Symphytum

HET XV. CAPITEL.

Van Wael-wortel oft Groot Symphytum.

Gheslachten.

VVael-wortel is ghemeynlijck bekent met eene dicke swarte wortel; dan men vindt noch een ander soorte van dit cruydt met knobbelachtighe wortel: de welcke allebeyde van ons hier beschreven sullen worden.

Ghedaente.

1. Wael-wortel oft Groot Symphytum heeft eenen ghehoeckten oft kantighen steel, die dick ende hol is als den steel van Sonchus oft Gansen-distel, by de dry voeten hoogh op-schietende: de bladeren, soo wel die uyt de wortel komen ghesproten, als de ghene die aen de steelen wassen, zijn groot, lanck ende breedt, hard, ende met eene rouwe hayrigheydt beset, in ’t aentasten de huyt een weynigh tot ieucksel verweckende, van verwe ende rouwigheydt de bladeren van de Ghemeyne Bernaegie [193] oft Ossen-tonge schier gelijck, maer langher dan die, groot ende spits oft scherp van voren, als die van Elen Campaen oft Alant-wortel. Op de sijd-scheuten die uyt de tacken spruyten, verthoonen haer de bloemen, fraey ende geschicktelijck gevoeght staende, ende die zijn van maecksel langhworpigh, van binnen hol, wit van verwen, oft bleeck-roodt, seer selden geel: daer naer volght swert saet. De wortel is langhachtigh, vol taey ende lijmachtigh sap; in de welcke groote kracht is, in het ghenesen seer wel bekent, ende over al ghebruyckt.

2. Men vindt, als voorseydt is, een ander soorte van dit ghewas, ’t welck oock eene wortel heeft die van buyten swert is, ende van binnen wit, maer die is knobbelachtigh ende meer uyt-puylende: wiens bladeren oock kleynder zijn dan die van de voor-beschreven soorte, ende de steelen zijn insghelijcks oock korter: de bloemen zijn somtijdts geel van verwen.

Plaetse.

De soorten van Wael-wortel wassen seer gheerne op vochte met water besproeyde landouwen, die besijdens weeghs staen: groeyen oock wel op blijde oft lustighe ende vette weyen ende beemden; sy aerden insghelijcks oock wel in de hoven ende andere vochtachtige plaetsen.

Tijdt.

In Braeckmaent ende Hoymaent bloeyen dese cruyden meest; dan de Wortel mach t’ allen tijden van den iaere bequaemelijck uyt-ghetrocken, ende om te ghebruycken vergadert worden.

Naemen.

Dese cruyden worden in ’t Griecks Symphyton gheheeten, ende oock Pecton: de Latijnen heetense Symphytum ende Solidago; de Apotekers Consolida maior ende Symphytum maius: Scribonius Largus noemtse Inula rustica ende Alus Gallica: andere heetense Osteocollon; de Nederlanders Wael-wortele; de Hooghduytschen Walwurtz, Schmerwurtz, Schwartzwurtz, Schandwurtz, Beinwellen: de Italiaenen Consolida maggiore; de Spaegniaerts Suelda mayore ende Consuolda mayor, de Fransoysen Confyre ende Oreille d’ asne; de Enghelsche Confrey; de Behemers Swalniik ende Czernohlawek.

1. De eerste ende de ghemeynste soorte van dit gewas voert alle dese voorseyde namen; ende mach eyghentlijck in ’t Nederduytsch Wael-wortel gheheeten wesen, in ’t Latijn Symphytum magnum.

2. De andere soorte mach-men nae de ghedaente van de wortelen in ’t Latijn Symphytum tuberosum noemen, dat is in ’t Nederduytsch Knobbelachtighe Wael-wortel.

Aerd.

In de wortel van dit cruydt is den kouden aerd meest merckelijck, die nochtans niet seer groot is: ende daer is een taeye slijmerachtige klevende vochtigheyt by. Dese en doet geensins het ieucksel oft ontstekinge aen de huyt komen, noch en is gheensins scherp oft bijtachtigh van smaeck, dan is seer smets ende gantsch onsmakelijck, sonder eenige uyt-muntende merckelijcke oft smaeckelijcke eyghentschap: ’t welck verre is van ’t ghene dat sommighe segghen, die met groote dwalinghe de taeye slijmerachtighe vochtigheydt van dese wortel met de scherpe ende heete slymerigheydt van de Scilla oft Zee-Aiuyn willen verghelijcken. Wel is ’t waer dat de bladeren van Wael-wortel de huyt steken ende tot ieucksel verwecken konnen; maer dat en doen sy niet door hitte, oft scherpe kracht, maer alleen door de uyt-wendige hardigheydt ende rouwe ruygigheydt, die in het buytenste van de bladeren blijckt: nochtans niet soo seer als het gesien wordt aen de bladeren van de Netelen, die veel sterckers steken, langhdurigher ieucksel in de huyt verwecken, dan dese bladeren doen.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Wael-wortel-cruydt is in vele dinghen nut ende goedt: want op de versche wonden, scheurselen ende breuckinghen gheleydt, gheneest die haest.

Sy is oock seer krachtigh om te ghenesen de ghene die bloedt spouwen, ende daer eenen hoest by ghevoeght hebben: ende kan veel doen in de sweeringhen ende zeeren van de longheren.

Tot den selven ghebruycke maecktmen eene Syroop van Wael-wortel, den welcken alle bloedt-loop op doet houden, ende de versche zeeren oft sweeringen van de longeren toe heelen ende ghenesen kan, ende boven dien oock den hoest stillen, de hitte van de kortsen versoeten ende matighen, ende voorts oock de scherpigheyt van alle sinckende ende neder-dalende vochtigheden versoeten ende bedwinghen: wiens beschrijvinghe is als volght.

Syroop van Wael-wortel. Neemt van de wortelen van ’t ghemeyn Wael-wortel-cruydt de swaerte van twee oncen, een once Kalissen-hout oft de wortelen van het Soethout, twee hant vollen van de bladeren van Hoef-bladt, oft Tussilago, met de wortelen van dien, ander-halve once Piniolen oft keernen van de Pijnappelen, twintigh Juiuben oft Zizipha, twee drachmen Maluwe-saet, een drachme Heulbollen, dat is de saetkoppen van den Heul. Dit moet al te samen in soo veel water ghesoden zijn als ’t betaemt, totter tijdt dat het op een pont waters versoden ende ghemindert is. Doet dat door eenen doeck oft stramijn; ende voeght daer by van het alderwitste Suycker ende Honigh, van elcks ses oncen, ende maeckt daer eene Syroop van, midts dat wel ende behoorlijcken te samen siedende.

De selve wortel geneest oock alle langhdurige sweeringen van de nieren, ende doet het bloedt, ’t welck daer uyt vloeyt, op korter tijt op houden. Sy stelpt oock den loop ende bloedinghen van de vrouwen; wel verstaende als sy het water daer die in ghesoden is drincken, oft dat sy die met Suycker ende Honigh gheconfijt, bewaert, oft inghemaeckt zijnde, ettelijcke daghen achter malkanderen in-nemen ende ghebruycken.

Sy is seer nut in alle quetsinghen ende schaden die aen eenighe inwendighe deelen des lichaems komen, bijsonder in de scheurselen ende breuckinghen.

Men ghebruycktse oock seer nuttelijck in de onstekinghen van den aersdarm; oock op de seer loopende oft bloedende spenen gheleydt, gheneest die en bedwinghtse seer haest.

Ander ghebruyck.

Voorts hoe goet dat dit cruydt is om de wonden ende breuckinghen te ghenesen ende te heelen, dat is blijckelijck ghenoegh hier uyt, dat het met ghekapte ende kleyn ghesneden stucken van rauw oft versch vleesch ghesoden zijnde, die wederom te samen brenght, ende aen een maeckt, dat is, soo vast in een treckt, dat die stucken niet meer verscheyden deelen, maer veel eer eenen klont vleesch alleen schijnen te wesen. [194]

BIIVOEGHSEL.

Breeder beschrijvinghe van Wael-vvortel-cruydt met knobbelachtighe vvortel, uyt Clusius. Sy heeft eenen hoeckighen ende by nae vijfkantighe steel, selden hoogher dan eenen voet opschietende, die vol saps is: aen de welcke niet soo vele bladeren wassen alsmen aen den steel van de Groote Wael-wortel siet groeyen; ende de bladeren zijn kleynder dan die van de Groote, dunder, teerder, ende niet soo rouw in ’t aentasten, smets, oft by nae sonder eenighen smaeck: de bloemen die op ’t sop vande steelen staen zijn bleeck-geel, langhworpigh, die van de Groote Wael-wortel van ghedaente ghelijckende, in ’t midden vijf draeykens als in de ronde staende hebbende, waer tusschen eenen uytpuylende priem staet: daer nae krijght het huyskens als die van de Groote, in de welcke saet steeckt, het saet van Echium niet onghelijck: de wortel is langh, ranckachtigh, teer ende mals, dat is haest breeckelijck, soo dick als den kleynen vingher, somwijlen met ettelijcke knobbelen uytpuylende, met kleyne hayrs-ghewijse veselinghskens beset: de steelkens, huyskens ende tacken zijn kantigh ende ghehoeckt, ende de bladeren zijn ruygh ende met eene wolachtigheyt bewassen. Den selven Clusius heeft dat door gantsch Oostenrijck ende Hongarijen ghevonden in de bosschen op schaduwachtighe plaetsen, bijsonder onder de heesteren ende kleyne boomkens wassende. Het is te dencken dat dit cruydt van krachten met de Gemeyne Wael-wortel over een komt.

Daer wordt een soorte van Wael-wortel in Duytschlandt ghevonden, die haer om andere cruyden oft heesterkens windt, ende met taeye rijskens die selven omhelst, in ’t Latijn daerom Consolida maior amplexicaulis gheheeten.

Lobel seght, dat sommighe dit cruydt voor Herba Sancta van West-Indien houden, vindende dat somtijdts met geele bloemen; soo datmen ’t voor Bernagie aenghesien soude hebben, om de ghelijckheydt van de bladers, te waere het onderschil van de wortel.

Den selven Lobel beschrijft onder de soorten van Bernagie een cruydt, ’t welck hy Alderkleynste Valsche Bernagie van de Herbaristen noemt, in ’t Latijn Symphytum pumilum repens Boraginis facie; daer wy ter rechter plaetsen van sullen spreken.

Bellonius vermaent van een Symphytum maius, oft Consolida radice orbiculari, in Grieckenlandt wassende, ende aldaer Sterouli oft Stekouli gheheeten, die heel ronde wortelen heeft als bollekens. Dan beneffens die vermaent hy noch van tweederhande Symphytum, een met geele, ende een met witte bloemen: te weten de ghene die hier te lande bekent zijn.

Daer zijn noch andere cruyden die den naem Symphytum voeren, als in ’t Bijvoeghsel van de Bruynelle blijcken sal.

Naemen.

De Wael-wortel wordt oock Confirma maior gheheeten. Lobel noemt de Ghemeyne Wael-wwortel in ’t Latijn oock Symphytum Alum: die oock seydt dat de selve, wanneer sy roode bloemen heeft, Wael-wortel Manneken heet, als sy witte heeft, dan Wijfken gheheeten wordt.

Kracht ende Werckinghe.

De wortels van dit cruydt worden gheconfijt ende met groote menighte bereydt in de apoteken van Napels ende Genua in Italien, van waer sy in andere landen de gheheele werelt door ghesonden pleghen te worden: want sy zijn seer goet teghen vele ghebreken.

De wortels gheknauwt zijnde verdrijven den dorst, ende ghenesen de herdigheyt van de kele. Met bladers van Kruys-cruydt zijn seer goet gheleydt op alderhande heete sweeringhen, in sonderheyt op die van den aersdarm.

Galenus seght, dat Wael-wortel van krachten den Senegroen ghelijckt, nochtans en schijnt die niet soet van smaeck, noch rieckende te wesen, maer daer in van den Sene-groen verschillende: hy ghebruyckt die in al ’t gene daer hy Symphytum Petraeum toe pleegh te ghebruycken.

Plinius seght, dat Wael-wortel de ghebroken beenders aen een heelt ende ghenesen kan.

De wortel van Wael-wortel noch groen zijnde ende versch uyt der aerden ghetrocken, gheraspt, ende op leder oft lijnen doeck ghebeydt, ende ghelijck een plaester gheleydt op de plaetschen die flerecijnachtigh zijn, stillet terstont de pijne van flercijn, ghelijck dickwijls ghesien is gheweest.

De selve wortel ghedrooght ende tot poeder ghebroght, is seer goet ghedaen in de pap van de ionghe kinders die ghescheurt zijn, ende oock om den buyck-loop te stoppen: ende een plaester van Wael-wortel met Boon-meel ghemaeckt, is seer goedt gheleydt op de selve ghescheurtheydt van de ionghe kinders.

Het ghedistilleert water van dit gheheele cruydt wordt oock seer ghepresen in alle de voornoemde ghebreken; soo wel van buyten met doecken opgheleydt oft anders ghebruyckt, als van binnen inghegheven.

Sommighe schrijven, dat sy met het langh ghebruyck van het ghedistilleert water, ’t welck sy van de wortel van dit cruydt ghemaeckt hadden, vele menschen van scheurselen ende inwendighe quetsinghen ghenesen hebben, alle daghe daer van ’s morghens ende ’s avondts twee oncen met haeren dranck, ’t zy wijn, bier oft water menghelende.

Ander ghebruyck.

Met dese wortel worden de salven dick ghemaeckt.

Verkiesinghe.

Die soorte diemen Wael-wortel-Manneken heet, met roode bloemen, is krachtigher dan die met witte bloemen, Wijfken ghenoemt, soo Lobel betuyght.

Aenmerckt.

Sommighe segghen dat dese wortel soo krachtigh is om het scheursel ende alle inwendighe breuckingen te ghenesen ende te heelen: dat de ghene diese eenen tijdt langh ghebesight hebben, iae dat sy hun scheursel bevinden genesen te zijn, moeten ophouden van de selve langher te ghebruycken: want, sy soude hun in ’t laetste eer hinder dan bate doen, midts datse versekeren, dat eenige krancken door ’t al te langh ghebruyck der selver hun darmen te engh ghemaeckt, iae het inghewant aen een gheheelt te hebben. Hoe het is, meest alle ghenees-dinghen moeten eens ghelaten worden, op dat sy de natuere niet te lastigh en vallen, ende voor het eerste quaedt gheen ander en veroorsaken.

HET XV. KAPITTEL.

Van waalwortel of groot Symphytum. (Symphytum officinale)

Geslachten.

Waalwortel is gewoonlijk bekend met een dikke zwarte wortel, dan men vindt noch een ander soort van dit kruid met knobbelachtige wortel die allebeide van ons hier beschreven zullen worden.

Gedaante.

1. Waalwortel of groot Symphytum heeft een hoekige of kantige steel die dik en hol is als de steel van Sonchus of ganzedistel en rond de negentig cm hoog opschiet, de bladeren en zowel die uit de wortel komen gesproten als diegene die aan de stelen groeien zijn groot, lang en breed, hard en met een ruwe harigheid bezet die in het aanvoelen de huid wat tot jeuken verwekt, van kleur en ruwheid de bladeren van de gewone bernagie [193] of ossentong vrijwel gelijk, maar langer dan die, groot en spits of scherp van voren als die van Inula campana of alantwortel. Op de zijscheuten die uit de takken spruiten vertonen zich de bloemen die fraai en regelmatig gevoegd staan en zijn van vorm langwerpig, van binnen hol en wit van kleur of bleekrood, zeer zelden geel, daarna volgt zwart zaad. De wortel is langachtig en vol taai en lijmachtig sap waarin grote kracht is en in het genezen zeer goed bekend en overal gebruikt.

2. Men vindt, als voorzegt is, een andere soort van dit gewas wat ook een wortel heeft die van buiten zwart is en van binnen wit, maar die is knobbelachtig en puilt meer uit en wiens bladeren ook kleiner zijn dan die van de voorbeschreven soort en de stelen zijn insgelijks ook korter, de bloemen zijn soms geel van kleur.

Plaats.

De soorten van waalwortel groeien zeer graag op vochtige met water besproeide landstreken die bezijden de weg staan en groeien ook wel op blijde of lustige en vette hoven en andere vochtachtige plaatsen.

Tijd.

In juni en juli bloeien deze kruiden meestal, dan de wortel mag te alle tijden van het jaar geschikt uitgetrokken en om te gebruiken tezamen gesteld worden.

Namen.

Deze kruiden worden in het Grieks Symphyton genoemd en ook Pecton, de Latijnen noemen ze Symphytum en Solidago, de apothekers Consolida major en Symphytum majus. Scribonius Largus noemt ze Inula rustica en Alus Gallica, andere noemen ze Osteocollon, de Nederlanders wael-wortele, de Hoogduitsers Walwurtz, Schmerwurtz, Schwartzwurtz en Beinwellen, de Italianen consolida maggiore, de Spanjaarden suelda mayore en consuolda mayor, de Fransen confyre en oreille de asne, de Engelsen confrey, de Bohemers swalniik en czernohlawek.

1. De eerste en gewoonste soort van dit gewas voert al deze voor vermelde namen en mag eigenlijk in het Nederduits waalwortel genoemd worden, in het Latijn Symphytum magnum.

2. De andere soort mag men naar de gedaante van de wortels in het Latijn Symphytum tuberosum noemen, dat is in het Nederduits knobbelachtige waalwortel.

Aard.

In de wortel van dit kruid is de koude aard meest opmerkelijk die nochtans niet zeer groot is en er is een taaie slijmachtige klevende vochtigheid bij. Deze laat geenszins jeuk of ontsteking aan de huid komen, noch is geenszins scherp of bijtachtig van smaak, dan is zeer zonder smaak en gans onsmakelijk zonder enige uitmuntende merkelijke of smakelijke eigenschap wat ver is van hetgeen sommige zeggen die met grote dwaling de taaie slijmachtige vochtigheid van deze wortel met de scherpe en hete slijmerigheid van de Scilla of zeeui willen vergelijken. Wel is het waar dat de bladeren van waalwortel de huid steken en tot jeuk verwekken kunnen, maar dat doen ze niet door hitte of scherpe kracht, maar alleen door de uitwendige hardigheid en rouwe ruigheid die in het buitenste van de bladeren blijkt, nochtans niet zo zeer als het gezien wordt aan de bladeren van de netels die veel sterkers steken, langer jeuk in de huid verwekken dan deze bladeren doen.

Kracht en werking.

De wortel van waalwortelkruid is in vele dingen nuttig en goed, want op de verse wonden, scheuringen en breuken gelegd geneest die gauw.

Ze is ook zeer krachtig om diegene te genezen die bloed spouwen en er een hoest bij gevoegd hebben en kan veel doen in de zweren en zeren van de longen.

Tot hetzelfde gebruik maakt men een siroop van waalwortel die alle bloedloop op laat houden en de verse zeren of zweren van de longen toe helen en genezen kan en bovendien ook de hoest stillen, de hitte van de koortsen verzoeten en matigen en voorts ook de scherpte van alle zinkende en neerdalende vochtigheden verzoeten en bedwingen, wiens beschrijving is als volgt.

Siroop van waalwortel; Neem van de wortels van het gewoon waalwortelkruid de zwaarte van twee ons, een ons zoethout of de wortels van zoethout, twee hand vol van de bladeren van hoefblad of Tussilago met de wortels er van, anderhalve ons piniolen of kernen van de pijnappels, twintig jujuben of Zizipha, twee drachmen maluwezaad, een drachme heulbollen, dat zijn de zaadkoppen van de heul. Dit moet alles tezamen in zoveel water gekookt zijn als het betaamt tot de tijd dat het op een pond water verkookt en verminderd is. Laat dat door een doek of zeef en voeg daarbij van het allerwitste suiker en honing, van elk zes ons, en maak daar een siroop van doordat goed en behoorlijk tezamen te koken.

Dezelfde wortel geneest ook alle langdurige zweren van de nieren en laat het bloed wat daaruit vloeit op korte tijd op houden. Ze stelpt ook de loop en bloedingen van de vrouwen, wel verstaande als ze het water daar dat in gekookt is drinken of dat ze die met suiker en honing konfijten, bewaren of ingemaakt ettelijke dagen achter elkaar innemen en gebruiken.

Ze is zeer nuttig in alle kwetsingen en schaden die aan enige inwendige delen des lichaam komen en vooral in de breuken en scheuringen.

Men gebruikt ze ook zeer nuttig in de ontstekingen van de aarsdarm, ook op de zeer lopende of bloedende aambeien gelegd geneest die en bedwingt ze zeer gauw.

Ander gebruik.

Voorts hoe goed dat dit kruid is om de wonden en breuken te genezen en te helen dat is hieruit duidelijk genoeg dat als het met gekapte en klein gesneden stukken van rauw of vers vlees gekookt is die weer tezamen brengt en aaneen maakt, dat is zo vast ineen trekt dat die stukken niet meer verschillende delen, maar veel meer een klont vlees alleen schijnen te wezen [194]

BIJVOEGING.

Uitvoerige beschrijving van waalwortelkruid met knobbelachtige wortel uit Clusius. Ze heeft een hoekige en bijna vijfkantige steel die zelden hoger dan dertig cm opschiet die vol sap is waaraan niet zoveel bladeren groeien als men aan de steel van de grote waalwortel ziet groeien en de bladeren zijn kleiner dan die van de grote, dunner, teerder en niet zo rouw in het aanvoelen, zonder smaak of bijna zonder enige smaak, de bloemen die op de top van de stelen staan zijn bleekgeel, langwerpig en lijken op die van de grote waalwortel van gedaante en hebben in het midden vijf draadjes als in de ronde staan waartussen een uitpuilende priem staat, daarna krijgt het huisjes als die van de grote waarin zaad steekt dat op het zaad van Echium lijkt, de wortel is lang, rankachtig, teer en mals, dat is gauw breekbaar en zo dik als de kleine vinger die soms met ettelijke knobbelen uitpuilt en met kleine haarvormige vezeltjes bezet is, de steeltjes, huisjes en takken zijn kantig en hoekig en de bladeren zijn ruig en met een wolligheid begroeid.

Dezelfde Clusius heeft dat door gans Oostenrijk en Hongarije gevonden in de bossen op schaduwachtige plaatsen en vooral groeiend onder de heesters en kleine boompjes. Het is te denken dat dit kruid van krachten met de gewone waalwortel overeen komt.

Daar wordt een soort van waalwortel in Duitsland gevonden die zich om andere kruiden of heestertjes windt en die met taaie twijgen omhelst, in het Latijn daarom Consolida major amplexicaulis genoemd.

(Nicotiana rusticum) Lobel zegt dat sommige dit kruid voor Herba Sancta van West-Indië houden en vinden dat soms met gele bloemen zodat men het voor bernagie aangezien zou hebben vanwege de gelijkenis van de bladeren, was er niet het verschil van de wortel.

(Omphalodes verna) Dezelfde Lobel beschrijft onder de soorten van bernagie een kruid wat hij allerkleinste valse bernagie van de herboristen noemt, in het Latijn Symphytum pumilum repens Boraginis facie daar we ter rechter plaatsen van zullen spreken.(Omphalodes verna)

Bellonius vermaant van een Symphytum majus of Consolida radice orbiculari die in Griekenland groeit en daar sterouli of stekouli genoemd wordt die heel ronde wortelen heeft als bolletjes. (Symphytum tuberosum) Dan naast die vermaant hij noch van tweevormige Symphytum, een met gele en een met witte bloemen, te weten diegene die hier te lande bekend zijn.

Daar zijn noch andere kruiden die de naam Symphytum voeren als in het bijvoegsel van de bruinelle blijken zal.

Namen.

De waalwortel wordt ook Confirma major genoemd. Lobel noemt de gewone waalwortel in het Latijn ook Symphytum Alum die ook zegt dat die wanneer ze rode bloemen heeft waalwortel mannetje heet en als ze witte heeft dan wijfje genoemd wordt.

Kracht en werking.

De wortels van dit kruid worden gekonfijt en met grote menigte bereid in de apotheken van Napels en Genua in Italië vanwaar ze in andere landen de gehele wereld door gezonden plegen te worden, want ze zijn zeer goed tegen vele gebreken.

De wortels gekauwd verdrijven de dorst en genezen de hardheid van de keel. Met bladeren van kruiskruid zijn zeer goed gelegd op allerhande hete zweren en vooral op die van de aarsdarm.

Galenus zegt dat waalwortel van krachten op zenegroen lijkt, nochtans schijnt die niet zoet van smaak, noch ruikende te wezen, maar daarin van de zenegroen te verschillen, hij gebruikt die in al hetgeen daar hij Symphytum Petraeum toe plag te gebruiken.

Plinius zegt dat waalwortel de gebroken beenderen aaneen heelt en die genezen kan.

De wortel van waalwortel die noch groen en vers uit de aarde getrokken is geraspt en op leer of linnen doek gebreid en als een pleister op de plaatsen gelegd die jichtachtig zijn stilt terstond de pijn van jicht zoals dikwijls gezien is.

Dezelfde wortel gedroogd en tot poeder gebracht is zeer goed in de pap van de jonge kinderen gedaan die een breuk hebben en ook om de buikloop te stoppen, een pleister van waalwortel met bonenmeel gemaakt is zeer goed op dezelfde breuken van de jonge kinderen gelegd.

Het gedistilleerde water van dit gehele kruid wordt ook zeer geprezen in alle voornoemde gebreken en zowel van buiten met doeken opgelegd of anders gebruikt als van binnen ingegeven.

Sommige schrijven dat ze met het lang gebruik van het gedistilleerd water wat ze van de wortel van dit kruid gemaakt hadden vele mensen van breuken en inwendige kwetsingen genezen hebben door elke dag daarvan ’s morgens en ’s avonds twee ons met hun drank, hetzij wijn, bier of water mengen.

Ander gebruik.

Met deze wortel worden de zalven dik gemaakt.

Verkiezing.

Die soort die men waalwortel mannetje noemt met rode bloemen is krachtiger dan die met witte bloemen, wijfje genoemd, zo Lobel betuigt.

Merk op.

Sommige zeggen dat deze wortel zo krachtig is om scheuringen en alle inwendige breuken te genezen en te helen dat diegene die ze een tijd lang gebruikt hebben, ja dat ze zien dat hun breuk genezen is, moeten ophouden om die langer te gebruiken, want het zou hun tenslotte eerder hinder dan baat doen omdat ze verzekeren dat enige zieken door het al te lang gebruik er van hun darmen te eng maakt, ja het ingewand aaneen geheeld te hebben. Hoe het is, meest alle geneesdingen moeten eens gelaten worden zodat ze de natuur niet te lastig vallen en voor het eerste kwaad geen andere veroorzaken.