Ulmus

HET XV. CAPITEL.

Van Olmen ende Herseleer.

Gheslachten.

De Olmen zijn tweederhande: den eersten is den ghemeynen Olm-boom: den anderen is den ghene diemen Herseleer heet.

Ghedaente.

1. De Olmen worden oock groote hooghe boomen, van onder af dickwijls tot boven toe met veele tacken bewassen. Haer buytenste schorssen zijn dick, rouw, oneffen ende seer ghekloven: dan de schorssen die daer onder schuylen zijn taey ende seer buyghsaem: ghelijck oock de schorssen van de tackskens selve zijn: de welcke haer alsoo wel als die van de Linde laeten buyghen ende vlechten. Het hout van dese boomen is hert, vast, bruyn oft geelachtigh van verwe. De bladeren zijn breedt, onghedeylt, gherimpelt, ende ghezenuwet oft met aderen doortoghen, langher dan de Peer-boom bladeren, rondom de kanten ghekertelt; de welcke van sommighe viervoetighe beesten seer begheert worden, ende de selve boom voor goedt voedtsel strecken; ende sommighe van dese bladeren hebben in hun uyterste eenighe kleyne uytpuylende blaeskens oft verheven puckelkens; waer in, behalven ettelijcke kleyne wormkens oft beestkens als Mugghen, ghemeynlijck een lijmachtighe klevende vochtigheydt ghevonden wordt: ende als dese vochtigheydt daer in blijft, soo wordt hy in ’t eynde van den Somer door de kracht van de Sonne hardt ghelijck een Gomme. Het saedt van de Olmen is breedt, plat, rondt, ende dun, velachtigh, den sade van Melde niet seer onghelijck, maer grooter: ende dit saedt schuylt onder ende tusschen de bladeren. De wortelen van de Olmen spreyden haer wijt ende breedt ter sijden uyt, ende en sincken niet diep in d’aerde.

2. Den Herseleer en is den voorgaenden Ghemeynen Olm-boom niet seer ongelijck van ghedaente: want hy is oock eenen seer hooghen langhen boom; wiens hout veel harder is dan ghemeyn Olm-hout. Sijn bladeren zijn oock gerimpelt ende rondom geschaerdt, als de Ghemeyne Olm-bladeren, maer sijn langher, ende aen de averrechte sijde gladder, ende bleecker groen: de welcke droogh gheworden zijnde eenen goeden ende aenghenaemen reuck van haer laten. Dan aen dese bladeren en groeyen geen blaeskens oft verheven knobbelkens; ende sy zijn de Koeyen oft Ossen soo aenghenaem niet als de Ghemeyne Olm-bladeren. Maer het saedt is dat van den Ghemeynen Olm-boom ghenoeghsaem ghelijck.

Plaetse.

1. De Gemeyne Olm-boomen wassen geern op vlacke ende platte velden, ende beminnen een goede vette vochte aerde: sy aerden seer wel ende wassen weeldigh neffens de loopende wateren ende grachten daer water in is; ende daer schieten sy haest ende gheringhe hoogh [1310] op

2. Den Herseleer wast gheerne in dichte bosschen, op hooghe ende steyle geberghten, als in het Ardennen bosch ende in het Sonien bosch in Brabandt, daer desen boom veel ghevonden wordt.

Tijdt.

De bladeren van beyde dese Olm-boomen komen hier te lande voort in ’t laetste van April, oft omtrent ’t beginsel van Mey: ende op den selven tijdt komt het saedt voort, ende wordt korts daer nae volkomen groot ende rijp, ende dan valt het af, oft wordt van den windt wegh ghedreven. Dan het saedt wordt voor onnut ghehouden, want, als Columella seydt, niemandt en vermenighvuldight de Olmen door haer saedt, dan alleen door haer ionghe spruytkens in d’aerde ghesteken. De blaeskens met de vochtigheydt van dese Olm-bladeren moghen in Braeckmaendt vergadert ende bewaert worden, eer sy door hitte der Sonnen hardt beghinnen te worden.

Naem.

Desen boom wordt gheheeten in ’t Griecksch Ptelea, in ’t Latijn Ulmus; in ’t Nederduytsch Olmen oft Olm-boomen; in ’t Hooghduytsch Rustholtz, Rustbaum ende Ulmbaum; in ’t Fransch Orme; in ’t Italiaensch Olmo; in ’t Spaensch Ulmo; in ’t Enghelsch Elm tree; in ’t Beemsch Eilin.

‘Tsaedt van de Olmen is van Plinius ende Columella Samera gheheeten.

De wormkens, die in de blaeskens ende vochtigheydt van de Olmen groeyen, zijn ghenoemt in ’t Griecksch Cnipes; in ’t Latijn Culices ende Muliones.

1. De eerste soorte van dese boomen heet eyghentlijck Olm-boom; ende is de selve die Theophrastus alleenlijck ende sonder eenigh onderscheydt oft toenaem Ptelea heet: want hy vermaent van twee geslachten van Ptelea: het eerste heet hy Oreiptelea, dat is Bergh-Olme; ende het ander eyghentlijck Ptelea, dat is Olm-boom; dat wy voor de eerste ende ghemeyne soorte van Olmen houden. Ende de selve is die Columella Ulmus Atinia oft Gallica Ulmus noemt: want hy maeckt oock twee soorten van Olmen, te weten een Italiaensche soorte, Ulmus Vernacula oft Ulmus nostras; ende een Fransche soorte, Ulmus Gallica, die oock Atinia heet; de welcke hooger ende weeldiger wast; ende wiens loof de Ossen ende Koeyen oock bequaemer is, dan van de andere; ghelijck wy van den Gemeynen Olm-boom geseyt hebben.

2. De ander soorte wordt in Nederlandt van sommige Herseleer gheheeten, van sommighe Heerenteer: ende dese is de Oreiptelea van Theophrastus, dat is Monti-Ulmus oft Bergh-Olm, soo Theodorus Gaza dat woordt vertaelt, dat is Italica Ulmus, oft Italiaenschen Olm-boom.

Plinius in ‘t 17.cap.van zijn 16.boeck vermaent van vierderhande soorten van Olmen: maer hy telt de Atinia Ulmus ende de Gallica Ulmus voor tweederhande verscheyden soorten; de welcken wy vooren betoont hebben onsen Ghemeynen Olm-boom te wesen, ende oock van Columella voor eenerhande gehouden te worden. De derde soorte seydt hy den Italiaenschen Olm-boom te wesen, die van hem ende oock van Columella met eenerhanden naem bekent is. De vierde soorte van Olmen, die hy daer by voeght, ende seydt eenen Wilden Olm-boom te wesen, en is van Theophrastus noch Columella niet vermaent gheweest.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. De bladeren ende schorsse van den Ghemeynen Olm-boom zijn merckelijck afvaghende ende wat dickmaeckende van nature, met een matelijcke warmte: ende sy zijn wat taey ende lijmachtigh op de tonghe, alsmense knauwt.

De selve bladeren van Olmen heelen ende ghenesen de versche wonden, kleyn ghestooten ende daer op gheleydt: ’t selve doen oock de binnenste schorssen, als de wonden daer mede bewonden oft rondom verbonden worden.

De selve bladeren gestooten ende met Edick vermenght, genesen de quade ruydigheyt, schorftheyt ende melaetsheydt.

De buytenste oft dickste schorsse van de Olmen een once swaer met wat Wijn oft Water inghenomen iaeght af door den stoelgangh de koude fluymen ende slijmerighe vochtigheden, seydt Dioscorides.

De vettigheydt ende vochtigheydt die in de Olm-blaeskens ghevonden wordt, is oock afvaghende ende suyverende, ende tsamen oock heelende van krachten: ende maeckt de huyt blinckende ende schoon; ende doet de plecken, sproeten, maesen ende andere ghebreken van ’t aensicht vergaen, daer op ghestreken.

De selve vochtigheydt geneest oock de versche wonden, daer in ghedaen. Sy geneest oock de gescheurtheydt (sonderlingen van de ionghe kinderen) als sy niet te oudt oft te verre ghekomen en is; te weten alsmen eenighe banden oft doecken in de selve vochtigheydt nat maeckt, ende op de ghescheurtheydt wel ende behoorlijcken bindt.

De bladeren van desen Ghemeynen Olm-boom worden oock veel ghebruyckt om de Koeyen, Ossen ende dierghelijck groot Vee mede te voeden: want sy hebben daer groot behaghen ende smaeckelijckheydt in, als voren ghenoegh vermaent is.

2. De bladeren van den Herseleer oft Tweeden Olm-boom mogen oock de Ossen ende Koeyen als voeder voorgheworpen worden; dan sy en zijn haer soo aenghenaem niet als de bladeren van den Ghemeynen Olm-boom.

Dan het hout van desen Herseleer is veel herder ende bequaemer om sterck werck van te maecken dan Ghemeyn Olm-hout; daerom maecktmen daer dinghen van die grooten last ende swaer gewicht moeten dragen: als zijn de Catrollen groote Spillen, Perssen ende Wielen, oft Raeyers van Molens ende Qucernen, ende meer andere dierghelijcke wercken.

BIIVOEGHSEL.

Op sommighe plaetsen van Nederlandt wordt den ghemeynen Olm-boom Iepen-boom ende Ipen-hout gheheeten; in Hooghduytschlandt oock Iffenholtz; maer somtijdts Ulmenbaum ende Lindbast, ende Ristenholtz; sommighe heeten hem Walschen Olm-boom, nae den Latijnschen naem Gallica Ulmus, oft oock Veldt-Olm, dat is Ulmus campestris. Sijn blaeskens komen meest van den Meyschen dauw, ende worden Cyperis by Theophrastus geheeten, ende Folliculus Ulmi in ’t Latijn. Ulmus Atinia schijnt den Hanenbuecken-boom te wesen. Ulmus montana Theophrasti, oft Bergh Ipe van Theophrastus, is het Valsch Sandel-hout van Candien; waer van wy hier nae handelen sullen. Ulmaria is gheenen boom, maer een cruydt van bladeren den Olm-boom ghelijckende, anders Reynette oft Geytenbaert gheheeten.

Sommighe maecken dry soorten van Olmen: de eerste heeft kleyne bladeren ende swart hout: de tweede heeft breede bladeren ende een redelijcken dicke struyck: de derde heeft noch breeder bladeren, groen ende schoon, ende een bijkants heel witte struyck; van welck de twee laetste niet qualijck over een komen met de twee soorten hier van Dodoneus beschreven: ende worden grooter, ende hebben meer houts dan de eerste; ende worden daerom meer gheacht ende onderhouden: ende sulcks is de soorte van Olmen met breede bladeren, in West-Vlaenderen groeyende, als Lobel betuyght, herter van hout, bequaem om wielen ende waghens van te maecken. Dan dese dry soorten zijn elck noch Manneken ende Wijfken: de Wijfkens draghen meest vruchten ende grover saedt: de Mannekens zijn kleyner, ende draghen het saedt in ’t midden van de bladers: want elck bladt heeft een vrucht: van de welcke den Olm-boom voortkomen kan, als hy behoorlijck ghesaeyt wordt, al schijnt Dodoneus te twijffelen, oft desen boom van saedt wassen kan.

Petrus Hondius heeft bevonden dat in ’t voorseyde West-Vlaenderen twee soorten van Olmen zijn: beyde tamelijcken hoogh wordende: maer de een soorte wast rechter op met sijn middelstruycken ende sijd-tacken; ende heeft wat langhworpigher bladeren: de ander soorte wast krom, soo wel in de middelstruyck als in de sijd-tacken, ende heeft vierkanter ende niet soo langhe bladeren: ende die wordt eyghenlijck aldaer Yepen-boom gheheeten; ende wordt meer gheacht dan de voorgaende.

De Olm-boomen die omtrent Salamanca (seydt Clusius) te weten by de riviere Tormes groeyen, hebben aen haer wortelen seer veele bijster dunne veselinghen als draeykens, die heel roodt van verwe worden als sy van het voor by gaende water besproeyt zijn: ende daer aen wassen kleyne krabbekens als garnaren, die van de Visschers vergadert worden om de visschen mede te vanghen: dan als sy grooter worden, dan kruypen sy uyt die wortelen, ende vlieghen wegh als aerdtsche Sprinkhanen: dan daer nae komen sy wederom in ’t water, om ionghen te krijghen.

By de Olmen wordt het Vleder-hout van sommighe oock gherekent: daer wy af spreken sullen, als wy van den Carpinus handelen sullen. Den Swarten Carpinus is oock de Olmen beter ghelijck dan het Vleder-hout.

Noch van de krachten.

De schorsse van den Olm-boom is bitterer, ende daerom oock meer tsamentreckende dan de bladeren: dan die bladeren worden met het moes ghesoden ende ghegheten als andere moes-cruyden, in sonderheydt alsse noch iongh ende malsch zijn. In ’t kort gheseydt, sy zijn altijdts nut: want de Koeyen, die daer van eten, gheven seer goede ende smaeckelijcke boter: ende als sy rijsen, dan maecken sy het landt vet. Alleen zijn sy de Bien schadelijck: daerom en maghmen gheen Bie-korven omtrent dese boomen stellen. Daer-en-teghen zijn sy seer goedt om de wonden te ghenesen, als gheseydt is: selfs de ghebroken oft gheborsten armen oft beenen ghenesen haest, alsmen die leden stooft oft badet in water daer Olm-bladeren (alleen oft met de schorssen van de wortelen) in ghesoden zijn. [1311]

‘Tsap oft de vochtigheydt van de Olm-bladeren in een glas ontfanghen, ende omtrent een maendt langh wel toeghestopt in d’aerde ghegraven oft in mest, met den bodem staende op een hoopkens Souts, gheneest de versche wonden, alsmen wiecken daer mede nat ghemaeckt daer in steeckt.

De blaeskens moeten vergadert worden eer datter wormkens in groeyen; ende daer wordt een Olie van gemaeckt soo goedt als Balsem, om de wonden te ghenesen, als Silvius schrijft.

De landtlieden van Brabandt vercieren de kanten van de velden ende bouwlanden, ende de inganghen van hun wooninghen veel met dese boomen: want sy hebben lustigh loof; ende zijn seer nut; want van vier iaeren tot vier iaeren maghmen daer eenen hauw af hebben, om staken ende mutsaert van te maecken, ghemerckt dat haer rijs seer bequaem is tot berninge. Oock maecken sy hun wielen ende assen van waghens ende hun ploeghen van dit hout: ‘twelck oock seer goedt is om beelden van te maecken oft te snijden: ende is van verwe het Palm-boom hout ghelijck.

De selve landtlieden segghen, als de Olm-boomen haer bladers vroegh verliesen, datter een groote sterfte van beesten, als Ossen, Koeyen ende Peerden, aenstaende is.

De wortel ghesuyvert, ende in Wijn gesoden, ende soo op de verbrandtheydt geleydt, geneest die: ende doet de lickteeckenen vergaen. De schelle daer van is bitterachtigh, ende heeft een versachtende kracht, als die van Witten Huemst.

Aengaende dat Dodoneus vermaent, dat de bladeren van den Olm-boom seer gheerne gheten worden van de Viervoetighe dieren: soo heeft Petrus Hondius somtijdts gesien dat de Verckens niet alleen met dese bladers ghevoedt, maer oock vet gheworden zijn: want in Vranckrijck, in ’t landtschap van Anjou, pleghen de landtlieden omtrent de maendt van September, een weynighsken eer dat de bladeren van selfs afvallen souden, dit loof af te nemen, ende daer van heele sacken vol thuys te draghen: de welcke op berders oft op de solders ghedrooght zijnde, des winters dienen om de Verckens daer mede te mesten, in sonderheydt als daer wat korenwerck oft draf by ghedaen wordt.

HET XV. KAPITTEL.

Van olmen en herseleer. (Ulmus minor, Ulmus glabra, (=oude Ulmus montana)

Geslachten.

De olmen zijn tweevormig, de eerste is de gewone olmboom en de anderen is diegene die men herseleer noemt.

Gedaante.

1. De olmen worden ook grote hoge bomen die van onder af dikwijls tot boven toe met vele takken begroeid zijn. Haar buitenste schorsen zijn dik, ruw, oneffen en zeer gekloven, dan de schorsen die daaronder schuilen zijn taai en zeer buigzaam net zoals ook de schorsen van de takjes zelf zijn die zich net zo goed als die van de linde laten buigen en vlechten. Het hout van deze bomen is hard, vast, bruin of geelachtig van kleur. De bladeren zijn breed en niet gedeeld, gerimpeld en met zenuwen of met aderen doortogen, langer dan de peerboombladeren en rondom de kanten gekarteld die van sommige viervoetige beesten zeer begeerd worden en die boom voor goed voedsel strekken en sommige van deze bladeren hebben in hun uiterste enige kleine uitpuilende blaasjes of verheven pukkeltjes waar in behalve ettelijke kleine wormpjes of beestjes als muggen gewoonlijk een lijmachtige klevende vochtigheid gevonden wordt en als deze vochtigheid daarin blijft dan wordt dat op het eind van de zomer door de kracht van de zon hard als een gom. Het zaad van de olmen is breed, plat, rond en dun, velachtig en lijkt veel op het zaad van melde, maar groter en dit zaad schuilt onder en tussen de bladeren. De wortels van de olmen spreiden zich wijdt en breed terzijde uit en zinken niet diep in de aarde.

2. De herseleer is de voorgaande gewone olmboom vrij gelijk van gedaante want hij is ook een zeer hoge lange boom wiens hout veel harder is dan gewoon olmhout. Zijn bladeren zijn ook gerimpeld en rondom geschaard als de gewone olmbladeren, maar zijn langer en aan de onderkant gladder en bleker groen en als die droog geworden zijn geven ze een goede en aangename reuk van zich. Dan aan deze bladeren groeien geen blaasjes of verheven knobbeltjes en ze zijn voor de koeien of ossen niet zo aangenaam zoals de gewone olmbladeren. Maar het zaad is dat van de gewone olmboom voldoende gelijk.

Plaats.

1. De gewone olmbomen groeien graag op vlakke en platte velden en beminnen een goede vette vochtige aarde en ze aarden zeer goed en groeien weelderig naast de lopende wateren en grachten daar water in is en daar schieten ze gauw en goed hoog [1310] op

2. De herseleer groeit graag in dichte bossen, op hoge en steile bergen zoals in het Ardennen bos en in het Soniën bos in Brabant daar deze boom veel gevonden wordt.

Tijd.

De bladeren van beide deze olmbomen komen hier te lande voort in op het eind van april of omtrent het begin van mei en op dezelfde tijd komt het zaad voort en wordt kort daarna volkomen groot en rijp en dan valt het af of wordt van de wind weg gedreven. Dan het zaad wordt voor onnut gehouden want, als Columella zegt, niemand vermenigvuldigt de olmen door haar zaad dan alleen door haar jonge spruitjes in de aarde te steken. De blaasjes met de vochtigheid van deze olmbladeren mogen in juni verzameld en bewaard worden eer ze door hitte van de zon hard beginnen te worden.

Naam.

Deze boom wordt in het Grieks Ptelea genoemd en in het Latijn Ulmus, in het Nederduits olmen of olmbomen, in het Hoogduits Rustholtz, Rustbaum en Ulmbaum, in het Frans orme, in het Italiaans olmo, in het Spaans ulmo, in het Engels elm tree en in het Boheems eilin.

Het zaad van de olmen is van Plinius en Columella Samera genoemd.

De wormpjes die in de blaasjes en vochtigheid van de olmen groeien zijn in het Grieks Cnipes en in het Latijn Culices en Muliones genoemd.

1. De eerste soort van deze bomen heet eigenlijk olmboom en is dezelfde die Theophrastus alleen en zonder enig onderscheidt of toenaam Ptelea noemt, want hij vermaant van twee geslachten van Ptelea, het eerste noemt hij Oreiptelea, dat is bergolm en het ander eigenlijk Ptelea, dat is olmboom dat wij voor de eerste en gewone soort van olmen houden. En die is die Columella Ulmus Atinia of Gallica Ulmus noemt, want hij maakt ook twee soorten van olmen, te weten een Italiaanse soort die Ulmus Vernacula of Ulmus nostras heet en een Franse soort, Ulmus Gallica, die ook Atinia heet die hoger en weliger groeit en wiens loof voor de ossen en koeien ook beter is dan van de andere net zoals we van de gewone olmboom gezegd hebben.

2. De andere soort wordt in Nederland van sommige herseleer genoemd en van sommige heerenteer en dit is de Oreiptelea van Theophrastus, dat is Monti-Ulmus of bergolm, zo Theodorus Gaza dat woord vertaalt, dat is Italica Ulmus of Italiaanse olmboom.

Plinius in het 17^de kapittel van zijn 16^de boek vermaant van vier soorten van olmen, maar hij telt de Atinia Ulmus en de Gallica Ulmus voor twee verschillende soorten waarvan we tevoren aangetoond hebben dat ze onze gewone olmboom zijn en ook van Columella voor een soort gehouden te worden. De derde soort zegt hij dat het de Italiaanse olmboom is die van hem en ook van Columella met een naam bekend is. De vierde soort van olmen die hij erbij voegt en waarvan hij zegt dat het een wilde olmboom is is van Theophrastus noch Columella niet vermaand..

Aard, kracht en werking.

1. De bladeren en schors van de gewone olmboom zijn opmerkelijk afvegend en wat dik makend van natuur met een matige warmte en ze zijn wat taai en lijmachtig op de tong als men ze kauwt.

Die bladeren van olmen helen en genezen de verse wonden, klein gestoten en daarop gelegd en hetzelfde doen ook de binnenste schorsen als de wonden daarmee omwonden of rondom verbonden worden.

Die bladeren gestoten en met azijn vermengt genezen de kwade ruigheid, schurft en melaatsheid.

De buitenste of dikste schors van de olmen een ons zwaar met wat wijn of water ingenomen jaagt door de stoelgang de koude fluimen en slijmerige vochtigheden af, zegt Dioscorides.

De vettigheid en vochtigheid die in de olmblaasjes gevonden wordt is ook afvegend en zuiverend en tezamen ook helend van krachten en maakt de huid blinkend en mooi en laat de plekken, sproeten, mazelen en andere gebreken van het aanzicht vergaan, daarop gestreken.

Die vochtigheid geneest ook de verse wonden, daarin gedaan. Ze geneest ook de breuken (vooral van de jonge kinderen) als het niet te oud of te ver gekomen is, te weten als men enige banden of doeken in die vochtigheid nat maakt en goed en behoorlijk bindt op de breuken.

De bladeren van deze gewone olmboom worden ook veel gebruikt om de koeien, ossen en diergelijk groot vee mee te voeden want ze hebben er groot behagen en smakelijkheid in, als tevoren genoeg vermaand is.

2. De bladeren van de herseleer of tweede olmboom mogen ook aan de ossen en koeien als voeder voorgeworpen worden, dan ze zijn voor hun niet zo aangenaam als de bladeren van de gewone olmboom.

Dan het hout van deze herseleer is veel harder en beter om sterk werk van te maken dan gewoon olmhout en daarom maakt men er dingen van die grote last en zwaar gewicht moeten dragen zoals zijn de katrollen, grote spillen, persen en wielen of raderen van molens en kernen en meer andere diergelijke werken.

BIJVOEGING.

Op sommige plaatsen van Nederland wordt de gewone olmboom iepenboom en ipenhout genoemd, in Hoogduitsland ook Iffenholtz, maar soms Ulmenbaum en Lindbast en Ristenholtz, sommigenoemen hem Waalse olmboom naar de Latijnse naam Gallica Ulmus of ook veldolm, dat is Ulmus campestris. Zijn blaasjes komen meest van de meidauw en worden Cyperis bij Theophrastus genoemd en Folliculus Ulmi in het Latijn. Ulmus Atinia schijnt de haagbeuk te wezen. Ulmus montana Theophrasti of berg ipe van Theophrastus is het vals sandelhout van Kreta waarvan we hierna handelen zullen. Ulmaria is geen boom, maar een kruid dat van bladeren op de olmboom lijkt, anders reinette of geitenbaard genoemd.

Sommige maken drie soorten van olmen, de eerste heeft kleine bladeren en zwart hout, de tweede heeft brede bladeren en een redelijke dikke stam, de derde heeft noch breder bladeren, groen en mooi en een bijna heel witte stam waarvan de twee laatste niet slecht overeen komen met de twee soorten hier van Dodonaeus beschreven en worden groter en hebben meer hout dan de eerste en worden daarom meer geacht en onderhouden en zulks is de soort van olmen met brede bladeren die in West Vlaanderen groeien, (Ulmus glabra) als Lobel betuigt, harder van hout, beter om wielen en wagens van te maken. Dan deze drie soorten zijn elk noch mannetje en wijfje, de wijfjes dragen meest vruchten en grover zaad en de mannetjes zijn kleiner en dragen het zaad in het midden van de bladeren want elk blad heeft een vrucht waarvan de olmboom voortkomen kan als hij behoorlijk gezaaid wordt, al schijnt Dodonaeus te twijfelen of deze boom van zaad groeien kan.

Petrus Hondius heeft bevonden dat in het voor vermelde West-Vlaanderen twee soorten van olmen zijn die beide tamelijk hoog worden, maar de ene soort groeit rechter op met zijn middelstammen en zijtakken en heeft wat langwerpiger bladeren en de ander soort groeit krom, zowel in de middelstam als in de zijtakken en heeft vierkante en niet zo lange bladeren en die wordt eigenlijk daar iepenboom genoemd en wordt meer geacht dan de voorgaande.

De olmbomen die omtrent Salamanca (zegt Clusius) te weten die bij de rivier Tormes groeien hebben aan hun wortels zeer vele bijster dunne vezels als draadjes die heel rood van kleur worden als ze van het voorbij gaande water besproeid zijn en daaraan groeien kleine krabjes als garnalen die van de vissers verzameld worden om de vissen mee te vangen, dan als ze groter worden dan kruipen ze uit die wortels en vliegen weg als aardsprinkhanen, dan daarna komen ze wederom in het water om jongen te krijgen.

Bij de olmen wordt het vlierhout van sommige ook gerekend daar we van spreken zullen als we van de Carpinus handelen zullen. De zwarte Carpinus lijkt ook beter op olmen dan het vlierhout.

Noch van de krachten.

De schors van de olmboom is bitterder en daarom ook meer tezamen trekkend dan de bladeren, dan die bladeren worden met het moes gekookt en gegeten als andere moeskruiden en vooral als ze noch jong en mals zijn. In het kort gezegd, ze zijn altijd nuttig want de koeien die daarvan eten geven zeer goede en smakelijke boter en als ze vallen dan maken ze het land vet. Alleen zijn ze voor de bijen schadelijk en daarom mag men geen bijenkorven omtrent deze bomen stellen. Daartegen zijn ze zeer goed om de wonden te genezen, als gezegd is en zelfs de gebroken of geborsten armen of benen genezen gauw als men die leden stooft of baadt in water daar olmbladeren (alleen of met de schorsen van de wortels) in gekookt zijn. [1311]

Het sap of de vochtigheid van de olmbladeren in een glas ontvangen en omtrent een maand lang goed toegestopt in de aarde gegraven of in mest en met de bodem die op een hoopje zout staat geneest de verse wonden als men doeken daarmee nat maakt en er in steekt.

De blaadjes moeten verzameld worden eer dat er wormpjes in groeien en daar wordt een olie van gemaakt zo goed als balsem om de wonden te genezen, als Silvius schrijft.

De landlieden van Brabant versieren de kanten van de velden en bouwlanden en de ingangen van hun woningen veel met deze bomen want ze hebben lustig loof en zijn zeer nuttig, want van vier jaar tot vier jaar mag men er een hauw van hebben om staken en hopen van te maken, gemerkt dat hun twijgen zeer geschikt zijn om te branden. Ook maken ze hun wielen en assen van wagens en hun ploegen van dit hout wat ook zeer goed is om beelden van te maken of te snijden en is van kleur het palmboom hout gelijk.

Die landlieden zeggen dat als de olmbomen hun bladeren vroeg verliezen dat er een grote sterfte van beesten als ossen, koeien en paarden aanstaande is.

De wortel gezuiverd en in wijn gekookt en zo op de verbranding gelegd geneest die en laat de liktekens vergaan. De schil daarvan is bitterachtig en heeft een verzachtende kracht als die van witte heemst.

Aangaande dat Dodonaeus vermaant dat de bladeren van de olmboom zeer graag gegeten worden van de viervoetige dieren heeft Petrus Hondius soms gezien dat de varkens niet alleen met deze bladeren gevoed, maar ook vet geworden zijn want in Frankrijk, in het landschap van Anjou, plegen de landlieden omtrent de maand september wat eerder dat de bladeren vanzelf afvallen zouden dit loof er af te nemen en daarvan hele zakken vol thuis te dragen die op planken of op zolder gedroogd worden ‘s winters dienen om de varkens daarmee te mesten en vooral als er wat korenwerk of draf bij gedaan wordt.