Sinapis

HET XV.CAPITEL.

Van Mostaert.

Gheslachten.

De gheslachten van Mostaert zijn drijerley; twee Tamme, ende een Wildt.

Ghedaente.

1. Het eerste Tam oft Wit Mostaert-cruydt heeft eerst grootachtighe rouwe bladeren, de bladeren van Rapen niet seer onghelijck, maer kleyner ende ruygher; ende daer nae andere, die kleyner ende meer ghesneden zijn, aen den steel wassende; den welcken rondt, rouw, hayrachtigh ende langh is, ende dry oft vier voeten hoogh wast, ende hem selven in veele sijd-tackskens verdeylt: daer aen groeyen de bloemkens gheschicktelijck gevoeght, geel van verwe: ende daer nae volghen langhe dunne rouwe hayrachtighe hauwkens, daer ’t saedt in leydt, dat rondt, geel ende grooter dan Raep-saedt is, van smaeck scherp ende heet.

2. Het ander Tam geslacht van Mostaert-cruydt, dat is het Ghemeyn Mostaert-cruydt, is van rouwe bladeren, ende ghetackte oock rouwe steelen, ende van geele bloemkens den voorgheschreven ghelijck: dan het saedt is kleyner, niet geel, maer bruyn oft uyt den swarten rosachtigh van verwe, vervult met mergh dat uyt den geelen wat groenachtigh is; oock scherp ende heet oft bijtende van smaeck.

3. Dat Wildt gheslacht van Mostaert-cruydt is kleyner, ende wast soo hooghe niet als de Tamme: anders soo heeft het oock groote breede seer ghesneden rouwe bladeren ende steelen ghelijck de Tamme. Sijn bloemen zijn oock geel, vierbladigh, ende ghevoeght gelijck een kruys: [1105] ende daer nae volghen ronde lange Hauwkens, die vol roodachtigh saedt zijn, oock niet min scherpigheydt ende hitte oft bijtachtigheydt hebbende dan dat van de Tamme.

Plaetse.

1.2. De Tamme gheslachten van Mostaert-cruydt worden in de velden ende hoven ghesaeyt; ende wassen geerne in wel ghebouwde oft omgheroerde aerde, seydt Palladius; de welcke, in dien het moghelijck is, met langheydt van tijde tsamen ghehoopt ende vergadert is: sy hebben oock geern veel vochtigheydts.

3. Wildt Mostaert-cruydt groeyt over al vanselfs in rouwe, steenachtighe ende gruysachtighe, somtijdts oock wel in waterachtighe gronden.

Tijdt.

De Tamme Mostaert-cruyden moghen seer wel ghesaeyt worden in de eerste tijden des voor-iaers: het saedt wordt in de Hoymaendt oft Oogstmaendt volkomen ende rijp, van den selven iaer dat het ghesaeyt is gheweest. De Wilde soorte bloeyt ende krijght saet oock bijnae op den selven tijdt.

Naem.

Dit gheslacht van cruyden wiert hier voortijdts heel Grieckenlandt door Sinepi, maer omtrent Athenen anders niet dan Napi gheheeten, als Atheneus betuyght; in ’t Latijn is het Sinapi ghenoemt, ende als de ongheleerde seggen, Sinapium; in ’t Nederduytsch Mostaerdt-saedt (maer de sause van dat saedt ghemaeckt heet alleenlijck Mostaert;) in ’t Hooghduytsch Senff; in ‘t Fransch Seneve ende Moustarde; in ’t Italiaensche Senapo; in ’t Spaensch Mostaza, Mostalla ende Mostarda; in ’t Engelsch Mudsterd, Senbeye; in ’t Beemsch Hozccic. Plinius seydt, dat dit ghewas van sommighe oock wel Thlaspi, ende van andere Saurion ghenoemt pleegh te worden.

1. Het eerste Tam geslacht heeten wy Sinapi hortense aut sativum prius, in ’t Griecks Sinepi cepaeon, dat is Eerst Tam Mostaert-cruydt; ende het saedt van het selve, dat geel is ende grooter dan het ander, wordt in de Apoteken van dese landen Erucae semen ghenoemt, ende voor het oprecht saedt van Eruca oft Rakette verkocht: den gemeynen man noemt het nochtans Wit Mostaert saedt, dat is op ’t Latijnsch Sinapios albi semen.

2. Het ander gheslacht is over al met naem van Mostaert-cruydt bekent, ende Sinapi commune, dat is Ghemeyn Mostaert-cruydt geheeten; in ’t Griecks oock Sinapi cepaeon heteron, dat is Sinapi hortense alterum, oft Sinapi sativum alterum, dat is Tweede Tam Mostaert-cruydt. Ende van den saede van dit gheslacht wordt die sause ghemaeckt diemen hier te lande Mostaert pleegh te noemen, als voorseydt is.

3. Het Wildt gheslacht wordt nu ter tijdt ghenoemt Sinapi silvestre in ’t Latijn, ende Sinepe agrion in ’t Griecks; in ’t Brabandtsch Wilden Mostaert; in ’t Hooghduytsch Wilder Senff; in ’t Fransch Seneve sauvage; in ’t Spaensch Mostaza salvage; in ’t Italiaensch Senape salvatica.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het saedt van dit cruydt, het welck wel meest gebruyckt wordt, is warm ende droogh tot schier inden vierden graed, seydt Galenus: ende heeft niet alleen verwarmende ende verdrooghende, maer oock dunmakende ende naetreckende krachten.

Kracht ende Werckinghe.

Mostaert-saedt, alsmen dat in den moendt neemt ende knauwt, treckt uyt den hoofde alle taeye slijmigheydt; suyvert de herssenen, ende versoet de pijne ende weedom van de tanden.

‘Tsaedt van Mostaert gestooten ende in den neuse gedaen, doet niesen: ende is mits dien goedt de ghene die de vallende sieckte hebben, ende de vrouwen die van de opstijginge des moeders sieck zijn, om die tot haer selven te doen komen.

Een plaester van Mostaert-saedt gemaeckt, is seer goedt de ghene die met eenen swaeren slaep, daermense niet af ontwecken en kan, bevangen zijn, op het hooft geleyt, nae dat het heel kael gemaeckt, ende van alle het hayr ontbloot is.

‘Tselve saedt met Vijgen vermengt, versoet de pijne ende weedom van de heupen, op de selve soo langhe ghelaeten, tot dat de huyt roodt wordt, ende kleyne puystkens oft blaerkens krijgt.

Dese plaester van Mostaert-saedt is oock seer nut om alle langhdurighe pijnen, die uyt kouwe oorsaecke komen zijn, te verdrijven oft te versachten, sonderlinghen de koude ghebreken die veroudert zijn: want sy verwarmt de leden, ende doet de koude vochtigheden scheyden, ende treckt de selve daer uyt; daerom is sy oock seer nut alsmen iet uyt het diepste des lichaems trecken oft halen [1106] ende nae de huydt leyden wil: ende om de selve oorsaecke wordt dit Mostaert-saedt by alle uyttreckende oft naetreckende plaesteren vermenght, ende oock by de ghene die de krauwagie dun maecken oft ontdoen, ende de schorftheydt doen scheyden ende ghenesen konnen.

‘Tselve op ’t hooft gheleydt, belet het uytvallen des hayrs; ende ’t selve met Honigh, versch smout, oft met een dun salfken van Wasch ende Olie vermengt, geneest de quade schorftheden daer het hayr mede uytvalt vanden hoofde: verdrijft alle blauw geslagen ende gestooten placken: ende met Azijn vermengt ende op de huydt gestreken, neemt wegh alle sproeten, witte zeerigheydt, melaetsheydt, ende ander onsuyverheydt des aensichts, ende alle quade krauwagien: ende is dan oock goedt op de beten oft steken van de Slangen ende cruypende gedierten geleydt.

In ’t kort, Mostaert-saedt is tot veele dingen krachtigh ende nut, niet alleen door sijn groote scherpigheydt tot de neusgaten toe komende, maer oock tot de herssenen selve opklimmende: ’t welck haest om mercken is als iemandt wat te veel van de sause van dit saedt ghemaeckt, Mostaert geheeten, by sijn spijse doet: want de scherpigheydt van dat saedt treckt van stonden aen nae den neuse opwaerts, soo dat hem de herssenen selve door de scherpigheydt ende treckende kracht van dit saedt merckelijck ontstelt ende beroert worden.

Mostaert. Van dit voorseyde Mostaert-saedt kleyn ghemalen, ende met Azijn, somtijdts oock nieuwen wijn oft Most vermengt zijnde, wordt in dese Duytsche landen een sause gemaeckt, die (als voorseydt is) Mostaert geheeten wordt, dienen tot alle harde ende rouwe spijsen, ’t zy vleesch, ’t zy Visch: want het doet die verteeren, ende is de maghe goedt, de selve verwarmende’ende maeckt lust om eten: dan sy moet met de spijse matelijcken ghegeten worden, op datse de herssenen niet en beroere oft ontstelle, als voren vermaent is.

Palladius leert ons een sause van Mostaert-saedt bereyden; in de welcke hy beneffens den Azijn oock Honigh ende Olie doet: Ghy sult het Mostaert-saedt kleyn stooten oft malen, seydt hy, ende van dat poeder oft meel suldy nemen soo veel als anderhalve sextarius inhoudt, dat is een mate van dertigh oncen nats: daer by suldy vijf pont Honighs voegen, een pont Spaensche Olie, ende eenen sextarius oft twintigh oncen van den besten oft allerstercksten Azijn: ende dit al tsamen wel gestooten ende onder een gemenght zijnde, suldy bewaeren en gebruycken.

Columella in ‘t 55.capitel van sijn 12.boeck beschrijft ons een heel ander wijse van Mostaert te maecken; seggende aldus: Suyvert het Mostaert-saedt seer wel ende neerstighlijck, ende doet het door eenen tems; daer nae spoelt het af met koudt Water: ende als het wel ghewasschen is, laet het twee uren in ’t water staen en weycken: neemt het dan daer uyt, ende douwt het wel tusschen de vingeren, ende doet het in eenen nieuwen oft ten minsten wel gesuyverden Vijsel oft Mortier, ende stoot het wel stijf met eenen stamper. Als het wel kleyn gestampt is, doet al ’t ghene dat ghestooten is aen d’eene helft van den Mortier, ende douwt het wel tsamen met de platte handt: dat gedaen zijnde, maeckt een beroockinghe (in ’t Latijn sacrificato) van luttel gloyende Kolen, ende begietse oft besproeydtse met Water daer Nitram, (dat is een soorte van Salpeter) in gestaen heeft, op dat alle de bitterheydt ende bleeckigheydt van het selve door dien roock oft waesdom vergae ende afgheleydt worde. Korts daer nae suldy den Mortier oprechten, op dat alle de vochtigheyt daer uyt leckt. Ten laetsten doet daer witten ende seer stercken Azijn by, ende mengt dit al wel te samen met den stamper, ende siget door eenen tems oft stramijn. Dit sap is seer goedt om by de Rapen te doen, diemen confijt oft op de wijse van de ouders bewaert. Voorts indien gy dit bereyden wildt tot het gebruyck van de maeltijden, soo suldy, nae dat het Mostaerdt-saedt sijn bitterheyt afgeleyt sal hebben, daer heel versche Pijnkeernen ende Amandelen by doen, ende dit al tsamen wel stooten, mits daer Azijn overgietende: ende dan suldy voorts doen als voorseyt is. Dit zijn de woorden van Columella.

BIIVOEGHSEL.

De twee tamme soorten van Mostaert-cruydt zijn de Steck-Rapen van bladeren ende ander gedaente seer gelijck, als den naem Napi ende Sinapi betoont, alleen in scherpigheydt daer van verschillende. De witte oft groote soorte heeft wit ende tweemael soo groot saedt als Raep-saedt, heet ende scherp van smaeck, maer niet soo bitter. Sy heet in ’t Hooghduytsch Weisser Senff; in ’t Fransch Seneve ou Moustarde blanche; in Italien Senape ende Senauro bianco. Lobel noemtse Sinapi sativum alterum; met welcken naem Dodoneus de Gemeyne soorte van Mostaert noemt, die den selven Lobel Sinapi sativum Erucae aut Rapi folio heet; in ’t Hooghduytsch Zamer Senff; in ’t Fransoys Moustarde ou Seneve de iardin. ‘Tghene dat ghy wildt bewaeren om by de spijse te doen, daer af sult ghy het cruydt in ’t beginsel van den Winter verplanten; want dan sal ’t veel breeder op groeyen, schooner worden, ende veel meer spruyten krijgen, maer het ghene dat ghy weder wildt saeyen, en behoeftmen niet te verplanten.

De Wilde soorte heet in Vranckrijck oock somtijdts Moustarde sauvage. Dan Lobel maeckt daer twee soorten van: de eerste heet hy Sinapi agreste, Apij aut potius Laveris foliis; ende de schilderije, die hy daer van geeft, is de gene die Dodoneus hier de ghemeyne soorte van Tam Mostaert-cruydt toe-gheeyghent heeft: want de bladers zijn de Water-Eppe oft Eppe seer ghelijck van kervinge, ghelegentheydt ende stede van groeyen: maer het saedt is swart, ende wordt van buyten gebruyckt by ghebreke van het Tam: ende de bloemen ende hauwen zijn oock diergelijck. Sy wast oock veel aen de kanten van de saeylanden, wegen, ende uytgegraven putten, ende grachten. De ander soorte van Wilden Mostaert noemt den selven Lobel Kleyn Wildt Mostaert; ende geeftse de selve schilderije die Dodoneus sijne wilde soorte toeeygent: in ’t Latijn heet hijse Sinapi silvestre minus, Bursae pastoris folio; om datse seer ghekerfde bladers heeft als die van Teskens-cruydt, maer kleyner ende scherper ghekerft; ende kroonachtighe bloemen ende hauwen, staende op ’t opperste van den steel, die eenen voet hoogh wordt, de Irio van Dioscorides heel gelijck, maer veel leeger ende kleyner, seer heet van smaeck in alle haer deelen; sy wast aen de kanten van de velden in steenachtighe gronden omtrent de steden. Den selven naem Sinapi silvestre oft Sinapi agrion, oft Wildt Mostaert-cruydt, wordt den Erick oock mede gedeylt; maer oock wel het Thlaspi, dat ghemeynlijck Boeren Kersse heet oft Sinapi rusticum. Hier by hoort Kleyn Bergh Mostaert van Clusius beschreven, ende Sinapi pumilum Alpinum ghenoemt; de welcke uyt haer wortel vijf oft ses bladeren der aerden verspreydt, kleyn als Maeghdelieve bladeren, maer teerer, scherpachtigh van smaeck: daer tusschen staet een dun steelken met luttel bladerkens bewassen, een palme hoogh, oft wat hoogher, draghende op sijn tsop ses oft seven bloemkens van vier witte bladerkens gemaeckt: somtijdts en sietmen daer geen bloemen aen, maer hauwkens oft horenkens, die tamelijcken groot zijn, inhoudende twee rijen oft laghen van kleyn, plat, rosachtigh saedt, wat scherpachtigh van smaeck. De wortel cruypt ende vliddert langs der aerden, ende en sinckt niet diep. [1107]

Kleyn Mostaert-cruydt met een rouwe houwe, is van Caspar Bauhinus Sinapi parvum, siliquam asperam gheheeten.

Sinapi Persicum is den Meer-Radijs, in ’t Griecks Sinepi Persicon, als elders gheseydt is.

Sinapelaeon is de Olie van het Mostaert saedt ghemaeckt, in oude tijden oock seer ghemeyn.

Noch van de krachten.

Ghemeyn ende Wit Mostaert-cruydt heeft in alle sijn deelen, maer meest in sijn saedt, een groote kracht om te verwarmen ende rijp te maecken; hoe wel dat de ionghe bladerkens oft spruytkens van sommighe by het salaet ghedaen worden: ende in Italien neemtmen dit gantsche cruydt als het staet en bloeyt, ende men distilleert daer een water van, dat goedt is om den verzeerden mondt te wasschen, om ’t vleesch in de zeeren ende uytteerende deelen des lichaems te doen groeyen; ende oock om het mergh van de beenders te verwarmen, ende alle koude ghebreken van de leden te ghenesen, als men die dickwijls daer mede nat maeckt.

Dan het Mostaert saedt is meest ghebruyckelijck, soo wel van degesonde, om daer een sause van te maecken, als van de krancke, om de huyt te verzeeren, ende de quaede vochtigheden uyt het binnenste der leden nae buyten te trecken. Want Sinapismus is een plaester oft pappe van Mostaert saedt ghemaeckt, tot veele ghebreken des lichaems ghebruyckelijck: want daer door komender blaerkens oft blaeskens op de huydt; tot de welcke het bloet van het binnenste der leden treckt, als Dodoneus oock vermaent. Tot dien eynde doetmen Azijn by ghestooten Mostaert saedt, oft Vijghe-water: maer dan moetmen die bleynen met ceruys salve ghenesen. Andere doender veele ander dinghen by, te langh om te verhalen.

Het Wit Mostaert saedt wordt in de Apoteken meest ghedaen by het Diasatyrion ende by het Electuarium de ovo, in stede van het Rakette saedt.

In ghebreke van dit wit Mostaert saedt, maghmen het ghemeyn seer wel ghebruycken, dat kleyner is, maer oock seer scherp, olieachtigh, ende overvloedighlijck voortkomende. Want sommighe nemen twee oncen van dit saedt, ende een half once Caneel, ende stooten dit te samen wel kleyn, ende maecken daer koeckskens van met Honigh ende Edick; de welcke sy in de Sonne oft inden oven drooghen oft backen, en ghebruycken die by hun spijse, om de maghe gretigh te maecken, ende te helpen, te weten die koeckskens brekende oft stootende, ende met wat Veriuys, Water, Wijn oft Azijn ontdoende ende weeckmakende, als een ander vochte sause.

Mostaert saedt met Vijghen ende Komijn ghestooten alsoo inghenomen, gheneest de watersucht; ende Wijn ghedroncken, daer Mostaert saedt in ghesoden is, beneemt het kichen ende den drooghen hoest.

Sommighe segghen, dat Mostaert saedt gestooten, ende dit sap nuchteren ghedroncken, de verghetelheydt gheneest, ende ’t verstant vermeerdert. Sap van versch Mostaert saedt brenght oock bijslapens lust: dan maeckt den mensche seer dorstigh. Maer dit Mostaert saedt is goedt in spijse ghebruyckt de ghene die kort van aedem ende verstopt van borsten zijn: want het doet de taeye fluymen, die de borst verladen, rijpen ende rijsen. ‘Tselve saedt met Honigh ende Edick ghehorghelt, gheneest den gheswollen oft stinckende huygh, ende verdrijft het gheswil van de keele ende van de amandelen: ende als dese ghebreken veroudert zijn ende verhardt, ende de amandelen gheswollen zijn, ende den roeper rouw gheworden is, dan salmen dit saedt in Honigh-water weycken ende daer mede gorghelen. ‘Tselve saedt ghedrooght ende ghepoedert, gheneest oock de koude kortsen, met Meede oft Honigh-water ghedroncken; ende verweckt de maendt-stonden van de vrouwen, ende lost de pisse. Om den tandtsweer te verdrijven is het Mostaert saedt oock goedt, met Honigh-water ghemenght, inden mondt ghehouden oft ghegorghelt: ’t selve saedt gheknauwt ende onder de tonghe ghehouden, is seer goedt teghen de gheraecktheydt in de tonghe, iae teghen alle gheraecktheydt, ist dat men op de gheraeckte plaetse een sacksken leydt vol Mostaert saedt, dat eerst in Wijn ghesoden heeft. Andere segghen, dat soo wie alle morghen nuchteren inslickt ettelijck saeden van Mostaert met twee Peper koren, dien gantschen dagh vry van Popelsije sal wesen. Mostaert saedt met Vijghen ghemenght, verdrijft het tuyten van de ooren; ende is goedt teghen de doofheydt, ghelijck een plaester op de ooren gheleydt. Water, daer Mostaert saedt in ghesoden is, gheneest den kouden tandtsweer, breeckt den steen, verweckt de maendt-stonden; reynight het hayr, ende belet de kaelheydt: ende neemt alle sweeringhen van het hooft wech. ‘Tselve saedt alleen oft met Alant-wortel ghestooten, ende op rijpe sweeringhen gheleydt, breeckt die open, sonder dat men die behoeft te snijden oft branden.

‘Tsap van Mostaert saedt in de Sonne ghedrooght, ende daer nae met Honigh ghemenght, ende van buyten op ghestreken, maeckt scherp ghesicht, neemt wegh de schellen ende vellen van de ooghen, ende verdrijft de rouwigheydt van de wijnbrauwen.

Olie van Mostaert saedt is seer sonderlinghen om een salfken te maecken teghen het flercijn ende slappigheydt der zenuwen.

Een plaester van Mostaert saedt versacht de herde Milte.

‘Tselve ghestooten, ende ghedroncken beneemt de kracht van de fenijnighe Campernoelien diemen gheten heeft. Den roock van Mostaert saedt veriaeght alle fenijnighe dieren.

Dit selve saedt met pisse van ionghe kinderen ghemenght, ende op den buyck ghewreven van een die watersuchtigh is, doet hem het water quijt worden.

Ist dat ghy ’t met water breeckt, ende daer mede de handen oft eenigh ander deel des lichaems wrijft, dat ghereynight moet zijn, ghy sulter groote bate by vinden.

Mostaert saedt ghestooten, ende in den Most gheleydt, belet hem te rijsen, ende doet hem langher sijn soetigheydt houden ende maeckt dat hy niet en bederft; ende belet sijn spinnen, als de Italiaenen van Lombardijen versekeren; verkiesende het Wit Mostaert saedt voor het bequaemste.

Om dat Columella ons eerst schijnt gheleert te hebben den hedens-daeghs soo ghebruyckelijcken Mostaert te maecken, soo salmen hem aldus volghen. Men moet het Mostaert saedt eerst wel suyver ende schoon maecken; daer nae siften oft wannen, ende in koudt water wasschen; ende dan eenen heelen nacht langh in water laeten weycken; neemt het dan uyt, ende alst metter handt seer wel gheperst is, doet het dan in eenen mortier, ende wrijft het met eenen stamper seer wel, daer stercken Azijn by gietende: doet het dan door eenen doeck.

Sommighe, om de groote scherpheydt van den Mostaert te temmen, legghen het Mostaert saedt ghedurende den wijn-tijdt in Most te weycken, ende bereyden dat daer nae alsoo alst voorseydt is: dan doen sy dien in tonnekens. Andere maken Mostaert, daer dit saedt het minste deel is, te weten van versoden Most, doorghedaene Rosijnen, iae oock Vijghen, Pruymen ende andere vruchten, maer meest Queen, ende wat Oranie schellen; in voeghen dat in Italien elcke Apoteker bijnae een bijsondere wijse ende wetenschap heeft om desen Mostaert te maecken. Maer soodanighen Mostaert wordt nae den Most, ende niet nae dit Senf-saedt ghenoemt: daerom sullen wy alhier niet meer daer van spreken.

Verkiesinghe van Mostaert saedt. Hoe het Mostaert saedt verscher is, hoe het beter is om saeyen, ende oock om eten: nochtans blijft het wel vijf iaeren goedt. Ende het beste is ’t ghene dat binnen groen, ende niet wit ghevonden wordt in het knauwen oft in stucken bijten. Want ist wit, soo is het oudt, ende en deught niet, noch om eten, noch om saeyen.

HET XV.KAPITTEL.

Van mosterd. (Sinapis alba, Brassica nigra)

Geslachten.

De geslachten van mosterd zijn drievormig, twee tamme en een wilde.

Gedaante.

1. Het eerste tam of wit mosterdkruid heeft eerst grootachtige ruwe bladeren die veel op de bladeren van rapen lijken, maar kleiner en ruiger en daarna andere die kleiner en meer gesneden zijn die aan de steel groeien die rond, ruw, haarachtig en lang is en negentig of honderd twintig cm hoog groeit en zichzelf in vele zijtakjes verdeelt en daaraan groeien de bloempjes die regelmatig gevoegd en geel van kleur zijn en daarna volgen lange dunne ruwe haarachtige hauwtjes daar het zaad in ligt dat rond, geel en groter dan raapzaad is en van smaak scherp en heet.

2. Het andere tamme geslacht van mosterdkruid, dat is het gewone mosterdkruid, is van ruwe bladeren en getakte ook ruwe stelen en van gele bloempjes de voorbeschreven gelijk, dan het zaad is kleiner en niet geel, maar bruin of uit het zwarte rosachtig van kleur en gevuld met merg dat uit het gele wat groenachtig is en ook scherp en heet of bijtend van smaak.

3. Dat wilde geslacht van mosterdkruid is kleiner en groeit niet zo hoog als de tamme, anders heeft het ook grote brede en zeer gesneden ruwe bladeren en stelen als de tamme. Zijn bloemen zijn ook geel, vierbladig en als een kruis gevoegd [1105] en daarna volgen ronde lange hauwtjes die vol roodachtig zaad zijn die ook niet minder scherpte en hitte of bijten dan dat van de tamme.

Plaats.

1.2. De tamme geslachten van mosterdkruid worden in de velden en hoven gezaaid en groeien graag in goed gebouwde of omgeroerde aarde, zegt Palladius, die indien het mogelijk is op den duur tezamen gehoopt en verzameld is en ze hebben ook graag veel vochtigheid.

3. Wild mosterdkruid groeit overal vanzelf in ruwe, steenachtige en gruisachtige, soms ook wel in waterachtige gronden.

Tijd.

De tamme mosterdkruiden mogen zeer goed gezaaid worden in de eerste tijden van het voorjaar, het zaad wordt in de juli of augustus volkomen en rijp in hetzelfde jaar dat het gezaaid is geweest. De wilde soort bloeit en krijgt zaad ook bijna op dezelfde tijd.

Naam.

Dit geslacht van kruiden werd hier vroeger heel Griekenland door Sinepi, maar omtrent Athene niet anders dan Napi genoemd, als Atheneus betuigt en in het Latijn is het Sinapi genoemd en zoals de ongeleerde zeggen Sinapium, in het Nederduits mostaerdt-saedt (maar de saus van dat zaad gemaakt heet alleen mostaert) in het Hoogduits Senff, in het Frans seneve en moustarde, in het Italiaans senapo, in het Spaans mostaza, mostalla en mostarda, in het Engels mudsterd en senbeye, in het Boheems hozccic. Plinius zegt dat dit gewas van sommige ook wel Thlaspi en van andere Saurion genoemd plag te worden.

1. Het eerste tam geslacht noemen we Sinapi hortense aut sativum prius, in het Grieks Sinepi cepaeon, dat is eerste tam mosterdkruid en het zaad er van dat geel is en groter dan het ander wordt in de apotheken van deze landen Erucae semen genoemd en voor het echt zaad van Eruca of raket verkocht en de gewone man noemt het nochtans wit mosterdzaad, dat is op het Latijns Sinapios albi semen.

2. Het andere geslacht is overal met naam van mosterdkruid bekend en Sinapi commune, dat is gewone mosterdkruid genoemd en in het Grieks ook Sinapi cepaeon heteron, dat is Sinapi hortense alterum of Sinapi sativum alterum, dat is tweede tam mosterdkruid. En van het zaad van dit geslacht wordt die saus gemaakt die men hier te lande mosterd plag te noemen, als gezegd is.

3. Het wilde geslacht wordt tegenwoordig Sinapi silvestre in het Latijn genoemd en Sinepe agrion in het Grieks, in het Brabants wilde mosterd, in het Hoogduits Wilder Senff, in het Frans seneve sauvage, in het Spaans mostaza salvage en in het Italiaans senape salvatica.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van dit kruid wat wel meest gebruikt wordt is warm en droog tot vrijwel in de vierde graad, zegt Galenus, en heeft niet alleen verwarmende en verdrogende, maar ook dun makende en natrekkende krachten.

Kracht en werking.

Mosterdzaad als men dat in de mond neemt en kauwt trekt het uit het hoofd alle taaie slijmerigheid en zuivert de hersens en verzoet de pijn en weedom van de tanden.

Het zaad van mosterd gestoten en in de neus gedaan laat niezen en is daardoor goed diegene die de vallende ziekte hebben en de vrouwen die van de opstijging van de baarmoeder ziek zijn om die tot zichzelf te laten komen.

Een pleister van mosterdzaad gemaakt is zeer goed diegene die met een zware slaap daar men ze niet van ontwaken kan bevangen zijn, op het hoofd gelegd nadat het heel kaal gemaakt en van alle haar ontbloot is.

Hetzelfde zaad met vijgen vermengt verzoet de pijn en weedom van de heupen, op die zo lang gelaten totdat de huid rood wordt en kleine puistjes of blaartjes krijgt.

Deze pleister van mosterdzaad is ook zeer nuttig om alle langdurige pijnen die uit koude oorzaken gekomen zijn te verdrijven of te verzachten en vooral de koude gebreken die verouderd zijn want ze verwarmt de leden en laat de koude vochtigheden scheiden en trekt die er uit en daarom is ze ook zeer nuttig als men iets uit het diepste van het lichaam trekken of halen [1106] en naar de huid leiden wil en om die oorzaak wordt dit mosterdzaad bij alle uittrekkende of natrekkende pleisters vermengd en ook bij diegene die de jeuk dun maken of oplossen en de schurft laten scheiden en genezen kunnen.

Hetzelfde op het hoofd gelegd belet het uitvallen van het haar en het met honig, vers vet of met een dun zalfje van was en olie vermengt geneest het de kwade schurft daar het haar mee uitvalt van het hoofd en verdrijft alle blauw geslagen en gestoten plekken en met azijn vermengt en op de huid gestreken neemt het alle sproeten, witte zeren, melaatsheid en ander onzuiverheid van het aanzicht en alle kwade jeuk weg en is dan ook goed op de beten of steken van de slangen en kruipende gedierten gelegd.

In het kort, mosterdzaad is tot vele dingen krachtig en nuttig en niet alleen door zijn grote scherpte die tot de neusgaten toekomt, maar klimt ook tot de hersens zelf op wat zeer gauw bemerkt kan worden als iemand wat te veel van de saus van dit zaad gemaakt, mosterd genoemd, bij zijn spijs doet want de scherpte van dat zaad trekt van stonden af aan naar de neus opwaarts zodat hem de hersens zelf door de scherpte en trekkende kracht van dit zaad merkelijk ontsteld en beroerd worden.

Mosterd. Van dit voor vermelde mosterdzaad dat klein gemalen en met azijn en soms ook met nieuwe wijn of most vermengd is wordt in deze Duitse landen een saus gemaakt die (als gezegd is) mosterd genoemd wordt dat tot alle harde en rouwe spijzen dient, hetzij vlees, hetzij vis, want het laat die verteren en is de maag goed en verwarmt die en maakt lust om eten, dan ze moet met de spijs matig gegeten worden zodat ze de hersens niet beroert of ontstelt, zoals tevoren vermaand is.

Palladius leert ons een saus van mosterdzaad bereiden waarin hij naast azijn ook honig en olie doet: ‘Ge zal het mosterdzaad klein stoten of malen, zegt hij, en van dat poeder of meel zal ge nemen zoveel als anderhalve sextarius bevat, dat is een maat van dertig ons nat, en daarbij zal ge vijf pond honig voegen, een pond Spaanse olie en een sextarius of twintig ons van de beste of allersterkste azijn en dit alles tezamen goed stoten en onder elkaar mengen en dan zal ge het bewaren en gebruiken’.

Columella in het 55^ste kapittel van zijn 12^de boek beschrijft ons een heel ander wijze van mosterd te maken en zegt aldus: ‘Zuiver het mosterdzaad zeer goed en vlijtig en doe het door een zeef en spoel het daarna af met koud water en als het goed gewassen is laat het twee uren in het water staan weken, neemt het er dan uit en duw het goed tussen de vingers en doe het in een nieuwe of tenminste goed gezuiverde vijzel of mortier en stoot het goed stijf met een stamper. Als het goed klein gestampt is doe alles dat gestoten is aan de ene helft van de mortier en duw het goed tezamen met de platte hand en als dat gedaan is maak een beroking (in het Latijn sacrificato) van wat gloeiende kolen en begiet het of besproei het met water daar Nitram, (dat is een soort van Salpeter) in gestaan heeft zodat alle bitterheid en bleekheid ervan door die rook of waasdom vergaan en afgelegd wordt. Kort daarna zal ge de mortier oprichten zodat alle vochtigheid eruit lekt. Tenslotte doe er witte en zeer sterke azijn bij en meng dit alles goed tezamen met de stamper en zeef het door een teems of stramijn. Dit sap is zeer goed om bij de rapen te doen die men konfijt of op de wijze van de ouders bewaart. Voorts indien ge dit bereiden wil tot het gebruik van de maaltijden zo zal ge nadat het mosterdzaad zijn bitterheid afgelegd zal hebben er heel verse pijnkernen en amandelen bij doen en dit alles tezamen goed stoten mits er azijn over te gieten en dan zal ge voorts doen als gezegd is’. Dit zijn de woorden van Columella.

BIJVOEGING.

(Brassica nigra) De twee tamme soorten van mosterdkruid zijn de stekrapen van bladeren en ander gedaante zeer gelijk zoals de naam Napi en Sinapi betoont die alleen in scherpte er van verschillen. De witte of grote soort heeft wit en tweemaal zo groot zaad als raapzaad en is heet en scherp van smaak, maar niet zo bitter. Ze heet in het Hoogduits Weisser Senff, in het Frans seneve of moustarde blanche, in Italië senape en senauro bianco. Lobel noemt het Sinapi sativum alterum, met welke naam Dodonaeus de gewone soort van mosterd noemt die dezelfde Lobel Sinapi sativum Erucae aut Rapi folio heet, in het Hoogduits Zamer Senff, in het Frans moustarde of seneve de jardin. Hetgeen dat ge wil bewaren om bij de spijs te doen daarvan zal ge het kruid in het begin van de winter verplanten, want dan zal het veel breder opgroeien, mooier worden en veel meer spruiten krijgen, maar hetgeen dat ge weer wil zaaien behoeft men niet te verplanten.

(Sinapis alba) De wilde soort heet in Frankrijk ook soms moustarde sauvage. Dan Lobel maakt er twee soorten van, (Raphanus raphanistrum) de eerste noemt hij Sinapi agreste, Apij aut potius Laveris foliis en de schilderij die hij daarvan geeft is diegene die Dodonaeus hier de gewone soort van tam mosterdkruid toegeëigend heeft, want de bladeren zijn de watereppe of eppe zeer gelijk van kerven, gelegenheid en plaats van groeien, maar het zaad is zwart en wordt van buiten gebruikt in gebreke van het tam en de bloemen en hauwen zijn ook diergelijk. Ze groeit ook veel aan de kanten van de zaailanden, wegen en uitgegraven putten en grachten. (Rorippa sylvestris?) De andere soort van wilde mosterd noemt dezelfde Lobel kleine wilde mosterd en geeft het dezelfde schilderij die Dodonaeus zijn wilde soort toeeigent, in het Latijn noemt het het Sinapi silvestre minus, Bursae pastoris folio, omdat ze zeer gekerfde bladeren heeft als die van tasjeskruid, maar kleiner en scherper gekerfd en kroonachtige bloemen en hauwen die op het opperste van de steel staat die dertig cm hoog wordt en geheel op de Irio van Dioscorides lijkt, maar veel lager en kleiner en zeer heet van smaak in al haar delen, ze groeit aan de kanten van de velden in steenachtige gronden omtrent de steden. Dezelfde naam Sinapi silvestre of Sinapi agrion of wild mosterdkruid wordt herik ook meegedeeld, maar ook wel het Thlaspi dat gewoonlijk boerenkers heet of Sinapi rusticum. (Hornungia alpina) Hierbij hoort klein berg mosterd van Clusius beschreven en Sinapi pumilum Alpinum genoemd die uit haar wortel vijf of zes bladeren op de aarde verspreidt die klein zijn als madelievenbladeren, maar teerder en scherpachtig van smaak, daartussen staat een dun steeltje die met weinig bladertjes begroeid is een tien cm hoog of wat hoger en draagt op zijn top zes of zeven bloempjes die van vier witte bladertjes gemaakt zijn en soms ziet men er geen bloemen aan, maar hauwtjes of horentjes die tamelijk groot zijn en twee rijen of lagen van klein, plat, rosachtig zaad bevatten dat wat scherpachtig van smaak is. De wortel kruipt en vlindert langs de aarde en zinkt niet diep. [1107]

Klein mosterdkruid met een rouwe houw is van Caspar Bauhinus Sinapi parvum, siliquam asperam genoemd.

Sinapi Persicum is de mierikswortel, in het Grieks Sinepi Persicon, als elders gezegd is.

Sinapelaeon is de olie van het mosterdzaad gemaakt dat in oude tijden ook zeer algemeen was.

Noch van de krachten.

Gewoon en wit mosterdkruid heeft in al zijn delen, maar meest in zijn zaad een grote kracht om te verwarmen en rijp te maken, hoewel dat de jonge bladertjes of spruitjes van sommige bij salade gedaan worden en in Italië neemt men dit ganse kruid als het staat en bloeit en men distilleert er een water van dat goed is om de bezeerde mond te wassen, om het vlees in de zeren en uitterende delen van het lichaam te laten groeien en ook om het merg van de beenderen te verwarmen en alle koude gebreken van de leden te genezen als men die dikwijls daarmee nat maakt.

Dan het mosterdzaad is meest gebruikelijk en zowel van de gezonde om er een saus van te maken als van de zieke om de huid te bezeren en de kwade vochtigheden uit het binnenste van de leden naar buiten te trekken. Want Sinapismus is een pleister of pap dat van mosterdzaad gemaakt is en tot vele gebreken van het lichaam gebruikelijk want daardoor komen er blaartjes of blaasjes op de huid waarnaar het bloed van het binnenste van de leden trekt, als Dodonaeus ook vermaant. Tot dat doel doet men azijn bij gestoten mosterdzaad of vijgenwater, maar dan moet men die blaren met ceruis of zalf genezen. Andere doen er vele ander dingen bij, te lang om te verhalen.

Het wit mosterdzaad wordt in de apotheken meest gedaan bij het Diasatyrion en bij het Electuarium de ovo in plaats van raketzaad.

In gebreke van dit wit mosterdzaad mag men het gewone zeer goed gebruiken dat kleiner is, maar ook zeer scherp, olieachtig en komt overvloedig voort. Want sommige nemen twee ons van dit zaad en een half ons kaneel en stoten dit tezamen goed klein en maken er koekjes van met honig en azijn die ze in de zon of in de oven drogen of bakken en gebruiken die bij hun spijs om de maag gretig te maken en te helpen, te weten door die koekjes te breken of te stoten en met wat sap van onrijpe druiven, water, wijn of azijn op te lossen en week te maken net zoals een ander vochtige saus.

Mosterdzaad met vijgen en komijn gestoten en zo ingenomen geneest de waterzucht en wijn gedronken daar mosterdzaad in gekookt is beneemt het kuchen en de droge hoest.

Sommige zeggen dat mosterdzaad gestoten en dit sap nuchter gedronken de vergetelheid geneest en het verstand vermeerdert. Sap van vers mosterdzaad brengt ook bijslapen lust, dan maakt de mens zeer dorstig. Maar dit mosterdzaad is goed in spijs gebruikt diegene die kort van adem en verstopt van borsten zijn want het laat de taaie fluimen die de borst verladen rijpen en rijzen. Hetzelfde zaad met honig en azijn gorgelen geneest de gezwollen of stinkende huig en verdrijft het gezwel van de keel en van de amandelen en als deze gebreken verouderd en verhard zijn en als de amandelen gezwollen zijn en de roeper ruw geworden is dan zal men dit zaad in honigwater weken en daarmee gorgelen. Hetzelfde zaad gedroogd en gepoederd geneest ook de koude koortsen en met mede of honigwater gedronken verwekt de maandstonden van de vrouwen en lost de plas. Om tandpijn te verdrijven is het mosterdzaad ook goed met honigwater gemengd en in de mond gehouden of gegorgeld en hetzelfde zaad gekauwd en onder de tong gehouden is zeer goed tegen de lamheid in de tong, ja tegen alle lamheid als men op de geraakte plaats een zakje vol mosterdzaad dat eerst in wijn gekookt heeft legt. Andere zeggen dat wie elke morgen nuchter ettelijke zaden van mosterd met twee peperkorrels inslikt die ganse dag vrij van m. s. zal wezen. Mosterdzaad met vijgen gemengd verdrijft het tuiten van de oren en is goed tegen de doofheid als een pleister op de oren gelegd. Water daar mosterdzaad in gekookt is geneest de koude tandpijn, breekt de steen, verwekt de maandstonden, reinigt het haar en belet de kaalheid en neemt alle zweren van het hoofd weg. Hetzelfde zaad alleen of met alantwortel gestoten en op rijpe zweren gelegd breekt die open zonder dat men die behoeft te snijden of te branden.

Het sap van mosterdzaad in de zon gedroogd en daarna met honig gemengd en van buiten opgestreken maakt scherp gezicht, neemt de schellen en vellen van de ogen weg en verdrijft de ruwheid van de wenkbrauwen.

Olie van mosterdzaad is zeer bijzonder om er een zalfje van te maken tegen jicht en slapheid van de zenuwen.

Een pleister van mosterdzaad verzacht de harde milt.

Hetzelfde gestoten en gedronken beneemt de kracht van de venijnige kampernoelies die men gegeten heeft. De rook van mosterdzaad verjaagt alle venijnige dieren.

Dit zaad met plas van jonge kinderen gemengd en op de buik gewreven van een die waterzuchtig is laat hem het water kwijt worden.

Is het dat ge het met water breekt en daarmee de handen of enig ander deel van het lichaam wrijft dat gereinigd moet zijn, ge zal er grote baat bij vinden.

Mosterdzaad gestoten en in most gelegd belet hem te rijzen en laat hem langer zijn zoetheid houden en maakt dat hij niet bederft en belet zijn spinnen, zoals de Italianen van Lombardije verzekeren en die verkiezen het wit mosterdzaad voor het beste.

Omdat Columella ons eerst geleerd schijnt te hebben de tegenwoordige zo gebruikelijke mosterd te maken zo zal men hem aldus volgen. Men moet het mosterdzaad eerst goed zuiver en schoon maken en daarna zeven of wannen en in koud water wassen en dan een hele nacht lang in water laten weken en neem het dan eruit en als het met de hand zeer goed geperst is doe het dan in een mortier en wrijf het met een stamper zeer goed en giet er sterke azijn bij en doe het dan door een doek.

Sommige leggen om de grote scherpte van mosterd te temmen het mosterdzaad gedurende de wijntijd in most te weken en bereiden dat daarna alzo als het gezegd is, dan doen ze die in tonnetjes. Andere maken mosterd daar dit zaad het minste deel is, te weten van gekookte most, doorgezeefde rozijnen, ja ook vijgen, pruimen en andere vruchten, maar meest kwee en wat oranjeschillen op die manier dat in Italië elke apotheker bijna een aparte wijze en wetenschap heeft om deze mosterd te maken. Maar zodanige mosterd wordt naar de most en niet naar dit mosterdzaad genoemd en daarom zullen we hier niet meer er van spreken.

Verkiezing van mosterdzaad. Hoe het mosterdzaad verser is, hoe het beter is om te zaaien en ook om te eten, nochtans blijft het wel vijf jaren goed. En het beste is hetgeen dat binnen groen en niet wit gevonden wordt in het kauwen of in stukken bijten. Want is het wit dan is het oud en deugt niet, noch om te eten, noch om te zaaien.