Mandragora

HET XXIX. CAPITEL.

Van Mandragora.

Gheslachten.

De Mandragora is tweederhande: Manneken den Wijfken, als Dioscorides oock betuygt.

Ghedaente.

1. Mandragora Manneken heeft groote, gladde, bleeck groene bladeren, als Beete bladeren, maer grooter ende wyder verspreydt, ter aerden omgebooght ligghende: daer tusschen spruyten de bloemkens, elck op een bijsonder steelken staende, witachtigh uyt den gras-verwighen: daer nae volghen de ronde Vruchten als Appelkens, geel van verwe ende gladt, blinckende, eenen slaep-maeckenden soeten geur oft reuck van haer ghevende: daer in schuylen tamelijcken platte ende by nae in ’t midden wat uytghehoolde oft kamwijse saeden. De wortel is langh, dick, witachtigh, somtijdts in tweeen, somtijdts in drijen ghedeylt. [749]

2. Mandragora Wijfken heeft smaller, kleyner ende oock swarter oft bruyner groene bladeren, bleecker bezien oft Vruchten, onder breedst, boven wat spitscher wordende, als een Sorbe oft Peere, van reuck alsoo sterck ende ’t hooft beswaerende oft slaepmaeckende als de vruchten van het Manneken. De wortel is oock langh, van buyten swartachtiger, van binnen witachtigh.

Beyde dese cruyden en hebben gheenen stekende bladeren komen uyt de wortelen selve ghesproten.

Plaetse.

In heete landen, op boschachtighe ende berghachtighe ghewesten worden beyde dese soorten van Mandragora ghevonden, als in Pouglien op den bergh Gargano oft Sant-Angelo gheheeten. Dan in dese Duytsche landen en sietmense anders niet dan van saedt in de hoven voortkomen: ende selfs het Wijfken is bijster selden te vinden.

Naem.

In dese ende meer andere landen, als oock by de Apotekers, is dit cruydt met den Grieckschen naem Mandragora oft Mandragoras bekent: in Hooghduytschlandt heet het Alraun. Sommighe Griecken noemen ’t oock Circaea; ende dat nae de tooverersse Circe. Het heet oock Antimelon, ende Dircaea; ende, alsmen onder de bastaert-naemen vindt, inde selve Griecksche taele Xeranthe, Antimnion oft Antimion; ende Bombochylon, van Pythagoras Anthropomorphos; in ’t Latijn Terrae malum, Terrestris malum, ende Canina malus; maer by de gheleerde oock Mandragora.

1. Het eerste gheslacht, Mandragoras mas, dat is Mandragoras Manneken gheheeten, wordt van sommighe oock Morion ghenoemt, seydt Dioscorides: nochtans beschrijft hy elders noch eenen anderen Mandragoras Morion; den welcken (soo veel als ’t uyt de beschrijvinghe blijckt) het Manneken wel ghelijckt, maer in alle deelen kleyner is dan het selve.

2. Het tweede, Mandragora femina, dat is Mandragora Wijfken gheheeten, wordt in ’t Griecks oock Melas Mandragoras ghenoemt, als ofmen Swarte Mandragora seyde; oft anders oock Thridacias.

Van dese soorten van Mandragora is den Mandragoras van Theophrastus seer verscheyden, daer wy in ’t voorgaende Capitel af vermaent hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Mandragora heeft in haer een verkoelende kracht, die alle haer andere krachten verre te boven gaet; sulcks datmense in den derden graed van de kouwe dinghen moet stellen.

Dan Dioscorides verhaelt daer veele bijsondere krachten van: de welcke nochtans dit cruydt niet alleen eyghen en zijn, dan alleen de ghene die van haer slaep-maeckende oft verdoovende macht veroorsaeckt worden. Dese verdoovinghe is in de schorssen van de wortelen meer dan in haer andere deelen blijckelijck. De appelen oft vruchten en zijn soo gheweldigh in ’t wercken niet: want men seydt, datse met peper ende andere heete dinghen ghesoden, oft ghebraden, oft anders bereydt, als een spijse ghegheten moghen worden.

Galenus seydt oock, dat de Vruchten eenighe hitte ende vochtigheydt in haer hebben: dan dat de schorssen van de wortelen uytermaten sterck van krachten zijn, ende niet alleen verkoelende, maer oock verdrooghende worden bevonden.

Voorts soo was dit cruydt Circaea in oude tijden geheeten, om dat de voorseyde tooverersse Circe de wortel daer van by haer drancken pleegh te vermenghen, om de iongmans tot liefde te verwecken: waer in de selve hedensdaeghs oock ghelooft wordt eenighe krachten te hebben.

BIIVOEGHSEL.

De Mandragora is hier voortijdts seer ghebruyckelijck gheweest: ende dat om de vremde ghedaente van haer wortel, de welcke (in sonderheydt van het Manneken) groot is ende wit, de wortelen van een Radijs niet seer onghelijck, in twee oft dry deelen ghedeylt, die somtijdts over malkanderen wassen, schier ghelijckende het onderste lijf met de twee beenen van een mensche. Daer van segghen sommighe, dat het Man draghen ende niet Mandragora behoorden te heeten; immers nae die ghedaente is het van Pythagoras Anthropomorphos ghenoemt gheweest, als den mensche wat gelijck wesende. Dit selve ghewas heet in ’t Hooghduytsch Alraun Menlin; in ’t Nederduytsch oock Mandragora Manneken oft Witten Mandragora, oft oock Alru ende Alrun, oft Alruyn Manneken; in ’t Fransoys Mandragora masle; het ander Alraun weiblin, dat is Alru, Alrun, Alruyn oft Mandragora wijfken. Beyde heeten hier te lande oock Eerdt-appel ende Dol-wortel met oneygene naemen: want den naem Terra malum is een eyghen naem van Verckens-broot. Sy heeten Mandragora in ’t Griecks, om datse gheerne wassen op de plaetsen daer Peerden ende Ossen stallen, te weten in donckere holen ende schaduwachtighe gewesten die wel van de sonne beschenen zijn, om datse gheen koude verdraghen en konnen. Men noemtse in ’t Fransoys oock Mande gloire; in ’t Italiaensch Mandragola; in ’t Spaensch Mandragula ende Mandracula; in ’t Enghelsch Mandrake ende Mandrage. Het Wijfken heeft appelkens de helft kleyner dan die van ’t Manneken: de bladeren zijn smaller ende kleyner dan die bladeren van de Lattouwe, ende swaer van reuck. De wortel is oock in tweeen oft drijen ghespleten, over malkanderen wassende, kleyner dan de wortel van ’t Manneken. In Sicilien is het seer ghemeyn, ende in Spaegnien, als Clusius betuyght. Het bloeyt daer in Sprockel, ende heeft korts daer nae rijpe appelen: hier te lande wilt het niet wel aerden: dan het Manneken veel beter. Hoe de Winter kouder sal wesen, hoe dit ghewas dieper in d’aerde kruypt, seydt Camararius. De bladeren zijn somtijdts veel grooter danBeete.

Mandragora Theophrasti is van Dodoneus in ’t voorgaende Capitel vermaent: dan Cesalpinus houdt de Maravillien van Persi daer voor.

Circaea, een van de naemen van Mandragora, wordt verscheyden cruyden mede-ghedeylt: want de Circaea Tragi is de Fluweelbloeme; Circaea Monspelliensium is de Alfs-ranck; maer Circaea Lutetiana, dat is Circea van Parijs, heeft bladeren als die van Persicaria, Nacht-scade, oft Groote Klockskens Winde, wassende aen eenen dunnen klaren blinckenden steel anderhalven voet langh, seydt Lobel: op sijn tsop verciert met veele witachtighe bloemkens.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van Mandragora, sonderlinghe de schorssen, als eens-deels voorseydt is, zijn kout ende droogh tot bijnae in den vierden graed: de vrucht en is soo kout niet, als oock gheseydt is. ‘Tsap van de schorsse des wortels wordt uytgheperst, ghedrooght ende bewaert: als oock uyt de appels. De schorsse van de wortel wordt oock aen eenen lijnen draet ghereghen ende opghehanghen, tot datmense van doen heeft.

‘Tsap van de versche wortelen van Mandragora, ingenomen, iaeght af door den kamerganck ende ’t braecken de slijmerigheydt, ende oock de swaere swarte vochtigheden wel soo gheweldighlijck als de Swarte Nies-wortel: maer men moet daer niet meer dan eenen scrupel swaer af in-nemen: want anders het soude den menschen dooden.

‘Tselve sap is oock goedt ghemenght by de collyrien van de ooghen, om de pijne ende weedom te versoeten: ende van onder ingheset met eenen pessaris, treckt de naegheboorte ende doode vruchten af; ende verweckt de maendt-stonden.

Een suppositorie van dit sap ghemaeckt, ende van achteren ingheset, doet wel slaepen.

Olie van Mandragora doet slaepen, ende verkoelt alle verhittinghe.

De versche bladeren van Mandragora met Meel van Gersten Mout vermenght, zijn goedt gheleydt op alle heete gheswillen ende sweeringhen: ende doen alle ontstekinghe scheyden, ghewreven ende daer op gheleydt zijnde. De selve met Hasel-wortel ende Saffraen vermenght, verdrijven de hardtachtigheydt van de Milte: ende doen alle brandteeckenen vergaen, somtijdts daer mede ghewreven. Daer toe worden sy oock in Pekel bewaert.

De wortelen selve op de heete sweeringhen ende gheswillen gheleydt, ghenesen die; ende met Olie ende Honigh vermenght, ghenesen de beten van de vergiftighe dieren.

Wijn, daer de wortelen van Mandragora in gheweyckt hebben, oft in ghesoden zijn, doet slapen, versoet alle pijne ende weedom: ende is goedt gegheven de ghene diemen eenigh lidt af snijden oft branden wil, op dat sy de pijne niet ghevoelen en souden. Dese slaepmaeckende kracht van dit cruydt heeft ghebleken in ’t landt van Afrijcken. Want Maharbal, een Veldtheer van die van Carthago, teghen wilde lieden oorlooghe voerende, heeft dit ghewas by sijnen wijn met menighte ghedaen: ende als door vreese van hun vluchtende, heeft hun dien wijn met een groot deel van sijn bagagien achter ghelaeten: waer door sy seer verblijt wordende, zijn van dien wijn eerst droncken daer nae slapende gheworden. Ende zijn soo al te samen van den selven Maharbal verwonnen ende verslaghen gheweest, eer sy wel wacker mochten worden.

Mandragora Morion is oock seer krachtigh: want een half loot swaer van de selve, inghenomen met eenighe spijse, maeckt den mensche dul.

De appelen van allerhande Mandragora, alleen gheroken, doen slaepen: daerom legghen sommighe de selve achter hun oore, als sy te bedde gaen. Dan diese te langh riecken, worden heel stom. Het sap van de selve inghenomen, doet dat noch sterckelijcker. ‘Tselve wordt nochtans ghepresen om ’t flercijn te versoeten, ende ’t pleuris oft sieckte der sijden te ghenesen.

‘Tsaedt inghedroncken, reynight de moeder, met levende solfer, stopt de roode vloeden der vrouwen.

Hindernisse.

‘Tsap van de wortelen is sorghelijck inghenomen: want een luttel te veel genomen, doodet den menschen terstont. De bladeren ende vruchten zijn oock sorghelijck ende quaedt: ende sy maecken swaeren slaep, met rasernye, ghelijck het Opium. [750]

Beteringhe

De ghene die te veel van dese Mandragora ingenomen hebben, moetmen het hooft met Azijn nat maecken, ende hun met Peper ende andere dinghen sterckelijck doen niesen.

Ander ghebruyck.

Men seydt, dat de wortel van Mandragora het Yvoor sacht maeckt, als dat ses uren daer mede ghesoden wordt: ende datmen ’t alsoo bequaem maeckt, om daer in te drincken oft daer af te maecken ’t ghene datmen wilt.

HET XXIX. KAPITTEL.

Van Mandragora. (Mandragora officinalis en Mandragora autumnalis)

Geslachten.

Mandragora is tweevormig, mannetje en wijfje, als Dioscorides ook betuigt.

Gedaante.

1. Mandragora mannetje heeft grote, gladde, bleekgroene bladeren als bietbladeren, maar groter en wijder verspreidt die ter aarde omgebogen liggen en daartussen spruiten de bloempjes die elk op een apart steeltje staan en zijn witachtig uit het graskleurige en daarna volgen de ronde vruchten als appeltjes die geel van kleur en glad, blinkend zijn en een slaapmakende zoete geur of reuk van zich geven en daarin schuilen tamelijk platte en bijna in het midden wat uitgeholde of kamvormige zaden. De wortel is lang, dik en witachtig die soms in tweeën en soms in drieën gedeeld is. [749]

2. Mandragora wijfje heeft smallere, kleinere en ook zwartere of bruinergroene bladeren, blekere bessen of vruchten die onder het breedst en boven wat spitser worden als een sorbe of peer en van reuk alzo sterk en bezwaren het hoofd of zijn slaapmakend zoals de vruchten van het mannetje. De wortel is ook lang en van buiten zwarter en van binnen witachtig.

Beide deze kruiden hebben geen stekende bladeren en die komen zelf uit de wortels gesproten.

Plaats.

In hete landen, op bosachtige en bergachtige gewesten worden beide deze soorten van Mandragora gevonden zoals in Pouglië op de berg Gargano of Sant-Angelo genoemd. Dan in deze Duitse landen ziet men ze niet anders dan van zaad in de hoven voortkomen en zelfs het wijfje is bijster zelden te vinden.

Naam.

In deze en meer andere landen als ook bij de apothekers is dit kruid met de Griekse naam Mandragora of Mandragoras bekend, in Hoogduitsland heet het Alraun. Sommige Grieken noemen het ook Circaea en dat naar de toveres Circe. Het heet ook Antimelon en Dircaea en zoals men onder de bastaardnamen vindt in dezelfde Griekse taal Xeranthe, Antimnion of Antimion en Bombochylon, van Pythagoras Anthropomorphos, in het Latijn Terrae malum, Terrestris malum en Canina malus, maar bij de geleerde ook Mandragora.

1. Het eerste geslacht, Mandragoras mas, dat is Mandragoras mannetje genoemd, wordt van sommige ook Morion genoemd, zegt Dioscorides, nochtans beschrijft hij elders noch een andere Mandragoras Morion die (zoveel als het uit de beschrijving blijkt) wel op het mannetje lijkt, maar in alle delen kleiner is dan die.

2. Het tweede, Mandragora femina, dat is Mandragora wijfje genoemd, wordt in het Grieks ook Melas Mandragoras genoemd alsof men zwarte Mandragora zei of anders ook Thridacias.

Van deze soorten van Mandragora verschilt de Mandragoras van Theophrastus zeer van daar we in het voorgaande kapittel van vermaand hebben.

Aard, kracht en werking.

Mandragora heeft een verkoelende kracht in zich die al haar andere krachten ver te boven gaat zodat men ze in de derde graad van de koude dingen moet stellen.

Dan Dioscorides verhaalt er vele bijzondere krachten van die nochtans dit kruid niet alleen eigen zijn, dan alleen diegene die van haar slaapmakende of verdovende macht veroorzaakt worden. Deze verdoving is in de schors van de wortels meer dan in haar andere delen blijkbaar. De appels of vruchten zijn niet zo geweldig in het werken want men zegt dat ze met peper en andere hete dingen gekookt of gebraden of anders bereidt als een spijs gegeten mogen worden.

Galenus zegt ook dat de vruchten enige hitte en vochtigheid in zich hebben, dan dat de schors van de wortels uitermate sterk van krachten zijn en niet alleen verkoelen, maar ook verdrogend worden bevonden.

Voorts zo werd dit kruid in oude tijden Circaea genoemd omdat de voor vermelde toveres Circe de wortel er van bij haar dranken plag te vermengen om de jonge mannen tot liefde te verwekken waarin die tegenwoordig ook geloofd wordt dat het enige krachten heeft.

BIJVOEGING.

Mandragora is hier vroeger zeer gebruikelijk geweest en dat om de vreemde gedaante van haar wortel die (en vooral van het mannetje) groot is en wit en veel op de wortels van een radijs lijkt en in twee of drie delen gedeeld is die soms over elkaar groeien en veel lijken op het onderste lijf met de twee benen van een mens. Daarvan zeggen sommige dat het Man dragen en niet Mandragora behoorde te heten, immers naar die gedaante is het van Pythagoras Anthropomorphos genoemd geweest omdat die wat op een mens lijkt. Dit gewas heet in het Hoogduits Alraun Menlin, in het Nederduits ook Mandragora mannetje of witte Mandragora of ook alru en alrun of alruin mannetje, in het Frans Mandragora masle en het ander Alraun weiblin, dat is alru, alrun, alruin of Mandragora wijfje. Beide heten hier te lande ook eerdt-appel en dol-wortel met oneigen namen want de naam Terra malum is een eigen naam van varkensbrood. Ze heten Mandragora in het Grieks omdat ze graag groeien op de plaatsen daar paarden en ossen stallen, te weten in donkere holen en schaduwachtige gewesten die wel van de zon beschenen zijn omdat ze geen koude verdragen kunnen. Men noemt ze in het Frans ook mande gloire, in het Italiaans mandragola, in het Spaans mandragula en mandracula, in het Engels mandrake en mandrage. Het wijfje heeft de helft kleinere appeltjes dan die van het mannetje en de bladeren zijn smaller en kleiner dan die bladeren van sla en zwaar van reuk. De wortel is ook in tweeën of drieën gespleten die over elkaar groeien en kleiner dan de wortel van het mannetje. In Sicilië is het zeer algemeen en in Spanje, als Clusius betuigt. Het bloeit daar in februari en heeft kort daarna rijpe appels, hier te lande wil het niet goed aarden, dan het mannetje veel beter. Hoe de winter kouder zal wezen, hoe dit gewas dieper in de aarde kruipt, zegt Camararius. De bladeren zijn soms veel groter dan biet.

Mandragora Theophrasti is van Dodonaeus in het voorgaande kapittel vermaand, dan Cesalpinus houdt de Maravillien van Peru daarvoor.

Circaea, een van de namen van Mandragora, wordt aan verschillende kruiden meegedeeld, want Circaea Tragi is de fluweelbloem, Circaea Monspelliensium is de alfsrank, maar Circaea Lutetiana, dat is Circea van Parijs, heeft bladeren als die van Persicaria, nachtschade of grote klokjes winde en groeit aan een dunne helder blinkende steel van vijf en veertig cm lang, zegt Lobel, die op zijn top versierd is met vele witachtige bloempjes.

Aard, kracht en werking.

De wortels van Mandragora en vooral de schors, als eensdeels gezegd is, zijn koud en droog tot bijna in de vierde graad, de vrucht is niet zo koud als ook gezegd is. Het sap van de schors van de wortels wordt uitgeperst, gedroogd en bewaart als ook uit de appels. De schors van de wortel wordt ook aan een linnen draad geregen en opgehangen totdat men ze nodig heeft.

Het sap van de verse wortels van Mandragora ingenomen jaagt door de kamergang en het braken de slijmerigheid en ook de zware zwarte vochtigheden wel zo geweldig af als de zwarte nieswortel, maar men moet er niet meer dan een scrupel zwaar van innemen want anders zou het de mensen doden.

Hetzelfde sap is ook goed bij de oogzalven gemengd om de pijn en weedom te verzoeten en van onder ingezet met een pessarium trekt het de nageboorte en dode vruchten af en verwekt de maandstonden.

Een suppoost van dit sap gemaakt en van achteren ingezet laat goed slapen.

Olie van Mandragora laat slapen en verkoelt alle verhitting.

De verse bladeren van Mandragora met meel van gerstemout vermengt zijn goed op alle hete gezwellen en zweren gelegd en laten alle ontstekingen scheiden, gewreven en er op gelegd. Die met hazelwortel en saffraan vermengt verdrijven de hardigheid van de milt en laten alle brandtekens vergaan, soms ermee gewreven. Daartoe worden ze ook in pekel bewaard.

De wortels zelf op de hete zweren en gezwellen gelegd genezen die en met olie en honig vermengt genezen de beten van de vergiftige dieren.

Wijn daar de wortels van Mandragora in geweekt hebben of in gekookt zijn laat slapen, verzoet alle pijn en weedom en is goed gegeven aan diegene die men enig lid afsnijden of branden wil zodat ze de pijn niet voelen zouden. Deze slaapmakende kracht van dit kruid is gebleken in het land van Afrika. Want Maharbal, een veldheer van die van Carthago, die tegen wilde lieden oorlog voerde heeft dit gewas met menigte bij zijn wijn gedaan en als door vrees van hun te vluchten heeft hij hun die wijn met een groot deel van zijn bagage achtergelaten waardoor ze zeer blij werden en zijn van die wijn eerst dronken en daarna slapend geworden. En zijn zo alle tezamen van dezelfde Maharbal overwonnen en verslagen geweest eer ze goed wakker mochten worden.

Mandragora Morion is ook zeer krachtig want een half lood zwaar er van ingenomen met enige spijs maakt de mens dul.

De appels van allerhande Mandragora alleen geroken laten slapen en daarom leggen sommige die achter hun oor als ze te bed gaan. Dan die ze te lang ruiken worden heel stom. Het sap er van ingenomen doet dat noch sterker. Hetzelfde wordt nochtans geprezen om jicht te verzoeten en pleuris of ziekte van de zijden te genezen.

Het zaad gedronken reinigt de baarmoeder en met levende zwavel stopt het de rode vloeden van de vrouwen.

Hindernis.

Het sap van de wortels is zorgelijk ingenomen, want wat teveel genomen doodt de mens terstond. De bladeren en vruchten zijn ook zorgelijk en kwaad en ze maken zware slaap met razernij net zoals het opium. [750]

Verbetering

Diegene die te veel van deze Mandragora ingenomen hebben moet men het hoofd met azijn nat maken en hun met peper en andere dingen sterk laten niezen.

Ander gebruik.

Men zegt dat de wortel van Mandragora het ivoor zacht maakt als dat zes uren daarmee gekookt wordt en dat men het alzo geschikt maakt om daarin te drinken of er van te maken hetgeen dat men wil.