Raphia

Indiaensche vruchten, als Castanien, ende Pingels, Pijnappelen van Peru, Iaiama; ende andere. 23.

Nae de Myrobalanen, die voor soorten van Pruymen ghehouden worden, sullen wy ettelijcke Indiaensche vruchten beschrijven, andere hierlandtsche vruchten als Castanien ende Pingels ghelijckende.

Een Indiaensche vrucht als een Castanie, van Monardes beschreven (in ’t Latijn Fructus cholagogus) wast in het vaste landt van de Nieuwe Werelt, ende wordt van daer in Spaegnien ghebroght. Sy is de vrucht van eenen seer grooten boom; ende heeft de ghedaente van een Castanie, met gheen ruyghe, maer heel effene schorsse bedeckt, binnen in een Castanie heel wel ghelijckende, maer sonder schellen, bijnae vierkantigh, in twee stucken verdeylt, ende in het midden ghescheyden ende heel bewonden met een dun vliesken. Dese vrucht wordt groen oft versch ghegheten, oft ghestooten ende met Wijn inghenomen; oft alsse droogh is, dan stamptmense, ende men geeft dat poeder met Wijn oft Hoender-nat te drincken; oft alsmen begeert datse min ghewelt doe, dan wordtse ghebraden. Doch hoe sy inghenomen wordt, sy maeckt den buyck weeck, sonder eenighe moeyelijckheydt, als het lichaem daer toe eerst bereydt is, ende alsmen ons draeght ghelijckmen doet alsmen eenighe andere purgatie inghenomen heeft. Dan het uyterste velleken moet men wegh worpen, anders soude het ons seer veel quaetst doen: dat is, sy soude braecken in onmacht vallen, ende quaede buyck-loopen veroorsaecken. Sy is warm in den eersten graed.

Sulcks zijn de Castaneae purgativae die in Nicaragua van West-Indien wassen, hoe wel dat sommighe daer een kleyn onderschil in willen stellen.

Leucoma, alsoo in Peru ghenoemt, is een boomvrucht, onse Castanie van grootte ende ghedaente seer ghelijck, goedt ende aenghenaem om eten, ende met haer samentreckinghe bequaem om allerley vloet des buycks te stelpen. Den boom is seer groot, sterck ende vast van hout, met bladeren als die van Arbutus.

Castanie van Peru, van Clusius beschreven, is oock bijnae rondt, dan is ter sijden wat inghedouwt, bedeckt met een tamelijcken dicke schorsse, doch breuckigh, ende bijna voosachtigh, uyt den bruynen wat geelachtigh van verwe; daer onder schuylen ontallijcke dunne doch stijve doornen, aen de buytenste snoester vast houdende: dan de middelste schelle is bruyn, niet dick, maer taey, ende geensins breucksaem, van binnen effen ende blinckende: daer in schuylt de keest, van grootte ende verwe een ghepelde oft gheschelde Amandel ghelijckende, maer de ghedaente van den nier van eenen Haes hebbende, binnen wit, soet van smaeck, bijnae als de ghemeyne Castanien oft Amandelen.

Indiaensche Pingels, van den selven Monardus beschreven, wassen in Nieuw Spaegnien aen eenen boom, soo het schijnt, onse Pijn-boomen ghelijckende; immers de vruchten selve zijn onse ghemeyne Pijn-appel-nootkens oft Pingels wat ghelijck, ende wassen tsamen bijnae als Turcksch-koren: dan de schelle en is soo hardt niet als die van de onse, ende is wat bruyner: de keernen selve zijn rondt, wit ende vet, soet van smaeck, by de Indiaenen ende Spaegniaerts seer ghebruyckelijck, ende oock by de Italiaenen, diese Pignoli purgatini noemen, nae den Latijnschen naem Pinei melci purgatum, oft Pinei cathartici; want sy zijn bequaem om den buyck los oft weeck te maecken: ende al is ’t saecke, dat sy slapper in ’t wercken zijn dan de Indiaensche Haselnoten, nochtans soo beroeren sy niet alleen den buyck, maer doen oock braecken: ende lossen midts dien de galachtighe ende oock de slijmerighe overvloedigheden, ende allerley quaede vochtigheydt, in sonderheydt de grove ende dicke. Dan alsmense roost, dan en beroeren sy den buyck soo seer niet, ende zijn sachter in ’t wercken: ende soo worden sy veel van de Indiaenen ghebruyckt: dan sy weyckense oock wel in Wijn, eerst ghestooten zijnde, ende ghevender vijf oft ses tseffens, nae dat de krancke sterck oft slap zijn. Sy zijn seer goedt in de langhe sieckten, alsmen het lichaem te voren met andere lichte dinghen oft syroopen bereydt heeft. Men houdtse voor warm in den derden graed, ende droogh in den tweeden: dan sy hebben eenighe smeerachtigheydt, die haer de drooghte wat beneemt; anders zijnse goedt van smaeck. Olie uyt dese Pijn-keernen ghedouwt, is goedt om de watersucht te ghenesen, alsmen den buyck daer mede smeert: sy versoet de smerten der zenuwen, de pijne in de leden ende het flercijn; ende gheneest soo wel de gicht van de handen als van de voeten die van koude komt. Voor allen isse goedt teghen de bevende, gheslaghen, gheraeckte oft beroerde leden.

West-Indische Pingels, in ’t Spaensch Pepitas del Peru, in ’t Latijn Acini Peruani gheheeten, zijn tweederley. De eerste soorte is onse Pingels heel ghelijck, maer wat langher ende smaller: de ander is grooter ende dicker, met een strepe in de lenghde verciert.

Pingels van Maluco, in Canarien Gepalu gheheeten, in Spaegnien Pinones de Laluco, in ’t Latijn Pinei nuclei Malucani, soo gheheeten nae de plaetse van Indien daer sy veel te vinden zijn, wassen aen boomen soo groot als Peer-boomen, die in de hoven van Malavar onderhouden worden, ende oock in sommighe bosschen in ’t wildt groeyen; wiens bladeren onderwaerts bleeck-groen zijn boven doncker-groen, teer ende sacht, seer scherp van smaeck, ende de tonghe langh bijtende: de vrucht is drijkantigh, soo groot als een Haselnote, binnenwaerts in veele laeykens verdeylt; daer in schuylt wit, vast, rondt saedt, een ghepelde Pijn-keerne heel ghelijckende. Dese vrucht wordt in Indien tot veele dinghen ghebruyckt, om den buyck weeck te maecken; ende om daer mede veel ander quaedt ende goedt te doen: want sy nemen twee van dese keernen, ende trecken de dunne vellekens af, daer sy in ghewonden zijn, stootense kleyn, ende vermengense by de ghemeyne klisterien teghen de heup-gichte, ende droppel-pisse, oft sy nemense in met hoender-nat, om de verrotte, taeye, dicke ende koude vochtigheden uyt te leyden, ende in sonderheydt om de engh-borstigheydt te ghenesen. De sproeten ende allerley masen oft placken des huyts, eerst wel ghewreven zijnde oft afgheschrapt, sullen vergaen, alsmen dese keernen met water vermenght zijnde stoot, ende op de huyt strijckt: dan sy zijn seer bijtende ende de huyt verbrandende oft verbluysterende. De vrouwen van Indien, die haer mans moede zijn, ghevense vier van dese keernen t’eten, om hun te dooden.

De Pijn-appels van Peru wassen aen een doornachtigh cruydt: dan sy sullen nochtans hier, om de ghelijckenisse van den naem, beschreven worden.

Pijn-appels van Peru, in ’t Latijn Strobilus seu Nux Pinea Peruana, wordt van meest alle de Indiaenen ende van de Spaegniaerts veel ghebruyckt. Sy heeten Pijn-appels, om datse onse ghemeyne Pijn-appels soo wel ghelijcken: want al zijn dese vruchten effen ende glat, nochtans hebben sy eenighe teeckenen al oft sy Pingels waeren; sy hebben eenen breederen buyck ende eenen smalleren hals; ende daer uyt spruyten struycken oft scheuten in stede van bladeren, ende maecken dese vruchten schooner ende behaeghlijcker in ’t aenschouwen. Dese spruyten worden in d’eerde ghesteken: ende daer uyt wassen andere struycken, dierghelijcke vruchten voorts-brenghende; doch elck een en draeght maer een vrucht alleen op sijn tsop, eerst groen, daer nae goudt-geel alsse rijp is; het middelste mergh is wit ende gheveselt, in den mondt swillende, seer lieflijck van [1399] smaeck, doch veele bruyne saeden tusechen dat mergh verspreydt hebbende, diemen wegh moet worpen als men de vruchten eet. Sy rieckt als een soorte van Persen die Quee-Perse heet; ende dien reuck is soo sterck, dat de vrucht alleen, een gantsche kamer vervullen kan met reuck. Monardes beschrijft dese vrucht, ende seydt datse de maghe seer goedt is, het herte versterckt, den verloren etens lust weder doet keeren, ende in heel Indien seer ghemeyn is om in het beginsel vande maeltijdt te eten, ende in de hitte van de nae-middagh; want men houdtse voor kout van aerdt. Sy wordt gheconfijt oft bewaert, ende is dan goedt om eten, hoe wel sy wat rouwachtigh in de keele valt, misschien om datse somtijdts rouw zijnde gheconfijt wordt.

Dierghelijcke vrucht heeft Oviedus beschreven met den naem Iaiama, segghende: In Hispaniola ende in de by-ligghende eylanden wast een vrucht die van de onse Pinas gheheeten wordt, nae de ghelijckenisse van de Pijn-appels; niet datse soodanighe houtighe schelferen heeft, maer om dat haer schorsse op de selve wijse gheteeckent schijnt te wesen, als of sy Pijn-appels waren: hoe wel dat die schorsse heel afghenomen kan worden als de Pepoen schorsse. Dese vrucht gaet van smaeck ende goedtheydt van sap alle andere vruchten te boven, ende is schoon van verwe, uyt den geelen groenachtigh, ten laetsten heel geel, seer behaeghlijck van reuck, als een Quee-Perse: dan sy is wel soo groot als een Meloen. Elcke vrucht komt voort op een gheslacht van distelen dat rouw ende stekende is, met langhe bladeren; uyt het midden van de welcke eenen ronden steel spruyt, een enckele vrucht draghende, de welcke in de tiende oft twaelfde maendt eerst rijp wordt. Als die vrucht afgenomen is, dan is dat ghewas heel onnut. In het uyterste van de vruchten, somtijdts oock in het uyterste van den steel onder de vrucht, wassen sommighe spruyten oft scheutkens, die dese vruchten seer vercieren. Dese scheuten zijn dit ghewas in stede van saedt; want sy worden dry vingheren diep in d’eerde ghesteken, soo dat de helft buyten der eerden zy: ende die verwortelen dan, ende draghen vruchten t’haerder tijdt. Men vindter verscheyden gheslachten van dit ghewas, die meest in dry mede soorten begrepen worden. De eene heet Iaiama; ende is langher dan d’ander, ende beter, geel oft rosachtigh van vleesch, goedt ende soet van smaeck. De tweede heet Boniama; ende is wit van vleesch, soetachtigh oft bijnae smets van smaeck. De derde soorte heet Iaiagua, ende is wit van vleesch, wijnachtigh van smaeck, maer suer ende wrangh. Door het vleesch van alle dese soorten zijn dunne faselinghen ghespreyt, die het tandt-vleesch schaden alsmense veel eet. Men kanse niet meer dan vijftien daghen goedt bewaeren, sonder te bederven. Sy wassen veel in ’t wildt; dan in de hoven wordense oock wel onderhouden; ende zijn dan beter van smaeck. Doch sy beminnen meer de eylanden dan het vaste landt: ende souden veel gheacht worden, en waeren sy soo ghemeyn niet.

Thevetus vermaent van diergelijcke vrucht, die de Brasiliaenen in hun sieckten veel eten met naeme Nana: ende een ander soorte heet hy Hoyrir. Sy verschilt van het volghende ghewas dat Hairi heet.

Hairi is eenen boom in America, met bladeren als Dadel-bladeren; wiens hout swart is als Ebenhout, dan niet soo blinckende, heel met doornen beset, daer den Ebenboom gheen doornen en heeft. Dat hout gaet te grondt, op het water gheleydt. Die van America maecken daer hun sweerden van, die door ijsere pansers souden konnen houwen oft steken. Die vrucht is als eenen kaetsbal, aen het een eyndt scherp, met een sneeuw-witte keern.

Cachi is eenen doornachtighe boom in Malavar; wiens vrucht Ciccara gheheeten, eenen voet langh is, soo dick als ’s menschen dye; eerst groen van schorsse, daer nae bruyn geel; vast van vleesch, doch soo datmense breken kan, haest rimpelende, anders gelijcke eenen Pijn-appel; maer binnen in zijn afgheschutte laeykens, als in de Granaet-appelen. ‘Tmergh rieckt heel soet. Den smaeck is ghemenght van een Muscus Meloen, Perse, soeten Orangie-appel ende Honigh. In eene vrucht vindtmen by de dry hondert appelkens met haer eyghen vlieskens bedeckt. In dese appelkens is een ander vrucht als een Castanie, die als Castanien ghebraden ende ghegheten wordt. Dese vrucht komt uyt de struyck tusschen de doornen ende bladeren, somtijdts uyt de wortel self onder d’aerde. A Costa seydt, dat den boom is als eenen grooten Vijgh-boom, met bladeren ghedeylt als Dadel-bladeren, met hout als Bucks boom-hout, tot veele dinghen nut.

Palmapinus van Lobel. De Palmapinus oft Conifera, oft anders Pomifera van Lobel, is een soorte van Wilde Dadel-boomen, aen de Zeekosten van Guinea wassende, oft beter een middel-soorte tusschen den Dadel-boom ende Pijn-appel-boom: want het hout is voosachtigh als dat van den Dadel-boom, met hayrighe locken van een gaende, bekleedt met een schubachtighe schorsse, hebbende den tsop met veele tacken verciert, ende in ’t rondt veertigh oft vijftigh tackachtighe riemkens, van veele ledekens ghelijck schelpen oft knoken in een sluytende vergadert; de welcke rondt ende een weynig plat zijn ende eenen voet langh. Aen elcke tsamenvoeginghe hebben sy een vrucht diep inghevoeght, tot dertigh oft veertigh; de welcke ghelijcke eenen middelbaeren Ceder-appel zijn, ghemaeckt met kuskens vijf op de rey, op de op-puylende ende buyckachtighe schorsse van de note staende ghelijck een net; de welcke bruyn, blinckende, ende ghepolijst is, de dickte ende ghedaente hebbende van de Indiaensche Note; in de welcke een langhworpighe keerne oft Eeckel besloten is, te weten van anderhalve oft twee duymen langh, seer herdt ende quaedt om breken, den smaeck hebbende van de Eeckel ende Castanie; de welcke het volck aldaer voor broodt ghebruycken. Dit zijn de woorden van Lobel.

Dierghelijcke schelferachtighe vrucht noemt Clusius Fructus peregrinus abiegnae nuci similis, om datse den Appel oft note van den Witten Denneboom ghelijckt. Sy is langhworpigh rondt, dry duymbreedden langh, twee duymbreedden breedt in het omgaen, van veele schelferen oft schubben versamelt, die in het middel wat inghedouwt zijn, met dunne kanten, bijnae als de vrucht ]1400] van den Witten Denne-boom, maer korter, kastaniebruyn, swaer, een keern inhoudende die langhworpigh was, hardt, vast, die gebroken zijnde veele aderen vertoonde als de Fausel ende Note muscaten pleghen, ende bijnae sulcks als by de schilderije van Faufel van ons ghestelt is gheweest, met naeme van Avellana Indica oblongi generis; ende dierghelijcke keernen wel ghepolijst ende afghevaeght zijnde worden van sommighe bedriegers voor kostelijcke ghesteenten verkocht: want sy zijn dan wit, met swarte aderen, seer fraey om sien. Maer oft dit een vrucht is vande voorbeschreven Palmapinus van Lobel, en derft hy niet versekeren: want dese vrucht heeft de schelferen om hooghe streckende; ende in die van Lobel gaen de schelferen te steelewaert, ghelijckmen oock siet in de volghende vrucht van Bengala: de welcke alle tsamen van Clusius Fructus exotica squamosi heeten, dat is Vremde gheschelferde vruchten.

Ander schelferachtighe vrucht. C. Porret heeft eenen tack van een uytlandtsch ghewas met schelferachtighe vruchten, die Clusius aldus beschrijft: Hy is seven oft acht duymbreedden langh, eenen vingher dick, seer taey ende zenuwachtigh van hout, met bruyne schelferen beset; van den welcken elf schubachtighe vruchten hanghen; ende daer zijnder meer aen gheweest, als ’t blijcken kost. De grootste van dese vruchten zijn dry duymbreedden ende een half langh, dry dick in ’t omgaen. T’uyterste eyndight in een spits van een halve duymbreedde: soo dat alle dese schubben van het uyterste spits, nae boven, dat is, nae den steel toe, wassen. Alle dese schubben blincken, ende zijn glat, kastanie-bruyn; in ’t midden wat ghevoort oft inghedouwt. Elcke vrucht heeft een keerne, als blijckt uyt ’t gheluyt datse gheeft, alsmense schudt. Van wat ghewas desen tack ghebroken is, heeft niemant noch beschreven, dat wy weten. Clusius heet hem Ramus peregrinus cum suis strobilis.

Emanuel Sweerts heeft dierghelijcke vruchten aen Clusius ghesonden, die dicker ende korter waren, ende van voren bot oft stomp: die rijper schenen te wesen; want de schelferen waren meer gheswollen oft verheven, de ghedaente van een hert hebbende; aen ’t bovenste eynd breeder, ende langhs henen dieper ghevoort; aen ’t onderste ten steele waert smaller; doch allegader soo dicht in een ghesloten, datmer geen teecken van invoeghsel oft hechtingh aen mercken en kan, soo dat de gantsche schorsse maer een doorgaende kastanie bruyne schelle schijnt te wesen. Elcke vrucht is van den steel af tot het uyterste toe dry duymbreedden langh; in ’t omgaen vijf ende een halve breedt. Daer schuylt oock een keerne in, uytwijsende het gheluyt.

Den selven Porret heeft eenen krans oft keten, als eenen grooten pater noster, van eenen-en-veertigh dierghelijcke vruchten, elck anderhalve duymbreedde langh, vier breedt, te weten de grootste: de kleyne een duymbreedde langh, dry breedt: allegader bleeck oft geelachtigh, al oftse onrijp ghepluckt waren.

Den Edelen N. Nicolaes Fabricius, Heere van Peirese, heeft aen Clusius de volghende schilderije van dierghelijcke vruchten ghesonden; waer in dese vrucht wat sinnelijcker ende aendachtelijcker afgheteeckent is: want hier staet de vrucht met den steel, ende zenuwen daerse aen de boomen mede vast is: daer nae de vrucht selfs, ghebroken, vertoonende het swart mergh oft vleesch tusschen de schelle ende keern. Het uyterste spitsch van de keern is het onderste van de vrucht naest, ander als in de Indiaensche Noten; wiens botste deel ’t onderste van de vrucht naest is. Voorts soo is dese keern met veele aderen verciert, vast ende stijf, de Faufel niet onghelijck.

Een kleyne Indiaensche gheschelferde vrucht, van Clusius beschreven (in ’t Latijn Fructus exilis Cannae de Bengala creditus) is soo groot als een kleyne Haselnote, seer fraey om sien, rondt maer voorwaerts wat spitsch; op een kort steelken staende, het welck met dry aenhanghsels als met een schael de vrucht begrijpt: welcke vrucht van veele gheschickte schelferen ten steele waert streckende vergadert is, heel anders dan in de voorgaende soorte. Sy is ijdel ende geelachtigh van verwe: ende wordt ghehouden voor een onrijpe vrucht van het Riet van Bengala.

Soodanighe vrucht is Clusius van Jan Govertz vander Aer ghetoont gheweest: immers van ghedaente het selve ghelijckende, maer veel grooter ende dicker dan een Okernote met haer uyterste groene schorsse, bijnae ]1401] rondt, onder ende boven wat inghedouwt, van veele dweerse schelferen versamelt, van boven tot den steel toe streckende; van de welcke elcke schelfer bijnae ghesneden oft in de lenghde ghevoort schijnt te wesen: dan die naest den steel zijn, schijnen wat bovenwaerts te strecken. Dese Note is blinckende kastanie-bruyn; ende inhoudt een keerne.

Een seer schoone gheschelferde vrucht, uyt Guyana van America ghebroght, is bijnae heel rondt, van den steel af tot de kroone oft bloeme toe aen beyde sijden dry duym-breedden hoogh, ende ses duymen breedt, met een seer harde kastanie-bruyne schorsse ghedeckt, met soo konstighe ende cierlijcke soo wel rechte als dweerse ende slimme voren ende strepen doorregen, dat het wonderlijck om sien is: daer in schuylt een tamelijcken groot steenken oft keernken. Dierghelijcke, maer kleyner vrucht is hem van Wilhelm Parduyn ghetoont gheweest: ende een ander dierghelijcke heeft Christiaen Porret ghekreghen; ende welcke oudt ende vermeluwet zijnde, de schale daer dese vrucht in rust noch vertoonde: de schelferen waren daer oock merckelijcker dan in de voorgaende, van het tsop tot het steelken oft de schale toe streckende. Maer in de twee voorgaende waeren de schelferen heel vast in een ghesloten, datmen de strepen alleen onderscheyden moght.

Een ander Peers-ghewijse schelferachtighe vrucht, ghebroght uyt het eylandt Baly by Java gheleghen, is peers-ghewijs rondt, onder by den steel dry duymbreedden breedt, boven smaller, ende soo een Peere oft Vijghen ghelijckende: met welcken naem sy aen den selven C. Porret ghesonden was. De schorsse is rouw, van onder tot boven toe met veele dicht by een ghevoeghde schelferen verciert, die niet en kosten van een ghescheyden worden, maer met de heele schorsse, die niet heel hardt en is, uytghenomen wierden, geelachtigh van verwe, oft wat bruynachtigh. In dese vrucht schuylt wit mergh, welrieckende, Peers-ghewijs van ghedaente; ende daer tusschen een vast steenken oft keerne, bijnae een duym-breedde hoogh, van ghedaente de vrucht selve wat ghelijckende. Dierghelijcke vrucht is in het 18. Capitel van de Beschrijvinghe van de Oost-Indische vaert oock beschreven met dusdanighe woorden: Het eylandt Baly brenght een vrucht voort van grootte onse ghemeyne Peeren ghelijck, begaeft met een rouwe schorsse als de schubben van de Visschen, met wit tsamentreckende oft wringhende mergh, inhoudende een steenken, somtijdts oock twee. Sy wast op hooghe boomen, druyfs-ghewijs by een vergadert, in sulcken menighte, dat het wonder is, dat de tacken door het ghewicht niet en breken. Sy wordt in Honigh ghesoden ende bewaert, oft in Pekel wegh gheleyt.

Andere vremde oft Indiaensche vruchten, als Anacarden, Cajous, Baobab, ende dierghelijcke, zijn van Clusius beschreven; ende sullen van ons verhaelt worden als wy eerst van de Tamar-Inden ende daer nae van de Indiaensche Noten, ende de Indiaensche soorten van Dadelbloemen, ende oock van de Indiaensche Vijghen ghesproken sullen hebben.

Indiaanse vruchten als kastanjes en pingels, pijnappels van Peru, Jamaica en andere. 23. (Raphia palma-pinus)

Na de Myrobalanen die voor soorten van pruimen gehouden worden zullen we ettelijke Indiaanse vruchten beschrijven die op andere inlandse vruchten als kastanje en pingels lijken.

Een Indiaanse vrucht als een kastanje is van Monardus beschreven (in het Latijn Fructus cholagogus) groeit in het vaste land van de Nieuwe Wereld en wordt vandaar in Spanje gebracht. Ze is de vrucht van een zeer grote boom en heeft de gedaante van een kastanje met geen ruige, maar heel effen schors bedekt die van binnen veel op een kastanje lijkt, maar zonder schillen en bijna vierkantig en in twee stukken verdeeld is en in het midden gescheiden en heel omwonden is met een dun vliesje. Deze vrucht wordt groen of vers gegeten of gestoten en met wijn ingenomen of als ze droog is dan stampt men ze en men geeft dat poeder met wijn of hoendernat te drinken of als men begeert dat ze minder geweld doet dan wordt ze gebraden. Doch hoe ze ingenomen wordt, ze maakt de buik week zonder enige moeilijkheid als het lichaam daartoe eerst bereid is en als men zich gedraagt net zoals men doet als men enige andere purgatief ingenomen heeft. Dan het uiterste velletje moet men weg werpen anders zou het ons zeer veel kwaad doen, dat is ze zou braken in onmacht vallen en kwade buiklopen veroorzaken. Ze is warm in de eerste graad.

Zulks zijn de Castaneae purgativae die in Nicaragua van West-Indië groeien, hoewel dat sommige er een klein verschil in willen stellen.

Leucoma wordt zo in Peru genoemd en is een boomvrucht die zeer op onze kastanje van grootte en gedaante lijkt en goed en aangenaam om te eten is en met haar tezamen trekking geschikt is om allerlei vloed van de buik te stelpen. De boom is zeer groot, sterk en vast van hout en met bladeren als die van Arbutus.

Kastanje van Peru is van Clusius beschreven en is ook bijna rond, dan is terzijde wat ingeduwd en bedekt met een tamelijke dikke schors, doch breekbaar en bijna voosachtig, uit de bruine wat geelachtig van kleur en daaronder schuilen ontelbare dunne, doch stijve doornen die aan de buitenste schaal vast houden, dan de middelste schil is bruin en niet dik, maar taai en geenszins breekbaar, van binnen effen en blinkend en daarin schuilt de kern die van grootte en kleur op een gepelde of geschilde amandel lijkt, maar de gedaante van de nier van een haas heeft, binnen wit, zoet van smaak en bijna als de gewone kastanje of amandels.

(Croton tiglium? Indiaanse pingels zijn van dezelfde Monardus beschreven en groeien in Nieuw Spanje aan een boom, zo het schijnt, die op onze pijnbomen lijkt, immers de vruchten zijn onze gewone pijnappelnootjes of pingels wat gelijk en groeien bijna tezamen als maïs, dan de schil is niet zo hard als die van de onze en is wat bruiner, de kernen zelf zijn rond, wit en vet, zoet van smaak en bij de Indianen en Spanjaarden zeer gebruikelijk en ook bij de Italianen die ze pignoli purgatini noemen naar de Latijnse naam Pinei melci purgatum of Pinei cathartici, want ze zijn geschikt om de buik los of week te maken en al is het zo dat ze slapper in het werken zijn dan de Indiaanse hazelnoten, nochtans beroeren ze niet alleen de buik, maar laten ook braken en lossen vanwege de galachtige en ook de slijmerige overvloedigheden en allerlei kwade vochtigheid en vooral de grove en dikke. Dan als men ze roostert dan beroeren ze de buik niet zo zeer en zijn zachter in het werken en zo worden ze veel van de Indianen gebruikt, dan ze weken ze ook wel in wijn, eerst gestoten, en geven er vijf of zes tegelijk naar dat de zieke sterk of slap zijn. Ze zijn zeer goed in de lange ziekten als men het lichaam tevoren met andere lichte dingen of siropen bereid heeft. Men houdt ze voor warm in de derde graad en droog in de tweede, dan ze hebben enige vettigheid die haar de droogte wat beneemt, anders zijn ze goed van smaak. Olie uit deze pijnkernen geduwd is goed om de waterzucht te genezen als men de buik daarmee besmeert en ze verzoet de smarten van de zenuwen, de pijn in de leden en jicht en geneest zowel de jicht van de handen als van de voeten die van koude komt. Voor alles is ze goed tegen de bevende, geslagen, m. s., of beroerde leden.

West-Indische pingels, in het Spaans pepitas del Peru, in het Latijn Acini Peruani genoemd, zijn tweevormig. De eerste soort is onze pingels heel gelijk, maar wat langer en smaller en de andere is groter en dikker en met een streep in de lengte versiert.

Pingels van Molukken die in Kanarie gepalu heten, in Spanje pinones de Laluco en in het Latijn Pinei nuclei Malucani zijn zo genoemd naar de plaats van Indien daar ze veel te vinden zijn en groeien aan bomen zo groot als peerbomen die in de hoven van Malabar onderhouden worden en ook in sommige bossen in het wild groeien wiens bladeren van onderen bleekgroen zijn en boven donkergroen, teer en zacht, zeer scherp van smaak en de tong lang bijten, de vrucht is driekantig en zo groot als een hazelnoot en van binnen in vele laatjes verdeelt en daarin schuilt wit, vast, rond zaad dat veel op een gepelde pijnkern lijkt. Deze vrucht wordt in Indien tot vele dingen gebruikt om de buik week te maken en om daarmee veel ander kwaads en goeds te doen want ze nemen twee van deze kernen en trekken de dunne velletjes er af daar ze in gewonden zijn, stoten ze klein en vermengen ze bij de gewone klysma’s tegen de heupjicht en druppelplas of ze nemen ze in met hoendernat om de verrotte, taaie, dikke en koude vochtigheden uit te leiden en vooral om de benauwdheid te genezen. De sproeten en allerlei mazelen of plekken van de huid, eerst goed gewreven of afgeschrapt, zullen vergaan als men deze kernen met water vermengt stoot en op de huid strijkt, dan ze zijn zeer bijtend en verbranden de huid of maken er blaren op. De vrouwen van Indien die hun mannen moe zijn geven ze vier van deze kernen te eten om ze te doden.

De pijnappels van Peru groeien aan een doornachtig kruid, dan ze zullen nochtans hier vanwege de gelijkenis van de naam beschreven worden.

Pijnappels van Peru, (Ananas comosus ) in het Latijn Strobilus seu Nux Pinea Peruana, wordt van meest alle Indianen en van de Spanjaarden veel gebruikt. Ze heten pijnappels omdat ze zo goed op onze gewone pijnappels lijken, want al zijn deze vruchten effen en glad, nochtans hebben ze enige tekens al of ze pingels waren, ze hebben een bredere buik en een smallere hals en daaruit spruiten stammen of scheuten in plaats van bladeren en maken deze vruchten mooier en behaaglijker in het aanschouwen. Deze spruiten worden in de aarde gestoken en daaruit groeien stammen die diergelijke vruchten voortbrengen, doch elk draagt maar alleen een vrucht op zijn top die eerst groen en daarna goudgeel wordt als ze rijp is, het middelste merg is wit en gevezeld en zwelt in de mond, zeer lieflijk van [1399] smaak, doch heeft vele bruine zaden tussen dat merg verspreid die men weg moet werpen als men de vruchten eet. Ze ruikt als een soort van perzik die kweeperzik heet en die reuk is zo sterk dat de vrucht alleen een ganse kamer vervullen kan met reuk. Monardus beschrijft deze vrucht en zegt dat het voor de maag zeer goed is, het hart versterkt, de verloren eetlust weer laat keren en in heel Indien zeer algemeen is om in het begin van de maaltijd te eten en in de hitte van de namiddag, want men houdt ze voor koud van aard. Ze wordt gekonfijt of bewaard en is dan goed om te eten, hoewel ze wat rouwachtig in de keel valt, misschien omdat ze soms rouw gekonfijt wordt.

Diergelijke vrucht heeft Oviedus beschreven met de naam jaiama en zegt: ‘In Hispaniola en in de bijliggende eilanden groeit een vrucht die van de ons pinas genoemd wordt naar de gelijkenis van de pijnappels en niet omdat ze zodanige houtige schilfers heeft, maar omdat haar schors op dezelfde manier getekend schijnt te wezen alsof ze pijnappels waren, hoewel dat die schors er geheel afgenomen kan worden als de pepoenschors. Deze vrucht gaat van smaak en goedheid van sap alle andere vruchten te boven en is mooi van kleur, uit het gele groenachtig en tenslotte heel geel en zeer behaaglijk van reuk als een kweeperzik, dan ze is wel zo groot als een meloen. Elke vrucht komt voort op een geslacht van distels dat ruw is en steekt en met lange bladeren waaruit het midden een ronde steel spruit die een enkele vrucht draagt die in de tiende of twaalfde maand pas rijp wordt. Als die vrucht er afgenomen is dan is dat gewas heel onnut. In het uiterste van de vruchten en soms ook in het uiterste van de steel onder de vrucht groeien sommige spruiten of scheutjes die deze vruchten zeer versieren. Deze scheuten zijn dit gewas in plaats van zaad want ze worden drie vingers diep in de aarde gestoken zodat de helft buiten de aarde is en die verwortelen dan en dragen vruchten op hun tijd. Men vindt er verschillende geslachten van dit gewas die meest in drie medesoorten begrepen worden. De ene heet jaiama en is langer dan de andere en beter die geel of rosachtig van vlees is, goed en zoet van smaak. De tweede heet boniama en is wit van vlees, zoetachtig of bijna smakeloos van smaak. De derde soort heet jaiagua en is wit van vlees, wijnachtig van smaak, maar zuur en wrang. Door het vlees van al deze soorten zijn dunne vezels gespreid die het tandvlees schaden als men ze veel eet. Men kan ze niet meer dan vijftien dagen goed bewaren zonder te bederven. Ze groeien ook veel in het wild, dan in de hoven worden ze ook wel onderhouden en zijn dan beter van smaak. Doch ze beminnen meer de eilanden dan het vaste land en zouden veel geacht worden waren ze niet zo algemeen

Thevetus vermaant van diergelijke vrucht die de Brazilianen veel in hun ziekten eten met naam nana en een ander soort noemt hij hoyrir. Ze verschilt van het volgende gewas dat hairi heet.

Hairi is een boom in Amerika met bladeren als dadelbladeren wiens hout zwart is als ebbenhout, dan niet zo blinkend, en geheel met doornen bezet daar de ebbenboom geen doornen heeft. Dat hout gaat te gronde als het op het water gelegd wordt. Die van Amerika maken daar hun zwaarden van die door ijzeren pantsers zouden kunnen houwen of steken. Die vrucht is als een kaatsbal, aan het een einde scherp met een sneeuwwitte kern.

(Artocarpus heterophyllus?) Cachi is een doornachtige boom in Malabar wiens vrucht ciccara heet en dertig cm lang is en zo dik als een mensendij, eerst groen van schors en daarna bruingeel, vast van vlees, doch zo dat men ze breken kan en gauw rimpelt, anders als een pijnappel, maar binnenin zijn afgeschutte laatjes zoals in de granaatappels. Het merg ruikt heel zoet. De smaak is gemengd van een muskusmeloen, perzik, zoete oranjeappel en honig. In een vrucht vindt men bij de drie honderd appeltjes die met hun eigen vliesjes bedekt zijn. In deze appeltjes is een andere vrucht als een kastanje die als kastanjes gebraden en gegeten wordt. Deze vrucht komt uit de stam tussen de doornen en bladeren en soms uit de wortel zelf onder de aarde. A Costa zegt dat de boom is als een grote vijgenboom met bladeren die gedeeld zijn als dadelbladeren en met hout als buksboomhout dat voor vele dingen nuttig is.

(Raphia palma-pinus) Palmapinus van Lobel. De Palmapinus of Conifera of anders Pomifera van Lobel is een soort van wilde dadelbomen die aan de zeekusten van Guinea groeien of beter een middelsoort tussen de dadelboom en pijnappelboom want het hout is voosachtig zoals dat van de dadelboom die met harige lokken vaneen gaan en is bekleed met een schubachtige schors waarvan de top met vele takken versierd is en heeft in het rond veertig of vijftig takachtige riempjes die van vele leden als schelpen of knoken ineen sluiten verzameld zijn die rond en wat plat zijn en dertig cm lang. Aan elke tezamen voeging hebben ze een vrucht diep ingevoegd tot dertig of veertig toe die als een middelbare cederappel zijn en gemaakt met kussens van vijf op de rei en op de uitpuilende en buikachtige schors van de noot staan als een net die bruin is en blinkt en gepolijst is en de dikte en gedaante heeft van de Indiaanse noot waarin een langwerpige kern of eikel besloten is, te weten van anderhalf of twee duimen lang die zeer hard en kwaad zijn om te breken en de smaak heeft van de eikel en kastanje die het volk aldaar voor brood gebruiken. Dit zijn de woorden van Lobel.

(Raphia palma-pinus) Diergelijke schilferachtige vrucht noemt Clusius Fructus peregrinus abiegnae nuci similis omdat ze op de appel of noot van de witte dennenboom lijkt. Ze is langwerpig rond en drie duimbreed lang, twee duimbreed breed in het omgaan en van vele schilfers of schubben verzameld die in het midden wat ingeduwd zijn, met dunne kanten bijna als de vrucht ]1400] van de witte dennenboom, maar korter, kastanjebruin, zwaar en een kern bevat die langwerpig is, hard en vast en als die gebroken wordt vele aderen vertoont zoals Areca en notenmuskaten doen en bijna zulks als bij de schilderij van Areca van ons gesteld is geweest met naam van Avellana Indica oblongi generis en diergelijke kernen die goed gepolijst en afgeveegd zijn worden van sommige bedriegers voor kostbare gesteenten verkocht, want ze zijn dan wit met zwarte aderen en zeer fraai om te zien. Maar of dit een vrucht is van de voorbeschreven Palmapinus van Lobel durft hij niet te verzekeren want deze vrucht heeft de schilfers omhoog staan en in die van Lobel gaan de schilfers naar de steel net zoals men ook ziet in de volgende vrucht van Bengalen die alle tezamen van Clusius Fructus exotica squamosi heten, dat is vreemde geschilferde vruchten.

(Phoenix sylvestris) Andere schilferachtige vrucht. C. Porret heeft een tak van een buitenlands gewas met schilferachtige vruchten die Clusius aldus beschrijft: ‘Het is zeven of acht duimbreed lang en een vinger dik, zeer taai en zenuwachtig van hout en met bruine schilfers bezet waarvan elf schubachtige vruchten hangen en er zijn er meer aan geweest zoals het blijken kon. De grootste van deze vruchten zijn drie duimbreed en een half lang en drie dik in het omgaan. Het uiterste eindigt in een spits van een halve duimbreed zodat al deze schubben van het uiterste spits naar boven groeien, dat is naar de steel toe. Alle schubben blinken en zijn glad, kastanjebruin en in het midden wat gevoord of ingeduwd. Elke vrucht heeft een kern zoals blijkt uit het geluid dat ze geeft als men ze schudt. Van wat gewas waar deze tak van gebroken is heeft niemand iets beschreven dat we weten’. Clusius noemt hem Ramus peregrinus cum suis strobilis.

Emanuel Sweerts heeft diergelijke vruchten aan Clusius gezonden die dikker en korter waren en van voren bot of stomp die rijper schenen te wezen want de schilfers waren meer gezwollen of verheven die de gedaante van een hart hebben en aan het bovenste eind breder en in de lengte dieper gevoord, aan het onderste naar de steel toe smaller, doch allen zo dicht ineen gesloten dat men er geen teken van invoeging of hechting aan merken kan zodat de ganse schors maar een doorgaande kastanjebruine schil schijnt te wezen. Elke vrucht is van de steel af tot het uiterste toe drie duimbreed lang en in het omgaan vijf en een halve breed. Daar schuilt ook een kern in naar het geluid te horen.

Dezelfde Porret heeft een krans of keten als een grote rozenkrans van een en veertig diergelijke vruchten die elk anderhalve duimbreed lang is en vier breed, te weten de grootste en de kleine een duimbreed lang en drie breed die allen bleek of geelachtig zijn al of ze onrijp geplukt waren.

De edele N. Nicolaes Fabricius, heer van Peirese, heeft aan Clusius de volgende schilderij van diergelijke vruchten gezonden waarin deze vrucht wat beter en aandachtiger getekend is want hier staat de vrucht met de steel en zenuwen daar ze aan de bomen mee vast is en daarna de vrucht zelf, gebroken, en vertoont het zwart merg of vlees tussen de schil en kern. De uiterste spits van de kern is het onderste van de vrucht er naast, anders als in de Indiaanse noten wiens botste deel het onderste het dichtst bij de vrucht is. Voorts zo is deze kern met vele aderen versierd, vast en stijf en lijkt veel op de Areca.

Een kleine Indiaanse geschilferde vrucht is van Clusius beschreven (in het Latijn Fructus exilis Cannae de Bengala creditus) is zo groot als een kleine hazelnoot en zeer fraai om te zien, rond, maar voorwaarts wat spits die op een kort steeltje staat wat met drie aanhangsels als met een schaal de vrucht omvat welke vrucht van vele geschikte schilfers die naar de steel strekken verzameld is, heel anders dan in de voorgaande soort. Ze is leeg en geelachtig van kleur en wordt gehouden voor een onrijpe vrucht van het riet van Bengalen.

Zodanige vrucht is Clusius van Jan Govertz van der Aer getoond geweest, immers van gedaante lijkt het op die, maar veel groter en dikker dan een walnoot met haar uiterste groene schors, bijna ]1401] rond en onder en boven wat ingeduwd en van vele dwarse schilfers verzamelt die boven tot de steel toe strekken waarvan elke schilfer bijna gesneden of in de lengte gevoord schijnt te wezen, dan die naast de steel zijn schijnen wat naar boven te strekken. Deze noot is blinkend kastanjebruin en bevat een kern.

Een zeer mooie geschilferde vrucht die uit Guyana van Amerika gebracht is, is bijna heel rond en van de steel af tot de kroon of bloem toe aan beide zijden drie duimbreed hoog en zes duimen breed en met een zeer harde kastanjebruine schors bedekt en met zo’n kunstige en sierlijke zowel rechte als dwarse en kromme voren en strepen doorregen dat het wonderlijk om te zien is en daarin schuilt een tamelijke groot steentje of kerntje. Diergelijke, maar kleinere vrucht is hem van Wilhelm Parduyn getoond geweest en een andere diergelijke heeft Christiaen Porret gekregen en toen die oud en vermold was nog de schaal waar deze vrucht in zat vertoonde, de schilfers waren er ook opmerkelijker dan in de voorgaande die van de top tot het steeltje of schaal toe strekken. Maar in de twee voorgaande waren de schilfers heel vast ineen gesloten zodat men de strepen alleen onderscheiden kon.

Een andere peervormige schilferachtige vrucht die gebracht is uit het eiland Bali dat bij Java ligt is peervormig rond en onder bij de steel drie duimbreed breed en boven smaller en lijkt zo op een peer of vijg met welke naam ze aan dezelfde C. Porret gezonden was. De schors is ruw en van onder tot boven toe met vele dicht bijeen gevoegde schilfers versiert die niet vaneen gescheiden konden worden, maar met de hele schors die niet heel hard is er uit genomen werden, geelachtig van kleur of wat bruinachtig. In deze vrucht schuilt wit merg dat welriekend is en peervormig van gedaante en daartussen een vast steentje of kern bijna van een duimbreed hoog en van gedaante wat de vrucht lijkt. Diergelijke vrucht is in het 18^de kapittel van de beschrijving van de Oost-Indische vaart ook beschreven met dusdanige woorden: ‘Het eiland Bali brengt een vrucht voort van grootte onze gewone peren gelijk en bezet met een ruwe schors zoals de schubben van de vissen en met wit tezamen trekkend of wringend merg dat twee steentjes bevat en soms ook twee. Ze groeit op hoge bomen en zijn druifvormig met zo’n menigte bijeen verzameld dat het wonder is dat de takken door het gewicht niet breken. Ze wordt in honig gekookt en bewaard of in pekel weg gelegd’.

Andere vreemde of Indiaanse vruchten zoals Anacarda, Cajous, Baobab en diergelijke zijn van Clusius beschreven en zullen van ons verhaald worden als we eerst van de Tamarinden en daarna van de Indiaanse noten en Indiaanse soorten van dadelbloemen en ook van de Indiaanse vijgen gesproken zullen hebben.