstekingen van de ogen en op alle geslachten van uitslag, roos en wild vuur en tegen de brand van de maag.

De bladeren zijn ook bitter en heet van smaak, verdelend van krachten, maar nochtans zwakker dan het zaad. Die bladeren gestoten en opgelegd lossen op het gestolde melk dat in de borsten is.

De wortel is zwakker dan het zaad, anders is ze als die van de andere soorten van eppe, te weten doorsnijdend, afvegend en opent alle verstoppingen van het ingewand, maar de schors of schel ervan heeft wel de meeste kracht.

De Spanjaarden verzekeren dat beide vreemde soorten van Selinum uitermate krachtig zijn om de plas te lossen, te weten als men het hele kruid kookt of de wortels in water weekt en dat water of afkooksel te drinken geeft.

Het Petroselinum van Macedonië is het beste als dit scherpste is en ook het bitterste en hiervan wordt de teriakel meest zo bitter en daartoe wordt deze soort alleen gekozen.

De medesoort van het echt Petroselinum heeft grote kracht om de plas te laten voortkomen en de steentjes en het niergruis van de nieren uit te drijven. Het wordt van sommige bij de teriakel gedaan en niet tegen het vergif, maar zodat het de slappe maag en de leverzucht door zijn bitterheid en fijnheid van delen en afvegende kracht genezen kan.