Copaifera

Vremde Hauw-vruchten, als Boonen, Erwten van verscheyden grootte, sommighe op boomen, sommighe op heesteren, sommighe op onstercke cruyden wassende. 29.

De vremde oft Indische Hauwen sullen van ons oock in ’t kort beschreven worden, soo die van Clusius ende andere aengheteeckent zijn gheweest, al is ’t datter noch veele noch niet ten vollen bekent en zijn. Van dese wassender veel op hooghe boomen, al is ’t datse de ghedaente van Boonen hebben: ende alle dese gheslachten van Erwten oft Boonen (als oock de Haselnoten ende Amandelen) hebben dat eyghens, dat sy langhs henen in twee ghelijcke deelen ghebroken moghen worden; sommighe zijn met een middel-vliesken onderscheyden: alle hebben een plack omtrent haer helmken oft layken, waer mede sy aen de hauwe vast waren, van een ander verwe dan sy self zijn.

Een seer groote hauwe uyt Bresilien wast aen eenen boom, met bladeren als die van den Okernoten-boom. De hauwe is meer dan twee voeten langh, op ses plaetsen uytpuylende, te weten daer het saedt in light: ’t welck bijnae heel rondt is, uyt den witten rosachtigh, anders de Nux vomica niet seer onghelijck. Clusius noemtse Lobus ingens Brasilianus oft Siliqua pregrandis & plana, Acaciae forma, om dat de voorseyde hauwe van maecksel de Acacia-hauwen wat ghelijckt.

Een vremde vierkante hauwe is seven duymbreedden langh, twee breedt, bruyn, vier saden hebbende, bijnae soo groot als Linsen, met een swarte blinckende schors, ghesloten in een wit vliesken, groen van vleesch, wat heeter van smaeck dan de Pistacien. De sijden van de hauwe zijn ijdel, oft hebben een soet ghestolt sap alsmen aen de Caroben vindt.

Een ander vierkantighe hauwe, met vier dicke uytpuylende zenuwen, twee duymbreedden langh, een halve duymbreedde dick, dickachtigh van schorsse, bruyn roodtverwigh, heeft seven vierkante harde, doch in twee deelen scheydbaere saden. [1434]

Een hauwe van Bresilien, eenen halven voet langh, een vierendeel breedt, plat, voos, heeft tien laeykens, elck een vierkantigh saedt inhoudende, een duymbreedde langh. Somtijdts is dese hauwe kleyner, ende heeft maer acht laeykens. Sy wassen aen eenen seer hooghen boom.

Een groote stinckende hauwe uyt Guyana, in ’t Latijn Lobus graveolens, is vuyl ende swaer van reuck, inhoudende harde bruyne saden als die van Judas-boom: welcke saden ghestooten oft tot poeder ghebroght, de wonden ghenesen, daer in ghestroyt: maer binnen ’t lijfs ghenoten, zijn sy doodelijck.

Langhworpighe sterck rieckende hauwe, in ’t Latijn Lobus oblongus aromaticus, is verscheyden van grootte, de langhe horenkens van den Terebintijn-boom ghelijckende, maer in tweeen scheydbaer, vol fijn swart blinckende meel oft poeder, seer vast aen de schelle houdende, rieckende eerst als Belzuin, daer nae swaer ende lastigh van reuck.

Guama Oviedi soude moghen wesen, seydt Clusius, een hauwe uyt Wingandecaouw oft Virginia ghebroght, seer groot ende dick, vast van schors, voos van vleesch, met vijf oft ses keernen als Haselnoten, hardt, swart, smaeckende als Amandelen oft Haselnoten. Dierghelijcke, maer kleyner hauwen, heeft den boom daer de Gummi Anime van komt.

Boomachtighe Boone, in ’t Latijn Faba arborescens, uyt Guinea ghebroght, heeft een groote hauwe, bijnae twee voeten langh, dry dweerse duymen breedt, inhoudende seven Boonen als Roomsche Boonen, twee duymen ende een half langh, anderhalve breedt, seer plat ende dun nae haer grootte, bruyn blinckende: dan sommighe van dese hauwen zijn wat kleyner, ende hebben swarte Boonen, aen haer helmken oft topken smal, allenghskens breeder, bijnae soo groot als de ander: sommighe grooter ende dicker, kastaniebruyn, sulcks als uyt Madagascar ghebroght worden: sommighe veel kleyner, te weten maer anderhalven duym langh, eenen duym breedt, bruynachtigh, met een uytpuylende zenuwe omringhelt. Een ander is bijnae als een Duyven-ey, meer dan een duymbreedde langh, in ’t omgaen bijnae anderhalve duymbreedde groot, witachtigh met wat geels, ende met roodtverwighe placksken. Een ander is heel swart, met een kleyne witachtighe plack.

Coles is een vrucht in Afrijcken wassende aen eenen boom oft heester met bladeren als die van den Peerboom, maer langher, ende is onse ghemeyne Boone seer ghelijck, wit van schelle, van vleesch roodt peersch, oft vermilioen roodt: de hauwen zijn veel grooter dan die van onse Boonen, vier oft vijf vruchten inhoudende; de welcke aen draeykens ghereghen worden ende ghedrooght, om datse gheknauwt zijnde de maghe nut zijn, ende alle spijsen wel doen smaecken diemen daer nae eet: iae sommighe etender dry oft vier met nuchteren mage, ende blijven soo dien heelen dagh sonder meer te eten oft te hongheren. Men vindt dierghelijcke vrucht anderhalve duymbreedde langh, een halve duymbreedde breedt, met eenen uytstaende rugh, vast, swart, blinckende, met een rosse plack, maer in tweeen niet scheydbaer.

Hier by stelt Clusius een ander vremde Boone, bijnae als Cacao, doch niet over dweers ghedeylt, alleen in twee deelen langhs henen scheydbaer, als andere Boonen, vast ende hardt, swart, wringhende oft tsamentreckende, in ’t laetst aenghenaem van smaeck: sommighe zijn bruyn, met dry oft vier zenuwen. Sommighe soorten van dese Coles zijn plat, sommighe vierkant, sommighe langhworpigh, aen d’een sijde bot, aen d’ander inghedouwt, bruyn, met witte aderen, tsamentreckende oft wringhende van vleesch.

Een vrucht als Coles, uyt Bengala ghebroght, is vijf duymbreedden langh, ende bijnae soo breedt, inhoudende twee Noten oft keernen een duymbreedde langh, elck in vier deelen afghescheyden, seer hardt, bruyn ros, tsamentreckende van smaeck ende niet onlieffelijck, bequaem om den dorst te verslaen, ende de slappe menschen kracht te gheven.

Lobus peregrinus cartilagineus is een knorsselachtighe vremde hauwe, vier duymen ende een half langh, twee oft wat meer breedt, langhs henen seer ghekronckelt, ende twee uytstaende ribben hebben, inhoudende dry Boonen, rondom als met eenen ringh beset, heel hardt, bruyn oft swart, in ’t middel wat verheven, een duymbreedde groot. Dierghelijcke hauwen zijn uyt het eylandt Mauritij ghebroght, oock langhs henen met ghekronckelde uytstaende randen verciert, inhoudende ronde Boonen, in ’t midden wat inghedouwt, ende rondom als met eenen rinck beset, seer hardt ende swart, maer wit van vleesch, niet onlieffelijck van smaeck.

Verscheyden Boonkens van Bresilien. Dese wassen aen struycken als die van onse Roomsche Boonkens, sommighe rondt, sommighe niers-ghewijs: ende dierghelijcke worden aen den Zeekant van Enghelandt, Schotlant, maer meest van Norweghen dickwijls gevonden. Daerom segghen die van Norweghen dat het Zee-boonkens zijn: ende datse by de eylanden Far tusschen het Mosch groeyen; ende sy noemense Zee-Nieren nae haer ghedaente; oft Ballekens van gheluck, in ’t Latijn Phaseoli marini, Renes marini, ende Bonae fortis calculi. Sy ghelooven oock datmen tusschen de selve eylanden de hauwen daer dese Boonkens in groeyen somtijdts vindt: (dan dat en zijn anders niet dan schellen van Rochen-eyeren, als Clusius wel aenmerckt; ) iae gheloven oock dat de ghene die dese Boonkens in hun huysen hebben, gheen schade aen hun Vee lijden en sullen, ende van alle tooverye vry sullen wesen.

Een Bresiliaensche hauwe, in ’t Latijn Phaseolus Brasilianus, is tien duymbreedden langh, eenen duym breedt, in den rugghe met vier zenuwen beset, inhoudende tien Boonkens, elck in een bijsonder dun vliesken besloten, een duymbreedde langh, half soo breedt, bruyn, met een witte plack.

Andere Bresiliaensche Boonen zijn breeder dan onse ghemeyne Turcksche Boonkens, somtijdts sneeuwit, somtijdts geel, somtijdts swart, peers, oft met witte ende peersche placken ghespickelt, beter van smaeck dan d’onse, doch op dierghelijcke struyck.

Mates, seydt Clusius, is saedt bijnae als dat van de Cassie oft Caroben, oock soo groot, maer wat dicker, schoon roodt, vast ende hardt. Veele houdense nochtans voor een soorte van Roomsche Boonkens, als hier nae blijcken sal.

Faba Brava, voren van Clusius vermaent onder de Roomsche Boonkens, komt uyt Bresilien, ende en is niet grooter dan een Erwte.

Hanas de Peru, in ’t Latijn Fabae Peruanae, zijn by de Roomsche Boonkens beschreven.

Capotillo de Aldana, aen Clusius uyt Spaegnien ghesonden, is en soorte van Boonkens, een half duymbreedde groot, bruyn, vast ende hardt.

Boonkens van Guinea, in ’t Latijn Phaseolus Nigritarum primus, zijn mede-soorten van Macouna (die onder de Laxerende Boonen beschreven wordt) meest bruyn, met eenen randt omringht, heel rondt, maer plat, een duymbreedde groot, dry oft meer in een hauwe met laeykens afghescheyden: welcke hauwen dun van schel zijn, ses oft seven duymen langh, twee breedt, met ghekronckelde randen.

Andere Boonkens van Guinea, in ’t Latijn Phaseolus Nigritarum secundus, schuylen in smaller hauwkens, hardt van schors, met dry zenuwen langhs den rugh: daer in zijn ettelijcke Boonen, niet seer groot, swart, met een langh helmken aen de hauwe vast: sulcke, ende korter, brenghtmen uyt Madagascar.

Andere Boonkens van Guinea, in ’t Latijn Phaseolus tertius Nigritarum, zijn grooter dan de voorgaende kastanie-bruyn, korter van helm, schuylende in een hauwe acht duymbreedden ende een half langh, met seer uytpuylende zenuwen aen den rugghe, sonder eenigh vlies van binnen.

Alle dese ende noch meer andere Vremde Boonkens, aen Clusius gesonden, zijn soo kennelijck (ende oock eetbaer in de landen daer sy wassen) datmense terstont voor soorten [1435] van Roomsche Boonkens aensien sal, al is ’t dat sommighe ronder sommighe grooter zijn: daerom is haer schilderij hier niet noodigh.

Laxerende Boonen, in ’t Latijn Fabae purgatrices, zijn onse Boonen ghelijck van ghedaente ende verwe, maer kleyner, met een dun vliesken in tweeen ghescheyden, datmen met de schel wech worpen moet, anders souden sy te gheweldighlijck wercken; oock moetmense braden, om haer scherpigheydt te matighen; ende ’t poeder daer van met Suycker oft Wijn eenen lepel van innemen, ende daer eenen goeden teugh Wijns op drincken. Hier mede trecken de Indiaenen veele galle, slijm ende dicke vochtigheden uyt den lijfve, sonder groote beroerte; ende ghebruycken dat in de langhe kortsen, in de colijcke oft krimpselen des buycks, ende oock teghen allerley flercijn ende gicht. Dan van dese ghebraden Boonen en maghmen niet meer dan ses tseffens innemen, doch wel min. Sy zijn heet in den tweeden, ende droogh in den eersten graed, seydt Monardes. Dan de Fabae purgativae, aen Clusius ghesonden, schijnen soorten van Roomsche Boonkens te wesen; ende en komen met de beschrijvinghe van Monardes niet over een.

1. Een soorte is bijkants rondt, eenen vingher dick,ende twee oft meer breedt, hardt, glat ende tanneyt van schorsse, met een swarte streep; ’t binnenste is wit, stijf, van smaeck heet, ende op de tonghe bijtende; waer door komt datse een kracht heeft om den buyck weeck te maecken. Dese Boone wast in ’t eylandt van Sinte Thomas: ende mits datse de gedaente heeft van een Hert, isse ’t Hert van Sinte Thomas ghenoemt, in ’t Latijn Cor Sancti Thomae. Het en is gheen Cor Indum; want dat zijn de Kriecken van over Zee, elders beschreven. Somtijdts zijn dese Laxerende Boonen wat smaller ende langhworpigher: ende haer hauwen zijn vijf duymbreedden langh, twee breedt, seer dick, met een harde dicke aschgrauwe bruynachtighe schors van een dick steelken hanghende, twee Boonen inhoudende, elck twee duymen breedt, anderhalf langh, plat, in ’t midden wat ghebult, swart ende blinckende: somtijdts zijnse bruyn kastanieverwigh, grooter oft kleyner.

2. De tweede is de gemeyne Roomsche Boone niet onghelijck, maer kleyner, dichter, swartachtigh, met een uytstekende kruyn.

3. De derde is de Macouna, elders vermaent, eenen duym breedt ende dick, rosachtigh, met een groote kruyn, aen d’een eyndt bijkants plat, vier oft vijf in een hauwe: welcke hauwe seer groot is, ende noch groen ende versch zijnde ghestooten op de klapooren ende andere gheswillen geleydt, de selve gheneest. In Afrijcken wassen dierghelijcke Boonen, maer bleeckgrauw. De bloeme is bleeck-roodt; de bladers zijn kleyn, aen d’een sijde rouw: aen ‘t uyterste van de steelen is een sachte geele wolle. Sulcke Boonen, seydt Lobel, wassen te Parijs van vremdt saedt; ende de hauwe is dry palmen langh, twee duymen breedt, buyckachtigh, met vier oft vijf laeyen, ghelijfvigh, schorsachtigh ende leerachtigh, vol rimpels; van verwe de hauwe van de Caroben ghelijck.

4. De Haba de India muy larga aen Clusius ghesonden, soo in ‘t Spaensch gheheeten, om datse platter is, ende veel langher dan ghemeyne Roomsche Boonkens, is misschien de Faba purgativa van Monardes. Sy is een soorte van Turcksche Boonen, bruyn kastanieverwigh, als de Macouna, plat, ende langh, in ’t water gheworpen te gronde gaende.

5. Boonkens van Peru, in ’t Latijn Phaseolus Peruanus, van Petrus de Osma vermaent, schijnen oock een mede-soorte van de voorgaende Haba de India te wesen (de welcke nochtans uyt Guinea oock ghebroght wordt; ) want sy is van wassen de Boonen ghelijck. Ende dese vruchten komen in hauwen voort, ende smaecken als de Boonen. Dan ses van die Boonkens ghegeten doen de galle sterckelijck lossen, ende leyden de waterachtighe slijmigheydt sachtelijcken uyt, ende oock het water van de leversuchtighe. ‘Tselve doen sy oock droogh zijnde ghestooten, ende met Wijn inghenomen. Maer men moet daer ander voedende ende kracht ghevende spijsen by hebben, op datmen den krancken terstont verstercke, in dien dese purgatie oft lossinghe hem te ledigh oft te slap ghemaeckt heeft.

6. Hier by hoort die ander soorte van Boonkens, die in Indien Anacock heet; die tweederley is, groot ende kleyn, beyde aen d’een sijde korael-roodt, aen d’ander swart: dry oft vier van de welcke ghemalen inghenomen worden om te doen braecken, te weten de grootste; want de kleyne aen een draeyken ghereghen ende aen den hals ghehanghen, dienen tot cieraet, oft, als andere seggen, zijn goet teghen de vallende sieckte.

Parapar zijn oock ronde swarte blinckende Boonkens, die de West-Indiaenen aen draeykens rijghen, ende aen hunnen hals hanghen.

Roode Erwten uyt America, in ’t Latijn Pisum Americanum coccineum; is een vrucht als een Erwte oft Erve, hardt, langhworpigh rondt, kleyner dan Pioen-saedt, schoon blinckende roodt, met swart gheplackt, bitterachtigh: ’t cruydt is als dat van Erwten: de hauwen zijn als die van Wilde Erwten.

Africaensche Vitsen, in ’t Latijn Vicia Africana gheheeten (misschien de Abrus van Alpinus, oft Lablab) van saedt voortghekomen dat uyt Guinea ghebroght was, hebben teere bladerkens ende oock bloemkens als de Wilde Vitsen oft Linsen, ende gherimpelde bruyne [1436] hauwkens, maer een duymbreedde langh, half soo breedt, platachtigh, met een krom haecks-gewijs spits, binnen wit, inhoudende elck vier oft vijf ronde eys-ghewijse saden, heel roodt als ghepolijst Korael, met een swart blinckende placksken, seer hardt, ende wel dry iaeren langh in d’aerde onverandert blijvende, als Clusius tuyght, daerom bequaem om aen eenen draet te rijghen, ende voor Koraele bollekens te ghebruycken; want voor spijse zijn sy te hardt. Sommighe heeten dit ghewas Phaseolus ex Iemen, ende segghen dat het sijn bladeren altijdt nae de Sonne keert.

Dan midts dat Clusius twijffelt oft dese Vitse een Abrus oft Lablab is, sullen wy de beschrijvinghe van Abrus hier gaen stellen.

Abrus, seydt Prosper Alpinus, anders Phaseolus ruber gheheeten, is oock een struyckachtigh oft heesterachtigh ghewas, rijsachtigh, kruypende ghelijck de Winde oft als Lablab, hoogher klimmende ende breeder verspreyt: met bladeren die van de Tamarinden heel ghelijck, maer veel kleyner, oock als de Sonne onder is toesluytende; ende weder open gaende als de Sonne op staet. De bloemen ende hauwen zijn als die van de Turcksche Boonen; de saden zijn oock sulcks, maer kleyn, rondt, hardt, gantsch Korael roodt.

Sy smaecken als Turcksche Boonkens: ende de Egyptenaers siedense met vleesch-sop: maer sy zijn harder ende langhsamer om verteeren, maecken veele winden, gheven quaet voedsel, zijn de maghe teghen, ende de miltsuchtighe schadelijck.

Lablab is by de Turcksche boonkens beschreven.

Coral is eenen boom in America wassende, soo ghenoemt nae de verwe der bloemen: want die zijn hoogh roodt als Korael, tien, twaelf oft meer aen korte steelkens op ’t sop van de tacken tsamen ghehoopt: elcke bloeme is smal ende twee oft dry duymbreedden langh, met dry bladeren, te weten een breedt, ende te samen ghevouwen, ende twee die smal ende langh zijn, in een groen kort knopken oft kelcksken begrepen, ende soo een hauwken ghelijckende eer sy open gaen: in ’t midden is een plat priemken, in neghen draeykens verdeylt: daer nae volghen hauwen met seer groote Boonen ghevult. De bladeren zijn die van den Judas-boom ghelijck, korter van steel, twee teghen den anderen over wassende; dan het uyterste bladt staet alleen: dese steelkens zijn met sommighe dorenkens als kromme haeckskens beset. Daerom twijffelt Clusius oft het de Acacia prima Matthioli is.

Vremde Kleyne Platte Erwten, oft oneyghentlijck Vremden Krock, van Clusius Theophrasti Araco homoeon ghenoemt, heeft veele rijskens, dun, kantigh, nauws een spanne langh, ende vier oft vijf bladeren aen elcke sijde van de ribbekens, voor breedt als een hert, met een zenuwe doorreghen; sich selven met klauwierkens allesins aen hechtende: de hauwkens zijn breedtachtigh, met twee oft dry swarte ronde saden. De wortel heeft witte veselinghen: ende daer aen hanghen andere hauwkens, meest maer een rood wit oft bruyn saedt inhoudende.

Samparantan van Indien zijn ronde platte hauwen, een duymbreedde groot, onder spits, rondom met doornachtighe ende roodtachtighe knobbelkens beset, niet dicker dan den rugghe van een mes, inhoudende twee swarte Boonkens, de saden van Anagyris in grootte ende maecksel ghelijck. Men rijght dese hauwen aen draeyen, alsse droogh zijn, sonder twijffel om eenighe nuttigheydt diese hebben.

Vremde Erwte, van Clusius Pisum Ochrae colore ghenoemt, is de Erwte met de Stekende hauwe van grootte ende ghedaente ghelijck, maer ronder, geel als een onrijpe Erwte, met een bruyn placksken.

Stekende hauwe, in ’t Latijn Lobus echinodes ghenoemt, in ’t Spaensch Mates de India pardo, dat is Aschgrauw Mates van Indien, wast aen tamelijcke dicke doornachtighe steelen; ende is een hauwe met veele doornkens beset, ende quaet om aentasten: bruyn roodtachtigh, van verscheyden grootte: want de Groote die in Bresilien wassen, hebben twee vruchten als groote Erwten, uyt den witten aschgrauw, met een bruyn helmken, steenhart van schel, maer wit van vleesch, bitter als Vijgh-boonen, soo groot als een Haselnote, oft oock een Okernote. De Kleyne, uyt Java ende Virginia, heeft maer een vrucht.

Cicer van Guinea is oock elders beschreven.

Parizataco, oft Arbor tristis, is eenen boom in Malabar groeyende, soo groot als den Olijf-boom, met bladeren als die van den Pruym-boom, oft, als Clusius seyt, dry mans lenghden hoogh, tamelijcken dick, ende ghetackt, met bladeren als die van den Myrtus, met witte bloemen, vier oft meer by een, de Jasminen wat ghelijck, met spitse bladerkens, maer dobbel, van reuck alle bloemen te boven gaende; de welcke des nachts open gaen, ende des daeghs afvallen, als de Sonne daer op gheschenen heeft. De vruchten zijn kleyne hauwkens, (1437] veel by een ghevoeght, op een langh steelken, bijnae soo groot als de hauwen van onse Peerdt-boonkens, aschgrauw, tamelijck dick van schorsse, inhoudende ses saden, in twee laeykens ghevoeght, aen elcke sijde dry, de saden van den Doren-appel seer ghelijck. De steelkens van de bloemen zijn roodt, maer verwen geel als Saffraen. De vruchten worden vergheleken met de Vijgh-boone, oft oock met een Hert, inhoudende elck een saedt soo groot als ’t saedt van Carobe, oock als een Hert, wit, teer, wat bitter, in een groenachtigh velleken ghewonden.

Desen boom heet in Indien Parizataco, Mogli, Singadi ende Pul, in Araben Guart, in Turckijen ende Persien Gul: andere noemen hem Arbor tristis in ’t Latijn, dat is Droevighen boom, in ’t Italiaensch Arbor malluconico; om dat desen boom des daeghs sijn bloemen verliest, ende met alle sijn bladeren heel dor ende verflenscht schijnt te wesen: ende blijft soo tot den avondt toe, wanneer hy wederom beghint te verquicken. De bloemen zijn bitterachtigh van smaeck, ende worden goet gheacht om het hert te verstercken (waer toe het saedt oock nut is) ende daer wordt oock een water van ghedistilleert, Aqua de Mogli gheheeten, goedt om de zeere ooghen mede te strijcken. De steelkens der bloemen dienen om de spijsen geel te verwen.

Pyrard noemt desen boom oock Arbre triste in ’t Fransch, ende seydt datmer als de Sonne ondergaet niet een bloem op den boom en siet: maer een half ure nae datse onder is, dan wordt den boom heel bloeyende; ende soo haest als de Sonne weder beghint te schijnen, dan vallen dese bloemen af, sonder datter noch eenighe op den boom blijven. Hy seydt oock dat den boom soo hoogh is als eenen Peer-boom; ende dat de bladeren de Lauwer-boom wat ghelijckende: uytgheseydt alleen, datse om de randen wat ghekertelt zijn. Het saedt, voeght hy daer by, wordt by de potagien ghedaen. Men soude het Hesperis Indica ende Solfugium moghen noemen.

Met de voorseyden Parizataco heeft eenighe ghelijckenisse de Arionymos van Garcias (te voren van ons vermaent in ’t Bijvoeghsel van Cruydeken en roert my niet; ) de welcke sommighe voor oprecht Acacia houden: maer Clusius neemtse voor de Aeschynomene van Theophrastus, die eenen seer wonderen doornachtighen boom is, met bladeren als die van Boom-Varen, oft als veders, by Memphis wassende, die hun selven intrecken al oft sy verdrooghden, alsse iemandt eens aenraeckt: maer korts daer nae worden sy wederom groen.

Sulcks is de Herba ulva van Christophorus a Costa soo ghenoemt, dat is Levende cruydt, wassende in Indien, daer ’t ghemeynlijck Quace cupatli heet: ende wast oock in Asien, van sommighe Herba amoris gheheeten, dat is Cruydt der Liefden, maer in Arabien, Persien ende Turckijen Suluc oft Sulucque, hebbende veel tackens, aen beyde sijde bewassen met bladeren als die van de Erven, oft als die van een soorte van Boom-Varen, schoon groen als Thamar-Inde bladeren; ende daer beneffens noch ander tackskens, elck met een geele bloem, sonder reuck, anders de Kleyne Ginoffelen oft Pluymkens van ghedaente ghelijck. Dit cruydt is oock soo van aerdt, dat het sijn bladeren intreckt alsmen ’t aenraecken oft vatten wil, ende berght die onder sijn tacken: maer alsmense aenraeckt, dan worden sy heel dor, ende al ofse verflenscht waren; ende alsmen de handt wederom nae ons treckt, dan worden de selve bladeren weder groen. De Indiaenen segghen dat dit cruydt goedt is om de schande van de ionghe dochters te bedecken, als sy haer selven ontgaen hebben: ende dat de liefde wederom doet keeren, ende sy willen daer oock veele andere onbehoorlijcke dinghen mede uytrechten. Want het is een cruydt de Indiaensch toovenaers ende waersegghers al te bekent

Herba Mimosa is oock een cruydt soo ghenoemt, om dat het de handen aengheraeckt zijnde verflenscht, ende als de handen daer af zijn, wederom groen wordt, maer niet soo haest als ’t voorgaende cruydt. Het wast in Oost-Indien, ende is vijf palmen hoogh, dun van steel, ende aen de bijstaende heesteren leynende, schoon groen, hier ende daer met dorenkens beset; met bladeren die van ’t voorgaende cruydt niet onghelijck, kleyner dan die van varen Wijfken; die alle ’s avondts schijnen te verflenschen oft te verdrooghen; maer des morghens wordense wederom groen, iae soo veel te groener hoe de Sonne heeter schijnt: ende keeren haer altijdt nae de Sonne. Clusius seydt dat dit ghewas veele kleyne bladerkens heeft, aen elcke sijde van de ribbekens even veel, de eerst uytkomende Acacia ghelijckende, met dunne grijse dons bedeckt. ‘Tsaedt komt in ronde knopkens met smalle doornachtighe bladerkens; ende is rondt, plat, swart, in ’t midden wat uytstekende. Dan hy seydt oock datter veele cruyden in ’t gheslacht van de hauw-cruyden haer selven teghen den nacht intrecken. Dit teghenwoordigh cruydt is van smaeck ende reuck het Soet-hout wat ghelijck: ende de Indiaenen knauwen dese bladeren alsse hoesten, om de borst te suyveren, ende de heescheyt te genesen, ende om een helder stem te maecken. Het is oock goedt teghen de pijne in de nieren ende lendenen; ende heelt de versche wonden.

Monardes vermaent oock van een cruydt in Peru, dat maer aengeraeckt zijnde ter aerden valt ende slap wordt. Een ander cruydt van Peru light ter aerden verspreydt; maer alsmen dat aenraeckt, dan treckt het sich selven in een als een Sluyt-Kool.

Iroudemans is eenen boom in de eylanden van Malediva wassende, seydt Pyrard, alsoo veel als ofmen Sonne-bloem seyde; want de bloem en komt nimmermeer te voorschijn dan wanneer de Sonne opstaet; ende des avondts, als de Sonne ondergaet, dan valt dese bloem af; ’t welck gantsch strijdt teghen den aerdt van den voorbeschreven Droevighen boom. Dan dese bloem is de uytnemenste van alle bloemen, ende die best rieckt: soo dat den Koningh ende Koninghinne van die eylanden de selve bloemen ghemeynlijcken by hun hebben.

Buenas noches (een West-Indische Winde hier nae beschreven) sluyt sijn bloeme oock des nachts toe.

Sesban oft Seban, anders Seban Indicum, is by de Colutea in ‘t Bijvoeghsel beschreven.

Kesmesen van de Arabers is voor een mede-soorte van Heyde met de bezien beschreven, ende van sommighe voor de Acacalis Dioscoridis ghehouden: dan de volgende Kisnisen schijnt daer weinigh ghelijckenisse mede te hebben.

Kisnisen oft Sisime van Syrien, voor Acacalis ghehouden, heeft ronde bladeren, teghen den andere aen een middelribbe staende, eenen hayrighen steel, rondt saedt, breedtachtigh, aen d’een sijde spits. [1438]

Orukoria is een platte boom-vrucht, als de hauw van Cytisus, voren in ‘t 28. Capitelbeschreven.

Soffera, oft Sofra, is een heesterachtigh ghewas, dry oft vier voeten hoogh, met eenen recht en stijven steel, seer ghetackt, met bladeren als die van Myrtus, maer seer ghetackt, altijdt groen, aen langhe ribben teghen de anderen over ghevoeght, altijdts paer in ’t ghetal, doch niet meer dan twaelf aen een ribbe, aen d’een sijde schoon groen, aen d’ ander donckerer, swaer van reuck, haer selven des avondts intreckende, oft vouwende, ende des morghens wederom ontluyckende. De bloemen zijn Saffraen-geel, sonder reuck veel by een hanghende, met veele draeykens verciert. De hauwen zijn rondt, eenen vingher langh, met veele ronde wat inghedouwde saden. Het bloeyt seer langh. De wortel is houtigh, gheveselt. Het en is de Sophera van Alpinus niet; immers als sommighe versekeren: doch my dunckt dat de beschrijvinghe, die hy daer van gheeft, van dese niet veel en verschilt. Sophera, seydt hy is een heesterachtigh ghewas, in Egypten ghemeyn, anderhalven voet hoogh, de Galega alderghelijckst, met harde tacken, bladeren als Myrtus-loof, doch dunner, veel in ’t ghetal, van beyde sijden aen de sijd-steelkens wassende. De bloemen zijn saffraen-geel, die van den Cassie-boom ghelijck, sonder reuck, daer kleyne hauwkens nae volghen, vijf oft ses sadekens hebbende, die van Sesban oft Fenigrieck heel ghelijck: doch de menschen schadelijck, iae heel fenijnigh.

Ierazouni is een eetbaere soorte van Klaveren oft Lotus: wiens versche houwen in Candien van de kinderen gheerne geten worden, om datse sappigh ende soet zijn, als versche Peulen oft Erwten. Dit ghewas brenght veele dunne steelkens voort, met smalle bladeren als Klaveren, dickachtigh, wat spits, altijdt dry by een: de bloemen zijn geel: de hauwen zijn rondt, sichels-gewijs, ende groot. Het saedt is den Astragalus Monspelliensium seer ghelijck.

Dorycnium, van sommighe voor een soorte van Winde ghehouden, is nae het 25. Boeck beschreven, midts dat onder de Distelen ettelijcke voor het Dorycnium ghehouden worden, die nochtans gheen vremde noch Indische cruyden zijn. Doch van ander ghewas de Winden ghelijckende sullen wy in ’t volghende Capitel breeder spreken.

Vreemde hauwvruchten als bonen, erwten van verschillende grootte waarvan sommige op bomen, sommige op heesters en sommige op zwakke kruiden groeien. 29.

De vreemde of Indische hauwen zullen van ons ook in het kort beschreven worden zo die van Clusius en andere aangetekend zijn geweest al is het dat er noch vele noch niet volledig bekend zijn. Van deze groeien er veel op hoge bomen al is het dat ze de gedaante van bonen hebben en al deze geslachten van erwten of bonen (als ook de hazelnoten en amandels) hebben dat eigens dat ze in de lengte in twee gelijke delen gebroken mogen worden, sommige zijn met een middenvliesje onderscheiden en alle hebben een plek omtrent hun helmpje of laatje waarmee ze aan de hauw vast waren en van een andere kleur dan ze zelf zijn.

(Copaifera officinalis) Een zeer grote hauw uit Brazilië groeit aan een boom met bladeren als die van de walnotenboom. De hauw is meer dan zestig cm lang en puilt op zes plaatsen uit, te weten daar het zaad in ligt wat bijna heel rond is en uit de witte rosachtig, anders de Nux vomica vrij gelijk. Clusius noemt ze Lobus ingens Brasilianus ot Siliqua pregrandis & plana, Acaciae forma, omdat de voor vermelde hauw van vorm wat op de Acaciahauwen lijkt.

(Barringtonia asiatica) Een vreemde vierkante hauw is zeven duimbreed lang en twee breed, bruin met vier zaden die bijna zo groot zijn als linzen en met een zwart blinkende schors en gesloten in een wit vliesje dar groen van kleur is, wat heter van smaak dan de pistache. De zijden van de hauw zijn leeg of hebben een zoet gestold sap zoals men aan de Caroben vindt.

Een andere vierkantige hauw met vier dikke uitpuilende zenuwen van twee duimbreed lang en een halve duimbreed dik, dikachtig van schors en bruinrood heeft zeven vierkante harde, doch in twee delen scheidbare zaden. [1434]

Een hauw van Brazilië van een vijftien cm lang en zeven cm breed die plat en voos is heeft tien laatjes die elk een vierkantig zaad bevatten van een duimbreed lang. Soms is deze hauw kleiner en heeft maar acht laatjes. Ze groeien aan een zeer hoge boom.

Een grote stinkende hauw uit Guyana, in het Latijn Lobus graveolens, is vuil en zwaar van reuk en bevat harde bruine zaden zoals die van Judasboom en als die zaden gestoten of tot poeder gebracht worden genezen ze de wonden, daarin gestrooid, maar binnen het lijf genoten zijn ze dodelijk.

(Vanilla aromatica) Langwerpige en sterk ruikende hauw, in het Latijn Lobus oblongus aromaticus, is verschillende van grootte en lijken op de lange horentjes van de terpentijnboom, maar zijn in tweeën te delen en vol fijn zwart blinkend meel of poeder dat zeer vast aan de schil houdt en ruikt eerst als Belzuin en daarna zwaar en lastig van reuk.

(Lonchocarpus domingensis) Guama Oviedi zou mogen wezen, zegt Clusius, een hauw uit Wingandecaouw of Virginia gebracht die zeer groot en dik is, vast van schors en voos van vlees met vijf of zes kernen als hazelnoten die hard en zwart zijn en smaken als amandels of hazelnoten. Diergelijke, maar kleinere hauwen heeft de boom daar de Gummi Anime van komt.

Boomachtige boon, in het Latijn Faba arborescens, is uit Guinea gebracht en heeft een grote hauw van bijna zestig cm lang en drie dwarse duimen breed en bevat zeven bonen als Roomse bonen die twee duimen en een half lang en anderhalve breed zijn, zeer plat en dun naar hun grootte en bruin blinkend, dan sommige van deze hauwen zijn wat kleiner en hebben zwarte bonen die aan hun helmpje of topje smal zijn en geleidelijk aan breder worden en bijna zo groot als de andere, sommige zijn groter en dikker, kastanjebruin zulks als uit Madagaskar gebracht worden, sommige zijn veel kleiner, te weten maar anderhalve duim lang en een duim breed, bruinachtig en met een uitpuilende zenuw omringt. Een ander is bijna als een duivenei en meer dan een duimbreed lang en in de rondte bijna anderhalve duimbreed groot, witachtig met wat geels en met roodkleurige plekjes. Een ander is heel zwart met een kleine witachtige plek.

(Cola vera) Coles is een vrucht die in Afrika aan een boom of heester met bladeren als die van de peerboom groeit, maar langer en is onze gewone boon zeer gelijk en wit van schil en van vlees roodpaars of vermiljoen rood, de hauwen zijn veel groter dan die van onze bonen die vier of vijf vruchten bevatten die aan draadjes geregen worden en gedroogd omdat als ze gekauwd zijn voor de maag nuttig zijn en alle spijzen goed laten smaken die men daarna eet, ja sommige eten er drie of vier met nuchtere maag en blijven zo die hele dag zonder meer te eten of te verhongeren. Men vindt diergelijke vrucht anderhalve duimbreed lang en een halve duimbreed breed met een uitstaande rug, vast, zwart en blinkend en met een rosse plek, maar kan niet in twee delen gescheiden worden.

Hierbij stelt Clusius een andere vreemde boon die bijna is als cacao, doch niet overdwars gedeeld, alleen in twee delen in de lengte te scheiden zoals andere bonen, vast en hard, zwart en wringend of tezamen trekkend en tenslotte aangenaam van smaak, sommige zijn bruin en met drie of vier zenuwen. Sommige soorten van deze coles zijn plat en sommige vierkant, sommige langwerpig en aan de ene zijde bot en aan de andere ingeduwd, bruin en met witte aderen, tezamen trekkend of wringend van vlees.

Een vrucht als coles is uit Bengalen gebracht en is vijf duimbreed lang en bijna zo breed en bevat twee noten of kernen van een duimbreed lang die elk in vier delen afgescheiden zijn en zeer hard, bruinros, tezamen trekkend van smaak en niet onlieflijk en geschikt om de dorst te verslaan en de slappe mensen kracht te geven.

Lobus peregrinus cartilagineus is een korrelachtige vreemde hauw van vier duimen en een half lang en twee of wat meer breed en in de lengte zeer gekronkeld en heeft twee uitstaande ribben die drie bonen bevatten en zijn rondom als met een ring bezet, heel hard, bruin of zwart en in het midden wat verheven en een duimbreed groot. Diergelijke hauwen zijn uit het eiland Mauritus gebracht en ook in de lengte met gekronkelde uitstaande randen versiert die ronde bonen bevatten die in het midden wat ingeduwd zijn en rondom als met een ring bezet, zeer hard en zwart, maar wit van vlees en niet onlieflijk van smaak.

Verschillende boontjes van Brazilië. Deze groeien aan struiken zoals die van onze Roomse boontjes, sommige zijn rond, sommige niervormig en diergelijke worden dikwijls aan de zeekant van Engeland, Schotland, maar meest van Noorwegen gevonden. Daarom zeggen die van Noorwegen dat het zeeboontjes zijn en dat ze bij de eilanden Far tussen het mos groeien en ze noemen ze zeenieren naar hun gedaante of balletjes van geluk, in het Latijn Phaseoli marini, Renes marini en Bonae fortis calculi. Ze geloven ook dat men tussen die eilanden de hauwen daar deze boontjes in groeien soms vindt (dan dat zijn niets anders dan schillen van rogeieren, als Clusius goed opmerkt ) ja geloven ook dat diegene die deze boontjes in hun huizen hebben geen schade aan hun vee lijden zullen en van alle toverij vrij zullen wezen.

(Mucuna urens?) Een Braziliaanse hauw, in het Latijn Phaseolus Brasilianus, is tien duimbreed lang en een duim breed en op de rug met vier zenuwen bezet die tien boontjes bevat en elk in een apart dun vliesje besloten en een duimbreed lang en half zo breed, bruin en met een witte plek.

Andere Braziliaanse bonen zijn breder dan onze gewone Turkse boontjes en soms sneeuwwit, soms geel, soms zwart, paars of met witte en paarse plekken gespikkeld en beter van smaak dan de onze, doch op diergelijke struik.

(Ilex paraguariensis) Mates, zegt Clusius, is zaad bijna als dat van Cassia of Caroben en ook zo groot, maar wat dikker en mooi rood, vast en hard. Vele houden ze nochtans voor een soort van Roomse boontjes zoals hierna blijken zal.

Faba Brava is tevoren van Clusius vermaand onder de Roomse boontjes en komt uit Brazilië en is niet groter dan een erwt.

Hanas de Peru, in het Latijn Fabae Peruanae, zijn bij de Roomse boontjes beschreven.

Capotillo de Aldana is aan Clusius uit Spanje gezonden en is en soort van boontjes, een half duimbreed groot, bruin, vast en hard.

(Mucuna pruriens) Boontjes van Guinea, in het Latijn Phaseolus Nigritarum primus, zijn medesoorten van Macouna (die onder de laxerende bonen beschreven wordt) meest bruin en met een rand omringt en heel rond, maar plat en een duimbreed groot met drie of meer in een hauw met laatjes afgescheiden welke hauwen dun van schil zijn en zes of zeven duimen lang, twee breed met gekronkelde randen.

(Mucuna) Andere boontjes van Guinea, in het Latijn Phaseolus Nigritarum secundus, schuilen in smallere hauwtjes die hard van schors zijn en met drie zenuwen langs de rug en daarin zijn ettelijke bonen die niet zeer groot zijn en zwart en met een lang helmpje aan de hauw vast, zulke en korter brengt men uit Madagaskar.

Andere boontjes van Guinea, in het Latijn Phaseolus tertius Nigritarum, zijn groter dan de voorgaande, kastanjebruin en korter van helm en schuilen in een hauw van acht duimbreed en een half lang met zeer uitpuilende zenuwen aan de rug, zonder enig vlies van binnen.

Al deze en noch meer andere vreemde boontjes die aan Clusius zijn gezonden zijn zo herkenbaar (en ook eetbaar in de landen daar ze groeien) dat men ze terstond voor soorten [1435] van Roomse boontjes aanzien zal al is het dat sommige ronder en sommige groter zijn en daarom is hun schilderij hier niet nodig.

Laxerende bonen, in het Latijn Fabae purgatrices, zijn onze bonen gelijk van gedaante en kleur, maar kleiner en met een dun vliesje in tweeën gescheiden zodat men met de schil weg werpen moet anders zouden ze te geweldig werken en ook moet men ze braden om hun scherpte te matigen en het poeder daarvan met suiker of wijn een lepel van innemen en er een goede teug wijn op drinken. Hiermee trekken de Indianen veel gal, slijm en dikke vochtigheden uit het lijf zonder grote beroerte en gebruiken dat in de lange koortsen, in koliek of krampen van de buik en ook tegen allerlei reuma en jicht. Dan van deze gebraden bonen mag men niet meer dan zes tegelijk innemen, doch wel minder. Ze zijn heet in de tweede en droog in de eerste graad, zegt Monardus. Dan de Fabae purgativae die aan Clusius gezonden zijn schijnen soorten van Roomse boontjes te wezen en komen niet met de beschrijving van Monardus overeen.

(Discosoma sanctithomae) 1. Een soort is bijna rond en een vinger dik en twee of meer breed, hard, glad en bruinachtig van schors met een zwarte streep, het binnenste is wit en stijf en van smaak heet en bijt op de tong waardoor komt dat ze een kracht heeft om de buik week te maken. Deze boon groeit in het eiland van Sint Thomas en omdat ze de gedaante heeft van een hart is het ’t hart van Sint Thomas genoemd, in het Latijn Cor Sancti Thomae. Het is gheen Cor Indum, want dat zijn de krieken van over zee en elders beschreven. Soms zijn deze laxerende bonen wat smaller en langwerpiger en hun hauwen zijn vijf duimbreed lang en twee breed, zeer dik en met een harde dikke asgrauwe bruinachtige schors die van een dik steeltje afhangt en twee bonen bevat die elk twee duimen breed en anderhalf lang zijn, plat en in het midden wat bultig, zwart en blinkend en soms zijn ze bruinkastanje, groter of kleiner.

2. De tweede lijkt veel op de gewone Roomse boon, maar kleiner, dichter, zwartachtig en met een uitstekende kruin.

3. De derde is de (Mucuna) Macouna en elders vermaand en een duim breed en dik, rosachtig en met een grote kruin die aan het ene eind bijna plat is en met vier of vijf in een hauw welke hauw zeer groot is en als het noch groen en vers is gestoten op de klaporen en andere gezwellen gelegd wordt geneest het die. In Afrika groeien diergelijke bonen, maar bleekgrauw. De bloem is bleekrood en de bladeren zijn klein en aan de ene zijde ruw en aan het uiterste van de stelen is een zachte gele wol. Zulke bonen, zegt Lobel, groeien te Parijs van vreemd zaad en de hauw is dertig cm lang en twee duimen breed, buikachtig en met vier of vijf laden, stevig, schorsachtig en leerachtig en vol rimpels en van kleur en hauw de Caroben gelijk.

4. Haba de India muy larga is aan Clusius gezonden en zo in het Spaans genoemd omdat ze platter is en veel langer dan gewone Roomse boontjes en is misschien de Faba purgativa van Monardus. Het is een soort van Turkse bonen en bruinkastanje gekleurd zoals de Macouna, plat en lang en als die in het water geworpen worden te gronde gaan.

5. Boontjes van Peru, in het Latijn Phaseolus Peruanus, van Petrus de Osma vermaant schijnen ook een medesoort van de voorgaande Haba de India te wezen (die nochtans uit Guinea ook gebracht wordt ) want ze is van groei de bonen gelijk. En deze vruchten komen in hauwen voort en smaken als bonen. Dan zes van die boontjes gegeten laten de gal sterk lossen en leiden de waterachtige slijmerigheid zacht uit en ook het water van de leverzuchtige. Hetzelfde doen ze ook als ze droog zijn gestoten en met wijn ingenomen worden. Maar men moet er ander voedende en kracht gevende spijzen bij hebben zodat men de zieke terstond versterkt indien deze purgatief of lossing hem te leeg of te slap gemaakt heeft.

6. Hierbij hoort die andere soort van boontjes die in Indien anacock heet die tweevormig is, groot en klein en beide aan de ene zijde koraalrood en aan de andere zwart en als drie of vier van die gemalen ingenomen worden om te laten braken, te weten de grootste, want de kleine wordt aan een draadje geregen en aan de hals gehangen en dienen tot sieraad of, zoals andere zeggen, ze zijn goed tegen de vallende ziekte.

Parapar zijn ook ronde zwart blinkende boontjes die de West Indianen aan draadjes rijgen en aan hun hals hangen.

(Abrus?) Rode erwten uit Amerika, in het Latijn Pisum Americanum coccineum, is een vrucht als een erwt of erve, hard en langwerpig rond en kleiner dan pioenzaad, mooi blinkend rood en met zwart geplekt, bitterachtig, het kruid is als dat van erwten en de hauwen zijn als die van wilde erwten.

(Abrus precatorius) Afrikaanse vitzen, in het Latijn Vicia Africana genoemd (misschien de Abrus van Alpinus of lablab) zijn van zaad voortgekomen dat uit Guinea gebracht was en hebben tere bladertjes en ook bloempjes als de wilde vitzen of linzen en gerimpelde bruine [1436] hauwtjes, maar een duimbreed lang en half zo breed, platachtig en met een krom haakvormige spits, binnen wit en bevat in elk vier of vijf ronde eivormige zaden die heel rood zijn als gepolijst koraal met een zwart blinkend plekje, zeer hard dat wel drie jaren lang in de aarde onveranderd blijft, zoals Clusius betuigt, en daarom beter om aan een draad te rijgen en voor koraalbolletjes te gebruiken, want voor spijs zijn ze te hard. Sommige noemen dit gewas Phaseolus ex Jemen en zeggen dat het zijn bladeren altijd naar de zon keert.

Dan omdat Clusius twijfelt of deze vitse een Abrus of lablab is zullen we de beschrijving van Abrus hier gaan stellen.

‘Abrus, zegt Prosper Alpinus, die anders Phaseolus ruber heet is ook een struikachtig of heesterachtig gewas, twijgachtig en kruipt als winde of als lablab, klimt hoger en is breder verspreid en met bladeren die van de tamarinden heel gelijk, maar veel kleiner en ook als de zon onder is dicht gaan en weer open gaan als de zon opstaat. De bloemen en hauwen zijn als die van de Turkse bonen en de zaden zijn ook zulks, maar klein, rond en, hard en gans koraalrood.

Ze smaken als Turkse boontjes en de Egyptenaars koken ze met vleessap, maar ze zijn harder en langzamer om te verteren, maken vele winden, geven kwaad voedsel en staan de maag tegen en zijn de miltzuchtige schadelijk’.

Lablab is bij de Turkse boontjes beschreven.

(Erythrina corallodendron) Coral is een boom die in Amerika groeit en is zo genoemd is naar de kleur van de bloemen want die zijn diep rood als koraal en staan tien, twaalf of meer aan korte steeltje op de top van de takken tezamen gehoopt en elke bloem is smal en twee of drie duimbreed lang en met drie bladeren, te weten een brede en tezamen gevouwen en twee die smal en lang zijn en in een groen kort knopje of kelkje zitten en zo op een hauwtje lijken eer ze open gaan met in het midden een plat priempje dat in negen draadjes verdeeld is en daarna volgen hauwen met zeer grote bonen gevuld. De bladeren zijn die van de Judasboom gelijk, korter van steel en groeien met twee tegenover elkaar, dan het uiterste blad staat alleen en deze steeltjes zijn met sommige dorentjes als kromme haakjes bezet. Daarom twijfelt Clusius of het de Acacia prima Matthioli is.

(Vicia amphicarpa) Vreemde kleine platte erwten of oneigenlijk vreemde krok is van Clusius Theophrasti Araco homoeon genoemd en heeft vele twijgjes die dun en kantig en nauwelijks een zeventien cm lang worden en vier of vijf bladeren aan elke zijde van de ribjes die voor breed zijn als een hart en met een zenuw doorregen en zichzelf met klauwiertjes alleszins aanhechten, de hauwtjes zijn breedachtig en met twee of drie zwarte ronde zaden. De wortel heeft witte vezels en daaraan hangen andere hauwtjes die meest maar een roodwit of bruin zaad bevatten.

Samparantan van Indien zijn ronde platte hauwen van een duimbreed groot en onder spits en rondom met doornachtige en roodachtige knobbeltjes bezet die niet dikker zijn dan de rug van een mes en twee zwarte boontjes bevatten die op de zaden van Anagyris in grootte en vorm lijken. Men rijgt deze hauwen aan draden als ze droog zijn en zonder twijfel vanwege enige nuttigheid die ze hebben.

(Moringa oleifera? Vreemde erwt is van Clusius Pisum Ochrae colore genoemd en is de erwt met de stekende hauw van grootte en gedaante gelijk, maar ronder en geel als een onrijpe erwt met een bruin plekje.

(Caesalpinia echinata) Stekende hauw, in het Latijn Lobus echinodes genoemd en in het Spaans mates de India pardo, dat is asgrauw mates van Indien, groeit aan tamelijke dikke doornachtige stelen en is een hauw met vele doorntjes bezet en kwaad om aan te tasten, bruinroodachtig en van verschillende grootte want de grote die in Brazilië groeien hebben twee vruchten als grote erwten die uit het witte asgrauw zijn met een bruin helmpje ken, steenhard van schil, maar wit van vlees dat bitter is als lupinen en zo groot als een hazelnoot of ook een walnoot. De kleine uit Java en Virginia heeft maar een vrucht.

Cicer van Guinea is ook elders beschreven.

(Nyctanthes arbor-tristis) Parizataco of Arbor tristis is een boom die in Malabar groeit en zo groot is als de olijfboom en met bladeren als die van de pruimboom of, als Clusius zegt, drie mannen lengte hoog, tamelijk dik en getakt en met bladeren als die van Myrtus en witte bloemen die met vier of meer bijeen staan en wat op jasmijnen lijken, met spitse bladertjes, maar dubbel en gaat van reuk alle bloemen te boven die ‘s nachts open gaan en op de dag afvallen als de zon er op geschenen heeft. De vruchten zijn kleine hauwtjes die [1437] veel bijeen gevoegd zijn en op een lang steeltje staan en bijna zo groot als de hauwen van onze paardeboontjes, asgrauw en tamelijk dik van schors en bevat zes zaden die in twee laatjes gevoegd zijn en aan elke zijde drie die veel op de zaden van dorenappel lijken. De steeltjes van de bloemen zijn rood, maar verven geel als saffraan. De vruchten worden vergeleken met de lupine of ook met een hart en bevatten elk een zaad groot als het zaad van Carobe en ook als een hart, wit, teer en wat bitter en in een groenachtig velletje gewonden.

Deze boom heet in Indien parizataco, mogli, singadi en pul, in Arabië guart, in Turkije en Perzië gul, andere noemen hem Arbor tristis in het Latijn, dat is droevige boom, in het Italiaans arbor malluconico omdat deze boom op de dag zijn bloemen verliest en met al zijn bladeren heel dor en verflenst schijnt te wezen en blijft zo tot de avond toe wanneer hij wederom begint te verkwikken. De bloemen zijn bitterachtig van smaak en worden goed geacht om het hart te versterken (waartoe het zaad ook nuttig is) en er wordt ook een water van gedistilleerd dat Aqua de Mogli heet en goed is om de zere ogen mee te bestrijken. De steeltjes van de bloemen dienen om de spijzen geel te verven.

Pyrard noemt deze boom ook arbre triste in het Frans en zegt dat men als de zon ondergaat niet een bloem op de boom ziet, maar een half uur nadat ze onder is dan wordt de boom heel bloeiend en zo gauw als de zon weer begint te schijnen dan vallen deze bloemen af zonder dat er noch enige op de boom blijven. Hij zegt ook dat de boom zo hoog is als een peerboom en dat de bladeren op de laurierboom wat lijken uitgezonderd alleen dat ze om de randen wat gekarteld zijn. Het zaad, voegt hij er bij, wordt bij de stamppot gedaan. Men zou het Hesperis Indica en Solfugium mogen noemen.

(Aeschynomene americana) Met de voor vermelde parizataco heeft de Arionymos van Garcias enige gelijkenis (tevoren van ons vermaant in het bijvoegsel van kruidje roer me niet) die sommige voor echte Acacia houden, maar Clusius neemt het voor de Aeschynomene van Theophrastus dat een zeer wonderlijke doornachtige boom is met bladeren als die van boomvaren of als veren die bij Memphis groeien en zichzelf intrekken al of ze verdroogden als ze van iemand eens aangeraakt worden, maar kort daarna worden ze wederom groen.

(Desmodium gyrans) Zulks is de Herba ulva die van Christophorus a Costa zo genoemd is, dat is levend kruid dat in Indien groeit daar het gewoonlijk quace cupatli heet en groeit ook in Azië en is van sommige Herba amoris genoemd, dat is kruid van liefde, maar in Arabië, Perzië en Turkije suluc of silucque, en die heeft veel takjes die aan beide kanten begroeid zijn met bladeren als die van de erven of als die van een soort van boomvaren en mooi groen als tamarinde bladeren en daarnaast noch ander takjes die elk met een gele bloem zijn en zonder reuk, anders lijkt het op de kleine anjers of pluimpjes van gedaante. Dit kruid is ook zo van aard dat het zijn bladeren intrekt als men het aanraken of vatten wil en verbergt die onder zijn takken, maar als men ze aanraakt dan worden ze heel dor al of ze verflenst waren en als men de hand wederom weg haalt dan worden die bladeren weer groen. De Indianen zeggen dat dit kruid goed is om de schande van de jonge dochters te bedekken als ze zich ontgaan hebben en dat het de liefde wederom laat keren en ze willen er ook vele andere onbehoorlijke dingen mee uitrichten. Want het is een kruid dat bij de Indiaanse tovenaars en waarzeggers al te bekend is.

(Mimosa pudica) Herba Mimosa is ook een kruid dat zo genoemd is omdat als het met de handen aangeraakt wordt verflenst en als de handen er af zijn wederom groen wordt, maar niet zo gauw als het voorgaande kruid. Het groeit in Oost-Indië en is vijftig cm hoog, dun van steel en leunt tegen de bijstaande heesters, mooi groen en hier en daar met dorentjes bezet en met bladeren die op die van het voorgaande kruid lijken, kleiner dan die van varen wijfje die elke avond schijnen te verflensen of te verdrogen maar ‘s morgens worden ze wederom groen, ja zoveel groener hoe de zon heter schijnt en keren zich altijd naar de zon. Clusius zegt dat dit gewas vele kleine bladertjes heeft en aan elke zijde van de ribjes even veel en op de net uitkomende Acacia lijken en met dun grijs dons bedekt. Het zaad komt in ronde knopjes met smalle doornachtige bladertjes en is rond, plat, zwart en steken in het midden wat uit. Dan hij zegt ook dat er vele kruiden in het geslacht van de hauwkruiden zichzelf tegen de nacht intrekken. Dit tegenwoordig kruid is van smaak en reuk het zoethout wat gelijk en de Indianen kauwen deze bladeren als ze hoesten om de borst te zuiveren en de heesheid te genezen en om een heldere stem te maken. Het is ook goed tegen de pijn in de nieren en lendenen en heelt de verse wonden.

Monardus vermaant ook van een kruid in Peru en als dat maar aangeraakt wordt ter aarde valt en slap wordt. Een ander kruid van Peru ligt ter aarde verspreidt maar als men dat aanraakt dan trekt het zichzelf ineen als een sluitkool.

Iroudemans is een boom die in de eilanden van Malediven groeit, zegt Pyrard, zoveel als of men zonnebloem zei want de bloem komt nimmermeer te voorschijn dan wanneer de zon opstaat en ‘s avonds als de zon ondergaat dan valt deze bloem af wat gans strijdt tegen de aard van de voorgeschreven droevige boom. Dan deze bloem is de uitnemendste van alle bloemen en die het beste ruikt zodat de koning en koningin van die eilanden die bloemen gewoonlijk bij zich hebben.

Buenas noches (een West-Indische winde en hierna beschreven) sluit zijn bloem ook ‘s nachts.

(Sesbania sesban) Sesban of Seban, anders Seban Indicum, is bij Colutea in het bijvoegsel beschreven.

Kesmesen van de Arabieren is voor een medesoort van heide met bessen beschreven en wordt van sommige voor de Acacalis Dioscoridis gehouden, dan de volgende Kisnisen schijnt er weinig gelijkenis mee te hebben.

Kisnisen of Sisime van Syrië dat voor Acacalis gehouden wordt heeft ronde bladeren die tegenover elkaar staan aan een middelrib, een harige steel, rond zaad, breedachtig en aan de ene zijde spits. [1438]

(Pterocarpus ?) Orukoria is een platte boomvrucht zoals de hauw van Cytisus en tevoren in het 28^ste kapittel beschreven.

(Caesalpinia pulcherrima) Soffera of Sofra is een heesterachtig gewas van negentig of honderd twintig cm hoog met een rechte en stijve steel, zeer getakt en met bladeren als die van Myrtus, maar zeer getakt, altijd groen die aan lange ribben tegenover elkaar gevoegd zijn en altijd paarvormig, doch niet meer dan twaalf aan een rib en aan de ene zijde mooi groen en aan de andere donkerder, zwaar van reuk die zichzelf tegen de avond intrekken of vouwen en ‘s morgens wederom ontluiken. De bloemen zijn saffraangeel, zonder reuk die met veel bijeen hangen en met vele draadjes versiert. De hauwen zijn rond en een vinger lang met vele ronde wat ingeduwde zaden. Het bloeit zeer lang. De wortel is houtig en gevezeld. Het is niet de Sophera van Alpinus, immers zoals sommige verzekeren, doch ik denk dat de beschrijving die hij daarvan geeft van deze niet veel verschilt. ‘Sophera, zegt hij, is een heesterachtig gewas dat in Egypte algemeen is en vijf en veertig cm hoog is en heel veel op Galega kijkt, met hardere takken en bladeren als Myrtusloof, doch dunner en veel in het getal die aan beide zijden aan zijsteeltjes groeien. De bloemen zijn saffraangeel en die van de Cassia boom gelijk, zonder reuk daar kleine hauwtjes na volgen en vijf of zes zaadjes hebben die van Sesban of fenegriek heel gelijk, doch de voor mensen schadelijk, ja heel venijnig zijn’.

Jerazouni is een eetbare soort van klaver of Lotus wiens verse houwen in Kreta van de kinderen graag gegeten worden omdat ze sappig en zoet zijn als verse peulen of erwten. Dit gewas brengt vele dunne steeltjes voort met smalle bladeren als klaver, dikachtig en wat spits die altijd drie bijeen staan, de bloemen zijn geel en de hauwen zijn rond, sikkelvormig en groot. Het zaad is lijkt zeer veel op Astragalus Monspelliensium.

Dorycnium is van sommige voor een soort van winde gehouden en is na het 25^ste boek beschreven omdat onder de distels ettelijke voor het Dorycnium gehouden worden die nochtans geen vreemde, noch Indische kruiden zijn. Doch van ander gewas dat op de winden lijkt zullen we in het volgende kapittel breder spreken.