Rheum

HET XXXIII. CAPITEL.

Van Rha oft Rhabarber.

Gheslachten.

In de wortelen van Rha is somtijds soo groot onderschil, ende veranderinghe, dat sommighe daerom verscheyden soorten daer van hebben willen maecken, de eenen Rhabarbarum, ende de ander Rhaponticum, ende de ander met noch andere naemen, nae de verscheyden landen daer sy van ghebroght worden, noemende: dan die en sullen wy nu ter tijdt niet nae volghen; maer en sullen niet meer dan een gheslacht van Rha oft Rhabarber beschrijven: want wy weten wel dat de veranderinghe des aertsrijcks ende des lochts soo wonderbaerlijcken in veele verscheyden cruyden werckt, dat sy haer selven dickwijls niet meer en ghelijcken, soo wanneer sy eens van haer oude woonplaetse verset zijn: ’t welck van ons dickwijls gheseydt is, maer moet nochtans hier wederom vermaent worden, op dat niemandt van ons hier veele verscheyden gheslachten van Rha oft Rhabarber te vergheefs en verwachte.

Ghedaente.

Van de ghedaente oft grootte der bladeren, bloemen oft van ’t gantsche ghewas van Rha oft Rheum, en vindtmen niet by de oude meesters beschreven: dan Dioscorides heeft alleen eenighe ghelijckenisse der wortelen van ’t selve, ende de ghedaente, gesteltenisse ende verwe van die uytghedruckt, doch alleen van dat Rha ’t welck in Turckijen, boven de Swarte Zee, ende omtrent de Maeotis palus oft de omligghende landen ghevonden wordt. Want de wortelen van Rha verschillen seer veel van grootte, ende, als gheloofweerdigh is, soo isser oock eenigh onderschil in de ghedaente van het heele ghewas, nae de veranderinghe van de landouwen, aerdrijck ende locht, daer het wast.

De wortel van Rha, diemen Rhaponticum heet, is kleyner ende dunner dan de andere die in de Apoteken verkocht wordt met naeme van Rhabarbarum; de welcke dicker, grover ende veel grooter is.

Dan het Rha van Ponticum beschrijft Dioscorides aldus: Rha, seydt hy, dat sommighe Rheon noemen, wast in de landouwen geleghen boven den Bosporus, Thracicus, ende teghen over Constantinopelen, wijt en verre voor by de Swarte Zee: van daer wordt het ghebroght. De wortel is dick, die van de Groote Santorie ghelijck, maer kleyner ende rooder oft rosachtigher, sonder reuck (alsmen in alle de boecken van Dioscorides gheschreven vindt) voos oft los ende bol, wat lichtachtigh. Het beste Rha is dat niet doorknaeght oft vermeluwet en is, ende papachtigh oft lijmachtigh, ende klevende op de tonghe, met een slappe t’samentreckinghe, ende dat gheknauwt zijnde, een okerbleecke verwe, eenighsins nae de saffraenverwe treckende gheeft.

Bijnae ’t selve verhaelt Plinius oock in het 12.capitel van sijn 27.boeck aengaende dit ghewas: hoe wel hy nochtans in sommighe dinghen eer wat van de woorden van Dioscorides schijnt te verschillen, dan daer merckelijck teghen strijden. De wortel van Rha en vergelijckt hy niet met de Groote Santorie, als Dioscorides doet, maer met den Swarten Costus, ende voeght daer by, dat de selve ghestooten oft gheknauwt zijnde niet okerbleeck, maer den wijn van verwe ghelijck is: ’t welck teghen de woorden van Dioscorides niet gantschelijck en strijdt: want de verwe van den wijn is niet swart oft rood; maer als den wijn oudt ende sterck is, treckt hy meest nae den saffraenverwighen, oft is heel geel, sulcks als de Malvesey oft den wijn van Candien ende meer andere dierghelijcke wijnen gemeynlijcken zijn. Dan dat hy schrijft, dat sy den Swarten Costus ghelijckt, dat en kan niet wel met de woorden van Dioscorides over een komen; ghemerckt dat den Costus Indicus van hem met een swarte wortel beschreven is. Maer het kan zijn dat in de boecken van Plinius den naem Costus in stede van Centaurium qualijck ghestelt is gheweest. De woorden van Plinius zijn dese oft dierghelijcke: Rhacoma, seydt hy, wordt ghebroght uyt de landen boven Pontus gheleghen. De wortel is den swarten Costus (in ’t Latijn Costo nigro) ghelijck, kleyner ende wat rosser, sonder reuck, verwarmende van smaeck ende t’samentreckende. De selve ghestooten oft ghewreven, gheeft een wijn-verwe van haer, wat nae den saffraenverwighen treckende.

Maer om dit ghewas wat claerer te beschrijven, soo is te weten, dat den Rhabarber, oft Rha oft Rheon, dat hedensdaeghs in de Apoteken ghevonden, verkocht ende ghebesicht wordt, een veel grooter, dicker ende grover wortel is, dan die van de Groote Santorie; van buyten wat bruyn oft swartachtigh; van binnen, te weten noch versch zijnde, eenighe verscheydentheydt van verwe hebbende, ende uyt den bleeckrooden wat nae den purpuren treckende: dan als sy ouder is gheworden, is sy uyt den geelachtighen wat besmeurt oft duysterachtigh van verwe; ende noch veel te meer, als sy doorknaeght ende door ouderdom vermeluwet is: alsmense knauwt, is sy wat klevende oft lijmachtigh op de tonghe, ende gheeft een saffraen-verwe van haer; ’t welck merckelijcker blijckt alsmense aen papier oft aen eenigh ander wit dingh strijckt oft wrijft: sy is van stof oft ghesteltenisse noch hard oft vast, noch swaer, maer lichtachtigh ende tusschen den harden oft gelijfvigen, ende den ijdelen oft voosen bijnae middelmatighlijcken ghestelt: selfs sy is wat ijdelachtigh ende voosachtigh: sy heeft oock eenighen aenghenaemen reuck.

Sommighe hebben ons voor het oprecht Rha dierghelijck ghewas doen schilderen, ende beschreven met groote bladeren ghelijck de bladeren van Wit Wolle-cruydt, oft van Groote Klissen, rondomme ghelijck een saghe ghekerft, die van boven groen ende effen zijn, ende van onder wit ende wolachtigh: tusschen de welcke eenen ronden rechten steel wast omtrent eenen cubitus, dat is, anderhalven voet hoogh, daer op eenen schoonen lieffelijcken bol voortkomt, met veele schelferen bedeckt, die, als hy open gaet, een schoone purpure bloeme voortbrenght, ende daer nae saedt, dat den sade van Groote Santorie niet onghelijck, maer wat langher. De wortel is dick, langh, ende voosachtigh: ’t welck de volghende schilderije beter uytwijsen sal (637]

Plaetse.

De wortel van Rha wordt hier te lande gebroght ende overgesonden uyt het landtschap Sina, datmen China noemt: ’t welck aen den Oosten leydt, boven Indien, selfs boven het Indien dat voorby den Ganges gelegen is; ende geensins uyt het landt van de Sceniten, als sommighe ghelooft hebben, ’t welck in Arabien (in ’t Latijn Arabia felix, dat is Gheluckigh Arabien) leydt, seer verre van China.

Naem.

Den ghemeynen man noemt dese wortel hier te lande Rhabarber oft Rhabarbara, op ’t Latijnsch Rha Barbarum oft Rha barbaricum, sommighe Reu Barbarum, ende dat alleen, om dat sy uyt Afrijcken ende Arabien, welcke landen Barbarije heeten, herwaerts overghesonden wordt; niet om datse in die landen soude wassen. Daerom hebbense de Afrijcaenen ende Arabers selve bequaemer ende met beter reden Raved Seni gheheeten, nae het landtschap Sina oft China, dat sy Seni noemen; van waer dat in Indien, Persien, Arabien ende voorts gheheel Europa door ghebroght ende allesints versonden wordt. Het is eenerhande ghewas met het Rha Ponticum, dat de Griecken Rheon ende Rha noemden, Plinius Rhacoma: Cornelius Celsus ende Paulus Aegineta Pontica radix, dat is wortel die uyt Ponto komt: Mesue Raved Turcicum, dat is Rha van Turckijen. Datse geen verscheyden gheslachten en zijn, blijckt door dien, dat substantie, ghestaltenis oft stof van beyde de wortelen, soo wel van Rhabarber als van Rhaponticum, met den anderen seer wel over een komt: want versch zijnde hebben sy eenerhande verwe: insghelijcks oock als sy veroudert oft vermeluwet zijn: beyde gheknaeuwt zijnde geven eenerhande lijmachtighe klevende taeyigheydt van haer, ende verthoonen beyde een geele oft bijnae saffraenachtighe verwe: selfs het Rhaponticum heeft oock eenighen niet onlieffelijcken reuck: ’t welck wy merckelijck ende vastelijck door versoeckinghe bekent hebben. Want wy hebben een wortel van dit Rha Ponticum van den wijtvermaerden heere Jacobus Antonius Cortusus, onsen ouden vriendt, overlange ontfanghen; de welcke geensins swaer van reuck, maer eer welrieckende was. Nochtans beschrijft Dioscorides sijn Rha sonder reuck, als wy boven vermaent hebben: dan in stede van aosmos ’t welck sonder reuck beteeckent, soudemen misschien beter in de boecken van Dioscorides euosmos, dat is goedt van reuck, stellen. Want gemerckt dat alle oude schrijvers het Rha eenighe dunne ende lochtighe deelen in sich segghen te hebben, soo schijnt het oock daer uyt, dat sy te samen daer eenigen reuck by te wesen, willen te kennen gheven; door dien dat de dunne ende lochtighe stoffe altijdt met eenighen reuck vergheselschapt pleegh te zijn: ende al ’t gene dat welrieckende is, wordt te samen oock dun van deelen bevonden te zijn. Dese onse meyninghe en moeten wy geensins door de woorden van Plinius laten varen: want Plinius kan alsoo wel hier, als in meer andere plaetsen van Dioscorides eenighen bedorven ende qualijck gheschreven boeck ghehadt hebben, ende daer uyt overghesett hebben, al oft Dioscorides dese wortel sonder reuck hadde beschreven, daer sy (als wy betoonen) de selve welrieckende schrijft te wesen. Want dat van Plinius tijden af de boecken van Dioscorides op sommige plaetsen bedorven ende qualijck uytghegheven oft gheschreven zijn geweest, blijckt merckelijck ghenoegh uyt verscheyden beschrijvingen der cruyden, ende in sonderheydt alleen uyt de beschrijvinghe van Orchis oft Standel-cruydt; de welcke by alle de naekomelinghen van Dioscorides tot noch toe bedorven ende qualijck ghestelt is gheweest, als wy breeder betoont hebben, doen wy van het Orchis oft Standel-cruydt hier voren spraken. Hoe het gaet, het Rha Ponticum en is niet sonder reuck; ende daer in komt het met Rhabarber niet qualijck over een.

Oorsaecke des naems.

Dese wortel Rha heeft haeren naem ghekreghen nae den vliet oft riviere Rha ; op wiens boordt oft kanten, als Ammianus Marcellinus schrijft, dit ghewas pleegh te groeyen. Dit water Rha komt van de Noordtsche bergen ghevallen (diemen in ’t Latijn moares Hyperborei noemt) ende door het Sarmatien van Asien oft Tartarijen oft daer omtrent vloeyende, eyndight ten laetsten in de Zee Caspium oft Hircanium mare gheheeten; die sommighe de Turcksche Zee noemen.

Aerd.

Rha oft Rhabarber heeft een gemengelde stoffe, ende vervolghens eenen verscheyden aerd ende kracht in haer. Sommighe deelen daer van zijn aerdachtigh, t’samen treckende ende verdroogende; sommige zijn dunner, lochtigh, warm ende purgerende oft den buyck weeck ende ’t lichaem suyver makende.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van het Rha Ponticum (ende vervolghens oock van onsen Rhabarber) is goedt, als Dioscorides schrijft, teghen de opblasinghen, walgingen, ende weeckigheydt oft slappigheydt van de maghe, ende alle smerten ende weedom der selver: ende dient seer wel de ghene die eenigh lidt verkrompen oft ghespannen hebben, ghebreckelijck van lever oft van milte zijn, die pijne ende weedom in den buyck, nieren ende blase hebben; insghelijcks tot de ghebreken van der borsten, spanninghen omtrent het net oft herte; teghen de qualen van de moeder, tegen de smerte in de heupen diemen Sciatica heet, tot dat bloedtspouwen, versuchten, moeyelijck herhalen des adems, hicken, roodtmelizoen, buyck-loop, ende teghen de omgangen oft aenstooten der kortsen, ende de beten ende steken van alle quade fenijnighe oft vergiftighe ghedierten: de selve wortel met Edick vermenght gheneest de blaeuw gheslagen oft ghestooten plaetsen des huyts, ende de quade leelijcke witte schorftheydt; ende verdrijft de doodtverwighe bleecke placken ende lickteeckenen, ende oock de sproeten des lichaems, daer op ghestreken.

Galenus betuyght oock, dat de selve wortel seer wel dient al de ghene die van binnen ghequetst oft gheborsten zijn, die ghevallen, verreyckt oft gheslaghen zijn, ende die eenigh lidt verkrompen oft eenighe zenuwe ghespannen hebben; ende oock seer goedt is de ghene die hunnen adem anders niet scheppen en konnen dan met stijven halse, diemen orthopnoïci pleegh te noemen; ende boven dien nut is de ghene die bloedigh spouwen ende met eenighen bloedtgangh ghequelt zijn.

Dan noch Galenus noch Dioscorides en hebben niet een woordt vermaent van de purgerende oft den buyck weeck ende suyver-makende kracht die dese wortel heeft. Maer het schijnt datmen in hunne tijden de selve (638] in de purgatien niet ghebruyckt en heeft. Selfs Galenus is van gevoelen geweest, dat de dunne oft fijne ende lochtighe stoffe, die daer in is, de t’samentreckende kracht vermeerderen ende vervoorderen koste. Want, schrijft hy, de fijne dunne lochtighe stoffe en belett de aerdachtighe kouwe niet met allen; iae veel eer, om dat sy de aerdachtighheydt voorder brenght ende in de diepten des lichaems vervoert, door haer versterckt ende vermeerdert sy de t’samentreckinghe van de selve swaere aerdachtighe stof. Nochtans is hy in sijne meyninghe bedroghen gheweest: want de selve lochtighe dunne stoffe van de Rhabarber heeft een suyvermakende, oft purgerende, ende alle verstoptheden openende kracht, ghelijck hedensdaeghs een ieder seer wel versocht ende bekent is.

Paulus Aegineta schijnt wel de eerste geweest te zijn die de purgerende kracht in dese wortel bekent heeft: want in het 43.capitel van sijn eerste boeck, als hy den Termentijn onder de dinghen rekent, die de ghesonde lieden den buyck weeck maken, voeght hy dese woorden daer by: Als wy begheeren dat den Termentijn den buyck noch weecker make, dan doen wy daer in een weynighsken Rha by. Daer nae hebben de Arabische meesters dese wortel voorts in gemeyn gebruyck gebroght, ende voor een purgerende dingh over al doen houden: ende door hun toedoen heeftmen dien Rhabarber, die van de landen van China quam, eerst boven alle d’andere begost te verkiesen: want den selven is krachtigher dan de andere soorten van Rha: ende het Turcksche Rha oft Rha Ponticum is slapper ende onstercker in ’t wercken, doch niet gantschelijck sonder purgerende oft den buyck weeck makende krachten. Daer wordt oock een soorte van Rha ghevonden in een stadt van Tartarijen diemen Samarrandar noemt; ’t welck onnut ende niet goedt en is, ende alleen ghebruyckt wordt om de beesten ende Vee daer mede te genesen, ende hunnen buyck weeck te maken, als Garcias ab Orta betuyght.

Voorts soo iaeght den Rhabarber van onder af alle de geele galachtighe vochtigheden, ende somtijdts oock de slijmerigheydt die in de doorganghen, naest de mage ende darmen zijnde, vast hanghen oft blijven steken.

Eenen dranck van Rhabarber ghemaeckt, is seer nut ende bequaem al de ghene die met eenige sieckten van galle veroorsaeckt gequelt zijn; als zijn de gene die de heete ende drijdaeghsche kortsen hebben; de ghene die geelsucht hebben, ende van eenighe ghebreken in de lever onderheevigh zijn: den selven dranck is oock seer goedt in de pijne der sijden oft pleuris, in longhersucht, squinantie oft gheswil aen den keel, in dulligheydt, ydelsinnigheydt oft rasernije; ende bovendien oock in alle ghebreken van de nieren, blase, ende ontstekinghen oft sweeringhen van de inwendighe deelen des lichaems, ende in sonderheydt de ghebreken die met eenighe vierighe puysten oft gheswillen, erysipelas gheheeten, soo wel van binnen als van buyten den lijve pleghen voort te komen.

Voorwaer den Rhabarber is bijster nut ende behulpsaem de ghene die in de lever oft galblase ontstelt ende qualijck te passe zijn: want, behalven dat hy de galachtighe quade vochtigheden suyvert oft uyt den lijve drijft, ende dat hy de doorganghen des lichaems opent ende van alle verstoptheden verlost ende ontsluyt, soo is hy bovendien oock goet om het ingewant seer te verstercken ende kracht te gheven: in voeghen dat Rhabarber niet sonder reden in ’t Latijn Vita hepatis, dat is Het leven des lever, van sommighe toeghenoemt schijnt te wesen. Want, als Galenus betuyght in het elfste boeck van sijne Methodus, dierghelijcke dingen zijn de lever alderbequaemste ende aldernutste; te weten de ghene die ghemenghelde eyghentheydt ende kracht hebben, soo wel van te suyveren ende te openen, als oock om te sluyten ende matelijcken t’samen te trecken.

Om te weten hoe veel datmen van den Rhabarber seffens in magh nemen, soo is ’t datmen daer van bequaemlijck ’t gewicht van een draghme tot twee toe in ’t lichaem sal moghen gheven: dan alsmen het water, daer de Rhabarber in te weycke ghestaen heeft, wil ghebruycken, soo salmen van anderhalve draghme Rhabarbers tot dry draghmen toe seffens moghen nemen ende te weycke stellen. Voorts soo is het oock te weten, datmen Rhabarber in de heetachtighe sieckten in geeft oft te weycke stelt in het afsiedsel oft ghedistilleert water van Cicoreye, Endivie oft in eenigh ander dierghelijck verkoelende water, oft oock in Wey. Dan als de sieckte niet heet en is, oft den krancken gheen kortse en heeft, soo maghmen hem in wijn te weycke stellen, oft daer mede te drincken gheven.

Men gebruyckt den Rhabarber somtijdts oock geroost zijnde: maer nochtans in sulcken voegen dat hy geensins ghebrandt en zy: ende aldus bereydt zijnde wordt hy seer goedt ghehouden om het roodmelizoen ende allerhanden buyck-loop op te doen houden ende te stelpen: want Rhabarber is van sulcken aerd, dat hy, naedemael dat alle schadelijcke overvloedigheden ghesuyvert ende uyt den lijve gheiaeght zijn, ten laetsten den buyck stopt, ende den vloet op doet houden.

Rhabarber in der selver voeghen op ’t vier ghedrooght ende gheroost zijnde, stelpt den onmatighen vloet der maendtstonden, ende allerhande bloedt-loop, van waer dat het oock zy, in sonderheydt door de blase: maer alsdan moetmen daer seer luttel seffens af in geven, ende dat niet anders dan midts daer wat t’samen-treckende by doende ende vermenghende.

In ’t korte gheseydt, Rhabarber, als Mesue schrijft, is een gantsch onschadelijck dingh, ende magh in alle tijden, ende in allerhanden ouderdom ende ghedaente van menschen sonder vreese oft achterdencken inghegheven worden; iae is de selve seer nut ende heylsaem: selfs magh van de kinderen ende swanger vrouwen gebruyckt worden: de welcke men nochtans alle ander beroerende oft den buyck weeck-makende, dat is purgerende dinghen pleegh te verbieden.

Verkiesinghe.

Den besten Rha oft Rhabarber is den genen die uyt China gebroght wordt, ende van de Arabers Raved Seni gheheeten is: daer nae volght den ghenen die omtrent de landen van Pontus groeyt, oft Turcksch Rha, anders Rhaponticum genoemt; den welcken slapper in ’t wercken is dan de voorseyden: den alderslechtsten is den ghenen die uyt Tartarien ghebroght is, die bijnae nerghens elders ghebruyckt pleegh te worden, dan om de beesten ende het Vee daer mede te purgeren ende te ghenesen, als wy uyt Garcias ab Orta boven verhaelt hebben.

Dan onder alle de soorten van Rhabarber is den alderbequaemsten die van de meluwen gheensins ghegeten oft doorknaeght en is, ende den ghenen die noyt gesoden en is gheweest: want, als Galenus, Avicenna ende Mesue betuyghen, den verschen Rhabarber wordt in die landen daer hy gemeynlijck wast, ghesoden, ende nae dat het sap daer uyt ghedouwt is, wordt hy wederom ghedrooght. Soodanighen Rhabarber heeft sijn purgerende kracht heel oft bijnae heel verloren, ende is meer t’samen-treckende dan oft hy niet ghesoden en waer; ghemerckt dat het door het weycken oft sieden alle de krachten van den Rhabarber verspreydt ende afgesondert worden: te weten de warme, fijne, dunne, purgerende ende openende kracht wordt in de vochtigheydt ghetrocken, ende daer en blijft niet over dan alleen de aerdachtighe t’samentreckende stof: ende het dickste oft ghelijfvighste dat daer van overblijft nae dat het ghesoden oft gheweyckt is, en gheeft geen oft seer kleyne saffraenverwe van hem: ende als die verscheyden verwe vergaen oft verloren is, soo en sietmen daer anders niet aen dan een swartachtighe oft bruyne besmeurde verwe; ende sulcken Rhabarber wordt lichtelijck van de meluwen doorboort ende bedorven.

BIIVOEGHSEL.

De oude Cruydt-beschrijvers, die over ettelijcke honderden iaeren van het Rhabarbarum vermaent hebben, makten daer drijderhande soorten van, niet nae de verscheydentheydt van het wesen oft de ghedaente, maer alleen nae het verschil van de plaetsen daer het voortquam ende gevonden wierdt. De eene wies in Ponto, ende wierdt ghenoemt Rhaponticum. De Tweede quam uyt Barbarijen, dat is de Gemeyne Rhabarber: de derde uyt Indien; ende dit is het Rhavedseni oft Rhavamseni, soo gheheeten, om dat het (als sy segghen) uyt Sina ghebroght wierdt. Mesue maeckter vier soorten van : dan midts dat hy het Rhaponticum niet en noemt, soo meynt Bellonius, dat het vierde gheslacht van Mesue voor het oprecht Rhaponticum te houden is. Aengaende dat Dodoneus schrijft, dat de Indiaenen ons den Rhabarber vervalschen, den selven Mesue verhaelt, dat sy dese wortels in water pleghen te weycken, ende daer het sap uyt douwen; van welck sap, dick gheworden ende ghedrooght zijnde, sy tollekens oft koeckskens maken; ende daer nae uytghedouwde wortelken weder droogh maken, ende de vremdelinghen verkoopen.

Den hooghgheleerden D. Lobel heeft van dit cruydt veel gheschreven, dat langh om te verhalen is: dan hy vermaent eyghentlijck van twee soorten: te weten van Rhaponticum ende van Rhabarbarum: (639] van de welcke (soo hy seydt) veel getwijffelt wordt, oft sy beyde wortels zijn van eenerhande cruydt, oft niet. Maer de gene (schrijft hy) die dese vijf wortels dickwijls ghehandelt ende ghesmaeckt heeft, te weten die van Rhaponticum, van Rhaved Seni oft Rhabarbarum, van beyde de Groote Santorien, ende Monicks-Rhabarber, die sal lichtelijck ghewaer worden, dat sy al te samen, ende elck bijsonder den anderen ghelijck zijn, oft seer luttel verschillen. Dan om kort te maken, hy besluyt, dat Rhabarbarum ende Rhaponticum wortels van eenerhande cruydt zijn, als Dodoneus oock gheoordeelt heeft. Dan het onderschil van dese twee is dit; te weten dat indien iemandt het Rha van Dioscorides smaeckt, daer in bevinden sal een weynigh bitterheydts, ende een seer stercke t’samentreckende kracht, met eenighe lijmigheydt, sonder scherpheydt, sonder reuck, ende niet swaer; maer dat knauwende soo sal hy oock gheene saffraenachtighe verwe bevinden, ghelijck als den Rhabarber gheeft, maer alleen eenighe geelachtigheydt, die wat bruyner is ende als van yserroest dat met Azijn ghewasschen is: oock sal ’t licht ombreken zijn, in voeghen dat het sonder stooten in stuckskens magh ghebroken worden, hebbende binnen in gheensins de verwe van den Rhabarber, maer zijnde veel dunner ende subtijler van streepkens dan den Rhabarber, van de middel tot in ’t uyterste rondtomme uytghestreckt, aschverwigh oft grauw, met dweers loopende aderkens van verwe als kaf oft stroo. De dickte van de grootste wortel die wy ghesien hebben, was ghelijck die van de Groote Santorie: de middelbaere is eenen duym dick: de versche is vooser ende slapper ghesloten van stoffe oft substantie dan den Rhabarber immermeer kan wesen.

Valsch Rhabarber van de ionghe Herbaristen is in ’t Latijn Hippolapathum rotundifolium gheheeten, ende Pseudo-Rha recentiorum. Dan dat sullen wy onder de soorten van Patientie oft Patich beschrijven.

Rhabarbarum monachorum is dat cruydt datmen ghemeynlijck Water-Patich, oft ’t ghene datmen Patientie noemt.

Rhabarbarum album is den Mechoacan, daer wy hier nae af handelen sullen: dat oock qualijck Rhabarbarum Indicum ghenoemt wordt.

Rhabarbarum Americanum oft West-Indisch Rhabarber is den Rhabarber die uyt Peru oft andere landen van West-Indien in Spaegnien ghebroght wordt, den anderen Rhabarber heel ghelijck, als Monardes betuyght; te weten rond, bruyn van schors, binnen rood, met wit gheplackt, verwende als saffraen, bitter.

Ghebolt Rha, met bladers van Alant, is van Lobel gheheeten ’t selve cruydt dat Dodoneus hier voor den Rhabarber van sommighe ghestelt heeft. Hy noemt het Rha capitatum folio Enulae, Centaurei maioris facie: ende dit gewas is gewonnen van Turcks saedt, schrijft Lobel, ende met groote neerstigheydt gheoeffent zijnde is in de hoven van dese landen langh blijvende groeyende: ende heeft de bladers van Groote Klissen, maer langher, ende niet soo seer breedt, ende daerom die van den Alant oft Wolle-cruydt gelijck. De bloeme is vol van purpure faselinghen, ghelijck als zijn in de bloemen van de Artischiocken ende purpure Distels: nae de welcke ’t saedt komt, dat in Junio ende Julio rijp is. De wortel is voosachtigh, grooter ende den Rhabarber ghelijcker dan de Santorie, ghelijck wy by Dodoneus oock vermaent hebben uyt den eersten druck van sijnen Cruydt-boeck.

Ander ghebolt Rha met smalle bladers, in ’t Latijn van Lobel Rhaponticum alterum gheheeten, is den voorgaenden Rha seer gelijck, ende is van Italiaensch saedt hier te lande ghewonnen, als den selven Lobel betuyght; maer de bladers zijn veel smaller, van grootte die van den Patich ghelijck, ende oock graeuw-wit op d’averechte sijde: den steel is recht opgaende: waer oock eenen bol op komt met schelferen bedeckt, ende een bloeme vol purpure draeykens, als dat van Cartamus, ende wordt hier te lande qualijck rijp. De wortel is die van de Groote Santorie ghelijck, maer vooser, van smaeck van de groote Klisse wortelen. Ende hier voortijdts pleghen sommige de wortelen van de Groote Santorie voor het Rhaponticum te houden. Ende de tweede soorte van Groote Santorie wordt in Spaegnien Rapontica vulgar gheheeten, in Portugael Rapontis, in ’t Latijn Rhaponticum quorumdam.

Die van Constantinoplen, seydt Bellonius, gheven de ghene die het Rhaponticum van hun begheeren, eenighe langhworpighe buyten bruyne wortelen, van binnen de wortelen van Groot Centarium ghelijck. Prosper Alpinus heefter te Corfu een struyck van gesien, aldaer uyt Persien ghebroght: de welcke van bladers den Patich ghelijck was, doch breeder, dicker, ende met een witte dons oft wolachtigheydt besett.

Tijdt.

De wortelen van Rhaponticum worden in den Oogst vergadert, ende ghelijck den Rhabarber in de sonne oft in de locht ghedrooght: ende worden dry iaer bewaert. Dan de wortelen van Rhabarber worden uyt der aerden ghetrocken in ’t beghinsel van de Lente, als de bladeren eerst beghinnen uyt te spruyten; ende dan zijn sy best ende krachtighste: want alsmense pluckt in den somer, als de steelen gheschoten zijn, dan zijn de wortelen ydel ende voos, ende en hebben als gheen geel sap in haer, ende worden daerom alsdan voor onnut ghehouden. Rhabarber wordt oock dry oft vier iaer goedt ghehouden, met Termentijn ende Wasch bedeckt oft in honigh gheleydt, oft in saedt van Psyllium, dat is Vloy-cruydt, oft in Hirs.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De meeste kracht van Rhaponticum is t’samentreckende met wat warmte. Dan Rhabarber heeft meer purgerende ende den buyck weeckmakende kracht. In alle sieckten salmen dat Rhaponticum ingheven soo veel ghewichts alsmen doet van den Agaricus, ende met de selve vochtigheden, te weten met Honigh-water oft Meede, alsmen de kortse heeft; ende is ’t datmen uytdrooght met Malvasey: teghen de ghebreken van de milte met Honigh van Azijn: maer als de mage weeck is, te weten datse de spijse niet en hout, soo wordt die gheknouwt ende inghenomen sonder eenighe vochtigheydt. Tot dien eynde wordt den Rhabarber oock ghebesight.

Rhabarbarum, seydt Mesue, is oock een sachte ende uytnemende medicijne, die alle deughden heeft, diemen begheert te hebben in eenighen suyvermakenden oft purgeerenden dranck. Het is warm ende droogh eer in den tweeden dan in den eersten graed. De verscheyden stoffe daer van scheyden wy van een met weycken, om dat de warme ende purgerende soude ghebroght worden in t water daer het in ghestaen heeft, oft de weyckinghe: ende op dat de aerdighe t’samentreckende achter soude blijven, als eensdeels voorseydt is.

Als iemandt van hooghe ghevallen is, sal hy nuttelijck mogen innemen een vierendeel loots van dese wortel met Munus ende Meecrappe in straffen ende t’samentreckende wijn.

Oock wordt de olie daer Rhabarber in ghestaen heeft seer nuttelijck gestreken op de ghepletterde ende verkrompen muscelen, ende verstuyckte, gheblutste ende gheslaghen deelen des lichaems.

Sommige versekeren dat de gene die gewennen tot het gedurigh ghebruyck van Rhabarber, niet alleen van veele sieckten vry zijn, maer oock ghequetst oft ghesondt zijnde veel eer genesen dan andere die dat niet en gebruycken. Ende het is seker, dat men Koninck Fransoys van Vranckrijck, den eersten van dien naem, nerghens en reysde sonder Rhabarber ende Mumie; iae droegh dat selve over hem, alwaer dat hy gingh. Men houdt het oock daer voor, dat veele menschen van allerley staet, iae groote Koninghen, hun leven door het ghedurigh ghebruyck van Rhabarber verlenght, oft immers in ghesontheydt bewaert hebben.

Rhabarber werckt krachtigher, ingenomen wordende met Weye, sonderlinghe van Geyten-melck, oft oock in Cicoreye ende Eppe-water oft Wechbre-water ghesoden, geweyckt ende door-gedaen; ende bijsonder met Spica Nardi, die sijn werckinghe seer helpt, geweyckt ende uytgedouwt: in de gebreken van de borst gebruycktmen het water daer Rhabarber ende Cicers in ghesoden zijn.

Als nae behoorlijcke reynmakinghe des lichaems eenighe stoppinghe van noode is, dan salmen Rhabarber gepoedert in geven, ende dan sterckt hy het inghewant: maer om heel te stoppen ghebruycktmen de Rhabarber gheroost: om noch veel meer te stoppen wordt hy ghebrandt ende soo ghebruyckt.

In aller manieren is hy goedt ghebruyckt teghen den witten vloet van de vrouwen.

Poeder van Rhaponticum inghenomen doodet de wormen in den buyck.

Essentie oft Extractie van Rhabarber uyt Lobel.

De ghestooten Rhabarber oft kleyn ghesneden, ghedrooght zijnde tusschen papieren in de sonne oft by ’t vier, salmen eenen dagh ende nacht laten weycken in levendighen domp oft geest van den alderbesten wijn (doch niet in ghebranden wijn, die ghedistilleert is van wijn-droessem oft bier-gist) op een warmachtighe plaetse: ’t sanderdaeghs salmen die met de handen uyt-douwen, doende daer by wat Caneel: waer af ghy innemen moght soo veel als u ghelieft. Daer nae doet den gheest van wijn in een glas wel toeghestopt met een decksel: dan giet daer terstondt weder op den voorseyden uytgewrongen Rhabarber versschen geest van wijn, als voren. Het welck ghedaen wordt tot dry oft vier mael toe, oft soo langh tot dat den geest van den wijn niet meer geverwt en wordt. Ten laetsten worden dese wateren in een glas gedaen wel geluteert oft ghestopt zijnde, ende ghedistilleert in warm water, oft met den domp van heet water; ende ’t grondt-sop dat onder blijft, wordt bewaert tot datmen ’t van doen heeft; waer af datmen seffens magh innemen omtrent een half vierendeel loots, wat meer oft min, nae den eysch van de sieckte. Den geest van wijn maghmen daer nae tot ander ghebruyck bewaren: want die is eer stoppende dan den buyck weeck makende.

Daer zijn noch veele andere Extractien van Rhabarber nae de konste van Paracelsus ende van de Alchymisten, die hier te langh vallen souden om verhaelt te worden; daerom salmen die in hunne boecken moghen lesen.

Verkiesinghe.

Om den goeden Rhabarber te hebben, moetmen nemen den genen die versch is, als geseydt is, ende die geel sap van hem geeft: want den onnutten ende verwt geensins geel. De meesters seggen oock eendrachtelijck dat den besten Rhabarber is die swaer is ende veele aderen heeft, dan die licht gepoedert wordt alsmen hem breect, en is niet goet, ende is door ouderdom oft weyckinge bedorven.

EYNDE VAN HET TVVAELSTE BOECK.

HET XXXIII. KAPITTEL.

Van Rhaponticum of Rheum rhabarbarum, afbeelding is van Rhaponticum scariosum of heleniifolium)

Geslachten.

In de wortels van Rha is soms zo’n groot verschil en verandering dat sommige daarom verschillende soorten er van hebben willen maken en de ene Rhabarbarum en de ander Rhaponticum en de ander met noch andere namen naar de verschillende landen daar ze van gebracht worden noemen, dan die zullen we nu niet navolgen, maar zullen niet meer dan een geslacht van Rha of rabarber beschrijven want we weten wel dat de verandering van het aardrijk en de lucht zo wonderbaarlijk in vele verschillende kruiden werkt dat ze vaak op zichzelf niet meer lijken als ze eens van hun oude woonplaats verzet zijn wat van ons dikwijls gezegd is, maar moet nochtans hier wederom vermaand worden zodat niemand van ons hier vele verschillende geslachten van Rha of rabarber tevergeefs verwacht.

Gedaante.

Van de gedaante of grootte van de bladeren, bloemen of van het ganse gewas van Rha of Rheum vindt men niets bij de oude meesters beschreven, dan Dioscorides heeft alleen enige gelijkenis van de wortels ervan en de gedaante, gesteldheid en kleur van die uitgedrukt, doch alleen van dat Rha wat in Turkije boven de Zwarte Zee en omtrent de Maeotis palus of de omliggende landen gevonden wordt. Want de wortels van Rha verschillen zeer veel van grootte en zoals geloofwaardig is is er ook enig verschil in de gedaante van het hele gewas naar de verandering van de landstreken, aardrijk en lucht daar het groeit.

De wortel van Rha die men Rhaponticum noemt is kleiner en dunner dan de andere die in de apotheken verkocht wordt met naam van Rhabarbarum die dikker, grover en veel groter is.

Dan het Rha van Ponticum beschrijft Dioscorides aldus: ‘Rha, zegt hij, dat sommige Rheon noemen groeit in de landstreken boven de Bosporus gelegen, Thracië en tegenover Constantinopel, wijdt en ver voorbij de Zwarte Zee en vandaar wordt het gebracht. De wortel is dik en die van de grote santorie gelijk, maar kleiner en roder of rosser en zonder reuk (als men in alle boeken van Dioscorides geschreven vindt) voos of los en bol, wat lichtachtig. Het beste Rha is dat niet doorgeknaagd of vermolmd is en papachtig of lijmachtig en kleeft op de tong met een slappe tezamen trekking en als dat gekauwd geeft het een okerbleke kleur die enigszins naar de saffraankleur trekt.

Bijna hetzelfde verhaalt Plinius ook in het 12^de kapittel van zijn 27^ste boek aangaande dit gewas, hoewel hij nochtans in sommige dingen eerder wat van de woorden van Dioscorides schijnt te verschillen dan er merkelijk tegen strijdt. De wortel van Rha vergelijkt hij niet met de grote santorie zoals Dioscorides doet, maar met de zwarte Costus en voegt erbij dat als die gestoten of gekauwd is niet okerbleek, maar op wijn van kleur lijkt wat tegen de woorden van Dioscorides niet gans strijdt, want de kleur van wijn is niet zwart of rood, maar als de wijn oud en sterk is trekt hij meest naar het saffraankleurige of is heel geel zulks als de malvezei of de wijn van Kreta en meer andere diergelijke wijnen gewoonlijk zijn. Dan dat hij schrijft dat ze op de zwarte Costus lijkt dat kan niet goed met de woorden van Dioscorides overeenkomen, gemerkt dat de Costus Indicus van hem met een zwarte wortel beschreven is. Maar het kan zijn dat in de boeken van Plinius de naam Costus in plaats van Centaurium slechts gesteld is geweest. De woorden van Plinius zijn deze of diergelijke: ‘Rhacoma, zegt hij, wordt uit de landen gebracht boven Pontus gelegen. De wortel is de zwarte Costus (in het Latijn Costo nigro) gelijk, kleiner en wat rosser en zonder reuk, verwarmend van smaak en tezamen trekkend. Die gestoten of gewreven geeft een wijnkleur van zich dat wat naar het saffraankleurige trekt’.

Maar om dit gewas wat duidelijker te beschrijven is te weten dat rabarber of Rha of Rheon dat tegenwoordig in de apotheken gevonden, verkocht en gebruikt wordt een veel grotere, dikkere en grovere wortel is dan die van de grote santorie en van buiten wat bruin of zwartachtig en van binnen, te weten als ze noch vers zijn, enige verscheidenheid van kleur hebben en uit het bleekrode wat naar het purper trekken, dan als ze ouder is geworden is ze uit het geelachtige wat besmeurt of duisterachtig van kleur en noch veel meer als ze doorgeknaagd en door ouderdom vermolmd is en als men ze kauwt is ze wat klevend of lijmachtig op de tong en een saffraankleur van zich geeft wat opmerkelijker blijkt als men het aan papier of aan enig ander wit ding strijkt of wrijft, ze is van stof of vorm noch hard of vast, noch zwaar, maar lichtachtig en tussen het harde of stevige en losse of voze bijna middelmatig gesteld, zelfs is ze wat ijlachtig en voosachtig en heeft ook enige aangename reuk.

Sommige hebben ons voor het echt Rha diergelijk gewas laten schilderen en beschreven met grote bladeren als de bladeren van wit wollekruid of van grote klissen die rondom gelijk een zaag gekerfd zijn en van boven groen en effen zijn en van onder wit en wolachtig waartussen een ronde rechte steel groeit die omtrekt een cubitus, dat is vijf en veertig cm hoog waarop een mooie lieflijke bol voortkomt die met vele schilfers bedekt is en als hij opengaat een mooie purperen bloem voortbrengt en daarna zaad dat veel op het zaad van grote santorie lijkt, maar wat langer. De wortel is dik, lang en voosachtig wat de volgende schilderij beter uitwijzen zal (637]

Plaats.

De wortel van Rha wordt hier te lande gebracht en overgezonden uit het landschap Sina dat men China noemt wat in het Oosten ligt boven Indië, zelfs boven het Indië dat voorbij de Ganges gelegen is en geenszins uit het land van de Sceniten zoals sommige geloofd hebben wat in Arabië (in het Latijn Arabia felix, dat is gelukkig Arabië) ligt, zeer ver van China.

Naam.

De gewone man noemt deze wortel hier te lande rhabarber of rhabarbara, op het Latijns Rha Barbarum of Rha barbaricum, sommige Reu Barbarum en dat alleen omdat ze uit Afrika en Arabië, welke landen Barbarije heten, herwaarts overgezonden wordt en niet omdat ze in die landen zou groeien. Daarom hebben de Afrikanen en Arabieren die bekwamer en met betere reden Raved Seni genoemd naar het landschap Sina of China dat ze Seni noemen vanwaar dat in Indië, Perzië, Arabië en voorts geheel Europa door gebracht en alleszins verzonden wordt. Het is hetzelfde gewas met het Rha Ponticum dat de Grieken Rheon en Rha noemden, Plinius Rhacoma, Cornelius Celsus en Paulus Aegineta Pontica radix, dat is wortel die uit Pontus komt, Mesue Raved Turcicum, dat is Rha van Turkije. Dat ze geen verschillende geslachten zijn blijkt doordat de substantie, vorm of stof van beide wortels en zowel van Rhabarber als van Rhaponticum met de andere zeer goed overeen komt, want vers hebben ze dezelfde kleur en insgelijks ook als ze verouderd of vermolmd zijn en beide gekauwd geven dezelfde lijmachtige klevende taaiheid van zich en vertonen beide een gele of bijna saffraanachtige kleur, zelfs het Rhaponticum heeft ook enige niet onlieflijke reuk wat we merkelijk en vast door onderzoeken gekend hebben. Want we hebben een wortel van dit Rha Ponticum van de wijdvermaarde heer Jacobus Antonius Cortusus, onze oude vriend, lang geleden ontvangen die geenszins zwaar van reuk, maar eerder welriekend was. Nochtans beschrijft Dioscorides zijn Rha zonder reuk zoals we boven vermaand hebben, dan in plaats van aosmos, wat zonder reuk betekent, zou men misschien beter in de boeken van Dioscorides euosmos, dat is goed van reuk, stellen. Want gemerkt dat alle oude schrijvers het Rha enige dunne en luchtige delen in zich zeggen te hebben zo schijnt het ook daaruit dat ze tezamen er enige reuk bij te wezen willen te kennen geven doordat de dunne en luchtige stof altijd met enige reuk vergezelschap plag te zijn en al hetgeen dat welriekend is wordt tezamen ook dun van delen bevonden te zijn. Deze onze mening moeten we geenszins door de woorden van Plinius laten varen, want Plinius kan alzo wel hier als in meer andere plaatsen van Dioscorides enige bedorven en kwalijk geschreven boek gehad hebben en daaruit overgezet hebben als of Dioscorides deze wortel zonder reuk had beschreven daar ze (zoals we betonen) welriekend schrijft te wezen. Want dat van Plinius tijden af de boeken van Dioscorides op sommige plaatsen bedorven en kwalijk uitgegeven of geschreven zijn geweest blijkt merkelijk genoeg uit verschillende beschrijvingen van de kruiden en vooral alleen uit de beschrijving van Orchis of standelkruid die bij alle nakomelingen van Dioscorides tot nog toe bedorven en slecht gesteld is geweest zoals we uitvoeriger betoont hebben toen we van het Orchis of standelkruid hier tevoren spraken. Hoe het gaat, het Rha Ponticum is niet zonder reuk en daarin komt het niet slecht met Rhabarber overeen.

Oorzaak van de naam.

Deze wortel Rha heeft zijn naam gekregen naar de vliet of rivier Rha aan wiens boord of kanten, zoals Ammianus Marcellinus schrijft, dit gewas plag te groeien. Dit water Rha komt van de Noordelijke bergen gevallen (die men in het Latijn moares= Hyperborei noemt) en door het Sarmatië van Azië of Tartarije of daar omtrent vloeit en eindigt tenslotte in de zee Caspium of Hircanium mare genoemd die sommige de Turkse Zee noemen.

Aard.

Rha oft rabarber heeft een gemengde stof en vervolgens een verschillende aard en kracht in haar. Sommige delen er van zijn aardachtig, tezamen trekkend en verdrogende, sommige zijn dunner, luchtig, warm en purgeren of maken de buik week en het lichaam zuiver.

Kracht en werking.

De wortel van het Rha Ponticum (en vervolgens ook van onze rabarber) is goed, als Dioscorides schrijft, tegen de opblazing, walging en weekheid of slapheid van de maag en alle smarten en weedom er van en dient zeer goed diegene die enig lid verkrompen of gespannen hebben, gebrekkelijk van lever of van milt zijn, die pijn en weedom in de buik, nieren en blaas hebben en insgelijks tot de gebreken van de borsten, spanningen omtrent het net of hart, tegen de kwalen van de baarmoeder, tegen de smart in de heupen die men jicht noemt, tot dat bloedspouwen, verzuchten, moeilijk herhalen van de adem, hikken, rode loop, buikloop en tegen de omgangen of aanstoten van de koortsen en de beten en steken van alle kwade venijnige of vergiftige dieren, die wortel met azijn vermengt geneest de blauw geslagen of gestoten plaatsen van de huid en de kwade lelijke witte schurft en verdrijft de doodkleurige bleke plekken en liktekens en ook de sproeten van het lichaam, daarop gestreken.

Galenus betuigt ook dat de wortel zeer goed dient voor al diegene die van binnen gekwetst of geborsten zijn, die gevallen, verrekt of geslagen zijn en die enig lid verkrompen of enige zenuw gespannen hebben en ook zeer goed is diegene die hun adem niet anders scheppen kunnen dan met stijve hals die men orthopnoïci plag te noemen en bovendien nuttig voor diegene die bloedig spuwen en met enige bloedgang gekweld zijn.

Dan noch Galenus noch Dioscorides hebben niet een woord vermaand van de purgerende of de buik week en zuiver makende kracht die deze wortel heeft. Maar het schijnt dat men in hun tijden die (638] in de purgatieven niet gebruikt heeft. Zelfs Galenus is van mening geweest dat de dunne of fijne en luchtige stof die er in is de tezamen trekkende kracht vermeerderen en bevorderen kon. Want, schrijft hij, de fijne dunne luchtige stof belet de aardachtige koude geheel niet, ja veel eerder omdat ze de aardachtigheid verder brengt en in de diepten van het lichaam vervoert, door haar versterkt en vermeerdert ze de tezamen trekking van die zware aardachtige stof. Nochtans is hij in zijn mening bedrogen geweest want die luchtige dunne stof van de rabarber heeft een zuiver makende of purgerende en alle verstoppingen openende kracht zoals tegenwoordig iedereen zeer goed onderzocht en bekend is.

Paulus Aegineta schijnt wel de eerste geweest te zijn die de purgerende kracht in deze wortel gekend heeft want in het 43^ste kapittel van zijn eerste boek als hij de terpentijn onder de dingen rekent die de gezonde lieden de buik week maken voegt hij deze woorden er bij: ‘als we begeren dat de terpentijn de buik noch weker maakt dan doen we daarin wat Rha bij. Daarna hebben de Arabische meesters deze wortel voorts in algemeen gebruik gebracht en overal voor een purgerende ding laten houden en door hun toedoen heeft men die rabarber die van de landen van China kwam eerst boven alle de andere begon te verkiezen want die is krachtiger dan de andere soorten van Rha en het Turkse Rha of Rha Ponticum is slapper en zwakker in het werken, doch niet gans zonder purgerende of de buik week makende krachten. Daar wordt ook een soort van Rha gevonden in een stad van Tartarije die men Samarrandar noemt wat onnut en niet goed is en alleen gebruikt wordt om de beesten en vee daarmee te genezen en hun buik week te maken, als Garcias ab Orta betuigt.

Voorts zo jaagt de rabarber van onder alle gele galachtige vochtigheden en soms ook de slijmerigheid af die in de doorgangen naast de maag en darmen zijn vast hangen of blijven steken.

Een drank van rabarber gemaakt is zeer nuttig en geschikt al diegene die met enige ziekten van gal veroorzaakt gekweld zijn zoals zijn degene die de hete en driedaagse malariakoortsen hebben, diegene die geelzucht hebben en van enige gebreken in de lever onderhavig zijn, die drank is ook zeer goed in de pijn der zijden of pleuris, in longzucht, squinantie of zwellen in de keel, in dolheid, leeghoofdigheid of razernij en bovendien ook in alle gebreken van de nieren, blaas en ontstekingen of zweren van de inwendige delen des lichaam en vooral de gebreken die met enige vurige puisten of gezwellen, erysipelas genoemd, zowel van binnen als van buiten het lijf plegen voort te komen.

Voorwaar rabarber is bijster nuttig en behulpzaam diegene die in de lever of galblaas ontsteld en kwalijk te pas zijn, want behalve dat het de galachtige kwade vochtigheden zuivert of uit het lijf drijft en dat het de doorgangen van het lichaam opent en van alle verstoppingen verlost en ontsluit zo is het bovendien ook goed om het ingewand zeer te versterken en kracht te geven op die manier dat rabarber niet zonder reden in het Latijn Vita hepatis, dat is het leven van de lever van sommige toegenoemd schijnt te wezen. Want, als Galenus betuigt in het elfde boek van zijn Methodus, diergelijke dingen zijn de lever allerbest en aller nuttigste, te weten diegene die gemengde eigenschappen en kracht hebben zowel van te zuiveren en te openen als ook om te sluiten en matig tezamen te trekken.

Om te weten hoeveel dat men van de rabarber tegelijk in mag nemen zo is het dat men daarvan geschikt het gewicht van een drachme tot twee toe in het lichaam zal mogen geven, dan als men het water daar de rabarber in te week gestaan heeft wil gebruiken zal men van anderhalve drachme rabarber tot drie drachmen toe tegelijk mogen nemen en te week stellen. Voorts zo is het ook te weten dat men rabarber in de heetachtige ziekten ingeeft of te week stelt in het afkooksel of gedistilleerd water van cichorei, andijvie of in enig ander diergelijk verkoelend water of ook in wei. Dan als de ziekte niet heet is of de zieke geen koorts heeft mag men hem in wijn te week stellen of er mee te drinken geven.

Men gebruikt rabarber soms ook geroosterd, maar nochtans op zo’n manier dat het geenszins gebrand wordt en aldus bereid wordt het zeer goed gehouden om de rodeloop en allerhande buikloop op te laten houden en te stelpen want rabarber is van zo’n aard dat het nadat dat alle schadelijke overvloedigheden gezuiverd en uit het lijf gejaagd zijn tenslotte de buik stopt en de vloed op laat houden.

Rabarber op dezelfde manier op het vuur gedroogd en geroosterd stelpt de onmatige vloed van de maandstonden en allerhande bloedloop vanwaar dat het ook is en vooral door de blaas, maar dan moet men er zeer weinig tegelijk van ingeven en dat niet anders dan door er wat tezamen trekkende bij te doen en te vermengen.

In het kort gezegd, rabarber, als Mesue schrijft, is een gans onschadelijk ding en mag in alle tijden en in allerhande ouderdom en gedaante van mensen zonder vrees of achterdocht ingegeven worden, ja is die zeer nuttig en heilzaam en mag zelfs van de kinderen en zwangere vrouwen gebruikt worden die men nochtans alle ander beroerende of de buik week makende, dat is purgerende dingen, plag te verbieden.

Verkiezing.

De beste Rha of Rhabarber is diegenen die uit China gebracht wordt en van de Arabieren Raved Seni genoemd is en daarna volgt diegenen die omtrent de landen van Pontus groeit of Turks Rha, anders Rhaponticum genoemd, die slapper in het werken is dan de voor vermelde en de allerslechtste is diegene die uit Tartarije gebracht is die bijna nergens elders gebruikt plag te worden dan om de beesten en het vee daarmee te purgeren en te genezen zoals we uit Garcias ab Orta boven verhaald hebben.

Dan onder alle soorten van rabarber is de allerbeste die van de meluwen geenszins gegeten of doorgeknaagd is en diegenen die nooit gekookt is geweest want, als Galenus, Avicenna en Mesue betuigen, de verse rabarber wordt in die landen daar het gewoonlijk groeit gekookt en nadat het sap er uit geduwd is wordt het wederom gedroogd. Zodanige rabarber heeft zijn purgerende kracht geheel of bijna geheel verloren en is meer tezamen trekkend dan of het niet gekookt was, gemerkt dat het door het weken of koken alle krachten van de rabarber verspreid en afgezonderd worden, te weten de warme, fijne, dunne, purgerende en openende kracht wordt in de vochtigheid getrokken en er blijft niets over dan alleen de aardachtige tezamen trekkende stof en het dikste of stevigste dat er van overblijft nadat het gekookt of geweekt is geeft geen of zeer kleine saffraankleur van zich en als die verschillende kleuren vergaan of verloren is dan ziet men daar niets anders aan dan een zwartachtige of bruine besmeurde kleur en zulke rabarber wordt gemakkelijk van de meluwen doorboord en bedorven.

BIIVOEGING.

De oude kruidbeschrijvers die over ettelijke honderden jaren van het Rhabarbarum vermaand hebben maakten er drie soorten van, niet naar de verscheidenheid van het wezen of de gedaante, maar alleen naar het verschil van de plaatsen daar het voortkwam en gevonden werd. (Rheum rhaponticum) De ene groeide in Pontus en werd Rhaponticum genoemd. (Rheum rhabarabarum) De tweede kwam uit Barbarijen, dat is de gewone rabarber, de derde uit Indië en dit is het Rhavedseni of Rhavamseni en zo genoemd omdat het (als zij zeggen) uit China gebracht werd. (Rheum officinale) Mesue maakt er vier soorten van, dan omdat hij het Rhaponticum niet noemt zo meent Bellonius dat het vierde geslacht van Mesue voor het recht Rhaponticum te houden is. Aangaande dat Dodonaeus schrijft dat de Indiërs de rabarber vervalsen, dezelfde Mesue verhaalt dat ze deze wortels in water plegen te weken en er het sap uit duwen van welk sap dat dik geworden en gedroogd is ze tolletjes of koekjes maken en het daarna uitgeduwde worteltje weer droog maken en de vreemdelingen verkopen.

De hooggeleerde D. Lobel heeft van dit kruid veel geschreven dat lang om te verhalen is, dan hij vermaant eigenlijk van twee soorten, te weten van Rhaponticum en van Rhabarbarum: [639] waarvan (zo hij zegt) veel getwijfeld wordt of ze beide wortels zijn van hetzelfde kruid of niet. Maar diegene (schrijft hij) die deze vijf wortels dikwijls gehandeld en geproefd heeft, te weten die van Rhaponticum, van Rhaved Seni of Rhabarbarum, van beide grote santorie en monniksrabarber die zal gemakkelijk gewaar worden dat ze alle tezamen en elk apart op de andere lijken of zeer weinig verschillen. Dan om het kort te maken, hij besluit dat Rhabarbarum en Rhaponticum wortels van een kruid zijn zoals Dodonaeus ook geoordeeld heeft. Dan het verschil van deze twee is dit, te weten dat indien iemand het Rha van Dioscorides smaakt daarin wat bitterheid bevinden zal en een zeer sterke tezamen trekkende kracht met enige lijmigheid zonder scherpte, zonder reuk en niet zwaar, maar dat kauwende zal hij ook geen saffraanachtige kleur bevinden zoals de Rhabarber geeft, maar alleen enige geelachtigheid die wat bruiner is en als van ijzerroest dat met azijn gewassen is en ook zal het gemakkelijk om te breken zijn, in voegen dat het zonder stoten in stukjes gebroken mag worden en heeft binnenin geenszins de kleur van de Rhabarber, maar is veel dunner en subtieler van streepjes dan de Rhabarber en van het midden tot in het uiterste rondom uitgestrekt en askleurig of grauw met dwars lopende adertjes van kleur als kaf of stro. De dikte van de grootste wortel die we gezien hebben was gelijk die van de grote santorie, de middelbare is een duimdik, de verse is vozer en slapper gesloten van stof of substantie dan de Rhabarber immermeer kan wezen.

(Rumex alpinus)

Valse rabarber van de jonge herboristen is in het Latijn Hippolapathum rotundifolium genoemd en Pseudo-Rha recentiorum. Dan dat zullen we onder de soorten van zuring of patientie beschrijven.

(Rumex patientia) Rhabarbarum monachorum is dat kruid dat men gewoonlijk waterzuring of hetgeen dat men patientie noemt.

Rhabarbarum album is de Mechoacan daar we hierna van handelen zullen dat ook kwalijk (Mirabilis longiflora of Mirabilis jalapa) Rhabarbarum Indicum genoemd wordt.

(Gunnera?) Rhabarbarum Americanum of West-Indisch Rhabarber is de rabarber die uit Peru of andere landen van West-Indië in Spanje gebracht wordt en de andere rabarber heel gelijk, als Monardes betuigt, te weten rond, bruin van schors, binnen rood en met wit geplekt dat kleurt als saffraan en is bitter.

(Rheum rhaponticum) Bultige Rha met bladeren van alant is van Lobel hetzelfde kruid genoemd dat Dodonaeus hiervoor de rabarber van sommige gesteld heeft. Hij noemt het Rha capitatum folio Enulae, Centaurei maioris facie en dit gewas is gewonnen van Turks zaad, schrijft Lobel, en met grote naarstigheid geteeld is het in de hoven van deze landen lang blijven groeien en heeft de bladeren van grote klissen, maar langer en niet zo zeer breed en daarom die van alant of wolkruid gelijk. De bloem is vol van purperen vezels zoals in de bloemen van de artisjokken en purperen distels zijn waarna het zaad komt dat in juni en juli rijp is. De wortel is voosachtig en groter en lijkt meer op rabarber dan santorie zoals we bij Dodonaeus ook vermaand hebben uit de eerste druk van zijn kruidboek.

Andere bultige Rha met smalle bladeren, in het Latijn van Lobel Rhaponticum alterum genoemd, is de voorgaande Rha zeer gelijk en is van Italiaans zaad hier te lande gewonnen zoals dezelfde Lobel betuigt, maar de bladeren zijn veel smaller en van grootte die van zuring gelijk en ook grauwwit op de onderkant, de steel is recht opgaand waar ook een bol op komt met schilfers bedekt en een bloem vol purperen draadjes als dat van Carthamus en wordt hier te lande slecht rijp. De wortel is die van de grote santorie gelijk, maar vozer en van smaak van de grote klis wortels. En hier vroeger plegen sommige de wortels van de grote santorie voor het Rhaponticum te houden. (Rhaponticum scariosum) En de tweede soort van grote santorie wordt in Spanje rapontica vulgar genoemd in Portugal rapontis en in het Latijn Rhaponticum quorumdam. (Rhaponticum heleniifolium)

Die van Constantinopel, zegt Bellonius, geven diegene die het Rhaponticum van hen begeren enige langwerpige buiten bruine wortels die van binnen de wortels van groot Centarium gelijk zijn. Prosper Alpinus heeft te Korfu een struik van gezien die daar uit Perzië gebracht was die van bladeren op zuring leek, doch breder, dikker en met een witte dons of wolligheid bezet.

Tijd.

De wortels van Rhaponticum worden in de oogst verzameld en net als de rabarber in de zon of in de lucht gedroogd en worden drie jaar bewaard. Dan de wortels van rabarber worden uit de aarde getrokken in het begin van de lente als de bladeren net beginnen uit te spruiten en dan zijn ze best en krachtigste want als men ze plukt in de zomer als de stelen geschoten zijn dan zijn de wortels los en voos en hebben als geen geel sap in zich en worden daarom dan voor onnut gehouden. Rabarber wordt ook drie of vier jaar goed gehouden met terpentijn en was bedekt of in honing gelegd of in zaad van Psyllium, dat is vlooikruid, of in hirs.

Aard, kracht en werking.

De meeste kracht van Rhaponticum is tezamen trekkend met wat warmte. Dan rabarber heeft meer purgerende en de buik weekmakende kracht. In alle ziekten zal men dat Rhaponticum ingeven zoveel gewicht als men doet van Agaricus en met dezelfde vochtigheden, te weten met honingwater of mede als men de koorts heeft en is het dat men uitdroogt met malvazei, tegen de gebreken van de milt met honing van azijn, maar als de maag week is, te weten dat ze de spijs niet vasthoudt dan wordt die gekauwd en ingenomen zonder enige vochtigheid. Tot dat doel wordt rabarber ook gebruikt.

Rhabarbarum, zegt Mesue, is ook een zachte en uitnemende medicijn die alle deugden heeft die men begeert te hebben in enige zuiver makende of purgerende drank. Het is warm en droog eerder in de tweede dan in de eerste graad. De verschillende stoffen daarvan scheiden we vaneen met weken omdat de warme en purgerende gebracht zouden worden in het water daar het in gestaan heeft of te weken en zodat de aardachtige en tezamen trekkende achter zou blijven, zoals eensdeels gezegd is.

Als iemand van hoog gevallen is zal hij nuttig een vierendeel lood van deze wortel mogen innemen met mummie en meekrap in straffe en tezamen trekkende wijn.

Ook wordt de olie daar rabarber in gestaan heeft zeer nuttig gestreken op de geplette en verkrompen muscelen en verstuikte, geblutste en geslagen delen des lichaam.

Sommige verzekeren dat diegene die gewennen tot het gedurig gebruik van rabarber niet alleen van vele ziekten vrij zijn, maar ook gekwetst of gezond zijn veel eerder genezen dan andere die dat niet gebruiken. En het is zeker dat men koning Fransoys van Frankrijk en de eerste van die naam nergens reisde zonder rabarber en mummie, ja droeg dat over zich waar hij ging. Men houdt het ook daarvoor dat vele mensen van allerlei staat, ja grote koningen hun leven door het gedurig gebruik van rabarber verlengd of immers in gezondheid bewaard hebben.

Rabarber werkt krachtiger ingenomen met wei en vooral van geitenmelk of ook in cichorei en eppewater of weegbreewater gekookt, geweekt en door gezeefd en vooral met Spica Nardi die zijn werking zeer helpt, geweekt en uitgeduwd, in de gebreken van de borst gebruikt men het water daar rabarber en cicers in gekookt zijn.

Als na behoorlijke zuiver maken van het lichaam enige verstopping nodig is dan zal men rabarber gepoederd ingeven en dan versterkt hij het ingewand, maar om heel te stoppen gebruikt men de rabarber geroosterd en om noch veel meer te stoppen wordt het gebrand en zo gebruikt.

In alle manieren is het goed gebruikt tegen de witte vloed van de vrouwen.

Poeder van Rhaponticum ingenomen doodt de wormen in de buik.

Essentie of extractie van rabarber uit Lobel.

De gestoten rabarber of klein gesneden dat gedroogd is tussen papieren in de zon of bij het vuur zal men een dag en nacht laten weken in levendige damp of geest van de allerbeste wijn (doch niet in gebrande wijn die gedistilleerd is van wijndroesem of biergist) op een warmachtige plaats en de volgende dag zal men die met de handen uitduwen en doen daarbij wat kaneel waarvan ge innemen mach zoveel als u gelieft. Daarna doe de geest van wijn in een glas goed dicht gestopt met een deksel, giet er terstond weer op de voor vermelde uitgewrongen rabarber in verse geest van wijn als tevoren. Wat gedaan wordt tot drie of viermaal toe of zolang tot dat de geest van de wijn niet meer gekleurd wordt. Tenslotte worden deze wateren in een glas gedaan dat goed gesloten of gestopt is en gedistilleerd in warm water of met de damp van heet water en het grondsap dat onder blijft wordt bewaard totdat men het nodig heeft waarvan dat men tegelijk mag innemen omtrent een half vierendeel lood, wat meer of minder, naar de eis van de ziekte. De geest van wijn mag men daarna tot ander gebruik bewaren want die is eerder stoppende dan de buik week makend.

Daar zijn noch vele andere Extracten van rabarber naar de kunst van Paracelsus en van de alchimisten die hier te lang vallen zouden om verhaald te worden en daarom zal men die in hun boeken mogen lezen.

Verkiezing.

Om de goede rabarber te hebben moet men nemen diegene die vers is, als gezegd is, en die geel sap van zich geeft want de onnutte kleurt geenszins geel. De meesters zeggen ook eendrachtig dat de beste rabarber is die zwaar is en vele aderen heeft, dan die licht gepoederd wordt als men die breekt is niet goed en is door ouderdom of weken bedorven.

EINDE VAN HET TWAALFDE BOEK.