Vitis

HET XXVI. CAPITEL.

Van den Wijngaert.

Gheslachten.

Onder ’t gheslacht van de heesteren die eenigh steunsel van noode hebben, ende met staken oft latten onderhouden worden, ende sonder hulpe overeynd niet staen en moghen, magh den Wijn-ghevende Wijngaert oock seer wel gherekent worden; want die wordt oock langhs de prieelen gheleydt, ende met staken onderset: ende met hulpe van de selve spreyt hy sich selven verre ende wijt uyt, ende klimt seer hoogh op; in sonderheyt alsmen die omtrent de Olmboomen ende dierghelijcke boomen set ende vergheselschapt: hy omhelst oock veele heesteren ende boomachtighe planten: anders sal hy ter aerden verstroyt blijven ligghen.

Van desen wijn-voortbrenghenden Wijngaert isser een Tamme soorte, ende een Wilde: den Tammen is tweederhande, te weten den Grooten, die menigerley mede-soorten heeft; ende den Kleynen Wijngaert, die seer kleyn ende leegh blijft.

Ghedaente.

1. De houdtachtighe struycken van den Grooten Wijndraghende Wijngaert zijn somtijdts dick ende grof, met een menighvuldighe ghekloven oft ghespleten schorsse bekleedt: daer uyt spruyten andere kleyner ende dunner tacken, als de armen van dit ghewas, die ter sijden veele geknoopte ende lits-gewijs verdeylde ranckskens oft schuetkens uytspreyden: uyt de leden oft knoopen spruyten de bladeren ende de klauwierkens, midtsgaders de afhanghende trossen van veele druyven oft bezien by een vergadert: de bladeren zijn breedt, rondachtigh, ghekerft, ende ghemeynlijck in vijfkantighe deelen ghesneden: de klauwierkens zijn dun, langh, krom ende in een gekronckelt, daer mede dat hy hem selven vast maeckt aen latten, boomen, staken ende al ’t ghene dat hy ghenaken kan: want dese klauwierkens zijn dit ghewas in stede van handen, om alle steunselen te vatten ende aen te grijpen. De druyven oft bezien selve zijn in verwe ende grootte, ende oock in eenighe andere eygentheden van malkanderen verscheyden.

Want de bezien van sommighe druyven zijn wit oft ros van verwe: andere zijn soo wel aen haer buytenste vellekens als aen haer binnenste vleesch ende sap doncker rood nae den swarten treckende: de derde zijn lieffelijck blauw oft roodachtigh om sien, doch van vleesch ende sap als de eerste. De druyven van dese derde soorte, als sy eerst onder de persse gheleydt, ende lichtelijck uytghedouwt worden, gheven eenen wijn van haer, die wit van verwe is: dan alsmense wat langh met haer vellekens oft fluymen wel uytghedouwt oft ghetreden laet liggen, sonder af te laeten loopen, dan wordt dien wijn rood: iae alsmense daer op wat langher laet blijven, sonder te vergieten, soo wordt de verwe van dien wijn noch veel hoogher oft donckerer rood. De druyven van de tweede soorte gheven eenen swarten oft doncker bruyn rooden wijn: van die van de eerste soorte komt den witten ende rossen oft goudtgeelen wijn.

Voorts soo zijn sommighe druyven grooter, ende van groote bezien vergadert: andere zijn kleyner van trossen ende van bezien. Sommighe hebben meer ende dichter by een ghevoeghde bezien: sommighe hebben ijdele ende wijt van een staende trossen, ende luttel bezien. In sommighe bezien en vindtmen maer eenen steen oft keern: in sommighe andere zijnder veel meer. Oock soo gheven sommighe wrangeren oft sarpachtigen wijn; sommighe wat soeter. Den wijn van ettelijcke druyven is beter als hy out is: van andere is hy in het eerste iaer alderbest.

2. Het Kleyn gheslacht van vruchtbaeren Wijngaert is in alle sijn deelen kleyner dan het Groot: ende heeft kleyner ende ronder bladeren: de druyfkens oft troskens en zijn niet groot, ende de beziekens zijn heel kleyn, van verwe bruyn oft swart, seer selden witachtigh oft rood: soet van smaeck, inhoudende een bijster kleyne ende weecke keern.

3. Wilden Wijngaert is van struycken, tacken, ende van geknoopte oft geleedde rancken, ende oock van bladeren ende klauwieren den Tammen Wijngaert heel ghelijck: dan alleen sijn druyve en wordt niet volkomen, maer blijft altijdt onrijp ende sarp oft wrangh van smaeck.

Plaetse, ende tijdt van oeffeninghe.

Allerhande aerde is bequaem om den Wijngaert te dragen, seydt Florentinus, te weten die swart van verwe is, niet te vast oft te dicht op een ghepackt ligghende, noch oock niet te taey, te lijmachtigh oft te kleyachtigh, eenighe vochtigheyt hebbende. [683]

Nochtans (als Columella betuyght) daer is veel aen gheleghen van wat gheslacht dat den Wijngaert is die ghy planten wilt, ende in wat ghesteltenis van locht ende aerde die alderbequaemst te planten soude moghen wesen: door dien dat de verscheydentheden des lochts ende der landouwen veelderhande zijn.

Want als den Wijngaert teer, ende van aerd niet al te vruchtbaer is, dan sal den voorsichtighen landtman den selven op een goedt ende vet landt stellen: maer als den Wijngaert van sijnen eygenen aerd vruchtbaer ende veeldraghende is, dan sal hy hem op een mager aerde planten: den Wijngaert, die veel houdts ende veele bladeren voortbrenght, sal hy op een dichte vaste aerde setten: dan den ghenen die niet veel loofs noch oock niet veel houdts en heeft, magh in eenen lichten ende openen grondt ghestelt worden, ende boven allen sal hy aenmercken dat den Wijngaert, die teere druyven ende groote bezien voortbrenght, gheensins op vochte aerde gheset magh worden. Maer op vochte aerde moet de Wijngaert gheplant worden, wiens druyven harde, langhworpigh oft smalle, ende met veele steenen begaefde bezien hebben. Op drooghen grondt moet den Wijngaert gheplant worden die vocht ende waterigh van aerd is.

Den selven schrijft, dat Lucius Columella den ouden ons gantschelijck verboodt den Wijngaert te mesten: want hy versekerde, dat het beter was om den Wijngaert vruchtbaer te maecken, datmen daer alleen slechte ende by een gheraepte ende van overvloedigh loof oft verrotte afgevallen bladeren vergaderde aerde om soude worpen.

Voorts soo wast den Wijngaert alderliefst onder warme locht: nochtans hy en wast niet al te gheerne in bijster heete landouwen; hoe wel dat hy daer beter aerdt dan in koude ende vorstachtighe landen, die hy gantschelijck niet verdraghen en kan. Daerom sietmen dat in de warme landen den heeten ende stercken wijn overvloedighlijck pleegh te wassen: maer die in koude landen groeyt, is dunner, slechter, onstercker ende lichter, soo dat hy heel luttel oft bijnae gantsch gheen water van doen en heeft, alsmen hem drincken sal, om sijn kracht ende hitte wat te matighen, sulcks als is den genen die te Loven ende elders in Brabant wast; ende oock den ghenen die in Behemerlandt ende in Sassen ende in de omligghende ghewesten pleegh te groeyen.

De oorsaecke daer van is, dat de Sonne de druyven stercker ende krachtigher maeckt, maer insghelijcks oock soeter van smaeck, indien men die door de kracht van ’t vier warmer maeckt, ghelijck de oude schrijvers Quintilin in hunne boecken Geoponica gheheeten betuygen: de welcke daer oock noch meer by voeghen; te weten, dat de Maene de druyven rijp kan maecken: maer dat de lauwigheydt van de nachten de soetheyt van de selve veroorsaecken kan.

Den Wijngaert moet alle iaer nootsaeckelijck gesnoeyt oft ghesneden worden, eer dat de spruyten beghinnen nieuwe botten uyt te gheven, betuyght Columella; oft, als Paladius schrijft, in de maendt van Sprockelle. Want indien hy later ghesneden wordt, soo sal hy alle sijn voedsel al traenende verliesen. De druyven worden alderbequaemelijckst in de maendt van October ghepluckt ende vergadert om wijn te maecken.

Indien het ons nootsaeckelijck schijnt te wesen, datmen den Wijngaert versette oft verleydt, dat sal aldernuttelijckste gheschieden in den Herfst, eer dat de kouwe ons beghint te overvallen.

Naem.

Den Tammen Wijngaert wordt in ’t Griecks Ampelos oenophoros, in ’t Latijn Vitis vinifera gheheeten; als ofmen Vruchtbaeren oft Wijndraghenden Wijngaert seyde: oft Ampelos hemeros, dat is Tammen oft Gheoeffenden Wijngaert; ende dat meestendeel om die van de twee soorten van Bryonia ende Tamus te onderscheyden, die oock Wijngaerden oft Ampeli gheheeten worden; maer gheensins oenophori, dat is Wijndraghende. Den Latijnschen naem Vitis, als Varro betuyght, is ghekomen quòd invitetur ad uvas pariendas, als oft den Wijngaert verweckt ende ghenoodet wiert om druyven voort te brenghen.

1. Den Ghemeynen Wijngaert heeft de voorseyde naemen eygentlijck; dan tot onderscheyt van de andere maghmen den selven Grooten Wijngaert noemen.

2. De Kleynen magh den naem van Kleynen Wijngaert in onse tael seer wel voeren: dan in de Apoteken pleghen de kleyne ghedrooghde bezikens van desen Wijngaert Corinthen, oft op ’t Latijnsch Passulae de Corintha te heten. Sommighe gheleerde gheven desen Wijngaert den toenaem van Vitis Idaea: van den welcken Theophrastus in sijn 3.boeck gheschreven heeft, segghende: Daer wast eenen Wijngaert aen dien kant van Ida, diemen Phalacras noemt: hy is een struyckigh ghewas, met kleyne uytgespreyde roeykens ende ranckskens bijnae anderhalven voet langh begaeft: ter sijden van de welcke hanghen swarte druyven soo groot als boonen (te weten peerdtsboonen) soet van smaeck, die wat kernachtighs inhouden. Plinius in sijn 14.boeck in het 3.capitel noemt desen Wijngaert Vitis Alexandrina, ende beschrijften met de selve woorden, die wy nu uyt Theophrastus verhaelt hebben. Dioscorides maeckt daer de tweede soorte van Wilden Wijngaert van: dan wy hebben hem veel liever onder de Tamme soorten van Wijngaert te rekenen, om dat sijn druyven soet ende seer goedt om eten zijn: ’t welck in de wilde soorten niet bevonden en wordt.

3. Wilden Wijngaert heet in onse tael dien Wijngaert die in ’t Latijn Labrusca gheheeten, ende van Virgilius in sijne Bucolica vermaent, ende met luttel oft ijdelen druyven beschreven wordt; in ’t Giecks Ampelos agria. By dit gheslacht van Wilden Wijngaert hooren die Wijngaerden, die Plinius in het 27.capitel van sijn 16.boeck Triferae ende Insanae van sommighe schrijft gheheeten te wesen; als ofmen Dullen oft Drijmaels dragende Wijngaert seyde: om datmen in desen Wijngaert op eenen tijdt sommighe bloeyende, sommighe ghespeende groeyende oft swillende, ende sommighe rijp wordende druyven pleegh te vinden.

Druyven worden in onse tael de vruchten oft den hoop ende tros van de bezien van den Wijngaert gheheeten, van sommighe Trossen oft Tros-druyven, in ’t Latijn Racemus ende Uva; in ’t Giecks Botrys ende Staphyle. De vrucht van den Wilden Wijngaert heet in ’t Griecks Oenanthe, als Dioscorides betuyght. Dan Galenus in het 8.boeck van de Ghenees-middelen nae de plaetsen noemt Oenanthe, niet alleen de vrucht selve van dese Wilden Wijngaert, maer oock het eerste speensel ende scheysel van de selve, midtsgaders de bloemen; van ’t welcke metter tijdt de bezien van desen Wilden Wijngaert volkomen pleghen te worden.

De Rosijne oft druyve die in de Sonne ghedrooght is, wordt in ’t Latijn Uva passa (als solem passa, dat is de Sonne gheleden hebbende bezie) in de Apoteken Passula gheheeten; in ’t Giecks Staphis, oft, ghelijck die van Athenen seyden, Astaphis. De vrucht van den Kleynen Wijngaert noemtmen Corinthen, als voorseydt is, in ’t Latijn Passulae de Corintho, te weten in d’Apoteken.

Elcke bezie, oft druyfken bijsonderlijck, is in onse tael Wijnbezie gheheeten; in ’t Latijn Acinus; ende oock Granum; in ’t Griecks Rax ende Coccos, als Democritus betuyght. Dese bezien hebben verscheyden deelen; te weten het vleesch oft mergh, de wijnighe vochtigheyt oft ’t sap, dat door dit heele vleesch oft mergh verspreyt is, voorts oock de saden oft keernen; ende daer beneffens oock het velleken, schelleken oft schorsse daer de bezie mede bedeckt ende bewonden is.

De saden, die wy keernen oft steenen noemen, heeten in ’t Latijn Vinacea, ende somtijdts oock Nuclei; in ’t Griecks Gigarta; in de Apoteken ghemeynlijck Arilli, als ofmen Ariduli seyde, dat is Drooghe oft Dorre steenkens: om dat sy heel sonder nat zijn, ende gantsch gheen sap van haer en geven. Columella noemt nochtans Vinacea al ’t ghene dat overblijft, nae dat de Wijnbezien uytghedouwt ende onder de persse gheweest zijn.

De drooge tackskens oft ranckachtighe steckskens, dat het middelste van de trossen is, ende waer aen de bezien in de ronde geschickt hanghen, zijn van Galenus Botrichos, ende van Varro Scapus uvarum geheeten: andere segghen dat die eygentlijck Racemus genoemt worden.

‘Tgene, dat nae het uytdouwen oft uytperssen van de druyven overblijft, heet in ’t Griecks Stemphyla (van Columella Vinacea, als gheseydt is) ende is gantsch overtolligh ende onnut, te weten de velachtighe huyskens oft schorssen van de bezien, ende de keernen, midtsgaders de steckskens oft middelsteelkens daer de beziekens aen hanghen. Dan die van Athenen (seydt Galenus) noemen ’t ghene dat overblijft, nae dat den Most ghemaeckt ende uytghedouwt is, in hun taele Brytia: maer Stemphyla [684] noemen sy ’t overblijfsel van de uytgheperste Olijfven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De rancken, oft tacken, bladeren ende klauwierkens van den Wijngaert zijn verkoelende van aerd, ende sterckelijck t’samentreckende. Sy stelpen allerhande bloetganck, ghenesen den onmatighen loop des buycks, ’t rood melizoen, de verhittinghe, ontstekinghe ende het opworpen der magen; ende sy verdrijven het braecken, ende de onredelijcke lusten van de swangere vrouwen, soo wel van buyten opgheleydt, als in eenigher ander voeghen ghebruyckt oft van binnen in ghenomen: men spoelt daer oock seer nuttelijck den mondt mede, om de inwendighe gheswillen ende ontstekinghen des mondts ende der amandelen, ende andere ghebreken van de keele te ghenesen.

Van dierghelijcke krachten zijn de wijnbezien oft druyven oock, als sy ghepluckt worden eer sy rijp zijn; ende diesghelijcks oock dat Speensel van den Wilden Wijngaert, die in alle sijn werckinghen voor krachtigher ghehouden wordt.

Den traen oft sap dat uyt de ghesneden oft ghequetste rancken ende tacken van den Wijngaert vloeyt, ende somtijdts daer soo dick als een Gomme aen blijft hanghen, met wijn ghedroncken, drijft het graveel af, als Dioscorides betuyght. De placken ende sproeten, ende oock de ruydigheyt ende schorftheyt van de huyt, selfs de melaedscheydt, worden met desen traen oock ghenesen; wel verstaende als de huyt eerst wel met Nitrum ghewreven is. De selve Gomme oft nattigheydt met olie vermenght, ende de huyt daer mede dickwijls ghestreken, doet het hayr allenghskens uytvallen: dan hy voeght daer noch by, dat den alderbesten traen is den ghenen die uyt de groene Wijngaert rancken, ter wijlen datmen die brandt, pleegh te traenen, sweeten oft leken: den welcken (soo den selven daer noch meer van schrijft) de puysten ende wratten, weeren, wenden ende exterooghen seer wel ghenesen kan, daer op ghestreken zijnde.

De keernen ende het ander overblijfsel, daer den wijn uytgheperst is, zijn t’samentreckende van aerd, ende ghenesen ’t roodmelizoen, de buyckpijn, ende de ontsteltheydt van de maeghe, ende beletten het walgen, bloetspouwen ende overvloedigh braecken, ende den onmatighen buyck-loop. Dan om dat te weghe te brenghen, roostmen de keernen, ende men stootse kleyn, ende men gheeft dat poeder met eenigh nat te drincken. Het overblijfsel van de bezien wordt in water oock te weycke ghestelt; ende dat water wordt tot de voorseyde ghebreken te drincken ghegheven: maer om den overvloedighen maendtloop te stelpen, soo sullen de vrouwen daer seer nuttelijck in sitten, ende haer selve daer mede stoven ende baden.

De selve steenen oft keernen, kleyn ghestooten, ende met sout vermenght, worden seer nuttelijck op de vrouwen borsten gheleydt, om de herde gheswillen ende ontstekentheden van de selve te doen vergaen ende morw oft sacht te maecken.

De asschen van de drooghe wijngaert-rancken, ende oock van het onnut overblijfsel van de uytgheperste druyven ghebrandt, met azijn vermenght, gheneest de vijgen ende aenwassinghen van den aersdarm ende andere diergelijcke wratten ende weeren; wel verstaende als die uytwassen eerst afghesneden zijn. De selve asschen is goedt voor leden die verstuyckt zijn, ende die uyt haer lidt ghegaen zijn: ende gheneest de beten van de Adderslanghen.

Sy is oock seer goedt, met olie van Roosen, Ruyte ende azijn vermenght, ende soo op de ontstekinghen oft verhittinghen van de milte gheleydt, als den selven Dioscorides daer van gheschreven heeft.

Men pleegh hedensdaeghs een looghe van de asschen van Wijngaert-rancken te maecken: diemen veel ghebruyckt om de kauterien ende brandende ghenees-middelen oft ruptorien te bereyden, die in stede van vier op de huyt gheleydt worden, om daer bleynen oft gaten in te maecken, ende om verscheyden oorsaecken in veele sieckten nut ghehouden zijn.

BIIVOEGHSEL.

‘Tghene dat Dodoneus hier van den Wijngaert gheschreven heeft, behoorden een ieder met goede reden te ghenoeghen, ende te voldoen: want dit is een soo wel bekent ghewas in alle landen, dat den ghemeynen man daer volkomen kennisse af heeft, oft immers meynt te hebben. Te verclaeren waer den besten wijn wast, soude ons oock onmoghelijck wesen: want de smaecken van de menschen zijn verscheyden, ende de wijnen zijn oock soo menigerhande, datmen in een landtschap, iae wel in een stadt alleen van Italien, Spaegnien oft Vranckrijck, twintigh, dertigh, iae vijftighderley wijnen vinden kan, die alle van ghesteltenisse, verwe, smaeck, ghesontheydt ende krachten van den anderen seer merckelijck verschillende worden bevonden. Te beschrijven hoe veelderleye de ghedaente van bladeren, struycken ende bezien zy, is oock onnoodigh, ghemerckt dat de landtschappen verscheyden zijn, ende de oeffeninghe oock veel doen kan tot de veranderinghe van de selve. Want sommighe bladeren zijn licht groen, sommighe doncker groen, sommighe swartachtigh, andere bloetrood van eersten af, sommighe verscheyden verwigh, sommighe rond, sommighe ghekronckelt, als die van Ghekronckelde Malve; andere hebben ander maecksel. Daerom de ghene die meerder kennisse van den Wijngaert, ende van sijn oeffeninghe, nuttigheyt ende verscheydentheden begheert te hebben, die lese de boecken van de Landtwinninghe, die daer in ’t langh af handelen; in sonderheydt het seste boeck van de Landtwinnighe van Carel Steven ende Jan Liebaut.

Dan het is te weten, dat den wijn meest op de gheberghten wast, ende selden in platte landen. Hy wordt gheplant daer de middaeghsche sonne haer kracht ende schijnsel heeft. Den krachtighsten wijn wast in Canarien, ende in de Eylanden omtrent Barbarijen, in Spaegnien, Grieckenlandt, Candien, Sicilien, Italien, ende andere heete landen; ghelijck als het Joodtsche landt ende Syrien, in sonderheyt omtrent Damask: alwaer de wijngaerden struycken soo verre van een staen, datter eenen waghen tusschen beyden rijden kan: daerom worden de druyven daer soo groot ende den wijn soo sterck. De struycken zijn seer dick, haer rancken seer wijt uytspreydende; te weten behalven de midden struyck, die vier voeten hoogh wordt, zijnder aen elcken Wijngaert noch ses oft meer dicke rancken ter sijden verspreyt, die met stocken ghestut oft onderset moeten worden: tusschen de welcke den ploegh ghetrocken kan worden. Maer den Wijngaert van Hierusalem staet nae by een, ende en hoeft gheen staken om de sijd-tacken te onderstutten. Middelmatigen wijn wast in veele landen van ’t selve Italien, ende in Vranckrijck. In Duytschlandt wassen oock goede wijnen: maer meestendeel en zijn sy soo sterck niet, noch oock niet soo soet. Den slechtsten, oft immers den lichtsten wijn wast in die landen die min hitte hebben, als in sommighe plaetsen van Duytschlandt ende Nederlandt; ghelijck zijn Brabant, Henegouwe ende Luyck; maer in de landen meer Noordtwaerts ende wast gheenen wijn met allen; als in Norweghen, Sweden, Denemercken, Westfalen, Pruyssen ende andere koude landen. Hy en wast oock in Enghelandt ende Schotlandt niet, ende dat om de redenen die van Dodoneus verhaelt zijn.

Aengaende den Tammen Wijngaert, die heet hier te lande eyghentlijck Wijngaert, als voorseydt is, oft Wijnstock; in ’t Hooghduytsch Weinreb; in ’t Fransoys Vigne, in ’t Italiaensch Vite; in ’t Latijn Vitis domestica; in ’t Enghelsch Vijnde oft Veintre or Grapette. De Kleyne soorte heet Vitis Corinthiaca, dat is Wijngaert van Corinthen, als voorseydt is: om dat de druyfkens daer van, Corinthen gheheeten, in de landen omtrent Corinthen, dat is in Grieckenlandt, ende in de omligghende eylanden onderhouden worden, ende te Venetien ende elders versonden; maer meest in ’t eylandt Zante ghenoemt, dat is Zacynthus. In de hoven van Italien ende Piemont wordt dese Kleynen Wijngaert oock somtijdts gheplant; ende Petrus Hondius heeft hem noch hedensdaeghs in sijnen hof in Vlaenderen.

Aengaende den Wilden Wijngaert, in ’t Latijn Vitis viniferea silvestris spontancave, Oenanthe, Labrusca; in ’t Hooghduytsch Wild Weinreb; in ’t Fransch Vigne sauvage; in ’t Italiaensch Lambrusca oft Labrusca gheheeten, die is ghemeynlijck onvruchtbaer; om dat sijn houdt te dick ende sijn tacken te hard, te menighvuldigh, ende sijn bladers te dicht worden. De bezien zijn kleyn, ende niet soo smaeckelijck, iae meestendeel onrijp: soodanighe als men vindt in de plaetsen omtrent de Zee gheleghen, in de landen van Languedock ende Provencen, ende oock seer veel in Avignon ende Italien, aen dorre kanten van de velden.

Dry niet seer ghebruyckelijcke soorten van Wijngaerden.

1. De eerste heetmen Vitis Theriacalis, dat is Theriakel Wijngaert, ende pleegh van sommighe in oude tijden bereydt te worden door konst, om daer wijn van te krijghen, die ghebruyckelijck was ende bequaem om de beten van de slanghen ende allerhande verghift te ghenesen; waer teghen niet alleen den wijn goet is, maer oock de ghestooten bladers, ghelijck een plaester op den beet gheleydt. Om dien te maecken, splijten sy de struyke diese planten willen, te weten benedenwaerts dry oft vier vingheren verre: ende het mergh uytghenomen zijnde doen sy daer Theriakel in, in stede van het mergh, bewindende dat selve rondom met papier; ende dan steken sy in ’aerde d’t ghene dat ghespleten was. Oft oock sy gieten oft strijcken Triakel aen de wortelen.

2. De tweede noemen sy Laxerenden Wijngaert, in ’t Latijn Vitis purgatius. Desen wordt oock in der selver voeghen ghemaeckt, midts de wortel met eenigh laxerende oft den buyck weeck maeckende dingh bestrijckende oft begietende; oft het selve als voren in de ghespleten struycken in stede van ’t mergh doende.

3. De derde soorte is ghenoemt Vitis somnifera, dat is Slaep-maeckenden Wijngaert; ende wordt ghemaeckt als voren, midts Heulsap, oft Opium, oft sap van Mandragora doende in de splete die sy in den struyck van den Wijngaert ghemaeckt hebben. Noch meer dierghelijcke Wijngaerden soudemen konnen maecken, die seer krachtighe Wijndruyven ende wijnen van haer gheven souden: maer het is te [685] weten, dat die kracht metter tijdt vergaet; ende de scheutkens van die Wijngaert verplant zijnde en sullen die kracht niet hebben, ten zy datmense oock splijt, oft, als voorseydt is, bereydt: ende luttel zijnder hedensdaeghs die dese sake ghelooven, ick laet staen beproeven oft versoecken willen.

Oneyghene soorten van Wijngaerden. Dese zijn elders beschreven met hunne rechte naemen, ende en hooren by den teghenwoordighen Tammen Wijngaerdt niet: want de Vitis nigra, alba, Vitalba ende Vitis Chironia zijn de Bryonie, ende de Lijnen: Praecia Vitis zijn de stekel-besien: Vitis spinosa is de Stekende Winde: Vitis lanigere is den Cotoenboom: Vitis Septentrionalium is de Hoppe: Vitis Idaea zijn de Craeck-besien, ende dierghelijcke vruchten.

Vitis Canadensis is by de Indische ghewassen beschreven.

Oeffeninghe van den Wijngaerdt.

Behalven ’t ghene dat in de Boecken van de Landtwinninghe in ’t langh beschreven staet, aengaende de oeffeninghe der Wijngaerden, soo willen sommighe, datmen den Wijngaerdt alle dry iaeren aen de wortelen eens ontdecke, ende acht oft tien daghen met de bloote wortel laet blijven, wat voor den tijdt dat hy sal beghinnen te botten: ende datmen de struycken, daer sy de wortel naest zijn, wat quetst oft snijdt in de lenghde, tot datter wat vochtigheydt uytkomt. Daer door, segghen sy, wordt belett dat denWijngaerdt niet te veel tranen en sal; ende veroorsaeckt, dat hy seer overvloedighlijcken veel druyven voortbrenghen sal.

Aerd, Kracht ende Werckinghe van den Wijngaerdt ende alle sijn deelen.

1. De klauwierkens ende de bladeren van den Tammen Wijngaerdt ghestooten, ende met meel van Gersten-mout vermenght, zijn goedt gheleydt op de pijne ende weedom van den hoofde uyt hitte komende, ende op de heete sweeringhen van de maghe.

‘Tsap dat uyt den Wijngaerdt druypt beneemt oock de roode placken aen ’t lijf, ende in ’t aensicht, een schoone verwe makende, als dat neghen daghen achter malkanderen daer mede gewasschen wordt: ’t selve neemt de wratten oock weg, alsse daer mede ghewasschen worden, ende sonderlinge als daer onder gemenght wordt dat water datmen op de Eeckel-boomen vindt.

Asschen van ghebrande Wijngaerdt-rancken met Edick vermenght, heelt de spenen oft aenbeyen, daer op ghestroyt oft gheleydt zijnde.

Looghe van Asschen van Wijn-stocken ghemaeckt, is goedt om de huyt reyn ende klaer te maken, alsmense daer mede wast: ende beneemt de sweeringhen van den lijve: ende behoedt den mensche voor quade ruydigheydt oft crauwagie.

Galenus seydt, dat de wortel van de Wijngaerdt met Vitsen oft Wicken, ende met Fenigrieck-saedt ghesoden, de onreyne ende zeerighe, iae melaedsche huyt suyvert, alsse hier mede ghewasschen wordt. De selve wortel met wijn gesoden, vermorwt ende geneest de hittighe sweeringhen, midts daer veel etters uyt treckende, daer op gheleydt oft ghestreken zijnde.

2. De bladeren, ranckskens ende klauwierkens van den Wilden Wijngaerdt, zijn van krachten ende werckinghen ghelijck die van den Tammen Wijngaerdt: ende zijn dienstelijck in alle saken daer de selve goedt toe zijn, als wesende koudt, droogh ende t’samentreckende van aerdt. De vrucht van desen Wilden Wijngaerdt, Oenanthe gheheeten, als Dioscorides seydt, moet bewaert worden in eenen aerden onverlooten pot: dan als die eerst ghepluckt is, wordt sy op eenen lijnen doeck uyter sonnen gedrooght. Dese vrucht heeft een stoppende kracht, ende helpt de maghe, ghedroncken zijnde, ende doet pissen; maer stopt den buyck ende de bloedtgangh. Ghedrooght zijnde gheneestse de walginge ende het opworpen van de mage, daer van buyten op geleydt, ende oock inghenomen. Sy gheneest oock de bloedighe wonden, sweeringhe ende loopinghe van de ooghen. Het asschen daer van wordt ghedaen by ’t ghene daermen de ooghen mede gheneest: ende met honigh, gheneest de nijnaghels ende andere ghebreken omtrent de naghels; insghelijcks oock het los ende afwijckende tandtvleesch, daer op ghestreken.

Het speensel van den selven Wilden Wijngaerdt (als oock dat van den Tammen) met Edick ende Olie van Roosen vermenght, versoet de pijne van den hoofde, daer op gegoten oft geleydt: ende is oock seer goedt ghedaen op de quade voortsetende sweeringhen van de schamelijcke leden ende van den mondt.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van de wijngaard. (Vitis vinifera)

Geslachten.

Onder het geslacht van de heesters die enige steun nodig hebben en met staken of latten onderhouden worden en zonder hulp niet overeind staan mogen mag de wijngevende wijngaard ook zeer goed gerekend worden want die wordt ook langs de priëlen geleid en met staken onderzet en met hulp van die verspreidt hij zichzelf ver en wijdt en klimt zeer hoog op en vooral als men die omtrent de olmbomen en diergelijke bomen zet en vergezelschapt, hij omhelst ook vele heesters en boomachtige planten, anders zal hij ter aarde verstrooid blijven liggen.

Van deze wijnvoortbrengende wijngaard is er een tamme soort en een wilde, de tamme is tweevormig, te weten de grote die menigerlei medesoorten heeft en de kleine wijngaard die zeer klein en laag blijft.

Gedaante.

1. De houtachtige struiken van de grote wijndragende wijngaard zijn soms dik en grof met een menigvuldige gekloven of gespleten schors bekleed en daaruit spruiten andere kleinere en dunnere takken als de armen van dit gewas die terzijde vele geknoopte en lidvormige verdeelde rankjes of scheutjes uitspreiden waaruit de leden of knopen spruiten, de bladeren en de klauwiertjes zijn met de afhangende trossen van vele druiven of bessen bijeen verzameld, de bladeren zijn breed, rondachtig, gekerfd en gewoonlijk in vijfkantige delen gesneden, de klauwiertjes zijn dun, lang, krom en ineen gekronkeld waarmee ze zichzelf vast maakt aan latten, bomen, staken en al hetgeen dat hij genaken kan, want deze klauwiertjes zijn dit gewas in plaats van handen om alle steunen te vatten en aan te grijpen. De druiven of bessen zelf verschillen in kleur en grootte en ook in enige andere eigenschappen van elkaar.

Want de bessen van sommige druiven zijn wit of ros van kleur en andere zijn zowel aan hun buitenste velletjes als aan hun binnenste vlees en sap donkerrood dat naar het zwarte trekt, de derde zijn lieflijk blauw of roodachtig om te zien, doch van vlees en sap als de eerste. De druiven van deze derde soort als ze net onder de pers gelegd en licht uitgeduwd worden geven een wijn van zich die wit van kleur is, dan als men ze wat lang met hun velletjes of fluimen goed uitduwt of getreden laat liggen zonder af te laten lopen dan wordt die wijn rood, ja als men ze daarop wat langer laat blijven zonder te vergieten dan wordt de kleur van die wijn noch veel dieper of donkerder rood. De druiven van de tweede soort geven een zwarte of donker bruin rode wijn, van die van de eerste soort komt de witte en rosse of goudgele wijn.

Voorts zo zijn sommige druiven groter en van grote bessen verzameld, andere zijn kleiner van trossen en van bessen. Sommige hebben meer en dichter bijeengevoegde bessen, sommige hebben ijdele en wijdt vaneen staande trossen en weinig bessen. In sommige bessen vindt men maar een steen of kern en in sommige andere zijn er veel meer. Ook zo geven sommige wrangere of scherpere wijn, sommige wat zoeter. De wijn van ettelijke druiven is beter als hij oud is en van andere is hij in het eerste jaar allerbest.

2. Het klein geslacht van vruchtbare wijngaard is in al zijn delen kleiner dan het groot en heeft kleinere en rondere bladeren, de druifjes of trosjes zijn niet groot en de besjes zijn heel klein en van kleur bruin of zwart, zeer zelden witachtig of rood en zoet van smaak en bevat een bijster kleine en weke kern.

(Ampelosis?) 3. Wilde wijngaard is van stammen, takken en van geknoopte of gelede ranken en ook van bladeren en klauwieren de tamme wijngaard heel gelijk, dan alleen zijn druif wordt niet volkomen, maar blijft altijd onrijp en scherp of wrang van smaak.

Plaats en tijd van telen.

Allerhande aarde is geschikt om de wijngaard te dragen, zegt Florentinus, te weten die zwart van kleur is, niet te vast of te dicht opeen gepakt liggen, noch ook niet te taai, te lijmachtig of te kleiachtig en die enige vochtigheid heeft. [683]

Nochtans (als Columella betuigt) er is veel aan gelegen van welk geslacht dat de wijngaard is die ge planten wilt en in welke gesteltenis van lucht en aarde die allerbeste planten zou mogen wezen doordat de verscheidenheden van de lucht en de landstreken velerhande zijn.

Want als de wijngaard teer en van aard niet al te vruchtbaar is dan zal de voorzichtige landman die op een goed en vet land stellen, maar als de wijngaard van zijn eigen aard vruchtbaar en veeldragend is dan zal hij hem op een magere aarde planten, de wijngaard die veel hout en vele bladeren voortbrengt zal hij op een dichte vaste aarde zetten, dan diegene die niet veel loof noch ook niet veel hout heeft mag in een lichte en open grond gesteld worden en boven alles zal hij aanmerken dat de wijngaard die tere druiven en grote bessen voortbrengt geenszins op vochtige aarde gezet mag worden. Maar op vochtige aarde moet de wijngaard geplant worden wiens druiven harde, langwerpig of smalle en met vele stenen begaafde bessen hebben. Op droge grond moet de wijngaard geplant worden die vochtig en waterig van aard is.

Dezelfde schrijft dat Lucius Columella de oude ons gans verbood de wijngaard te bemesten, want hij verzekerde dat het beter was om de wijngaard vruchtbaar te maken dat men er alleen slechte en bijeen geraapte en van overvloedig loof of verrotte afgevallen bladeren verzamelde aarde omheen zou werpen.

Voorts zo groeit de wijngaard allerliefst onder warme lucht, nochtans groeit het niet al te graag in bijster hete landstreken, hoewel dat hij er beter aardt dan in koude en vorstachtige landen die hij gans niet verdragen kan. Daarom ziet men dat in de warme landen de hete en sterke wijn overvloedig plag te groeien, maar die in koude landen groeit is dunner, slechter, zwakker en lichter zodat hij heel weinig of bijna gans geen water nodig heeft als men hem drinken zal om zijn kracht en hitte wat te matigen zulks als is diegene die te Leuven en elders in Brabant groeit en ook diegene die in Bohemen en in Saxen en in de omliggende gewesten plag te groeien.

De oorzaak daarvan is dat de zon de druiven sterker en krachtiger maakt, maar insgelijks ook zoeter van smaak indien men die door de kracht van het vuur warmer maakt zoals de oude schrijvers Quintilin in hun boeken Geoponica genoemd betuigen die er ook noch meer bij voegen, te weten dat de maan de druiven rijp kan maken, maar dat de lauwheid van de nachten de zoetheid er van veroorzaken kan.

De wijngaard moet elk jaar noodzakelijk gesnoeid of gesneden worden eer dat de spruiten beginnen nieuwe botten uit te geven betuigt Columella of, als Paladius schrijft, in de maand februari. Want indien hij later gesneden wordt dan zal hij al zijn voedsel al tranende verliezen. De druiven worden allerbest in de maand oktober geplukt en verzameld om wijn te maken.

Indien het ons noodzakelijk schijnt te wezen dat men de wijngaard verzet of verlegt, dat zal het allerbeste gebeuren in de herfst eer dat de koude ons begint te overvallen.

Naam.

De tamme wijngaert wordt in het Grieks Ampelos oenophoros, in het Latijn Vitis vinifera genoemd als of men vruchtbare of wijndragende wijngaard zei of Ampelos hemeros, dat is tamme of geteelde wijngaard en dat meestal om die van de twee soorten van Bryonia ene Tamus te onderscheiden die ook wijngaarden of Ampeli genoemd worden, maar geenszins oenophori, dat is wijndragend. De Latijnse naam Vitis, als Varro betuigt, is gekomen quòd invitetur ad uvas pariendas, alsof de wijngaard verwekt en genood werd om druiven voort te brengen.

1. De gewone wijngaard heeft de voor vermelde namen eigenlijk, dan tot onderscheidt van de andere mag men die grote wijngaard noemen.

2. De kleine mag zeer goed de naam van kleine wijngaard in onze taal voeren, dan in de apotheken plegen de kleine gedroogde besjes van deze wijngaard krenten of op het Latijns Passulae de Corintha te heten. Sommige geleerde geven deze wijngaard de toenaam van Vitis Idaea waarvan Theophrastus in zijn 3^de boek geschreven heeft en zegt; ‘er groeit een wijngaard aan die kant van Ida die men Phalacras noemt, het is een struikachtig gewas met kleine uitgespreide twijgen en rankjes bijna vijf en veertig cm lang begaafd en terzijde er van hangen zwarte druiven zo groot als bonen (te weten paardebonen) zoet van smaak die wat kernachtigs bevatten’. Plinius in zijn 14^de boek in het 3^de kapittel noemt deze wijngaard Vitis Alexandrina en beschrijf het met dezelfde woorden die we nu uit Theophrastus verhaald hebben. Dioscorides maakt er de tweede soort van wilde wijngaard van, dan we hebben hem veel liever onder de tamme soorten van wijngaard te rekenen omdat zijn druiven zoet en zeer goed om eten zijn wat in de wilde soorten niet bevonden wordt.

(Vitis vinifera subsp. sylvestris) 3. Wilde wijngaard heet in onze taal die wijngaard die in het Latijn Labrusca genoemd en van Virgilius in zijn Bucolica vermaand en met weinig of losse druiven beschreven wordt, in het Gieks Ampelos agria. Bij dit geslacht van wilde wijngaard horen die wijngaarden die Plinius in het 27^ste kapittel van zijn 16^de boek dat ze Triferae en Insanae van sommige genoemd zijn als of men dolle of driemaal dragende wijngaard zei omdat men in deze wijngaard op een tijd sommige bloeiende, sommige gespeende groeiende of zwellende en sommige rijp wordende druiven plag te vinden.

Druiven worden in onze taal de vruchten of de hoop en tros van de bessen van de wijngaard genoemd en van sommige trossen of trosdruiven, in het Latijn Racemus en Uva, in het Gieks Botrys en Staphyle. De vrucht van de wilde wijngaard heet in het Grieks Oenanthe zoals Dioscorides betuigt. Dan Galenus in het 8^ste boek van de geneesmiddelen naar de plaatsen noemt Oenanthe niet alleen de vrucht zelf van deze wilde wijngaard, maar ook het eerste speensel en scheiding er van met de bloemen waarvan mettertijd de bessen van deze wilde wijngaard volkomen plegen te worden.

De rozijnen of druiven die in de zon gedroogd is wordt in het Latijn Uva passa (als solem passa, dat is van de zon geleden hebbende bes) in de apotheken Passula genoemd, in het Gieks Staphis of zoals die van Athene zeiden, Astaphis. De vrucht van de kleine wijngaard noemt men krenten, als gezegd is, in het Latijn Passulae de Corintho, te weten in de apotheken.

Elke bes of druifje apart is in onze taal wijnbes genoemd, in het Latijn Acinus en ook Granum, in het Grieks Rax en Coccos zoals Democritus betuigt. Deze bessen hebben verschillende delen, te weten het vlees of merg, de wijnachtige vochtigheid of het sap dat door dit hele vlees of merg verspreid is en voorts ook de zaden of kernen en daarnaast ook het velletje, schilletje of schors daar de bes mee bedekt en omwonden is.

De zaden die we kernen of stenen noemen heten in het Latijn Vinacea en soms ook Nuclei, in het Grieks Gigarta, in de apotheken gewoonlijk Arilli als of men Ariduli zei, dat is droge of dorre steentjes omdat ze heel zonder nat zijn en gans geen sap van zich geven. Columella noemt nochtans Vinacea al hetgeen dat overblijft nadat de wijnbessen uitgeduwd en onder de pers geweest zijn.

De droge takjes of rankachtige stekjes dat het middelste van de trossen is en waaraan de bessen in het ronde geschikt hangen zijn van Galenus Botrichos en van Varro Scapus uvarum genoemd, andere zeggen dat die eigenlijk Racemus genoemd worden.

Hetgeen dat na het uitduwen of uitpersen van de druiven overblijft heet in het Grieks Stemphyla (van Columella Vinacea, als gezegd is) en is gans overtollig en onnut, te weten de velachtige huisjes of schorsen van de bessen en de kernen met de stekjes of middensteeltjes daar de besjes aan hangen. Dan die van Athene (zegt Galenus) noemen hetgeen dat overblijft nadat de most gemaakt en uitgeduwd is in hun taal Brytia, maar Stemphyla [684] noemen ze het overblijfsel van de uitgeperste olijven.

Aard, kracht en werking.

De ranken of taken, bladeren en klauwiertjes van de wijngaard zijn verkoelend van aard en sterk tezamen trekkend. Ze stelpen allerhande bloedgang, genezen de onmatige loop van de buik, de rodeloop, verhitting, ontsteking en het opwerpen van de maag en ze verdrijven het braken en de onredelijke lusten van de zwangere vrouwen, zowel van buiten opgelegd als op enige andere manier gebruikt of van binnen ingenomen, men spoelt er ook zeer nuttig de mond mee om de inwendige gezwellen en ontstekingen van de mond en amandelen en andere gebreken van de keel te genezen.

Van diergelijke krachten zijn de wijnbessen of druiven ook als ze geplukt worden eer ze rijp zijn en zo ook dat speensel van de wilde wijngaard die in al zijn werkingen voor krachtiger gehouden wordt.

De traan of sap dat uit de gesneden of gekwetste ranken en takken van de wijngaard vloeit en soms daar zo dik als een gom aan blijft hangen en met wijn gedronken drijft het niergruis af, als Dioscorides betuigt. De plekken en sproeten en ook de ruigheid en schurft van de huid, zelfs de melaatsheid worden met deze traan ook genezen, wel verstaande als de huid eerst wel met Nitrum gewreven is. Die gom of natheid met olie vermengt en de huid daarmee dikwijls gestreken laat het haar geleidelijk aan uitvallen, dan hij voegt er noch bij dat de allerbeste traan is diegene die uit de groene wijngaardranken terwijl dat men die brandt plag te tranen, zweten of lekken die (zo dezelfde er noch meer van schrijft) de puisten en wratten, knobbels, knoesten en eksterogen zeer goed genezen kan, daarop gestreken.

De kernen en het ander overblijfsel daar de wijn uitgeperst is zijn tezamen trekkend van aard en genezen de rodeloop, buikpijn en de ontsteltenis van de maag en beletten het walgen, bloedspouwen en overvloedig braken en de onmatige buikloop. Dan om dat teweeg te brengen roostert men de kernen en men stoot ze klein en men geeft dat poeder met enig nat te drinken. Het overblijfsel van de bessen wordt ook in water te week gesteld en dat water wordt tot de voor vermelde gebreken te drinken gegeven, maar om de overvloedige maandloop te stelpen zullen de vrouwen daar zeer nuttig in zitten en zichzelf er mee stoven en baden.

Die stenen of kernen klein gestoten en met zout vermengt worden zeer nuttig op de vrouwenborsten gelegd om de harde gezwellen en ontstekingen er van te laten vergaan en murw of zacht te maken.

De as van de droge wijngaardranken en ook van het onnut overblijfsel van de uitgeperste druiven gebrand en met azijn vermengt is geneest de aambeien en aangroei van de aarsdarm en andere diergelijke wratten en knoesten, wel verstaande als die uitwassen eerst afgesneden zijn. Die as is goed voor leden die verstuikt zijn en die uit hun lid gegaan zijn en geneest de beten van de adderslangen.

Ze is ook zeer goed met olie van rozen, ruit en azijn vermengd en zo op de ontstekingen of verhitting van de milt gelegd, zoals dezelfde Dioscorides er van geschreven heeft.

Men plag tegenwoordig een loog van de as van wijngaardranken te maken die men veel gebruikt om de cauterien en brandende geneesmiddelen of ruptorien te bereiden die in plaats van vuur op de huid gelegd worden om er blaren of gaten in te maken en om verschillende oorzaken in vele ziekten nuttig gehouden worden.

BIJVOEGING.

Hetgeen dat Dodonaeus hier van de wijngaard geschreven heeft behoort iedereen met goede reden te vergenoegen en te voldoen want dit is een zo’n goed bekend gewas in alle landen dat de gewone man daar volkomen kennis van heeft of immers meent te hebben. Te verklaren waar de beste wijn groeit zou ons ook onmogelijk wezen want de smaken van de mensen zijn verschillend en de wijnen zijn ook zo veelvuldig dat men in een landschap, ja wel in een stad alleen van Italië, Spanje of Frankrijk twintig, dertig, ja vijftig verschillende wijnen vinden kan die alle van vorm, kleur, smaak, gezondheid en krachten zeer opmerkelijk verschillend van elkaar worden bevonden. Te beschrijven hoeveel de gedaante van bladeren, stammen en bessen ze is is ook onnodig gemerkt dat de landschappen verschillend zijn en de teelt ook veel doen kan tot de verandering er van. Want sommige bladeren zijn licht groen, sommige donker groen, sommige zwartachtig, andere bloedrood van het begin af, sommige verschillend gekleurd, sommige rond, sommige gekronkeld als die van gekronkelde malve en andere hebben andere vorm. Daarom diegene die meer kennis van de wijngaard en van zijn teelt, nuttigheid en verschillen begeert te hebben die leest de boeken van de landwinning die daar in het lang van handelen en vooral het zesde boek van de landwinnig van Carel Steven en Jan Liebaut.

Dan het is te weten dat de wijn meest op de gebergten groeit en zelden in platte landen. Het wordt geplant daar de middagzon zijn kracht en schijnsel heeft. De krachtigste wijn groeit in Canarie en in de eilanden omtrent Barbarije, in Spanje, Griekenland, Kreta, Sicilië, Italië en andere hete landen zoals het Joodse land en Syrië en vooral omtrent Damascus waar de wijngaardenstammen zover vaneen staan dat er een wagen tussen beide rijden kan en daarom worden de druiven daar zo groot en de wijn zo sterk. De stammen zijn zeer dik die hun ranken zeer wijdt uitspreiden, te weten behalve de middenstam die honderd twintig cm hoog wordt zijn er aan elke wijngaard noch zes of meer dikke ranken terzijde verspreidt die met stokken gestut of onderzet moeten worden waartussen de ploeg getrokken kan worden. Maar de wijngaard van Jeruzalem staat dicht bijeen en hoeft geen staken om de zijtakken te onderstutten. Middelmatige wijn groeit in vele landen van hetzelfde Italië en in Frankrijk. In Duitsland groeien ook goede wijnen, maar meestal zijn ze niet zo sterk, noch ook niet zo zoet. De slechtste of immers de lichtste wijn groeit in die landen die minder hitte hebben zoals in sommige plaatsen van Duitsland en Nederland zoals zijn Brabant, Henegouwen en Luik, maar in de landen meer Noordelijk groeit totaal geen wijn zoals in Noorwegen, Zweden, Denemarken, Westfalen, Pruisen en andere koude landen. Het groeit ook niet in Engeland en Schotland en dat om de redenen die van Dodonaeus verhaald zijn.

Aangaande de tamme wijngaard die heet hier te lande eigenlijk wijngaert, als gezegd is of wijnstock, in het Hoogduits Weinreb, in het Frans vigne, in het Italiaans vite, in het Latijn Vitis domestica, in het Engels vijnde of veintre of grapette. De kleine soort heet Vitis Corinthiaca, dat is wijngaard van Corinthen, als gezegd is, omdat de druifjes daarvan, kreten genoemd, in de landen omtrent Corinthen, dat is in Griekenland en in de omliggende eilanden onderhouden worden en te Venetië en elders verzonden worden, maar meest in het eiland dat Zante genoemd wordt, dat is Zacynthus. In de hoven van Italië en Piemont wordt deze kleine wijngaard ook soms geplant en Petrus Hondius heeft hem tegenwoordig noch in zijn hof in Vlaanderen.

Aangaande de wilde wijngaard, in het Latijn Vitis viniferea silvestris spontancave, Oenanthe, Labrusca en in het Hoogduits Wild Weinreb, in het Frans vigne sauvage, in het Italiaans lambrusca of labrusca genoemd, die is gewoonlijk onvruchtbaar omdat zijn hout te dik en zijn takken te hard, te menigvuldig en zijn bladeren te dicht worden. De bessen zijn klein en niet zo smakelijk, ja meestal onrijp zodanig als men vindt in de plaatsen omtrent de zee gelegen in de landen van Languedock en Provence en ook zeer veel in Avignon en Italië aan dorre kanten van de velden.

Drie niet zeer gebruikelijke soorten van wijngaarden.

1. De eerste noemt men Vitis Theriacalis, dat is teriakel wijngaard, en plag van sommige in oude tijden bereid te worden door kunst om er wijn van te krijgen die gebruikelijk was en geschikt om de beten van de slangen en allerhande vergif te genezen waartegen niet alleen de wijn goed is, maar ook de gestoten bladeren die als een pleister op de beet gelegd worden. Om die te maken splijten ze de stam die ze planten willen, te weten beneden drie of vier vingers ver en als het merg er uitgenomen is doen ze teriakel in plaats van het merg en omwinden dat rondom met papier en dan steken ze in de aarde hetgeen dat gespleten was. Of ook gieten of strijken ze teriakel aan de wortels.

2. De tweede noemen ze laxerende wijngaard, in het Latijn Vitis purgatius. Deze wordt ook op dezelfde manier gemaakt door de wortel met enig laxerende of de buik week makend ding te bestrijken of te begieten of het als tevoren in de gespleten stammen in plaats van het merg te doen.

3. De derde soort is Vitis somnifera genoemd, dat is slaapmakende wijngaard en wordt gemaakt als tevoren door er heulsap of opium of sap van Mandragora in de spleet te doen die ze in de stam van de wijngaard gemaakt hebben. Noch meer diergelijke wijngaarden zou men kunnen maken die zeer krachtige wijndruiven en wijnen van zich geven zouden, maar het is te [685] weten dat die kracht met de tijd vergaat en de scheutjes van die wijngaard als ze verplant zijn die kracht niet zullen hebben, tenzij dat men ze ook splijt of bereidt, als gezegd is, en weinig zijn er tegenwoordig die deze zaak geloven, ik laat staan beproeven of onderzoeken willen.

Oneigen soorten van wijngaarden. Deze zijn elders beschreven met hun echte namen en behoren niet bij de tegenwoordige tamme wijngaard want Vitis nigra, alba, Vitalba en Vitis Chironia zijn Bryonia en de lijnen, Praecia Vitis zijn de stekelbessen, Vitis spinosa is de stekende winde, Vitis lanigere is de katoenboom, Vitis Septentrionalium is de hop, Vitis Idaea zijn de krakebessen en diergelijke vruchten.

Vitis Canadensis is bij de Indische gewassen beschreven.

Teelt van de wijngaard.

Behalve hetgeen dat in de boeken van de landwinning in het lang beschreven staat aangaande de teelt van de wijngaarden zo willen sommige dat men de wijngaard elke drie jaren de wortels eens ontbloot en acht of tien dagen met de blote wortel laat blijven en wat voor de tijd dat hij zal beginnen te uit te botten en dat men de stammen daar ze het dichtst bij de wortel zijn wat kwetst of snijdt in de lengte totdat er wat vochtigheid uitkomt. Daardoor, zeggen ze, wordt belet dat de wijngaard niet te veel tranen zal en veroorzaakt dat hij zeer overvloedig veel druiven voortbrengen zal.

Aard, kracht en werking van de wijngaard en al zijn delen.

1. De klauwiertjes en de bladeren van de tamme wijngaard gestoten en met meel van gerstemout vermengt zijn goed op de pijn en weedom van het hoofd gelegd dat uit hitte komt en op de hete zweren van de maag.

Het sap dat uit de wijngaard druipt beneemt ook de rode plekken aan het lijf en in het aanzicht maakt het een mooie kleur als dat negen dagen achter elkaar er mee gewassen wordt en dat neemt de wratten ook weg als ze daarmee gewassen worden en vooral als er dat water onder gemengd wordt dat men op de eikenbomen vindt.

As van gebrande wijngaardranken met azijn vermengt heelt de spenen of aambeien, daarop gestrooid of gelegd.

Loog van as van wijnstokken gemaakt is goed om de huid rein en helder te maken als men ze daarmee wast en beneemt de zweren van het lijf en behoedt de mens voor kwade ruigheid of krauwen.

Galenus zegt dat de wortel van de wijngaard met vitsen of wikken en met fenegriekzaad gekookt de onreine en zerige, ja melaatse huid zuivert als ze hiermee gewassen wordt. Die wortel met wijn gekookt vermurwt en geneest de hete zweren doordat het er veel etter uittrekt, daarop gelegd of gestreken.

2. De bladeren, rankjes en klauwiertjes van de wilde wijngaard zijn van krachten en werkingen gelijk die van de tamme wijngaard en zijn dienstig in alle zaken daar die goed toe zijn omdat ze koud, droog en tezamen trekkend van aard zijn. De vrucht van deze wilde wijngaard, Oenanthe genoemd zoals Dioscorides zegt, moet in een aarden ongelode pot bewaard worden en dan als die net geplukt is wordt ze op een linnen doek uit de zon gedroogd. Deze vrucht heeft een stoppende kracht en helpt de maag als het gedronken is en laat plassen, maar stopt de buik en de bloedgang. Gedroogd geneest het de walging en het opwerpen van de maag als het er van buiten opgelegd is en ook ingenomen. Ze geneest ook de bloedige wonden, zweren en lopen van de ogen. De as er van wordt gedaan bij hetgeen daar men de ogen mee geneest en met honig geneest het de fijtnagels en andere gebreken omtrent de nagels en insgelijks ook het los en afwijkende tandvlees, daarop gestreken.

Het speensel van die wilde wijngaard (als ook dat van de tamme) met azijn en olie van rozen vermengt verzoet de pijn van het hoofd, daarop gegoten of gelegd en is ook zeer goed gedaan op de kwade voortsetende zweren van de schaamdelen en van de mond.