Matthiola

HET III. CAPITEL.

Van Leucoïon oft Witte Violieren.

Gheslachten.

Onder den naem van Leucoion worden verscheyden gheslachten van Violieren begrepen: van de welcke het meeste onderscheyt gheleghen is in de verwe van de bloemen, maer nochtans oock van sommighe in de bladeren. Dese moghen in twee gheslachten ghedeylt worden: het eerste is, dat witter ende sachter bladeren heeft, ende Wit Leucoion ghenoemt is, niet nae de verwe van de bloemen, maer van de bladeren: ende het ander is dat Geel Leucoïon gheheeten wordt, om sijn geele bloemen. Maer dat Wit Leucoïon is noch tweederley: te weten, Stock-Violieren, ende Heete Violieren, oft Groote ende Kleyne Violieren. Van dese sullen wy in dit Capitel sommighe beschrijven, ende bijsonder de Ghemeyne Stock-Violieren met enckele bloemen, ende de andere met Dobbele bloemen; ende voorts een ander soorte, die ghemeynlijck in ’t wilt wast. Dan daer zijn noch sommige soorten van Leucoïon met klisterachtighe oft loockachtighe wortels, de welcke wy in ’t naestvolghende Boeck sullen beschrijven.

Ghedaente.

1. De Groote oft Stock-Violieren hebben eenen ronden rechten steel, twee voeten oft meer hoogh, in sommighe sijd-tacken oft aenwassende scheutkens verdeylt: daer aen wassen lange, smalle, sachte ende by nae wolachtige bladeren, de Wilghe-bladeren eenighsins ghelijck, maer sachter. De bloemen zijn lieflijck van reuck, van vier bladerkens t’ samen ghevoeght, langhs de tacken nae bovenwaerts op kleyne teere steelkens voortkomende; van verwe somtijdts rood, somtijdts wit, somtijdts peersch oft blij-purpurverwigh, somtijdt aschverwigh oft seer nae by komende de verwe van witte asschen, somtijdts ghespickelt oft met verscheyden verwen verciert. Daer nae volgen langhachtige smalle hauwkens, daer breet, effen ende rond saet in light. De wortelen zijn met vele grove ende stercke faselinghen in der aerden vast.

2. De Kleyne oft Heete Violieren en verschillen van de Groote niet in maecksel oft ghedaente, maer alleen in grootte; want haer sachte wolachtige bladeren ende steelen zijn die van de Groote ghelijck, maer kleynder: de bloemen zijn oock van verscheyden verwen; te weten wit, rood, oft peerschachtigh, als die van de Groote: van hauwen ende saet komen sy met de Groote oock heel over een.

3. Noch vindtmen een geslacht van Violieren, dat dobbel bloemen heeft; maer wordt seer selden gevonden, ende is een soorte van Stock-Violieren. Dese Violieren worden lichtelijck door de koude beschadight, ende vergaen seer haest door de straffigheydt van het weder, ende door de Noorde-winden.

4. Daer zijn oock noch andere mede-soorten van dese Violieren, die geen witte, sachte ende wolachtighe bladeren en hebben; maer groender zijn, ende van kaelheydt ende verwen de Steen-Violieren (die wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven) beter ghelijcken.

5. Behalven dese soo vindtmen noch sommighe andere geslachten van Violieren, die in ’t wilt wassen, ende hebben smaller ende meestendeel witter bladeren dan de tamme: de bloemkens, van vier bladerkens vergaert, zijn meestendeel bleeck purpur van verwen, somtijdts oock roodachtigh, seer wel-rieckende: den reuck van de [236] welcke sich selven vermeerdert ende breeder uytspreyt teghen den avondt ende den onderganck der Sonnen, bijsonder in Spaegnien, daer dese soorte veel wast: dan door den dagh is dien reuck seer kleyn, ende geensins soo sterck oft lieflijck: de hauwkens oft saethuyskens zijn die van de Tamme Violieren ghelijck.

Plaetse.

De Eerste soorten van Violieren worden in de hoven ghesaeyt, verplant, ende met sorghvuldigheyt onderhouden: dan hier te lande, ende in Hooghduytschlandt moeten sy in de wintersche maenden met groote neerstigheyt teghen de koude bewaert ende gade gheslagen zijn: dan boven alles soo moetmen sorghe draghen voor de dobbele, die alderminst teghen de koude moghen. De Wilde Violieren wassen niet alleen aen den Zeekant van de Zeeuwsche Eylanden van selfs, maer groeyen oock veel in Languedoc, ende op verscheyden plaetsen van Spaegnien, soo wel omtrent de Zeekant als verre van de Zee, op middellandtsche ghewesten.

Tijdt.

1. De Stock-Violieren bloeyen in ’t voor-iaer oft in ’t beghinsel van de Lente, ende schier den heelen Somer door, een iaer nae dat sy ghesaeyt zijn gheweest, ende blijven daer nae noch wel ettelijcke iaeren over, alsmense sorghvuldighlijck des winters teghen de koude bewaert oft deckt.

2. De Heete Violieren bloeyen spader dan de Stock-Violieren; te weten, in Braeckmaendt, Hoymaendt ende Ooghstmaendt, wel verstaende op ’t selve iaer dat sy ghesaeyt zijn; want sy vergaen des winters; ende moeten daerom alle iaer op een nieu ghesaeyt worden.

3. De Dobbel Violieren bloeyen in ’t beghinsel van de Lente, oft Vooriaer, als de koude haer niet schadelijck en valt.

4.5. De andere soorten, soo wel van Tamme als Wilde Violieren, bloeyen oock omtrent den selven tijdt van de Lente.

Naem.

Dit ghewas wat wy Violieren met een ghemeynen naem heeten, wordt in Griecks Leucoïon ghenoemt, ende daer nae op ’t Latijnsch Viola alba, al ofmen seyde Witte Violette, niet nae de bloemen, die niet altijdts wit en zijn, maer nae de verwe van de bladeren, die met een grijse wolachtigheydt bedeckt, wit schijnen te wesen; ende daerom noemense de Italiaenen oock Viola bianca; de Spaegniaerts Violet au blanca; Arabers noemense Keyri. Men noemtse Witte Violieren, om die van de Steen-Violieren te onderscheyden, die meest ghesocht ende gepresen worden, ende Leucoïon luteum, dat is Geele Violieren ghenoemt zijn, als in ’t naevolghende Capitel blijcken sal.

1. De eerste soorte van Violieren maghmen in ’t Nederduydtsch Groote Violieren noemen; dan sy zijn met den naem Stock-Violieren ghenoeghsaem bekent; in ’t Latijn Leucoïon candidum maius.

2. De tweede soorte oft de Kleyne Violieren, in ’t Latijn Leucoïon candidum minus gheheeten, zijn hier te lande ghemeynlijck Heete Violieren ghenoemt

3. De derde soorte maghmen nae de menighvuldighe bladeren van de bloemen, Dobbel Violieren heeten, in ’t Latijn Leucoïon multiplice flore.

4. De vierde soorte met wat groender bladeren en heeft noch geenen eygen naem gekregen, daermense eygentlijck van de andere mede soude moghen onderscheyden.

5. De vijfde oft Wilde soorte van Violieren brenght haeren naem mede; te weten, in ’t Latijn Leucoïon silvestre angusti-folium, dat is in ’t Nederduydtsch Wilde Violieren met smalle bladeren: dan de Spaensche soorte van Wilde Violieren die omtrent den avondt beter rieckende wordt, is van sommighe voor de Hesperis van de ouders ghehouden, al ofmen Avondtbloeme seyde: de welcke, soo Plinius schrijft, des nachts lieflijcker van reuck is dan des daeghs, want hy seght in ‘t 7.capitel van sijn 21.boeck daer aldus van: Hesperis rieckt des nachts meer dan op andere tijden; ende daer nae is sy gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Violieren schijnen van aerd, krachten ende werckinghe de Steen-Violieren niet onghelijck te wesen; te weten wat warm, verdrooghende ende afvaghende van krachten, maer nochtans niet heel soo krachtigh als die.

BIIVOEGHSEL.

Zijnder eenighe cruyden die in de hoven veel ghesaeyt ende neerstigh onder-houden worden, soo zijn de Violieren wel van de [237] meeste. Niet alleen om haeren goeden reuck, die soo wel in de Groote soorten als oock in de Kleyne blijckt, maer oock om haer lieflijcke ghedaente ende verscheyden verwe.

Want men vindt onder de Stock-Violieren sommighe purpur-violet; sommighe root violet met groene streepen, beyde heel dobbel. Sommighe zijn heel wit, doch enckel, sommighe oock peersch, ende oock enckel; welcke meest al seer aengenaem zijn om sien ende om riecken.

De Dobbel Violieren en pleghen gheen saet voordt te brenghen, ghelijck oock meest alle dobbele bloemen niet en pleghen: dan men vermenightvuldightse midts haer struyckskens oft lootkens af brekende, ende in d’ aerde stekende, gelijckmen met de Ginoffelen pleegh te doen; ende men moetse in den winter wel gaede slaen. Want alle dese Violieren en wassen soo gheerne niet teghen de muren, oft op de daken, als de Steen-Violieren, die wy hier nae beschrijven. Daer zijn enckele Violieren, tuyght P. Hondius, wiens saet ghesaeyt zijnde, de twaelfde oft dertiende struyck somtijts schoone dobbele bloemen draeght, dan die dobbele en draghen oock gheen saet. Dese soorte, seght D. Pilletier, is tweederley, een met roode, ende een met peersche bloemen.

Dan daer zijn noch sommige andere gheslachten van dit cruydt, die nae de verscheydentheydt der plaetsen (te weten als sy op droogen oft vochten grond, ende verre van de zee, oft daer nae by groeyen) oock verscheyden ghedaenten aen nemen: maer die dese kent die van Dodoneus hier beschreven zijn, sal d’ andere licht onder-kennen. Want somtijts vindtmen Witte Violieren, die gheen witte wolachtighe bladeren en krijghen, maer heel groen (als is de vierde soorte by Dodoneus) wiens witte bloemen eenen seer goeden reuck van haer gheven. Voordts schrijft Camerarius van een Leucoium fruticosum hortense album, oft Struyckachtighe Violieren met witte bloemen, die hy in ’t wilt ghevonden heeft in het Rijck van Napels omtrent Putzool.

Daer zijn oock soorten van Roode ende Peersche, ende verscheyden verwighe oft oock ghespickelde groote Violieren, sommighe ’s winters vergaende, soo datmense alle iaer op een nieuw saeyen moet; sommighe vele iaeren overblijvende, alsmense voor de koude beschermt, ende in de kelders oft elders bewaert, als Dodoneus oock eensdeels te kennen gheeft.

Wilde Violieren met heel kleyne bloemkens. Dese soorte schiet veel hoogher op dan eenighe ander soorte van Violieren: ende wast aen de kanten van de loopende wateren, ende in de bosschen: van waer in de hoven ghebroght zijnde, wast al te lichtelijck, ende vermenighvuldight sicht selven seer.

Andere gheslachten van Violieren die verre van de Zee groeyen. Dese zijn van Fabius Columna beschreven, ende in Italien ghevonden.

1. De eerste noemt hy Leucoium terrestre maius frigidarum regionum; in Apulien binnens landts groeyende; de ander Zee-soorte oft Leucoium maritimum seer ghelijck, aengaende de witte bloemen, die riecken als nieuwe wasch, ende staen by nae kransghewijs op de t’soppen van dry sijd-steelen. De bladeren zijn eenen voet langh, eerst ghesneden, als die van Rackette, daer nae ongheschaert, scherp van smaeck.

2. De ander, Leucoium saxatile alterum obsoleto flore, is leegher dan ’t voorgaende, onder ghesnippelde ruyge dicke bladeren hebbende, soet verwarmende van smaeck. Op ’t sop van twee sijd-steelen staen de bloemen by beurten ghevoeght, die van de Violieren ghelijck, met ruyghe knoppen, uyt den geelen ende groenen besmeurt peersachtigh, met wat reucks. De langhe saet-huyskens van dese twee zijn als die van de ander Violieren; maer die van de volghende niet.

3. De derde noemt hy Leucoium alyssoides umbellatum montanum, oft Bergh-Violiere met ronde saet-hauwkens; ende dese verschilt van haer mede-soorten die aen de Zee wast (die Lobel Lunaria lutea Monspelliensium noemt oft Leucoium marinum luteum) om datse gheen bladeren en heeft als die van Thlaspi, maer als die van Violieren; ende om dat haer bloemen niet aders-gewijs en staen, maer als in eenen krans, dicht by een ghehoopt, alle even hoogh, als een waeyerken, geel van verwen: de saet-huyskens zijn glat, rond, dobbel, aen de sijden t’samen ghevoeght, inghedouwt, met een middel ripken, inhoudende kleyne geele inghedouwde saden, in elck sijde een: de bladerem by nae soet van smaeck.

Een ander Bergh-Violiere, in ’t Latijn Leucoium montanum, is van ons uyt Clusius in ’t Bijvoeghsel Thlaspis van Candien aengaende beschreven.

Zee-Violiere van Padua is een soorte van Vremde Rakette, van ons in ’t volghende Bijvoeghsel, ende oock by de gheslachten van Rakette breeder beschreven.

Maer de soorten van Hesperis, van den hoogh-gheleerden Clusius ghestelt by de soorten van Viola matronalis, sullen van ons in ’t Bijvoeghsel van ’t volghende vijfde Capitel beschreven worden: hoe wel datse wat ghemeyns schijnen te hebben met de vijfde soorte van Violieren, daer Dodoneus alhier van ghesproken heeft.

Ander geslachten van Zee-Violieren, met de Wilde Violieren van Dodoneus groote ghelijckenis hebbende, zijn hier uyt Clusius verhaelt, diese ons wat duydelijcker te onder-kennen geeft.

1. De eerste soorte van dese noemt hy Leucoium marinum maius, dat is Grootste Zee-Violieren, hebbende eenen steel by den voet hoogh, somtijdts hoogher, seer ghetackt, ter aerden huckende, bijnae als die van Cicoreye oft Rakette ghedeylt, ende schier voor afghebeten: de bloemen die langhs de steelen wassen, zijn seer goedt van reuck, van vier bladerkens gemaeckt, als zijn die van de ander soorten van Violieren, wat bleecker purpur-verwigh: seer nae bijkomende by de verwe van gist oft moeder van den rooden wijn: de hauwen zijn langh, dickachtigh, nochtans plat, als die van de Ghemeyne Violieren, hebbende twee laghen van saden, die plat zijn ende wat rosachtigh van verwe: de welcke lagen met een tusschen-beyden loopende velleken onder scheyden zijn. De wortel is veselachtigh, maer niet langhe overblijvende: want als sy eens ghebloeyt heeft, ’t welck ghemeynlijck gebeurt het eerste oft het tweede iaer nae dat sy ghesaeyt is, vergaet dit heele ghewas. Dese soorte bloeyt in den Somer, ende wordt gevonden aen den zeekant van Spaegnien ende Vranckrijck. Dit cruydt is scherp van smaeck, de Kersse wat ghelijckende.

2. De ander soorte van Zee-Violieren wast oock aen den selve zeekant van Languedoc ende Spaegnien: dan wast in grooter menighte dan de eerste: dese soorte noemt hy Leucoium marinum minus: dat is Kleyn Zee-Violieren: Lobel noemtse (soo het schijnt) Kleyn rootachtighe Zee-Violieren: die van Montpelliers hebben ’t langhen tijdt voor Tripolium aenghesien, maer t’ onrecht, hoe wel dat de verwe van de bloemen oock wat pleegh te verschieten, als ’t in die van het Tripolium gheschiet. Sy krijght ronde steelen omtrent een palme langh, sterck ende stijf ghenoegh, in meer sijd-takskens ghedeylt: de bladeren zijn als die van de voorgaende soorte, oock sacht ende grijsachtigh, kleynder nochtans ende dunder, ende min ghesneden: de bloemen die op de tackskens wassen zijn kleynder dan die van de andere soorte, van vier bladerkens gemaeckt, van verwen schoon root; ende als sy beghinnen te verflenschen noch bruynder oft donckerder root, als men siet gheschieden in de bloemen van de ghemeyne Roode Violieren: sy hebben oock eenen goeden reuck, maer niet soo lieflijck als die van de voornoemde soorte: naer de bloemen volghen oock langhworpighe horenkens, rond, vol kleyne grauw saet. Sy bloeyt oock in de Hoymaendt ende Ooghstmaendt, ende en blijft des winters niet over. Dese soorte is oock heet van smaeck, ende bijt scherpelijck op de tonghe.

Zee-Violieren van Candien. Dry soorten van dese Zee-Violieren zijn van den selven Clusius beschreven.

1. De eerste van die, oft de grootste, heeft ligghende, ronde, hardachtighe steelen, met vele sijd-tacken begaeft; aen de welcke bloemkens wassen oock van vier bladeren gemaeckt, eerst rootachtigh, daer nae uyt den blauwen purpurverwigh, aen haer uyterste in tweeen ghesneden oft ghekloven, de ghedaente van een herte (soomen dat ghemeynlijck schildert) genoeghsaem uytdruckende, die allenghskens uyt een kransken, alsmen siet in den gemeynen Irio oft soorte van Wilde Rakette, voortkomen; de welcke een geele stralende sterre gheleken, ter wijlen de bladeren noch ghesloten waren, ende de bloeme noch niet open ghegaen en was: nae de bloemen volghen ronde hauwkens oft horenkens, by de twee duymen langh, waer in langhworpigh kastanie-bruyn saet steeckt. Dan de bladeren van dit ghewas waren langhachtigh, niet seer verscheyden van de bladeren van Thlaspi, sonder eenighe merckelijcke kertelinghen oft snippelinghen, bijsonder die aen de steelen wiessen, dickachtigh, ende wat bitterachtigh van smaeck.

2. De ander soorte van dese Candiotsche Violieren, ghelijckt de voorgaende soorte seer wel, maer haer bloemkens zijn de helft kleynder, ende in den eersten heel wit, daer nae nochtans met langheydt van tijden wat purpurachtigh wordende, nochtans meer nae den witten treckende. Dese twee soorten bloeyen in de Hoymaendt, als sy in den April ghesaeyt zijn.

3. De derde soorte van Candiotsche Violieren krijght een kleyn recht steelken, gheen palme hoogh, wel verstaende als sy beghint te bloeyen, dat is in Ooghstmaendt; van de kanten gheeft sy meer tackskens uyt, die bloemen draghen, van grootte die van de tweede soorte ghelijck, maer van verwen seer naer komende by de bloemen van de breebladige Zee-Violiere van Lobel, ende wat purpurachtiger dan die van de voornoemde eerste soorte van Candiotsche Violieren.

Zee Violiere met breede bladers is van Lobel beschreven, ende in ’t Latijn Leucoium marinum alterum latifolium gheheeten. Sy heeft breede, stijve ende rouwe bladeren: de bloemen zijn peersch, groeyende aen steelkens van een palme oft anderhalf hooghe. ’T saet komt voordt in hauwkens, veel kleynder dan die van de Steen-Violieren.

Naemen.

De Tamme soorten van dese cruyden worden in dese landen oock Filieren genoemt, in ’t Fransch Violiers blanches & rouges, oft oock Gyroflees by sommighe; in ’t Hooghduydtsch Weisz und rot Garten-Veiel; in ’t Enghelsch White Gilover, or Stock Gilover. Sy zijn de Violae matronales Fuchsii.

Kracht ende Werckinghe van alle de soorten van Tamme ende Wilde Violieren.

Sommighe gheleerde van onse tijden houden, dat alle dese cruyden den selven aerd hebben die de Rackette oft Kersse oft immers de Thlaspi heeft: ende segghen dat sy met de ervarentheydt versocht ende waerachtigh gevonden hebben, de bladeren van dese cruyden ghebruyckende in plaetse van de andere. Dan hoe wel sy wat ghelijcks schijnen te hebben, doch en zijn sy niet te lichtelijck nae te volghen: want sommighe ander, die wat voorsichtigher schijnen te wesen, en willen dese soorten van Violieren in de medicijne niet ghebruycken, dan in ghebreck van de Steen-Violieren, die in alle manieren beter ende bequaemer zijn dan dese.

De bloemen van Violieren in water ghesoden ende gedroncken, zijn goedt den ghenen die den aedem niet wel en konnen verhalen.

De Violieren verwecken de maendtstonden van de vrouwen; sy doen de pisse lossen, ende sy doen sweeten, alsmen sit in ’t water daer sy in ghesoden zijn gheweest.

Vele ondersoeckers der verborgentheden houden voor seer krachtigh den Azijn daer dese Violier-bloemen in te weycke ghestaen hebben, in tijde van peste dickwijls gheroken ende in de spijse ghebruyckt zijnde. [238]

HET III. KAPITTEL.

Van Leucoïon of witte violieren. (Matthiola incana en Matthiola annua)

Geslachten.

Onder de naam van Leucoïon worden verschillende geslachten van violieren begrepen waarvan het meeste verschil gelegen is in de kleur van de bloemen, maar nochtans ook van sommige in de bladeren. Deze mogen in twee geslachten gedeeld worden, de eerste is die witter en zachter bladeren heeft en wit Leucoïon genoemd is en niet naar de kleur van de bloemen maar van de bladeren en de andere is dat gele Leucoïon genoemd wordt om zijn gele bloemen. Maar de witte Leucoïon is noch tweevormig, te weten stokviolieren en hete violieren of grote en kleine violieren. Van deze zullen wij in dit kapittel sommige beschrijven en vooral van de gewone stokviolieren met enkele bloemen en de andere met dubbele bloemen en voorts een andere soort die gewoonlijk in het wild groeit. Dan er zijn noch sommige soorten van Leucoïon met klisterachtige of lookachtige wortels die we in het volgende boek zullen beschrijven.

Gedaante.

1. De grote of stokviolieren hebben een ronde rechte steel van zestig cm of meer hoog die in sommige zijtakken of aanwassende scheutjes verdeeld zijn en daaraan groeien lange, smalle, zachte en bijna wolachtige bladeren die wat op de wilgenbladeren lijken, maar zachter. De bloemen zijn lieflijk van reuk en van vier blaadjes tezamen gevoegd en langs de takken naar boven op kleine tere steeltjes voortkomen en van kleur soms rood, soms wit, soms paars of blij purperkleurig, soms askleurig en komt zeer dichtbij de kleur van witte as, soms gespikkeld of met verschillende kleuren versierd. Daarna volgen langachtige smalle hauwtjes daar breed, effen en rond zaad in ligt. De wortels zijn met vele grove en sterke vezels in de aarde vast.

2. De kleine of hete violieren verschillen niet in vorm of gedaante van de grote maar alleen in grootte, want haar zachte wolachtige bladeren en stelen zijn die van de grote gelijk, maar kleiner en de bloemen zijn ook van verschillende kleuren, te weten wit, rood of paarsachtig als die van de grote en van hauwen en zaad komen ze met de grote ook geheel overeen.

3. Noch vindt men een geslacht van violieren dat dubbele bloemen heeft, maar wordt zeer zelden gevonden en is een soort van stokviolieren. Deze violieren worden gemakkelijk door de koude beschadigd en vergaan zeer gauw door de strafheid van het weer en door de Noordenwinden.

4. Daar zijn ook noch andere medesoorten van deze violieren die geen witte, zachte en wolachtige bladeren hebben, maar groener zijn en van kaalheid en kleuren die op de steenviolieren (die we in het volgende kapittel beschrijven) beter lijken.

5. Behalve deze zo vindt men noch sommige andere geslachten van violieren die in het wild groeien en die hebben smallere en meestal wittere bladeren dan de tamme, de bloempjes zijn van vier bladertjes tezamen gesteld en zijn meestal bleek purper van kleur, soms ook roodachtig en zeer welriekend waarvan de reuk [236] zich vermeerdert en breder uitspreidt tegen de avond en de ondergang van de zon en vooral in Spanje daar deze soort veel groeit, dan op de dag is die reuk zeer klein en geenszins zo sterk of lieflijk, de hauwtjes of zaadhuisjes zijn die van de tamme violieren gelijk.

Plaats.

De eerste soorten van violieren worden in de hoven gezaaid, verplant en met zorgvuldigheid onderhouden, dan hier te lande en in Hoogduitsland moeten ze in de winterse maanden met grote vlijt tegen de koude bewaard en gade geslagen worden, dan boven alles zo moet men zorg dragen voor de dubbele die allerminst tegen de koude mogen. De wilde violieren groeien niet alleen aan de zeekant van de Zeeuwse eilanden vanzelf, maar groeien ook veel in Languedock en op verschillende plaatsen van Spanje en zowel omtrent de zeekant als ver van de zee op middellandse gewesten.

Tijd.

1. De stokviolieren bloeien in het voorjaar of in het begin van de lente en vrijwel de hele zomer door een jaar nadat ze gezaaid zijn geweest en blijven daarna noch wel ettelijke jaren over als men ze zorgvuldig ‘s winters tegen de koude bewaart of bedekt.

2. De hete violieren bloeien later dan de stokviolieren, te weten in juni, juli en augustus, wel verstaande hetzelfde jaar dat ze gezaaid zijn want ze vergaan ’s winters en moeten daarom alle jaren opnieuw gezaaid worden.

3. De dubbele violieren bloeien in het begin van de lente of voorjaar als de koude haar niet schadelijk valt.

4.5. De andere soorten en zowel van tamme als wilde violieren bloeien ook omtrent dezelfde tijd van de lente.

Naam.

Dit gewas wat we met een algemene naam violieren noemen wordt in Grieks Leucoïon genoemd en daarna op het Latijns Viola alba al of men witte viool zei en niet naar de bloemen die niet altijd wit zijn, maar naar de kleur van de bladeren die met een grijze wolligheid bedekt en wit schijnen te wezen en daarom noemen de Italianen het ook viola bianca, de Spanjaarden violet au blanca, de Arabieren noemen ze keyri. Men noemt ze witte violieren om die van de steenviolieren te onderscheiden die het meest gezocht en geprezen worden en Leucoïon luteum, dat is gele violieren genoemd zijn als in het volgende kapittel blijken zal.

1. De eerste soort van violieren mag men in het Nederduits grote violieren noemen, dan zijn ze met de naam stokviolieren voldoende bekend, in het Latijn Leucoïon candidum majus.

2. De tweede soort of de kleine violieren die in het Latijn Leucoïon candidum minus genoemd zijn zijn hier te lande gewoonlijk hete violieren genoemd

3. De derde soort mag men naar de vele bladeren van de bloemen dubbele violieren noemen en in het Latijn Leucoïon multiplice flore.

4. De vierde soort met wat groener bladeren heeft noch geen eigen naam gekregen daar men ze eigenlijk van de andere mee zou mogen onderscheiden.

5. De vijfde of wilde soort van violieren brengt haar naam mede, te weten in het Latijn Leucoïon silvestre angustifolium, dat is in het Nederduits wilde violieren met smalle bladeren, dan de Spaanse soort van wilde violieren die omtrent de avond beter ruikt is van sommige voor de Hesperis van de ouders gehouden al of men avondbloem zei die, zo Plinius schrijft, ‘s nachts lieflijker van reuk is dan op de dag want hij zegt in het 7^de kapittel van zijn 21^ste boek daar aldus van: ‘Hesperis ruikt ‘s nachts meer dan op andere tijden en daarnaar is ze genoemd’.

Aard, kracht en werking.

Deze violieren schijnen van aard, krachten en werking veel op de steenviolieren te lijken, te weten wat warm, verdrogend en afvegend van krachten, maar nochtans niet heel zo krachtig als die.

BIJVOEGING.

Zijn er enige kruiden die in de hoven veel gezaaid en vlijtig onderhouden worden zo zijn de violieren wel van de [237] meeste. Niet alleen om haar goede reuk die zowel in de grote soorten als ook in de kleine blijkt, maar ook om haar lieflijke gedaante en verschillende kleuren.

Want men vindt onder de stokviolieren sommige purperviolet, sommige roodviolet met groene strepen en beide heel dubbel. Sommige zijn heel wit, doch enkel, sommige ook paars en ook enkel die meestal zeer aangenaam zijn om te zien en om rieken.

De dubbele violieren plegen geen zaad voort te brengen zoals ook meest alle dubbele bloemen niet plegen, dan men vermenigvuldigt ze door haar struikjes of loten af te breken en in de aarde te steken zoals men met de anjers plag te doen en men moet ze in de winter wel gade slaan. Want al deze violieren groeien niet zo graag tegen de muren of op de daken als de steenviolieren die we hierna beschrijven. Daar zijn enkele violieren, getuigt P. Hondius, als hun zaad gezaaid wordt de twaalfde of dertiende struik soms mooie dubbele bloemen draagt, dan die dubbele dragen ook geen zaad. Deze soort, zegt D. Pilletier, is tweevormig, een met rode en een met paarse bloemen.

Dan daar zijn noch sommige andere geslachten van dit kruid die naar de verschillen van de plaatsen (te weten als ze op droge of vochtige grond en ver van de zee of er dichtbij groeien) ook verschillende gedaantes aannemen, maar die deze kent die van Dodonaeus hier beschreven zijn zal de andere licht herkennen. Want soms vindt men witte violieren die geen witte wolachtige bladeren krijgen, maar heel groen (als is de vierde soort bij Dodonaeus) wiens witte bloemen een zeer goede reuk van zich geven. Voorts schrijft Camerarius van een Leucoium fruticosum hortense album of struikachtige violier met witte bloemen die hij in het wild gevonden heeft in het rijk van Napels omtrent Putzool.

Daar zijn ook soorten van rode en paarse en verschillend kleurige of ook gespikkelde grote violieren waarvan sommige ’s winters vergaan zodat men ze elk jaar opnieuw zaaien moet en sommige vele jaren overblijven als men ze voor de koude beschermt en in de kelders of elders bewaart, als Dodonaeus ook eensdeels te kennen geeft.

Wilde violieren met heel kleine bloempjes. Deze soort schiet veel hoger op dan enige andere soort van violieren en groeit aan de kanten van de lopende wateren en in de bossen vanwaar het in de hoven gebracht is en al te veel groeit en zichzelf zeer vermenigvuldigt.

Andere geslachten van violieren die ver van de zee groeien. Deze zijn van Fabius Columna beschreven en in Italië gevonden.

1. De eerste noemt hij Leucoium terrestre majus frigidarum regionum die in Apulië binnenlands groeit en veel op de andere zeesoort of Leucoium maritimum lijkt aangaande de witte bloemen die rieken als nieuwe was en bijna kransgewijs op de toppen van drie zijstelen staan. De bladeren zijn dertig cm lang en eerst gesneden als die van raket en daarna ongeschaard en scherp van smaak.

(Hesperis laciniata) 2. De andere, Leucoium saxatile alterum obsoleto flore, is lager dan het voorgaande met onder gesnipperde ruige dikke bladeren, zoet verwarmende van smaak. Op de top van twee zijstelen staan de bloemen om beurten gevoegd en die van de violieren gelijk met ruige knoppen uit het gele en groene besmeurt paarsachtig met wat reuk. De lange zaadhuisjes van deze twee zijn als die van de ander violieren, maar die van de volgende niet.

(Biscutella apula) 3. De derde noemt hij Leucoium alyssoides umbellatum montanum of bergviolier met ronde zaadhauwtjes en deze verschilt van haar medesoorten die aan de zee groeit (die Lobel Lunaria lutea Monspelliensium noemt of Leucoium marinum luteum) omdat ze geen bladeren heeft als die van Thlaspi, maar als die van violieren en omdat haar bloemen niet aarvormig staan, maar als in een krans dicht bijeen gehoopt en alle even hoog als een waaiertje, geel van kleur, de zaadhuisjes zijn glad, rond, dubbel en aan de zijden tezamen gevoegd, ingeduwd en met een middel ribje dat kleine gele ingeduwde zaden bevat en in elke zijde een, de bladeren zijn bijna zoet van smaak.

(Biscutella hispida) Een andere bergviolier, in het Latijn Leucoium montanum is van ons uit Clusius in het bijvoegsel van Thlaspis uit Kreta beschreven.

Zeeviolier van Padua is een soort van vreemde raket en van ons in het volgende bijvoegsel en ook bij de geslachten van raket uitvoeriger beschreven.

Maar de soorten van Hesperis die van de hooggeleerde Clusius bij de soorten van Viola matronalis gesteld zijn zullen van ons in het bijvoegsel van het volgende vijfde kapittel beschreven worden, hoewel dat ze wat gemeen schijnen te hebben met de vijfde soort van violieren daar Dodonaeus alhier van gesproken heeft.

Andere geslachten van zeeviolieren die met de wilde violieren van Dodonaeus grote gelijkenis hebben zijn hier uit Clusius verhaald die ze ons wat duidelijker verhaalt.

1. De eerste soort er van noemt hij Leucoium marinum majus, dat is grootste zeeviolier en die heeft een steel bij de negentig cm hoog en soms hoger, zeer getakt en ter aarde buigt en bijna als die van cichorei of raket gedeeld en vrijwel voor afgebeten, de bloemen die langs de stelen groeien zijn zeer goed van reuk en van vier bladertjes gemakt als die van de ander soorten van violieren, wat bleker purperkleurig en komen zeer dichtbij de kleur van gist of moeder van de rode wijn, de hauwen zijn lang en dikachtig, nochtans plat als die van de gewone violieren en hebben twee lagen van zaden die plat zijn en wat rosachtig van kleur, die lagen zijn met een tussendoor lopend velletje onderscheiden. De wortel is vezelachtig, maar blijft niet lang over want als ze eens gebloeid heeft wat gewoonlijk het eerste of het tweede jaar gebeurt nadat ze gezaaid zijn vergaat dit hele gewas. Deze soort bloeit in de zomer en wordt aan de zeekant van Spanje en Frankrijk gevonden. Dit kruid is scherp van smaak en lijkt wat op de kers.

2. De andere soort van zeeviolieren groeit ook aan dezelfde zeekant van Languedock en Spanje, dan groeit in groter menigte dan de eerste en deze soort noemt hij Leucoium marinum minus, dat is kleine zeeviolier, Lobel noemt het (zo het schijnt) kleine roodachtige zeeviolier en die van Montpelliers hebben het lange tijd voor Tripolium aangezien, maar te onrecht, hoewel dat de kleur van de bloemen ook wat plag te verschieten zoals het in die van het Tripolium gebeurt. Ze krijgt ronde stelen omtrent een tien cm lang, sterk en stijf genoeg en in meer zijtakjes gedeeld, de bladeren zijn als die van de voorgaande soort, ook zacht en grijsachtig, kleiner nochtans en dunner en minder gesneden, de bloemen die op de takjes groeien zijn kleiner dan die van de andere soort en van vier blaadjes gemaakt, van kleur mooi rood en als ze beginnen te verflensen noch bruiner of donkerder rood zoals men ziet gebeuren in de bloemen van de gewone rode violieren en hebben ook een goede reuk, maar niet zo lieflijk als die van de voornoemde soort, na de bloemen volgen ook langwerpige horentjes, rond en vol klein grauw zaad. Ze bloeit ook in juli en augustus en blijft ‘s winters niet over. Deze soort is ook heet van smaak en bijt scherp op de tong.

Zeeviolieren van Kreta. Drie soorten van deze zeeviolieren zijn van dezelfde Clusius beschreven.

1. De eerste van die of de grootste heeft liggende, ronde, hardachtige stelen met vele zijtakken bezet waaraan bloempjes groeien ook van vier bladeren gemaakt en eerst roodachtig, daarna uit het blauwe purperkleurig en aan haar uiterste in tweeën gesneden of gekloven en de gedaante van een hart (zomen dat gewoonlijk schildert) voldoende uitdrukken die geleidelijk aan uit een kransje voortkomen zoals men ziet in de gewone Irio of soort van wilde raket die op een gele stralende ster lijken terwijl de bladeren noch gesloten waren en de bloem noch niet open gegaan is, na de bloemen volgen ronde hauwtjes of horentjes bij de twee duimen lang waarin langwerpig kastanjebruin zaad steekt. Dan de bladeren van dit gewas waren langachtig en verschilde niet zeer van de bladeren van Thlaspi, zonder enige opmerkelijke kartels of snippels en vooral die aan de stelen groeien, dikachtig en wat bitterachtig van smaak.

2. De andere soort van deze Kretische violieren lijkt zeer goed op de voorgaande soort, maar haar bloempjes zijn de helft kleiner en in het begin heel wit, daarna worden ze nochtans op den duur wat purperachtig, nochtans trekken ze meer naar het witte. Deze twee soorten bloeien in de juli als ze in april gezaaid zijn.

3. De derde soort van Kretische violieren krijgt een klein recht steeltje van geen tien cm hoog, wel verstaande als ze begint te bloeien en dat is in augustus, van de kanten geeft ze meer takjes uit die bloemen dragen van grootte die van de tweede soort gelijk, maar van kleur komt het zeer dichtbij de bloemen van de breedbladige zeeviolier van Lobel en wat meer purper dan die en van de voornoemde eerste soort van Kretische violieren.

Zeeviolier met brede bladeren is van Lobel beschreven en in ’t Latijn Leucoium marinum alterum latifolium genoemd. Ze heeft brede, stijve en ruwe bladeren, de bloemen zijn paars en groeien aan steeltjes van een vijftien cm hoog. Het zaad komt voort in hauwtjes, veel kleiner dan die van de steenviolieren.

Namen.

De tamme soorten van deze kruiden worden in deze landen ook filieren genoemd, in het Frans violiers blanches & rouges of ook gyroflees van sommige, in het Hoogduits Weisz und rot Garten-Veiel, in het Engels white gilover or stock gilover. Ze zijn de Violae matronales Fuchsii.

Kracht en werking van alle soorten van tamme en wilde violieren.

Sommige geleerden van onze tijden houden dat al deze kruiden dezelfde aard hebben die de raket of kers of immers Thlaspi heeft en zeggen dat ze met ervaring onderzocht en waar gevonden hebben dat de bladeren van deze kruiden gebruikt hebben in plaats van de andere. Dan hoewel ze wat gelijk schijnen te hebben, doch zijn ze niet te licht na te volgen want sommige andere die wat voorzichtiger schijnen te wezen willen deze soorten van violieren niet in de medicijnen gebruiken, dan in gebreke van de steenviolieren die in alle manieren beter en bekwamer zijn dan deze.

De bloemen van violieren in water gekookt en gedronken zijn goed voor diegene die de adem niet goed kunnen ophalen.

De violieren verwekken de maandstonden van de vrouwen en laten de plas lossen en ze laten zweten als men zit in het water daar ze in gekookt zijn geweest.

Vele onderzoekers van de verborgenheden houden de azijn daar deze violierbloemen in te week gestaan voor zeer krachtig hebben in tijden van pest dikwijls geroken en in de spijs gebruikt. [238]