Trigonella

Het XXVII Capitel.

Van Fenigrieck.

Gheslachten.

Vvy sullen hier een soorte van Tammen Fenigrieck beschrijven: beneffens de welcke noch ettelijcke andere Wilde soorten van Fenigrieck zijn: dan die sullen wy hier naemaels beschrijven; te weten in het 15. Capitel van het navolghende Boeck.

Ghedaente.

Fenigrieck brenght voort eenen enkelen dunnen, groenen, hollen steel, in veele sijdscheutkes verdeyldt: de bladeren zijn die van Beemd-klaveren ghelijck, nochtans wat ronder ende kleyner, aen de bovenste sijde groen, aen de onderste wat nae den aschverwighen treckende. Op het uyterste van dese steelen komen kleyne bloemen voort, bleeck witverwigh, kleyner dan de bloemen van Lupinen; de Hauwen zijn langh, dun, smal, scherp, krom als horenkens; in de welcke de saeden ligghen, die niet groot en zijn, langhworpigh van [858] maecksel, hoeckigh, geelachtigh; de welcke verdrooght zijnde met eenighe swaerigheydt wel riecken. De wortels is wit ende dun.

Plaetse.

Dit cruydt wordt hier te lande in de hoven gesaeyt om in de Medicijne te gebruycken; hier voortijdts wierden daer heele velden mede besaeyt. Het begeert goede vette aerde; want op mageren ende schraelen grondt wordt het dor, ende vergaet, als Theophrastus betuyght.

Tijdt.

Nu ter tijdt wordt dit cruydt in de Lente ghesaeyt. Dan, als Columnella schrijft, daer zijn twee tijden van saeyinghe van Fenigrieck; den eenen is in September; als het in stede van voeder ghesaeyt wordt, wanneer men de Vitsen oock saeyt; den anderen is in ’t laetste van Januarius, oft in ’t eerste van Sporckel; ende dan wordt het ghesaeyt om daer volkomen rijp saedt af te krijghen.

Naemen.

Men noemt dit ghewas in ’t Griecks Telis ende Carpos, oft (als in de boecken van Plinius gheschreven staet) Carphos, ende oock Bouceros, Aegoceros, Keraïtis ende Loton, in ’t Latijn Fœnum græcum; de boeren noemen ’t Siliqua, seydt Columella; by Plinius is het Silicia, by Varro Silicula geheeten; den Nederduytschen naem is Fenigrieck; den Hooghduytschen Bockshorn oder Kůhorn; de Franschen Fenegrec; den Jtaliaenschen Fiengreco; den Spaenschen Alsornas ende Alhonas.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

“T Saedt van Fenigrieck is merckelijck verwarmende, als Galenus betuyght in ’t boeck De aliment.facult. Het selve saedt is warm in den tweeden graed, ende droogh in den eersten; ende daerom maeckt het de heete geswillen ende sweeringhen erger ende feller; maer de ghene die niet seer heet en zijn, maer hardt zijn, de selve gheneest het al verteerende.

Den selven Galenus betuyght, dat het voor spijse ghenoten zijnde, den mensche alle de selve nuttigheydt oft werckinghe betoont die de Lupinen hebben. Want men pleeght het met Garum oft Visch-pekel in te gheven, om den buyck weeck te maken; ende tot dien eynde is het veel nutter en bequaemer dan de Lupinen; gemerckt dat het in sijn gantsche stoffe niet en heeft dat den door ganck oft afganck der overvloedigheden beletten oft verspaeyen kan. Het wordt oock met Azijn ende Visch-pekel gheknouwt als de Lupinen. Maer veel zijnder die soo wel den Fenigrieck als de Lupinen met wijn, Visch-Pekel ende Olie eten; andere eten daer broot mede, ende houden dit saedt voor een goede toespijse; de welcke den buyck wel soo weeck niet en maeckt, maer ten minsten het hooft soo lastigh niet en valt als Fenigrieck met Visch-Pekel alleen ghegeten pleeght te doen; ende daer en boven de maghe niet om keert oft en beroert; ’t welck den Fenigrieck in sommighe menschen oock pleegh te doen.

Dan sommighe eten de ionge spruytkens ende bladeren van Fenigrieck eer het saedt te voorschijn komt, ende dooven de selve in Azijn ende Garum; sommige gieten daer Olie op, ende eten dat met broot als toespijse; andere etense oock met Azijn ende Garum; maer alsulcken spijse en is oock niet ghesont; want sy maeckt het hooft swaer, als sy te veel inghenomen wordt; ’t welck sy noch meer doet, als mense sonder broot eet; in sommighe menschen beroert sy de maghe oock ende keertse om.

Maer het sap oft water daer Fenigrieck-saedt in gesoden is, met Honigh gedroncken, iaeght af alle quaede vochtigheden die aen de darmen hanghen, te weten door sijne taeyigheydt sacht ende morw makende, ende door sijn hitte de pijne versoetende; ende om dat het oock mede deelachtigh is van eenighe afvaghende kracht, daerom verweckt ende port sy de darmen oock om overvloedighlijcker uyt te drijven; dan men moet daer niet veel Honighs by doen, op dat dien dranck niet te scherp oft bytterachtigh en worde. In de langhwierighe ghebreken van de borst, sonder kortse, salmen den Fenigrieck met vette Daden sieden; dan alsmen het sap van ’t selve uyt gedouwt zijnde met veel Honighs vermengt, ende wederom op heete kolen soo langh siedt tot dat het tamelijcken dick wordt, ende eenen Syroop gelijckt, dan moetmen dat selve langh voor de maeltijdt in nemen. Maer de gene die op de borst verladen zijnde daer by oock kortsachtigh zijn, oft pijn in het hooft hebben, en dient desen dranck oft Syroop niet.

’T Meel van Fenigrieck-saedt, seydt Dioscorides, heeft een sachtmaeckende ende verdeylende kracht; met Meede oft Honigh-wijn gesoden ende opgheleyt, verteert, versoet, doet scheyden oft smelten alle inwendige ende uytwendighe gheswillen ende ontstekinghen. ’T Selve Meel met Salpeter oft Nitrum ende Azijn ghekneedt, ende van buyten opgheleydt, mindert ende maeckt morw de harde geswollen Milte.

’T Water daer Fenigrieck in ghesoden is, in een vat oft cuype ghedaen, ist goedt de vrouwen die de moeder eenighe apostumatie, sweerinisse oft verstoptheydt hebben, als sy daer in baden ende sitten.

’T sap uyt den Fenigrieck, die in water ghesoden is, geperst, suyvert het hayr ende het hooft, gheneest de pijne van de loopende oft tranende zweeren ende quaede schorftigheydt van den hoofde, ende neemt wegh de schelferen ende schellen van het selve, als het hooft daer mede ghewasschen oft ghenet wordt.

’T Selve sap met Gansen smout vermengt, ende met eenen pessus van onder geset, versoet, vermorwt ende ontdoet alle herdigheydt en pijne omtrent dat slot van de moeder.

De bladeren ende het cruydt van Fenigrieck groen gestooten, ende met Azijn vermengt, zijn goedt op weecke versworen leden geleyt.

’T Water, daer de bladers in gesoden zijn, gedroncken, iaegt ende vaeght af alle vuyligheydt ende seer stinckende slijmerigheydt die aende darmen hanght van de ghene die het roodtmelizoen hebben, ende oock ander.

Olie uyt Fenigrieck saedt gedouwt, suyvert het hayr, ende neemt wegh de lickteeckenen van de schamelijcke leden.

Bijvoeghsel.

De Italiaenen ende andere houden den Fenigrieck voor een soorte van Lotus, immers den Fenigrieck, die in Jtalien met dien naem op veele plaetsen bekent is, is een soorte van den oprechten Lotus. Ende voorwaer die den Lotus kent, sal den Fenigrieck haest kennen; want sy schillen alleen van hauwen, de welcke den Fenigrieck grooter, scherper ende krommer heeft dan den Lotus. Voorts soo bloeyt den Fenigrieck ghemeynlijck in de Hoymaendt, ende in Ooghstmaendt wordt sijn saedt rijp. Hy is hier over al bekent met den naem Fenegrieck oft Fenigrieck; dan sommighe gheven hem den naem Seven ghetijden cruydt, als een soorte van Lotus oft Melilotus wesende. Den Engelschen naem is Fenugreeck, den Franschen Fenegrec ende Fenegrey. Daer zijn oock soorten van Wilden Fenigrieck die wy elders beschrijven; sulcks als is de ghene die sommighe Wildt-Soedt hout noemen. Dan andere willen het Soedt-hout self voort een soorte van Fenigrieck tekenen, al en is het gheen drij-bladigh gewas.

Noch van de krachten van Fenigrieck.

Men gebruyckt den Fenigrieck in veele dinghen; maer in sonderheydt het sap van ’t selve gesoden, ende dat uyt den selven ghedouwt wordt, nae dat het saedt ghesoden is oft langh in water gheweyckt is; het welck Muccilago Fœni græco heet. ’T Welck, behalven de voorseyde krachten, oock seer nut is om te verdrijven de masen ende placken uyt dat aensicht, ende gheneest alle quaede ruydigheydt, daer op ghestreken, ende doet vergaaen den stanck van de ockselen, als sy daer mede ghewasschen worden.

Olie van Fenigrieck wordt seer ghepresen van Lobel om te doen scheyden ende vergaen de verborgen klieren van de darmen, ende oock andere kroppen ende klieren.

Avicenna schrijft, dat Fenigrieck met Olie van Roosen ghesoden, eene schoone verwe maeckt, als het lijf daer mede besmeert wordt; ende dat die oock beneemt den stanck des lijfs die van het vuyl ende veel sweeten komt, als van de Muccilago gheseyt is.

Meel van Fenigrieck met Solfer ende Salpeter ghemenght, neemt de sproeten des aensichts wegh; met wijn versoet den kanker; in aller manieren versoet het de kolijcke.

’T Selve met het vierdendeel van Kersse saedt ghemengt in Azijn, is sonderlingen goedt tegen ’t quaedt zeer. Is ’t dat met Honigh-water gesoden, met wat verckens liese gemengt wordt, ’t verdrijft de gheswillen van de klootkens, de sweeringhen omtrent de ooren, de pijne van ’t flercijn ende artike, ende gheneest de verwrongen leden.

Meel van Fenigrieck in water gesoden, is seer goedt teghen den verouderden hoest ende quaede sweeringhen op de borst, oock tegen de vochtigheydt die op d’ooghen valt, als een doecksken in het selve water nat ghemaeckt, op het voorhooft gheleyt wordt.

Om de sweeringhen op te doen breken ende te weecken, salmen nemen Meel van Fenigrieck, met den doyer van een ey vermengt, ende leggen dat alsoo daer op.

Salve van Fenigrieck is goedt om allerhande sweeren ende sweeringhen te weecken ende rijp te maecken, oft de selve te verdrijven; om die te maecken, weyckt het cruydt vijftien daghen langh in Wijn ende Olie, siedt het daer nae, ende doet het door eenen doeck, ende reynight dat; menght daer dan Wasch onder ende Meel van Fenigrieck, tot dat het een salve wordt.

Die van Egypten, schrijft Prosper Alpinus, nemen den uytspruytselen van Fenigrieck, soo die eerst uyt de saden botten, ende eten die, in sonderheydt de vrouwen, ende dat om vet ende vollijvigh te worden. Tot dien eynde draghen sy aldaer langhs de straeten ende weghen veele zooen ende klonteren aerde te koop, daer dese eerste uytbotsels in zijn. [859]

Het XXVII kapittel.

Van Fenegriek. (Trigonella foenum-graecum)

Geslachten.

We sullen hier een soort van tamme fenegriek beschrijven: waarnaast noch ettelijke andere wilde soorten van fenegriek zijn: dan die zullen we hier later beschrijven; te weten in het 15^de kapittel van het volgende boek.

Gedaante.

Fenegriek brengt voort een enkele dunne, groene, holle steel in veel zijscheutjes verdeeld: de bladeren zijn die van beemd klaver gelijk, nochtans wat ronder en kleiner, aan de bovenste zijde groen, aan de onderste wat naar de askleurige trekkende. Op het uiterste van deze stelen komen kleine bloemen voort, bleek witkleurig, kleiner dan de bloemen van lupinen; de hauwen zijn lang, dun, smal, scherp, krom als hoorntjes waarin de zaden liggen die niet groot en zijn, langwerpig van [858] vorm, hoekig en geelachtig en als die verdroogd zijn met enige zwaarheid goed ruiken. De wortels is wit en dun.

Plaats.

Dit kruid wordt hier te lande in de hoven gezaaid om in de medicijnen te gebruiken; hier voortijd werden daar hele velden mee bezaaid. Het begeert goede vette aarde; want op magere en schrale grondt wordt het dor en vergaat zoals Theophrastus betuigt.

Tijd.

Nu ter tijd wordt dit kruid in de lente gezaaid. Dan, zoals Columnella schrijft, daar zijn twee tijden van zaaien van Fenegriek; de ene is in september als het in plaats van voeder gezaaid wordt wanneer men de vitzen ook zaait; de andere is in ’t laatste van januari of in het eerste van februari en dan wordt het gezaaid om daar volkomen rijp zaad van te krijgen.

Namen.

Men noemt dit gewas in ’t Grieks Telis en Carpos of (zoals in de boeken van Plinius geschreven staat) Carphos en ook Bouceros, Aegoceros, Keraïtis en Loton, in ’t Latijn Fœnum græcum; de boeren noemen ’t Siliqua zegt Columnella; bij Plinius is het Silicia, bij Varro Silicula geheten; de Nederduitse naam is Fenigrieck; de Hoogduitse Bockshorn of Kůhorn; de Franse Fenegrec; de Italiaanse Fiengreco; de Spaanse Alsornas en Alhonas.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van fenegriek is merkelijk verwarmend zoals Galenus betuigt in ’t boek De aliment.facult. Hetzelfde zaad is warm in de tweede graad en droog in de eerste en daarom maakt het de het zwellen en zweren erger en feller; maar diegene die niet zeer heet zijn, maar hard zijn, die geneest het al verterend.

Dezelfde Galenus betuigt dat het als spijs genoten de mensen alle dezelfde nuttigheid of werking betoont die de lupinen hebben. Want men pleegt het met Garum of vispekel in te geven om de buik week te maken en tot dat doel is het veel nuttiger en bekwamer dan de lupinen; gemerkt dat het in zijn ganse stof niets heeft dat de doorgang of afgang van de overvloedigheden beletten of verspreiden kan. Het wordt ook met azijn en vispekel gekauwd zoals de lupinen. Maar veel zijn er die zo wel de fenegriek als de lupinen met wijn, vispekel en olie eten; andere eten daar brood mede, en houden dit zaad voor een goede toespijs die de buik wel zo week niet maakt, maar tenminste het hoofd zo lastig niet valt als fenegriek met vispekel alleen gegeten plag te doen en daarboven de maag niet omkeert of beroert wat de fenegriek in sommige mensen ook plag te doen.

Dan sommige eten de jonge spruitjes en bladeren van fenegriek eer het zaad tevoorschijn komt en doven die in azijn en vispekel; sommige gieten daar olie op en eten dat met brood als toespijs; andere eten het ook met azijn en vispekel; maar zulke spijs is ook niet gezond want het maakt het hoofd zwaar als het te veel ingenomen wordt wat het noch meer doet als men het zonder brood eet; in sommige mensen beroert het de maag ook en keert die om.

Maar het sap of water daar fenegriek zaad in gekookt is en met honig gedronken jaagt af alle kwade vochtigheden die aan de darmen hangen, te weten door zijn taaiheid zacht en murw makende, en door zijn hitte de pijn verzacht en omdat het ook mede deelachtig is van enige afvegende kracht, daarom verwekt en port ze de darmen ook om overvloediger uit te drijven; dan men moet daar niet veel honig bij doen zodat die drank niet te scherp of bitter wordt. In de langdurige gebreken van de borst, zonder koorts, zal men fenegriek met vette dadels koken; dan als men het sap er van uit geduwd heeft en met veel honig vermengt en wederom op hete kolen zo lang ziedt tot dat het tamelijk dik wordt en een siroop gelijk, dan moet men dat lang voor de maaltijd innemen. Maar diegene die op de borst verladen zijn en daarbij ook koortsachtig zijn of pijn in het hoofd hebben dient deze drank of siroop niet.

Het meel van fenegriekzaad, zegt Dioscorides, heeft een zacht makende en verdelende kracht; met mede of honigwijn gekookt en opgelegd verteert, verzacht, doet scheiden of smelten alle inwendige en uitwendige gezwellen en ontstekingen. Hetzelfde meel met salpeter of nitrum en azijn gekneed en van buiten opgelegd vermindert en maakt murw de harde gezwollen milt.

Het water daar fenegriek in gekookt is in een vat of kuip gedaan is goed de vrouwen die de moeder enige etterende zweer, zwering of verstopping hebben, als ze daarin baden en zitten.

Het sap uit fenegriek die in water gekookt is geperst, zuivert het haar en het hoofd, geneest de pijn van de lopende of tranende zweren en kwade schurft van het hoofd en neemt weg de schilfers en schellen er van, als het hoofd daarmee gewassen of genat wordt.

Hetzelfde sap met ganzen vet vermengt en met een pessarium van onderen gezet, verzoet, vermurwt en ontdoet alle hardheid en pijn omtrent dat slot van de moeder.

De bladeren en het kruid van fenegriek groen gestoten en met azijn vermengt zijn goed op weke verzworen leden gelegd.

Het water daar de bladeren in gekookt zijn gedronken jaagt en veegt af alle vuilheid en zeer stinkende slijmerigheid die aan de darmen hangen van diegene die de rode loop hebben en ook andere.

Olie uit fenegriek zaad geduwd zuivert het haar en neemt weg de liktekens van de geslacht leden.

Bijvoeging.

De Italianen en andere houden de fenegriek voor een soort van Lotus, immers de fenegriek die in Italië met die naam op vele plaatsen bekend is, is een soort van de echte Lotus. En voorwaar die de Lotus kent zal de fenegriek snel kennen want ze verschillen alleen van hauwen die de fenegriek groter, scherper en krommer heeft dan de Lotus. Voorts zo bloeit fenegriek gewoonlijk in juni en in wordt zijn zaad rijp. Het is hier overal bekend met de naam fenegrieck of fenigrieck; dan sommige geven het de naam seven ghetijden cruydt, als een soort van Lotus of Melilotus wezend. De Engelse naam is fenugreeck, de Franse fenegrec en fenegrey. Daar zijn ook soorten van wilde fenegriek die we elders beschrijven; zulks als is diegene die sommige wild zoethout noemen. Dan andere willen het zoethout zelf voort een soort van fenegriek tekenen, al is het geen driebladig gewas.

Noch van de krachten van fenegriek.

Men gebruikt de fenegriek in vele dingen; maar vooral het sap er van gekookt en dat uit eruit geduwd wordt, nadat het zaad gekookt is of lang in water geweekt is, wat Muccilago Fœni græco heet. Wat, behalve de voor vermelde krachten, ook zeer nuttig is om te verdrijven de mazelen en plekken uit het aanzicht en geneest alle kwade ruigheid, daarop gestreken en laat vergaan de stank van de oksels als ze daarmee gewassen worden.

Olie van fenegriek wordt zeer geprezen van Lobel om te laten scheiden en vergaan de verborgen klieren van de darmen en ook andere kroppen en klieren.

Avicenna schrijft dat fenegriek met olie van rozen gekookt een schone kleur maakt als het lijf daarmee besmeerd wordt en dat die ook beneemt de stank van het lijf die van het vuil en veel zweten komt zoals van de Muccilago gezegd is.

Meel van fenegriek met zwavel en salpeter gemengd neemt de sproeten des aanzicht weg; met wijn verzoet de kanker; in alle manieren verzoet het de koliek.

Hetzelfde met het vierde deel van kers zaad gemengd in azijn is bijzonder goed tegen ’t kwaad zeer. Is het dat met honigwater gekookt en met wat varkensvet gemengd wordt verdrijft het de gezwellen van de klootjes, de zweren omtrent de oren, de pijn van de jicht en reuma en geneest de verwrongen leden.

Meel van fenegriek in water gekookt is zeer goed tegen de verouderde hoest en kwade zweren op de borst, ook tegen de vochtigheid die op de ogen valt, als een doekje in hetzelfde water nat gemaakt en op het voorhoofd gelegd wordt.

Om de zweren op te laten breken en te weken zal men nemen meel van fenegriek met de dooier van een ei vermengt en leggen dat alzo daar op.

Zalf van fenegriek is goed om allerhande zweren en zweertjes te weken en rijp te maken of die te verdrijven; om die te maken week het kruid vijftien dagen lang in wijn en olie, ziedt het daarna en doe het door een doek en reinig dat; meng daar dan was onder en meel van fenegriek totdat het een zalf wordt.

Die van Egypte, schrijft Prosper Alpinus, nemen den uitspruitsels van fenegriek, zo die net uit de zaden spruiten, en eten die en vooral de vrouwen en dat om vet en vol lijvig te worden. Tot dat doel dragen ze aldaar langs de straten en wegen vele zoden en klonten aarde te koop daar deze eerste uitspruitsels in zijn. [859]