Von Spτingkoτnern. Cap. CLXXIII.

(A) Namen.

Spτingkoτn oder Spτingkraut, würdt auch Treibkoτn genent, darumb das unden und oben auþtreibt. Spτingkraut aber ist es geheyssen woτden derhalben, das sein samen auþspτingt. Auff Gτiechisch und Lateinisch würdt sôlch kraut Lathyris genent. Jn den Apotecken Cataputia minoτ. Welcher namen aller uτsachen findstu im Lateinischen kreüterbůch nach der leng angezogen.

Gestalt.

(B) Spτingkraut bτingt einen stengel der ist bτaunfarb, elen lang, hol, fingers dick, mit langen feyþten blettern bekleydet, welche sich mit den Mandelblettern vergleichen, auff der einen seiten weiþfarb. Am gipffel gewindt der stengel vil âstlin unnd neben zweiglin, mit kürtzen unnd kleinen blettlin besetzt, die sich mit den blettern der Holwurtz oder Ephew etwas vergleichen. Zwüschen denselbigen bτingt es seine frucht, das seind grûne nüþlin, ein yedes mit dτeyen sechlin oder heüþlin underscheyden, und in einem yeden sechlin ein koτn, das ist rund, und grôsser dann die Erven. So bald die nüþlin dürτ werden, spτingen sie mit einem knall von der sonnen hitz auþ. Die kôτner so mans schelet, seind weiþ und [455, 456] (C) sûþ, zů letzst aber bτennen sie als der Aron. Die wurtzel ist klein, holtzecht, unnd on allen bτauch. Das gantz kraut ist ein recht milchkraut, dann stengel, bletter, und alles was daran ist geben überflüssig weisse zâhe milch.

Statt seiner wachsung.

Spτingkraut wechþt gern an sandigen, doch gebawten oτten. Wechþt fast in allen gârten.

Zeit

Jm Herbst würdt der same gesamlet, wann die nüþlin, darinn er ist, etwas dürτ werden.

(D) Die natur und complexion.

Spτingkraut ist warm im dτitten grad, und feücht im ersten.

Die krafft und würckung.

Sechs oder siben Spτingkôτner für sich selbs, oder mit Feigen, oder Datteln jngenommen, reynigen den leib durch den stůlgang, und treiben auþ Flegma, die gallen, und das wasser. Der milch safft hat gleich krafft, aber derselbig ist schedlicher in leib genommen, weder die kôτner. Die bletter mag man in hennen oder fleyschbτüe sieden, und dieselbigen trincken, hat gleiche würckung. Der safft ist vil mehτ eüsserlich dann innerlich zů bτauchen, zů etzen, bτennen, und verzeren die bôsen wârtzen, überigs fleysch, bôse flecht und dergleichen.

Van springkorrels. Kapittel 173. (Euphorbia lathyrus)

Namen.

Springkorrels of springkruid wordt ook drijfkorrel genoemd, daarom dat het onder en boven uitdrijft. Springkruid echter is het geheten geworden derhalve dat zijn zaden uitspringen. Op Grieks en Latijns wordt zulk kruid Lathyris genoemd. In de apotheken Cataputia minor. Welke namen alle oorzaken vindt u in Latijnse kruidenboek in het lang aangetoond.

Gestalte.

Springkruid brengt een stengel die is bruinkleurig, ellnbogen lang, hol, vingers dik, met lange vette bladeren bekleedt welke zich met de amandelbladeren vergelijken, op de ene zijde witkleurig. Aan top gewint de stengel veel takjes en zijtwijgjes met korte en kleine blaadjes bezet die zich met de bladeren van het holkruid of klimop wat vergelijken. Tussen diezelfde brengt het zijn vruchten, dat zijn groene nootjes, elk met drie zakjes of huisjes onderscheiden en in elk zakje een korrel, dat is rond en grotere dan de erven. ZO gauw die nootjes dor worden springen ze met een knal van de zonnehitte uit. De korrels zo men ze schilt zijn wit en [455, 456] zoet, tenslotte echter branden ze zoals de Arum. De wortel is klein, houtachtig en zonder alle gebruik. Dat ganse kruid is een echt melkkruid, dan stengels, bladeren en alles wat daaraan is geven overvloedig witte taaie melk.

Zijn groeiplaats.

Springkruid groeit graag aan zanderige, doch gebouwde oorden. Groeit vast in alle hoven.

Tijd.

In herfst wordt het zaad verzameld wanneer de nootjes waarin het is wat dor worden.

De natuur en samengesteldheid.

Springkruid is warm in derde graad en vochtig in eerste.

De kracht en werking.

Zes of zeven springkorrels op zichzelf of met vijgen of dadels ingenomen reinigen het lijf door de stoelgang en drijven uit flegma, de gal en dat water. Dat melksap heeft gelijke kracht, echter datzelfde is schadelijker in lijf genomen dan de korrels. De bladeren mag men in hennen of vlees brei zieden en diezelfde drinken, heeft gelijke werking. Dat sap is veel meer uiterlijk dan innerlijk te gebruiken, te eten, branden en te verteren de boze wratten, overig vlees, boze chronische huiduitslag en dergelijke.

Von geel, bτaun, und weisz Veiel. Cap. CLXXIIII.

(A) Namen.

Die Veiel darvon wir hie handlen werden bey den Gτiechischen Leucoia genent, zů Latein Violæ albæ, oder schlechtlich Violæ. Die Apotecker nennen sie Cheiri oder Cheirim, mit einem Arabischen wôτtlin, des sie sich wie in andern kreütern mehτ, gern gebτauchen.

Geschlecht.

Der yetzgedachten Veiel seind fürnemlich dτey geschlecht, geel, bτaun, unnd weiþ, werden also den blůmen nach underscheyden, die in dem ersten geel, inn dem andern bτaun, in dem dτitten weiþ seind. Die zwey letzsten haben sonst in allen dingen kein underscheyd dann allein in den blůmen. Aber das geel hat andere bletter, wie wir nachfolgends sôlchs wôllen klârlich anzeygen.

Gestalt.

(B) Die geel Veiel ist ein grûner staud als ein kleines bôumlin, mit vilen neben âsten besetzt. Seine bletter seind lang, schmal, unzerkerfft, weych, und grawlecht. Am gipffel aller âstlin wachsen vil blůmen neben einander die seind geel. Ein yede Veiel hat vier blettlin, die riechen wol, so lang sie frisch und grûn seind, wie die Mertzen Veiel. Wann dise Veiel abfallen, werden schifflin darauþ, etwan fingers lang, mit bτeytem geelen samen gefüllt. Die andern zwey geschlecht seind mit stengel und âsten dem yetzerzelten fast gleich, die bletter seind auch lang und schmal, doch nit so schmal als an den geelen Veieln, zů ringþumbher zerkerfft. Die blůmen seind bτaun oder weiþ, unnd hat ein yede Veiel vier bletter. So sie abfallen, werden schifflin darauþ, die seind ein wenig schmeler [457, 458, 459, 460] (C) und lenger, unnd steen allwegen zwey von einander wie ein V, das in der zal fünffe bedeüt. Jn den schifflin würt der same, welcher dünn und bτeyt ist, funden.

Statt irer wachsung.

Dise Veiel werden in gârten gepflantzt, wachsen nit von sich selbs, man zyl sie dann voτhin. Die geelen aber wachsen an ettlichen oτten von sich selbs auff den mauren.

Zeit.

Dise Veiel blüen gegen dem Meyen, in sonderheyt die geelen. Darnach bτingen sie jren samen, den sol man zů derselbigen zeit samlen.

Die natur und complexion.

Die Veiel darvon wir hie schτeiben, seubern, unnd seind einer subtilen substantz, darumb ist jhτ natur und complexion zur werme geneygt.

(D) Die krafft und würckung.

Under den yetzerzelten Veieln, seind die geelen am gebτeüchlichsten. Die blůmen von den geelen Veieln gedôτrt, gesotten, und ein bad darauþ gmacht, treiben den harn, und bτingen den frawen jhτe zeit. Auþ gedachten blůmen mit wachþ ein pflaster gemacht und übergelegt, heylet den zerschτunden affter. Mit hônig aber vermischt, die geschwâr des munds. Des samens auff zwey quintlin schwâr in wein getruncken, oder ein zâpfflin darauþ gemacht und in die můter gethon, bτingt den frawen jhτe blôdigkeyt und das bürdlin. Die wurtzel mit essig zerstossen und übergelegt, bekompt wol den miltzsüchtigen, unnd denen so das Podagram haben. Jn summa, die andern Veiel haben auch dise krafft und würckung, doch die geelen fürtreffenlich und voτ dem andτen, wie voτmals auch angezeygt. Der safft von allen Veieln in die augen gethon reynigt sie, zerteylt und verzert alle flecken darinn und dunckelheyt.

Van geel, bruin en witte viool. Kapittel 174.

Namen.

De viool waarvan we hier handelen wordt bij de Grieken Leucoia genoemd in Latijn Violae albae of slecht Violae. De apothekers noemen ze Cheiri of Cheirim met een Arabisch woordje wat ze zich zoals in andere kruiden meer graag gebruiken.

Geslacht.

De net gedachte viool zijn voornamelijk drie geslachten, geel, bruin en wit, worden alzo naar de bloemen onderscheiden die in het eerste geel, in de andere bruin en in de derde wit zijn. Die twee laatste hebben verder in alle dingen geen onderscheid dan alleen in de bloemen. (Matthiola incana en Matthiola annua) Echter de gele heeft andere bladeren zoals we hierna zulks willen duidelijk aantonen. (Erysimum cheiri)

Gestalte.

De gele viool is een groene heester als een klein boompje met vele zijtakken bezet. Zijn bladeren zijn lang, smal, niet gekerfd, week en grauwachtig. Aan de top van alle takjes groeien veel bloemen naast elkaar en die zijn geel. Elke viool heeft vier blaadjes, die ruiken goed zolang ze fris en groen zijn zoals de maartse viool. Wanneer deze violen afvallen worden scheepjes daaruit, ongeveer vingers lang met brede gele zaden gevuld. De andere twee geslachten zijn met stengels en takken het net genoemde vast gelijk, de bladeren zijn ook lang en smal, doch niet zo smal zoals aan de gele viool, rondom gekerfd. De bloemen zijn bruin of wit en heeft elke viool vier bladeren. Zo ze afvallen worden scheepjes daaruit, die zijn een weinig smaller [457, 458, 459, 460] en langer en staan altijd twee van elkaar zoals een V, dat in het getal vijf betekent. In de scheepjes wordt het zaad, welke dun en breed is, gevonden.

Hun groeiplaats.

Deze violen worden in de hof geplant, groeien niet van zichzelf, men teelt ze dan daarvoor. De gele echter groeien aan ettelijke oorden van zichzelf op de muren.

Tijd.

Deze violen bloeien tegen mei en vooral de gele. Daarna brengen ze hun zaden die zal men in diezelfde tijd verzamelen.

De natuur en samengesteldheid.

De violen waarvan we hier schrijven zuiveren en zijn een subtiele substantie, daarom is hun natuur en samengesteldheid tot warmte geneigd.

De kracht en werking.

Onder de net genoemde violen zijn die gele het gebruikelijkste. De bloemen van de gele viool gedord, gekookt en een bad daaruit gemaakt drijft de plas en brengt de vrouwen hun tijd. Uit gedachte bloemen met was een pleister gemaakt en opgelegd heelt het ontvelde achterste. Met honing echter vermengt de zweren der mond. Dat zaad op twee drachmen zwaar in wijn gedronken of een klysma daaruit gemaakt en in de baarmoeder gedaan brengt de vrouwen hun bloederigheid en de nageboorte. De wortel met azijn gestoten en opgelegd bekomt goed de miltzuchtige en diegene zo dat podagra hebben. In summa, de andere violen hebben ook deze kracht en werking, doch de gele voortreffelijk en voor de anderen zoals hiervoor ook aangetoond. Dat sap van alle violen in de ogen gedaan reinigt ze, verdeelt en verteert alle vlekken daarin en donkerheid.

Von allerley Mengelwurtz. Cap. CLXXV.

(A) Namen.

Mengelwurtz würdt von den Gτiechen Lapathon, zů Latein Rumex, in den Apotecken Lapatium genent. Uτsach dises namens haben wir in unnserm Lateinischen kreuterbůch weitleüffig erzelet, hie on not zů erholen.

Geschlecht.

Der Mengelwurtz seind fürnemlich vier geschlecht. Das erst geschlecht hat vil namen, dann es würt Gτindtwurtz, Zitterþwurtz, Streiffwurtz, wilder Ampffer, unnd in sonderheyt Mengelwurtz von unsern Teütschen geheyssen. Die Gτiechen nennen es Oxylapathon, die Lateinischen Rumicem acutam, die Apotecker Lapatium acutum. Das ander geschlecht ist die zam Mengelwurtz, das wôllen die Barfůsser Münch Rhabarbarum deüten, das es doch in keinen weg ist, darumb habends wir Münch Rhabarbarum genennt, sol aber Rumex hoτtensis, das ist, zam Mengelwurtz, wie angezeygt, geheyssen werden. Galenus nent es Hippolapathum umb seiner grôsse willen. Das dτitt geschlecht würt allenthalben Gůter Heinrich genent. Das vierdt Saurampffer geheyssen, würt bey den Gτiechen und Lateinischen Oxalis, in den Apotecken Acetosa genent. [461, 462, 463, 464, 465]

(B) Gestalt.

Streiffwurtz hat einen runden, doch rippechten, knôpffechten, holen unnd bτaunen stengel. Die bletter seind hert, oben gantz spitzig wie ein spieþ. Jn der hôhe der stengel bτingt sie vil kleyner bleychgeeler blûmlin neben einander. Wann dieselbigen bτaun werden, findt man dτeycketen samen in dünnen heütlin verschlossen, der hangt an seer kleine stylen. Die wurtzel ist geel. Die zam Mengelwurtz, oder das Münch Rhabarbarum, ist der Streiffwurtz nit seer ungleich, doch in der erste wann es herfür kompt, würdt es vil rôter mit bletlin und stengeln, ist auch vil grôsser mit stengel und bletter dann die wild. Der zamen bletter, die erstmals bτaunrot seind und jngewicklet, thůn sich auff, und werden schôn grûn, seer bτeyt. Die rippechten stengel aber werden etwan zweyer oder dτeyer elen lang. Die blûmlin bleychgeel, gantz dτausselecht neben einander. Der samen (C) dτeyecket wie an der Streiffwurtz. Die wurtzel ist grôsser, zârter, unnd geeler dannan der wilden. Das dτitt geschlecht Gůter Heinrich genent hat bletter zum teyl dem Saurampffer oder Aron gleich, zum teyl dem Wegerich, am angriff weych. Der stengel ist niderer dann an den andern, an demselbigen wachsen vil bτaunlechter blûmlin und volgends der samen, zůsamen getrungen wie ein getrungener spitziger traub der do anfacht zů blüen. Die wurtzel ist groþ, lang und geel. Saurampffer hat bletter die seind dem Gůten Heinrich ânlich, doch schmeler und kleiner, anzůsehen wie die kleine spieþeisen, am geschmack halb essigsaur, daher es seinen namen hat. Der stengel ist zart und nit so groþ als an den voτigen dτeyen. Am ôbersten derselben wachsen gantz kleine bτaunrote blûmle, auþ welchen entspτingt der bτaun dτeycket sam. Die wurtzel ist auch geelfarb.

(D) Statt irer wachsung.

Streiffwurtz oder wild Mengelwurtz wechþt von jr selbs in den feüchten gârten, lachen, sümpffen und grůben. Das zam můþ in gârten gepflantzt werden. Der Gůt Heinrich würt allenthalben an den ungebawten oτten, in den dôτffern, hinder den zeünen, auff den allten hoffstetten und neben den strassen gefunden. Der Saurampffer wechþt in allen wisen und graþgârten.

Zeit.

Die Mengelwurtz wild und zam blüen im Bτachmonat, wie auch der gůt Heinrich und Saurampffer.

Die natur und complexion.

Die Mengelwurtz ziehen zůsamen, und verzeren, haben also ein vermischte natur in der werm und kelte, trücknen aber auþ.

(E) Krafft und würckung.

Die bletter aller Mengelwurtz gekocht wie andτe grûne kreüter, machen ein linden bauch und stůlgang. So sie aber row zerstossen mit rosenôl oder saffran werden übergelegt, verzeren sie die geschwulst. Der sam des Gůten Heinrichs, der Streiffwurtz und Saurampffer, in wasser oder wein gesotten und getruncken, heylet die roten rhůr, stellet den bauchfluþ, das grawen, und ist gůt denen so von einem scoτpion gestochen seind. Wann einer sôlchen tranck zůvoτ nimpt, ist er sicher das jm sôlches stechen nit schadet. Die wurtzeln der Mengelwurtz row mit essig zerstossen und angestrichen, heylen allerley rauden, grind, und unsauberkeyt des leibs. Gedachte wurtzel gesotten, und sich darnach dτob gebâet, seind gůt für das jucken und kratzen. In wein gesotten und im mund gehalten, legen sie den schmertzen der zân, und der ohτen, darinn gethon. Dermassen gesotten und übergelegt, zerteylen und verzeren sie die krôpff und ohτmützel. Mit essig [466] (F) aber übergelegt, verzeren sie das geschwollen miltz. Etlich sagen es sollen die wurtzel gůt sein wider das wachsen der krôpff, so mans nur an hals hencke. Die wurtzel zerstossen und über die můter gelegt, stellen der weiber fluþ. Jn wein gesotten und getruncken, seind sie gůt zů der geelsucht. Sie zermalen den stein in der blasen. Bτingen den frawen jre zeit. Die wurtzel der zamen Mengelwurtz gedôτrt und gepulvert, eins quintlin schwâr in einer bτüe moτgens nûchter jngenommen, purgiert und treibt auþ durch den stůlgang die gallen und zâhen schleim voτ andern geschlechten. Jst demnach fürtreffenlich gůt den geelsüchtigen diser gestalt genossen. Die bletter in wein gesotten und truncken haben gleich krafft, wie auch der andern Mengelwurtz. Und ist darumb nit darfür zůhalten das diþ Münch Rhabarbarum das recht sey, wie ettlich einfeltige und unverstendige meynen.

Van allerlei zuring. Kapittel 175.

Namen.

Zuring wordt van de Grieken Lapathon, in Latijn Rumex en in de apotheken Lapatium genoemd. Oorzaak van deze namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek uitvoerig verhaald, hier onnodig te herhalen.

Geslacht.

Van de zuring zijn voornamelijk vier geslachten. Dat eerste geslacht heeft veel namen, dan het wordt schurftkruid, trilkruid, streepkruid, wilde amfer en vooral zuring van onze Duitsers geheten. De Grieken noemen het Oxylapathon, de Latijnen Rumicem acutam, de apothekers Lapatium acutum. (Rumex crispus) Dat andere geslacht is de tamme zuring, dat willen de blootvoeten monniken Rhabarbarum aanduiden, dat het toch in geen weg is, daarom hebben het we monniken Rhabarbarum genoemd, zal echter Rumex hortensis, dat is tamme zuring, zoals aangetoond, geheten worden. (Rumex hydrolapathum) Galenus noemt het Hippolapathum vanwege zijn grootte. Dat derde geslacht wordt overal goede Hendrik genoemd. (Chenopodium bonus-henricus) De vierde zuuramfer geheten, wordt bij de Grieken en Latijnen Oxalis, in de apotheken Acetosa genoemd. (Rumex acetosa) [461, 462, 463, 464, 465]

Vorm.

Streepkruid heeft een ronde, doch ribachtige, knoopachtige, holle en bruine stengel. De bladeren zijn hard, boven gans spits zoals een spies. In de hoogte der stengel brengt ze veel kleine bleekgele bloempjes naast elkaar. Wanneer diezelfde bruin worden vindt men driekantige zaden in dunne hoedjes gesloten, dat hangt aan zeer kleine stelen. De wortel is geel. De tamme zuring of de monniken rabarber is het streepkruid niet zeer ongelijk, doch in het begin wanneer het voort komt wordt het veel roder met blaadjes en stengels, is ook veel groter met stengels en bladeren dan de wilde. De tamme bladeren die in het begin bruinrood zijn en ingewikkeld doen zich open en worden schoon groen, zeer breed. De ribachtige stengels echter worden ongeveer twee of drie ellenbogen lang. De bloempjes bleekgeel, gans bossig naast elkaar. De zaden driekantig zoals aan het streepkruid. De wortel is groter, zachter en geler dan aan de wilde. Dat derde geslacht, goede Hendrik genoemd, heeft bladeren voor een deel de zuuramfer of Arum gelijk, voor een deel de weegbree, aan aangrijpen week. De stengel is lager dan aan de andere, aan dezelfde groeien veel bruinachtige bloempjes en vervolgens de zaden, tezamen gedrongen zoals een gedrongen spitse druif die daar aanvangt te bloeien. De wortel is groot, lang en geel. Zuuramfer heeft bladeren die zijn de goede Hendrik gelijk, doch smaller en kleiner, aan te zien zoals de kleine spiesijzers, aan smaak half azijnzuur, vandaar het zijn naam heeft. De stengel is zacht en niet zo groot zoals aan de vorige drie. Aan bovenste van die groeien gans kleine bruinrode bloempjes waaruit ontspringt dat bruine driekantige zaad. De wortel is ook geelkleurig.

Hun groeiplaats.

Streepkruid of wilde zuring groeit van zichzelf in de vochtige hoven, plassen, moerassen en groeven. De tamme moet in hof geplant worden. De goede Hendrik wordt overal aan de ongebouwde oorden, in de dorpen, achter de tuinen en in de oude hofplaatsen en naast de straten gevonden. De zuuramfer groeit in alle weiden en grashoven.

Tijd.

De zuring, wild en tam, bloeien in juni zoals ook de goede Hendrik en zuuramfer.

De natuur en samengesteldheid.

De zuringen trekken tezamen en verteren, hebben alzo een vermengde natuur in de warmte en koudheid, drogen echter uit.

Kracht en werking.

De bladeren van alle zuring gekookt zoals andere groene kruiden maken een zachte buik en stoelgang. Zo ze echter rauw gestoten met rozenolie of saffraan worden opgelegd verteren ze de zwellingen. Dat zaad van de goede Hendrik, het streepkruid en zuuramfer in water of wijn gekookt en gedronken heelt de rodeloop, stopt de buikvloed, dat gruwen en is goed diegenen zo van een schorpioen gestoken zijn. Wanneer een zulke drank tevoren neemt is hij zeker dat hem zulke steken niet schaadt. De wortel van zuring rauw met azijn gestoten en aangestreken heelt allerlei ruigtes, schurft en onzuiverheid der lijf. Gedachte wortel gekookt en zich daarna daarboven gebaad zijn goed voor dat jeuken en krassen. In wijn gekookt en in mond gehouden leggen ze de smarten der tanden en de oren, daarin gedaan. Dermate gekookt en opgelegd verdelen en verteren ze de krop en oorzweren. Met azijn [466] echter opgelegd verteren ze de gezwollen milt. Ettelijke zeggen er zullen de wortels goed zijn tegen dat groeien van de krop zo men het maar aan de hals hangt. De wortel gestoten en over de baarmoeder gelegd stelpt de wijven vloed. In wijn gekookt en gedronken zijn ze goed tot de geelzucht. Ze vermalen de steen in de blaas. Brengen de vrouwen hun tijd. De wortel der tamme zuring gedord en gepoederd, een drachme zwaar in een brei ‘s morgens nuchter ingenomen purgeert en drijft uit door de stoelgang de gal en taaie slijm voor andere geslachten. Is daarna voortreffelijk goed de geelzuchtige, deze gestalte genoten. De bladeren in wijn gekookt en gedronken hebben gelijk kracht zoals ook de andere zuring. En is daarom niet daarvoor te houden dat deze monniken rabarber de echte is zoals ettelijke eenvoudige en onverstandige menen.

Von Wintergrün. Cap. CLXXVI.

(A) Namen.

Wintergrûn hat sein namen daher, das es stâts schôn grûn, und von dem frost unverschocken bleiben khan. Es hat aber sonst auch vil namen, dann an ettlichen orten nent mans Holtzmangolt, Waldtmangolt, und Waldtkôl. Bey den Gτiechen würt es Limonium, wie auch zů Latein, geheyssen. Man nents auch in gedachter spτaach Betam sylvestrem. Zů unsern zeiten würdt es Pyrola genent. Welcher aller namen uτsachen findt man im Lateinischen kreüterbůch.

Gestalt.

Wintergrûn hat bletter die seind gantz satt, und dem Mangolt nit seer unânlich, doch kleiner und zârter, bleiben über winter frisch und grûn. Yedes steüdlin hat fünff oder sechs, zů zeiten auch zehen bletter. Zwüschen denselben kommen (B) herfür die zarten stengel, die bτingen schneeweiþ lieblich blůmen, anzůsehen wie die kleine glôcklin, oder Meyenblûmlin. So die abfallen kompt der rot samen hernach, der zůsamen zeücht, so er versůcht würt.

Statt seiner wachsung.

Wintergrûn wechþt an schattechten und ungebawten oτten, fürnemlich in wâlden, daher es auch Waldtmangolt heyþt.

Zeit.

Blüet im Bτachmonat und Hewmonat, bτingt folgends seinen samen.

Die natur und complexion.

Jst trucken biþ in dτitten grad, das man leichtlich auþ dem geschmack mag abnemen, dann die bletter und der samen seer zůsamen ziehen.

(C) Die krafft und würckung.

Der sam des Wintergrûns zerstossen und in wein getruncken, ist gůt denen so den bauchfluþ, und die roten rhůr haben. Stellt der frawen kranckheyt. Die bletter haben gleiche krafft und würckung, welche auch in wein gesotten und getruncken alle eüsserliche und innerliche wunden heylen. Sie heylen auch allerley geschwâr, schâden und fistel, darmit gewâschen, oder das kraut gedôτrt und gepulvert in dieselben gestrewet. Das kraut grûn zůvoτ zerknütscht und übergelegt, heylt allerley schâden. Jn summa, die wundârtzt machen auþ disem kraut in weissem wein gesotten ein heylsam wundtranck, inn sonderheyt so sie Synaw, Sanickel, Odermenig, Pfennigkraut, und Naterzünglin darzů thůn. [467, 468, 469]

Van wintergroen. Kapittel 176. (Pyrola rotundifolia)

Namen.

Wintergroen heeft zijn namen vandaar dat het steeds schoon groen en van de vorst onverschrokken blijven kan. Het heeft echter soms ook veel namen, dan aan ettelijke oorden noemt men het houtbiet, woudbiet en woudkool. Bij de Grieken wordt het Limonium zoals ook in Latijn geheten. Men noemt het ook in gedachte spraak Betam sylvestrem. In onze tijden wordt het Pyrola genoemd. Welke alle namen oorzaken vindt men in Latijnse kruidenboek.

Gestalte.

Wintergroen heeft bladeren die zijn gans donker en de biet niet zeer ongelijk, doch kleiner en zachter, blijven over winter fris en groen. Elk heestertje heeft vijf of zes, soms ook tien bladeren. Tussen diezelfde komen voort de zachte stengels, die brengen sneeuwwitte lieflijke bloemen, aan te zien zoals de kleine klokje of meibloempjes. Zo die afvallen komt het rode zaad erna die tezamen trekt zo het geprobeerd wordt.

Zijn groeiplaats.

Wintergroen groeit aan beschaduwde en ongebouwde oorden, voornamelijk in wouden, vandaar het ook woudbiet heet.

Tijd.

Bloeit in juni en juli, brengt vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Is droog tot in derde graad dat men licht uit de smaak mag afnemen, dan de bladeren en de zaden zeer tezamen trekken.

De kracht en werking.

Dat zaad van wintergroen gestoten en in wijn gedronken is goed diegenen zo de buikvloed en de rodeloop hebben. Stelpt de vrouwen ziekte. De bladeren hebben gelijke kracht en werking welke ook in wijn gekookt en gedronken alle uiterlijke en innerlijke wonden helen. Ze helen ook allerlei zweren, schaden en lopende gaten, daarmee gewassen of dat kruid gedord en gepoederd en in diezelfde gestrooid. Dat kruid groen tevoren gekneusd en opgelegd heelt allerlei schaden. In summa, de wondartsen maken uit dit kruid in witte wijn gekookt een heilzame wonddrank en vooral zo ze Alchemilla, sanikel, Agrimonia, penningkruid en addertongetje daartoe doen. [467, 468, 469]

Von Taubnessel. Cap. CLXXVII.

(A) Namen.

Taub oder Todtnessel würdt vom Plinio Lamium genent. Zů unsern zeiten Uτtica iners et moτtua, darvon auch die Teütschen namen herkommen. Sie ist aber derhalben also genent, das jhτe bletter gantz todt seind, und niemands der sie angreifft, bτennen.

Geschlecht.

Der Todtennessel seind dτeyerley geschlecht. Eins hat weisse blůmen, unnd diþ ist fürnemlich das recht Lamium. Das ander hat geel, das dτitt purpurbτaun blůmen. Haben inn den blettern keinen sonderlichen underscheyd, seind deþhalb under einem gemâl begriffen.

(B) Gestalt.

Die bletter der Taubennessel seind der bτennenden unnd rechten Nessel nit seer ungleich, doch kleiner, ringþumbher zerkerfft, auch etwas weisser, bτennen nit. Der stengel ist vierecket, mit weissen, geelen, oder purpurbτaunen blůmen geringþumb bekleydt. So sie abfallen bτingen sie jhτen schwartzen samen. Die wurtzel ist zasecht. Das gantz kraut hat ein starcken geruch.

Statt irer wachsung.

Dise Nessel wachsen allenthalben an den wegen, und bey den zeünen.

Zeit.

(C) Die Todtennessel blüen vom Meyen an fast den gantzen summer auþ, fürnemlich die weissen und purpurbτaunen.

Die natur und complexion.

Die Taubennessel seind warm und trucken, wie andτe geschlecht der Nesseln.

Krafft und würckung.

Der Todtennessel bletter zerstossen und übergelegt, zerteylen und verzeren allerley geschwulst, krôpff, knollen oder beulen. Sie stellen auch das blůten auþ der nasen, hinden auff den nack gelegt oder gebunden. Gedachte Nesseln dôτrt und gepulvert, in die wunden, alte schâden, und fisteln gestrewet heylet dieselben. Jn summa, die Todtennessel haben fast einerley würckung wie die andern Nessel.

Van dovenetel. Kapittel 177.

Namen.

Dove of dode netel wordt van Plinius Lamium genoemd. In onze tijden Urtica iners en mortua waarvan ook de Duitse namen komen. Ze is echter derhalve alzo genoemd dat zijn bladeren gans dood zijn en niemand die ze aangrijpt branden.

Geslacht.

Van de dovenetel zijn drie geslachten. Een heeft witte bloemen en dit is voornamelijk de echte Lamium. (Lamium album) De andere heeft gele, (Lamiastrum galeobdolon) de derde purperbruine bloemen. (Lamium maculatum) Hebben in de bladeren geen bijzonder onderscheid, zijn derhalve onder een tekening begrepen.

Vorm.

De bladeren van de dovenetel zijn de brandende en echte netel niet zeer ongelijk, doch kleiner, rondom gekerfd, ook wat witter en branden niet. De stengel is vierkantig en met witte, gele of purperbruine bloemen rondom bekleed. Zo ze afvallen brengen ze hun zwarte zaden. De wortel is vezelig. Dat ganse kruid heeft een sterke reuk.

Hun groeiplaats.

Deze netels groeien overal aan de wegen en bij de tuinen.

Tijd.

De dovenetels bloeien van mei aan vast de ganse zomer door, voornamelijk de witte en purperbruine.

De natuur en samengesteldheid.

De dovenetels zijn warm en droog zoals andere geslachten der netels.

Kracht en werking.

De dovenetel bladeren gestoten en opgelegd verdelen en verteren allerlei zwellingen, krop, knollen of builen. Ze stelpen ook dat bloeden uit de neus, achter op de nek gelegd of gebonden. Gedachte netels droog en gepoederd in de wonden, oude schaden en lopende gaten gestrooid helen diezelfde. In summa, de dode netels hebben vast een en dezelfde werking zoals de andere netels.

Von Flachsz. Cap. CLXXVIII.

(A) Namen.

Flachþ würt von den Gτiechischen und Lateinischen Linum genent, daher kompt es das er auch auff Teütsch würdt von ettlichen Lein geheyssen.

Gestalt.

Flachþ hat einen zarten stengel, mit schmalen langen spitzigen blettlin bekleydet. Am gipffel desselbigen gewindt es schôn liechtblaw blůmen. So die abfallen werden darauþ runde knôpfflin oder bollen, darinn ist der glatt, bτaun, bτeyt samen.

Statt seiner wachsung.

Der Flachþ würt in Teütschen landen schier allenthalben gezilet in âckern und gârten. Wechþt gern im feyþten und weychen erdtrich, ist doch den âckern schedlich, wie auch sôlchs der Poet Virgilius hat angezeygt. [470, 471]

(B) Zeit.

Der Flachs würt zů summers zeiten auþgezogen, blüet aber im Bτachmonat. Er můþ zwar vil plag unnd marter leiden, ehe unnd er dahin kompt das tůch darauþ gemacht würt.

Die natur und complexion.

Der Flachþsamen, der am fürnemlichsten gebτaucht würt zů der artzney, ist warm in ersten grad, und in der feüchte und trückne mittelmâssig.

(C) Die krafft und würckung.

Der Leinsamen hat gleiche krafft und würckung mit dem Fenogræco. Jn wasser, hônig, und ôl gesotten, und pflaster weiþ übergelegt, erweycht und verzert er allerley beulen. Row zerstossen und angestrichen, vertreibt er allerley mâler under dem angesicht. Mit laug vermischt und übergelegt, verzert er die ohτmützel und erweycht allerley herte geschwulst. Mit hônig vermischt, und ein latwerg darauþ gemacht, und jngenommen, reyniget er die bτust, und miltert den hůsten. Bτingt lust zů den natürlichen wercken mit Pfeffer und hônig vermischt, ein kûchen darauþ gemacht, und gessen. Diser samen mit Kressen und hônig in gleicher maþ vermischt und übergelegt, heylt und nimpt hinweg die rauhen scharpffen negel. So yemand an dârmen oder der můter versert wer, der sol Leinsamen (D) sieden, und das gesotten wasser zů einer clystier bτauchen in bauch oder in die můter. Leinsamen aber gessen ist dem magen wider, verhindert die dewung, und macht vil blâst. Der safft von disem samen scherpfft das gesicht. Er ist treffenlich gůt in wasser und ôl gesotten zů den halþ geschwâren, auþwendig übergeschlagen. So man disen samen rôstet, stellt er die roten rhůr, und den bauchfluþ mit essig vermischt übergelegt. Er ist treffenlich gůt mit weinbeerlin gessen den schwindsüchtigen. Mit feigen vermischt zeitigt er allerley beulen und geschwâr. Mit der wurtzel des wilden Cucumers vermengt und übergelegt, zeücht er alles so im leib ist herauþ, als seind bein, splitter, und dergleichen. Jn wein gesotten und die wunden darmit gewâschen, verhûtet er das die schâden nit weiter umb sich fressen.

Van vlas. Kapittel 178. (Linum usitatissimum)

Namen.

Vlas wordt van de Grieken en Latijnen Linum genoemd, vandaar komt het dat het ook op Duits wordt van ettelijke lijn geheten.

Gestalte.

Vlas heeft een zachte stengel met smalle lange spitse blaadjes bekleedt. Aan de top van die gewint het schone lichtblauwe bloemen. Zo die afvallen worden daaruit ronde knopjes of bollen, daarin is het gladde, bruine brede zaad.

Zijn groeiplaats.

Het vlas wordt in Duitse landen schier overal geteeld in akkers en hof. Groeit graag in vet en week aardrijk, is toch de akkers schadelijk zoals ook zulks de poëet Vergilius heeft aangetoond. [470, 471]

Tijd.

Het vlas wordt in zomerse tijden uitgetrokken, bloeit echter in juni. Het moet wel veel plagen en martelingen leiden eer en het daarheen komt dat doeken daaruit gemaakt worden.

De natuur en samengesteldheid.

De vlaszaden, die het voornaamste gebruikt worden tot de artsenij, zijn warm in eerste graad en in de vochtigheid en droogte middelmatig.

De kracht en werking.

De vlaszaden hebben gelijke kracht en werking met de Trigonella foenum-graecum. In water, honing en olie gekookt en pleistervormig opgelegd weken en verteren ze allerlei builen. Rauw gestoten en aangestreken verdrijft het allerlei plekken onder het aangezicht. Met loog vermengt en opgelegd verteert het de oorzweren en weekt allerlei harde zwellingen. Met honing vermengt en een likkepot daaruit gemaakt en ingenomen reinigt het de borst en mildert de hoest. Brengt lust tot de natuurlijke werken, met peper en honing vermengt en een koek daaruit gemaakt en gegeten. Deze zaden met kersen en honing in gelijke mate vermengt en opgelegd heelt en neemt weg de ruwe scherpe nagels. Zo iemand aan darmen of de baarmoeder bezeerd wordt die zal vlaszaden zieden en dat gekookte water tot een klysma gebruiken in buik of in de baarmoeder. Vlaszaden echter gegeten is de maag tegen, verhindert de verduwen en maakt veel opblazingen. Dat sap van deze zaden scherpt dat gezicht. Het is voortreffelijk goed in water en olie gekookt tot de hals zweren, uitwendig omgeslagen. Zo men deze zaden roostert stelpt het de rode loop en de buikvloed met azijn vermengt opgelegd. Het is voortreffelijk goed met wijnbesjes gegeten de duizelige. Met vijgen vermengt rijpt het allerlei builen en zweren. Met de wortel der wilde komkommer vermengt en opgelegd trekt het alles zo in lijf is eruit zoals zijn benen, splinters en dergelijke. In wijn gekookt en de wonden daarmee gewassen behoedt het dat die schaden niet verder om zich vreten.

Von Bτunnenleberkraut. Cap. CLXXIX.

(A) Namen.

Brunnenleberkraut oder Steinleberkraut ist darumb also genent woτden, das es sein wonung in den tieffen kalten bτunnen und felsen hat. Von den Gτiechen und Lateinischen würt es Lichen geheyssen. Jn den Apotecken nent mans Hepaticam. Uτsach sôlcher namen findt man im Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Steinleberkraut fladert und kreucht weit umb sich, mit vil schûpechten feyþten blettern, (B) nit anderst dann die zitterflechten am leib, daher es auch Lichen ist genent woτden. Dise bletter seind auff einer seiten grûn, auff der andern bτaunlecht. Under den blettern tringen und wachsen herfür feyþte, kurtze und dünne stylen, als netzfâden. Auff einem yeden styl sicht man ein schôns râdle sitzen, gefoτmiert wie ein klein sternlin. Die wurtzel dises krauts ist nit anderst dann ein reyne harechte weyche wollen, darmit es sich an die felsen der bτunnen knüpfft.

Statt seiner wachsung.

Bτunnenleberkraut wechþt auff den feüchten schmeckenden felsen und steinen, auch in den tieffen kalten bτunnen. [472, 473]

(C) Zeit.

Jm Bτachmonat und Hewmonat findt mans diser gestalt mit seinen râdlin oder sternlin wachsen.

Die natur und complexion.

Bτunnenleberkraut ist kalter unnd truckner natur, wie wir sôlchs uτsachen haben in dem Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt.

Die krafft und würckung.

Das bτunnenleberkraut grûn zerstossen, unnd über die wunden gelegt, stellet das blůt, und lescht alle unnatürlich hitz. Es heylt auch diser gestalt zerstossen und angestrichen die flechten. Mit hônig vermischt und angestrichen, vertreibt es die bôsen farb denen so die geelsucht gehabt haben. Jnn wein gesotten und im mund gehalten, stillt es den hauptfluþ der stâts herab in den hals fellt. Es vertreibt auch allerley mâler des leibs, angestrichen.

Van bronnenleverkruid. Kapittel 179. (Marchantia polymorpha)

Namen.

Bronnenleverkruid of steenleverkruid is daarom alzo genoemd geworden omdat het zijn woning in de diepe koude bronnen en rotsen heeft. Van de Grieken en Latijnen wordt het Lichen geheten. In de apotheken noemt men het Hepaticam. Oorzaak zulke namen vindt men in Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Steenleverkruid fladdert en kruipt wijdt om zich met veel schubachtige vette bladeren, niet anders dan die trilvlechten aan lijf, vandaar het ook Lichen is genoemd geworden. Deze bladeren zijn op een zijde groen, op de andere bruinachtig. Onder de bladeren dringen en groeien voort vette, korte en dunne stelen als netvezels. Op elke steel ziet men een schoon radje zitten, gevormd zoals een klein sterretje. De wortel van dit kruid is niet anders dan een reine haarachtige weke wol waarmee het zich aan de rotsen der bronnen knoopt.

Zijn groeiplaats.

Bronnenleverkruid groeit op de vochtige ruikende rotsen en stenen, ook in de diepe koude bronnen. [472, 473]

Tijd.

In juni en juli vindt men het deze gestalte met zijn radje of sterretje groeien.

De natuur en samengesteldheid.

Bronnenleverkruid is koude en droge natuur zoals we zulke oorzaken hebben in de Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

De kracht en werking.

Dar bronnenleverkruid groen gestoten en over de wonden gelegd stopt dat bloeden en lest alle onnatuurlijke hitte. Het heelt ook deze gestalte gestoten en aangestreken de chronische huiduitslag. Met honing vermengt en aangestreken verdrijft het de boze kleur diegenen zo de geelzucht gehad hebben. In wijn gekookt en in mond gehouden stilt het de hoofdvloed die steeds af in de hals valt. Het verdrijft ook allerlei plekken der lijf, aangestreken.

Vom zamen Bingelkraut. Cap CLXXX.

(A) Namen.

Das zam Bingelkraut würt von ettlichen Mercurius kraut unnd Kůwurtz geheyssen. Von den Gτiechen Linozostis, zů Latein Mercurialis. Unnd das darumb, das von dem Mercurio sol erfunden sein.

Geschlecht.

Des zamen Bingelkrauts, gleich wie des wilden, seind zweyerley geschlecht, mennle und weible. Haben keinen sonderlichen underscheyd, dann allein im samen. Wiewol auch die bletter am mennle, ettwas schwertzer seind dann des weiblins.

(B) Gestalt.

Bingelkraut hat bletter wie das groþ Basilgen kraut, oder Tag und nacht, doch kleiner. Sein stengel unnd âstlin haben vil gleych oder knoden, auþ welchen die bletter entspτingen. Des mennle bτingt bey den gleychen seinen samen, der ist rund und rauch, ye zwey und zwey kôτnlin, als zwey hôdlin neben einander. Das weible aber hat ein zůsamen getrungen samen auþ vilen kôτnern wie ein klein treublin. Fellt etwan on samen ab. Die wurtzel ist zasecht. Das gantz kraut wechþt selten über anderhalb spannen hoch.

Statt irer wachsung.

(C) Die Bingelkreüter wachsen in gârten dahin mans pflantzt, und in den weingârten. Besamet sich alle jar selbs, allso das sie nit wol, wo mans ein mal hinpflantzt, môgen auþgereüt und vertilget werden.

Zeit.

Jm Augstmonat bτingt diþ Bingelkraut seinen samen.

Die natur und complexion.

Bingelkreüter seind warm und trucken im ersten grad.

Die krafft und würckung.

Beyde mennle unnd weible wie andere grûne kreüter gessen, machen einen linden bauch und stůlgang. Jn wasser gesotten, und dasselbig getruncken, purgiert und treibt auþ durch den stůlgang die gallen, und das wasser. Man sagt [474, 475, 476] (D) wann das weible zerstossen, und den weibern nach der reynigung in die můter gethon werde, sollen sie tôchterle empfangen. Und herwiderumb das mennle der gestalt gebτaucht, sollen sie knâble geberen. Gleiche würckung sol auch der safft haben, mit sûssem wein nach der reynigung getruncken. Unnd die bletter mit ôl und saltz gesotten, oder row mit essig gessen. Mit hônig in die můter gethon, bτingen sie den frawen jre zeit, und treiben das nachbürdlin. Der safft vom Bingelkraut in die ohτen gethon, bτingt das gehôτ. Die bletter zerstossen unnd übergelegt, treiben den harn, und seind der blasen nützlich. Die Bingelkreüter grûn zerstossen und übergelegt, verzeren und zerteylen knollen und geschwulst.

Van tam bingelkruid. Kapittel 180.

Namen.

Dat tamme bingelkruid wordt van ettelijke Mercurius kruid en koeienkruid geheten. Van de Grieken Linozostis, in Latijn Mercurialis. En dat daarom dat het van Mercurius zal gevonden zijn.

Geslacht.

Van de tamme bingelkruiden, gelijk zoals de wilde, zijn twee geslachten, mannetje en wijfje. (Mercurialis annua, tweehuizig) Hebben geen bijzonder onderscheid, dan alleen in zaden. Hoewel ook de bladeren aan mannetje wat zwarter zijn dan van het wijfje.

Vorm.

Bingelkruid heeft bladeren zoals het grote basielkruid of glaskruid, doch kleiner. Zijn stengels en takjes hebben veel leden of knopen waaruit die bladeren ontspringen. Dat mannetje brengt bij de leden zijn zaden, dat is rond en ruw elke twee en twee korreltjes zoals twee balletjes naast elkaar. Dat wijfje echter heeft een tezamen gedrongen zaad uit vele korrels zoals een klein druifje. Valt wat zonder zaden af. De wortel is vezelig. Dat ganse kruid groeit zelden over vijfentwintig cm hoog.

Hun groeiplaats.

De bingelkruiden groeien in hof waarheen men het plant en in de wijnhoven. Zaait zich alle jaar zelf alzo dat ze niet goed waar men het eenmaal heen plant mag uitgeroeid en verdelgd worden.

Tijd.

In augustus brengt dit bingelkruid zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Bingelkruiden zijn warm en droog in eerste graad.

De kracht en werking.

Beide mannetje en wijfje zoals andere groene kruiden gegeten maken een zachte buik en stoelgang. In water gekookt en datzelfde gedronken purgeert en drijft uit door de stoelgang de gal en dat water. Men zegt [474, 475, 476] wanneer dat wijfje gestoten en de wijven na de reiniging in de baarmoeder gedaan wordt zullen ze dochtertjes ontvangen. En zo ook dat mannetje die gestalte gebruikt zullen ze knaapjes baren. Gelijke werking zal ook het sap hebben, met zoete wijn na de reiniging gedronken. En de bladeren met olie en zout gekookt of rauw met azijn gegeten. Met honing in de baarmoeder gedaan brengen ze de vrouwen hun tijd en drijven de nageboorte. Dat sap van bingelkruid in die oren gedaan brengt dat gehoor. De bladeren gestoten en opgelegd drijft de plas en zijn de blaas nuttig. De bingelkruiden groen gestoten en opgelegd verteren en verdelen knollen en zwellingen.

Von Roszmarin. CLXXXI.

(A) Namen.

Roþmarin würt von den Gτiechen Libanotis, von Lateinischen Rosmarinus genent, welcher name in den Apotecken verharτet ist. Der Roþmarin aber darvon wir hie schτeiben, ist mit einem zůsatz genent Rosmarinus coτonaria, darumb das man denselbigen seer zů den krentzen gebτaucht hat, und noch tâglich bτaucht. Uτsachen anderer namen findt man im Latein durch uns gnůgsam anzeygt.

Gestalt.

Der Roþmarin hat kleine reiþlin, die seind mit vilen schmalen langen unnd zarten bletlin besetzt, welche auff der seiten gegen der erden gantz weiþfarb, auff der ôbersten aber fast grûn seind, eins gůten und starcken geruchs. Seine blůmen seind weiþ mit ein wenig blaw vermischt, im angriff zâch wie hartz. Nach der blůst kompt herfür ein kleiner samen. Die wurtzel ist schwartz und zasecht.

Statt seiner wachsung.

Bey uns Teütschen zilet man den Roþmarin in gârten unnd scherben. Jnn Franckreich, in der Pτovintz, Delphinat unnd Langedock genent, wechþt er überflüssig, also das die inwoner daselbst kein ander holtz bτennen.

Zeit.

Der Roþmarin blüet im jar zwey mal, im Lentzen unnd Herbst. Mag derhalben zů disen zeiten gesamlet werden.

Die natur und complexion.

Roþmarin ist warm und trucken, das man auþ dem geschmack und seiner würckung wol kan abnemen.

(C) Die krafft und würckung.

Roþmarin in wasser gesotten, und zů moτgens früe voτ der ûbung getruncken heylet die geelsucht. Roþmarin reyniget und zerteylt. Jst gůt so er gebτent würt, und der rauch in den hals und nasen empfangen, für den hůsten und flüþ des haupts. Das hauþ zur zeit der Pestilentz mit Roþmarin gereücht, vertreibt darinn die bôsen lüfft. Der Roþmarin sterckt das hirn, und allerley sinn, in sonderheyt die gedechtnuþ. Er ist auch gůt zů den zitternden unnd lamen glidern. Bτingt wider die spτaach. Das alles aber thůt fürnemlich die zucker oder Conserva von den blûmlin des Roþmarins gemacht. [477, 478, 479]

Van rozemarijn. 181. (Rosmarinus officinalis)

Namen.

Rozemarijn wordt van de Grieken Libanotis, van Latijnen Rosmarinus genoemd welke naam in de apotheken verhard is. De rozemarijn echter waarvan we hier schrijven is met een toevoeging genoemd Rosmarinus coronaria, daarom dat men diezelfde zeer tot de kransen gebruikt heeft en noch dagelijks gebruikt. Oorzaken andere namen vindt men in Latijn door ons voldoende aangetoond.

Gestalte.

De rozemarijn heeft kleine twijgjes, die zijn met vele smalle lange en zachte blaadjes bezet welke op de zijde tegen de aarde gans witkleurig, op de bovenste echter vast groen zijn, een goede en sterke reuk. Zijn bloemen zijn wit met een weinig blauw vermengt, in aangrijpen taai zoals hars. Na de bloei komt voort een klein zaad. De wortel is zwart en vezelig.

Zijn groeiplaats.

Bij ons Duitsers teelt men de rozemarijn in hof en potten. In Frankrijk, in de Provence, Delphinat en Languedock genoemd, groeit het overvloedig alzo dat de inwoners daar geen ander hout branden.

Tijd.

De rozemarijn bloeit in jaar tweemaal, in lente en herfst. Mag derhalve in deze tijden verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

Rozemarijn is warm en droog dat man uit de smaak en zijn werking goed kan afnemen.

De kracht en werking.

Rozemarijn in water gekookt en ‘s morgens vroeg voor de oefening gedronken heelt de geelzucht. Rozemarijn reinigt en verdeelt. Is goed zo het gebrand wordt en de rook in de hals en neus ontvangen voor de hoest en vloed der hoofd. Dat huis in tijd van de pest met rozemarijn gerookt verdrijft daarin de boze lucht. De rozemarijn versterkt de hersens en allerlei geest en vooral de gedachtenis. Het is ook goed tot de sidderende en lamme leden. Brengt weer de spraak. Dat alles echter doet voornamelijk de suiker of konserf van de bloempjes van rozemarijn gemaakt. [477, 478, 479]

Von Beinhôltzlin. Cap. CLXXXII.

(A) Namen.

Beinhôltzlin würt mit andern namen auch genent, dann ettlich nennens Mundholtz, ettlich Rein oder Schůlweiden, die anderen Hartrigel. Zů Latein ist es Ligustrum genent. Den Apoteckern ist es gantz unbekant.

Gestalt.

Beinhôltzlin ist ein klein bôumlin, welches bletter des ôlbaums oder Weiden blettern gleich seind, allzeit zwey gegen einander. Die blůmen seind schneeweiþ, und eins starcken geruchs, die steen getrungen bey einander als die trauben. So sie abfallen gewindt es beer die seind inn der erste grûn, nachfolgends werden sie schwartz, aller gestalt fast den trauben gleich.

(B) Statt seiner wachsung.

Beinhôltzlin ist gantz gemein in unserm Teütschen land, dann es in allen hecken wechþt, und derhalben verâchtlich gehalten würdt. Das Virgilius recht darvon geschτiben hat, wie niemands seine schône weissen wolriechenden blůmen aufflâse, sonder man laþ sie abfallen, und lâþ doch vleissig auff die Bτombeer, die so schwartz seind.

Zeit.

Blüet im Meyen und Bτachmonat, im Herbst aber werden seine beer zeitig.

Die natur und complexion.

Beinhôltzlin hat ein vermischte natur unnd complexion, dann sie zum teyl warm und feücht, zum teyl auch kalt und trucken ist, wie wir sôlchs weitleüffiger in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt.

(C) Die krafft und würckung.

Der safft vom Beinhôltzlin ist nützlich den nerven, gleychen, unnd zů dem frost. Gedachter safft heylet fürnemlich die geschwâr des munds, unnd der gemechten. Gleiche krafft haben auch die bletter inn wein gesotten, oder gekewet. Die beer sollen die leüþ vertreiben. Sie heylen den zipff der hennen und hûner. Die bletter zerstossen und übergelegt, heylen den bτandt.

Van beenhoutje. Kapittel 182. (Ligustrum vulgare)

Namen.

Beenhoutje wordt met andere namen ook genoemd, dan ettelijke noemen het mondhout, ettelijke Rein of schoolwilg, de anderen hardregel. In Latijn is het Ligustrum genoemd. De apothekers is het gans onbekend.

Gestalte.

Beenhoutje is een klein boompje welke bladeren de olijvenboom of wilgenbladeren gelijk zijn, altijd twee tegen elkaar. De bloemen zijn sneeuwwit en een sterke reuk, die staan gedrongen bij elkaar zoals de druiven. Zo ze afvallen gewint het bessen die zijn in het eerste groen, daarna worden ze zwart, alle gestalte vast de druiven gelijk.

Zijn groeiplaats.

Beenhoutje is gans algemeen in ons Duitse land, dan het in alle hagen groeit en derhalve verachtelijk gehouden wordt. Dat Vergilius recht daarvan geschreven heeft dat niemand zijn schone witte welriekende bloemen plukt, maar men laat ze afvallen en plukt doch vlijtig op de bramen die zo zwart zijn.

Tijd.

Bloeit in mei en juni, in herfst echter worden zijn bessen rijp.

De natuur en samengesteldheid.

Beenhoutje heeft een vermengde natuur en samengesteldheid, dan ze voor een deel warm en vochtig, voor een deel ook koud en droog is zoals we zulks wijdlopig in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

De kracht en werking.

Het sap van beenhoutje is nuttig de nerven, leden en tot de vorst. Gedacht sap heelt voornamelijk de zweren der mond en de geslachten. Gelijke kracht hebben ook de bladeren in wijn gekookt of gekauwd. De bessen zullen de luizen verdrijven. Ze helen de zip der hennen en hoenders. De bladeren gestoten en opgelegd helen de brand.

Von kleinem Monkraut. Cap. CLXXXIII.

(A) Namen.

Wie diþ kreütlin so wir klein Monkraut nennen, sey von den allten geheyssen woτden, ist mir noch nit gnůgsam bewüþt, darumb lassen wirs noch bey dem gemeinen namen Lunaria minoτ bleiben, so lang und vil biþ ich oder ander den rechten namen erkündigen. Stet aber wol darauff das diþ kreütlin, wie auch andere mehτ, den alten sey unbekant gewesen.

Gestalt.

Klein Monkraut hat einen runden stengel, welcher zů beyden seiten mit sechs oder siben runden blettlin, der gestalt nach einem hertzen gleich, umbgeven und bekleydet ist. Underhalb diser bletter schleufft ein anderer stengel herauþ, der wechþt etwas in die hôhe, und teylt sich oben in ettlich âstlin, daran es seine blůmen und samen bτingt. Die wurtzel ist zasecht. [480, 481]

(B) Statt seiner wachsung.

Das klein Monkraut wechþt nit allenthalben, sonder ist seltzam, würt aber gemeinlich an den graþechten bergen gefunden, als umb Tübingen am Osterberg, da es dann überflüssig wechþt.

Zeit.

Das kreütlin kumpt im Meyen herfür, und bleibt biþ in den Bτachmonat, darnach verschwindt es, und würt nit mehτ gefunden.

(C) Die natur und complexion.

Diþ Monkraut ist kalter unnd truckner natur, wie man dann das auþ den geschmack kan abnemen.

Die krafft und würckung.

Die bletter zerstossen und übergelegt, heylen wunden. Dieselbigen gesotten und getruncken, stellen den frawen jre kranckheyt, in sonderheyt aber den weissen fluþ. Die Alchimisten treiben mit disem kraut auch jhτ abentheür.

Van klein maankruid. Kapittel 183. (Botrychium lunaria)

Namen.

Hoe dit kruidje zo we klein maankruid noemen, is van de ouden geheten geworden is me noch niet voldoende bewust, daarom laten we het noch bij de gewone naam Lunaria minor blijven zo lang en veel tot ik of anderen de rechte namen verkondigen. Staat echter wel daarop dat dit kruidje, zoals ook andere meer, de ouden is onbekend geweest.

Gestalte.

Klein maankruid heeft een ronde stengel welke aan beide zijden met zes of zeven ronde blaadjes, naar de gestalte een hart gelijk, omgeven en bekleed is. Onder deze bladeren sluipt een andere stengel uit die groeit wat in de hoogte en deelt zich boven in ettelijke takjes waaraan het zijn bloemen en zaden brengt. De wortel is vezelig. [480, 481]

Plaats van zijn groei.

Dat kleine maankruid groeit niet overal, maar is zeldzaam, wordt echter gewoonlijk aan de grasachtige bergen gevonden zoals om Tubingen aan Osterberg daar het dan overvloedig groeit.

Tijd.

Dat kruidje komt in mei voort en blijft tot in juni, daarna verdwijnt het en wordt niet meer gevonden.

De natuur en samengesteldheid.

Dit maankruid is koude en droge natuur zoals men dan dat uit de smaak kan afnemen.

De kracht en werking.

De bladeren gestoten en opgelegd helen wonden. Diezelfde gekookt en gedronken stelpen de vrouwen hun ziekte en vooral echter de witte vloed. De alchimisten drijven met dit kruid ook hun avontuur.

Von Pfefferkraut. CLXXXIIII.

(A) Namen.

Pfefferkraut würt bey den Gτiechen und Lateinischen Lepidium, zů unsern zeiten Piperitis genent, doch ist es nit das kraut so Plinius Piperitim nennet, wie wir an seinem oτt wôllen klârlicher anzeygen. Es seind etlich die heyssen diþ kraut Raphanum, darumb das seine bletter dem Mehτrettich gleich seind, wie wir sôlchs weitleüffiger im Latein haben angezogen.

Gestalt.

Pfefferkraut hat einen runden stengel, der würt etwan zwo elen lang. Seine bletter seind den Loτberbaum blettern nit unânlich, doch weycher und grôsser, zů ringþumbher zerkerfft, am gschmack gantz scharpff wie der Pfeffer. Am stengel wachsen vil kleiner weisser blûmlin, unnd so dise abfallen kompt herfür der klein same. Die wurtzel ist lang und schlecht.

(B) Statt seiner wachsung.

Pfefferkraut würt in gârten gepflantzt, und wo es ein mal hin kompt, ist es nit wol zů vertreiben.

Zeit.

Das Pfefferkraut blüet im Bτachmonat unnd Hewmonat, nachfolgends bτingt es seinen samen.

Die natur und complexion.

Das Pfefferkraut ist warm im vierdten grad, wie der Gartenkreþ, ist aber weniger trucken.

(C) Die krafft und würckung.

Pfefferkraut bτaucht man fürnemlich mit saltz unnd essig zů den saltzen. Die bletter eüsserlich gebτaucht zerstossen unnd übergelegt, seind seer scharpff, und etzen. Pfefferkraut gestossen mit Alantwurtzel über die hüfft gelegt, und ein viertheyl stund dτob gelassen, erweckt kleine blâterlin, unnd benimpt den weetagen derselbigen. Auff das miltz gelegt, thůts dergleichen. Es vertreibt auch allerley masen under dem angesicht, und sonst an dem leib, übergelegt, doch friþt es voτhin die haut hinweg. Die wurtzel an hals gehenckt, benimpt den weetagen der zân. Und in summa, hat alle würckung des Gartenkressen. [482, 483]

Van peperkruid. 184. (Lepidium latifolium)

Namen.

Peperkruid wordt bij de Grieken en Latijnen Lepidium, in onze tijden Piperitis genoemd, doch is het niet dat kruid zo Plinius Piperitim noemt zoals we aan zijn oord willen duidelijker aantonen. Er zijn ettelijke die heten dit kruid Raphanum, daarom dat zijn bladeren het mierikskruid gelijk zijn zoals we zulks wijdlopig in Latijn hebben aangetoond.

Gestalte.

Peperkruid heeft een ronde stengel, die wordt ongeveer twee ellenbogen lang. Zijn bladeren zijn de laurierboom bladeren niet ongelijk, doch weker en groter, rondom gekerfd, aan smaak gans scherp zoals de peper. Aan de stengel groeien veel kleine witte bloempjes en zo deze afvallen komt voort dat klein zaad. De wortel is lang en recht.

Zijn groeiplaats.

Peperkruid wordt in hof geplant en waar het eenmaal heen komt is het niet goed te verdrijven.

Tijd.

Dat peperkruid bloeit in juni en juli, daarna brengt het zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Dat peperkruid is warm in vierde graad zoals de tuinkers, is echter minder droog.

De kracht en werking.

Peperkruid gebruikt men voornamelijk met zout en azijn tot de sausen. De bladeren uiterlijk gebruikt, gestoten en opgelegd zijn zeer scherp en branden. Peperkruid gestoten met alantwortel over de voeten gelegd en een kwartier daarop gelaten wekt op kleine blaartjes en beneemt de pijnen van diezelfde. Op de milt gelegd doet het dergelijke. Het verdrijft ook allerlei mazelen onder het aangezicht en verder aan het lijf, opgelegd, doch vreet het daarvoor de huid weg. De wortel aan hals gehangen beneemt de pijnen der tanden. En in summa, heeft alle werking der tuinkersen. [482, 483]

Von weisz Hoτnungszblůmen. Cap. CLXXXV.

(A) Namen.

Weiþ Hoτnungþblůmen haben jhτen namen daher, das sie früe im Hoτnung herfür kommen. Werden auch Mertzen blůmen genent, darumb das sie im anfang des Mertzen am volkommlichsten gesehen werden. Theophτastus hat dise schône liebliche blůmen Leucoion, Plinius Violam albam, das ist, weiþ veiel, genent, der uτsachen halben das sie riechen wie die Mertzen Violen.

Gestalt.

Weiþ Hoτnungþblům hat kraut und bletter wie der Lauch, doch zârter und linder, die kriechen auþ der wurtzel, welche ist eim Zwibel gleich. Der styl oder stengel ist rund, dünn und bintzecht, spannen hoch. Auff demselbigen wachsen (B) zwo oder dτey blůmen, die seind von farben weiþ, eines lieblichen geruchs wie die Mertzen Veiel, und vergleicht sich ein yede einer schellen oder Cymbalen mit sechs spitzlin, die seind auþwendig mit geelgrûnen trôpfflin bespτengt, inwendig aber in blůmen findt man in einer yeden sechs saffrangeele kôpfflin, die steen auff kleinen fâden. Nach abfallung der blůmen erscheinen auff dem gipffel der stengel kôpfflin, in der grôsse einer Haselnuþ, mit geelem runden glatten samen auþgefüllt, der vergleicht sich ettlicher massen dem geelen Gartensenff.

Statt seiner wachsung.

Die weiþ Hoτnungþblům wechþt gern in schattechten finstern oτten unnd wâlden, in sonderheyt die neben dem wasser ligen, als umb Tübingen oberhalb dem closter Bebenhůsen ist ein oτt da wechþt sie überflüssig. Man pflantzt (C) sie auch in gârten.

Zeit.

Die Hoτnungþblůmen, wie oben angezeygt, thůn sich gar bald im Hoτnung herfür, nemlich wann ein warmer winter ist umb Valentini. Jm anfang des Mertzen seind sie volkommen. Jm Apτillen bτingen sie jren samen in den kôpfflin wie angezeygt. Gegen dem Meyen verschwindt das kraut, stengel und samen, bleibt allein die zwibelwurtz im grund unversert.

Die natur und complexion.

Die wurtzel der Hoτnungþblůmen zeücht zůsamen und trücknet, wie ander Zwibelwurtzel, Bulbi genent.

Die krafft und würckung.

Die Hoτnungþblůmen haben noch zur zeit, so vil unnd mir bewüþt, keinen bτauch in der artzney, aber dieweil sie zůsamen zeücht unnd verzert, mag mans bτauchen wie andere Zwibelwurtzel zů heylung der allten schâden, doch die voτhin gereyniget seind. [484, 485, 486, 487, 488]

Van witte februaribloemen. Kapittel 185.

(Leucojum vernum, Galanthus nivalis)

Namen.

Witte februaribloemen heeft zijn naam vandaar dat ze vroeg in februari voortkomen. Worden ook maartse bloemen genoemd daarom dat ze in aanvang van maart het volkomenste gezien worden. Theophrastus heeft deze schone lieflijke bloem Leucoion, Plinius Violam albam, dat is witte viool genoemd, vanwege de oorzaak dat ze ruiken zoals de maartse violen.

Gestalte.

Witte februaribloem heeft kruid en bladeren zoals de look, doch zachter en weker, die kruipen uit de wortel welke is een ui gelijk. De steel of stengel is rond, dun en biesachtig, zeventien cm hoog. Op dezelfde groeien twee of drie bloemen, die zijn van verf wit, een lieflijke reuk zoals de maartse viool en vergelijkt zich elk een schel of cimbaal met zes spitsjes, die zijn uitwendig met geelgroene druppeltjes gesprengd, inwendig echter in bloemen vindt men in elke zes saffraangele kopjes, die staan op kleine vezels. Na afvallen der bloemen verschijnen op de top der stengels kopjes in der grootte van een hazelnoot met geel rond glad zaad opgevuld, die vergelijkt zich ettelijke mate de gele tuinmosterd.

Zijn groeiplaats.

De witte februaribloem groeit graag in beschaduwde duistere oorden en wouden en vooral die naast het water liggen zoals om Tubingen boven het klooster Bebenhusen is een oord daar groeit ze overvloedig. Men plant ze ook in de hof.

Tijd.

De februaribloemen, zoals boven aangetoond, doen zich erg gauw in februari voort, namelijk wanneer een warme winter is om Valentijn. In aanvang van maart zijn ze volkomen. In april brengen ze hun zaden in de kopjes zoals aangetoond. Tegen mei verdwijnt dat kruid, stengel en zaden, blijft alleen die uien bol in grond onbeschadigd.

De natuur en samengesteldheid.

De wortel der februaribloemen trekt tezamen en droogt zoals ander uienwortels, Bulbi genoemd.

De kracht en werking.

De februaribloemen hebben noch tegenwoordig, zo veel en me bewust, geen gebruik in de artsenij, echter omdat ze tezamen trekt en verteert mag men het gebruiken zoals andere uienwortels tot heling der oude schaden, doch die daarvoor gereinigd zijn. [484, 485, 486, 487, 488]

Von Meerhirsz. Cap. CLXXXVI.

(A) Namen.

Meerhirþ heyþt bey den Gτiechen unnd Lateinischen Lithospermon, daher kompts das er auch Steinsamen von etlichen Teütschen genent würt. Jn den Apotecken würt er Milium solis geheyssen. Welche namen alle disem kraut von seinem samen seind geben woτden, der do gantz hert als ein stein, und schôn weiþ ist.

Geschlecht.

Des Meerhirþ seind zwey geschlecht, zam und wild. Dieselbigen seind einander mit kraut, stengel unnd blůmen gar gleich. Jst allein zwüschen jnen im samen ein underscheyd, dann im zamen ist er gantz glatt unnd weyþ, im wilden aber etwas runtzlecht, anzůsehen wie der gemeinen Ochsenzungen samen.

(B) Gestalt.

Meerhirþ hat bletter die seind spitzig, wie das laub an den ôlbaumen, aber lenger und spitziger. Die gegen der wurtzel steen ligen auff der erden. Seine âst und stengel seind rund, schlecht, dünn, vest, und holtzecht. Oben teylen sie sich auþ in vil neben zincken wie ein klein bôumlin. Zwüschen den neben stengeln und blettern findt man den steinigen samen, der ist rund, klein wie die perlen, ettwan dτey oder voer kôτnlin neben einander herauþ wachsen, nachdem der kleinen weissen blûmle, die diþ kraut bτingt, vil oder wenig gewesen seind. Die wurtzel ist auþwendig gantz rotlecht, sonst schlecht und holtzecht.

Statt seiner wachsung.

(C) Den zamen Meerhirþ zilt man gemeinlich in gârten, wiewol er an ettlichen rauhen oτten auch von sich selbs wachsen ist. Der wild würt allenthalben in den âckern und feldern gefunden.

Zeit.

Der zam blüet im Bτachmonat und Hewmonat. Der wild aber fahet im Meyen an zů blüen, und blüet fast den gantzen summer. Man findt fast allwegen blůst und samen bey einander.

Die natur und complexion.

Der sam des Meerhirþ, welchen man in der artzney bτaucht, ist warm und trucken, wie wir des uτsachen halben haben im Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

(D) Die krafft und würckung.

Der same gepulvert in weissem wein getruncken bτicht den blasen stein, und treibt den harn. Man mag aber auch das kraut wol in wasser sieden und darinn baden, darmit der schmertz gemiltert werde, unnd der harn sein gang môge haben.

Van grote hirs. Kapittel 186. (Lithospermum officinale en Lithospermum arvense of nu Buglossoides arvensis)

Namen.

Grote hirs heet bij de Grieken en Latijnen Lithospermon, vandaar komt het dat het ook steenzaad van ettelijke Duitsers genoemd wordt. In de apotheken wordt het Milium solis geheten. Welke namen alle dit kruid van zijn zaden zijn gegeven geworden die daar gans hard als een steen en schoon wit is.

Geslacht.

Van de zeehirs zijn twee geslachten, tam en wild. Diezelfden zijn elkaar met kruid, stengel en bloemen erg gelijk. Is alleen tussen hen in zaden een onderscheid, dan in de tamme is het gans glad en wit, in de wilde echter wat rondachtig, aan te zien zoals de gewone ossentong zaden.

Vorm.

Zeehirs heeft bladeren die zijn spits zoals dat loof aan de olijfbomen, echter langer en spitser. Die tegen de wortel staan liggen op de aarde. Zijn takken en stengels zijn rond, recht, dun, vast en houtachtig. Boven delen ze zich uit in veel zijscheuten zoals een klein boompje. Tussen de zijstengels en bladeren vindt men de stenige zaden, die zijn rond, klein zoals de parels, wat drie of vier korreltjes naast elkaar eruit groeien, nadat de kleine witte bloempjes die dit kruid brengt veel of weinig geweest zijn. De wortel is uitwendig gans roodachtig, verder recht en houtachtig.

Zijn groeiplaats.

De tamme zeehirs teelt men gewoonlijk in hof, hoewel het aan ettelijke ruwe oorden ook van zichzelf groeit. De wilde wordt overal in de akkers en velden gevonden.

Tijd.

De tamme bloeit in juni en juli. De wilde echter vangt in mei aan te bloeien en bloeit vast de ganse zomer. Men vindt vast altijd bloei en zaden bij elkaar.

De natuur en samengesteldheid.

Dat zaad van de zeehirs, welke men in de artsenij gebruikt, is warm en droog zoals we vanwege de oorzaken hebben in Latijnse kruidenboek aangetoond.

De kracht en werking.

Dat zaad gepoederd in witte wijn gedronken breekt de blaassteen en drijft de plas. Men mag echter ook dat kruid wel in water zieden en daarin baden waarmee de smarten gemilderd worden en de plas zijn gang mag hebben.

Von Weiderich. Cap. CLXXXVII.

(A) Namen.

Weiderich würdt auff Gτiechisch und Lateinisch Lysimachium und Lysimachia genent. Ettlich nennen diþ kraut Salicariam. Hat seinen namen vom kônig Lysimacho überkommen. Jst dem Apoteckern unbekant.

Geschlecht.

Des Weiderichs seind zwey geschlecht, eins mit goldgeelen blůmen, würdt [489, 490, 491] (B) derhalben geel Weiderich genent. Das ander mit bτaunen blůmen und Violen, bτaun Weiderich geheyssen. Under disen zweyen aber ist der geel Weiderich der best in der artzney zů bτauchen. Des bτaunen findt man auch zweyerley geschlecht, wie wir an einem andern oτt wôllen anzeygen. Den underscheyd diser zweyer geschlecht, wôllen wir in jrer gestalt anzeygen.

Gestalt.

Der geel Weiderich bτingt stengel die seind zweyer elen hoch, ecket, unnd rauch. Die bletter seind etwas bτeyter dann an dem bτaunen, gar nach dem laub der Schwalbenwurtz gleich, deren zů zeiten dτey oder vier, auch zwey gegen einander gesetzt seind, welche seer zůsamen ziehen. Die blůmen seind geel on allen geruch, wachsen am ôbersten gipffel des stengels, darauþ werden runde kôτnlin, als Coτiander, die ziehen am geschmack zůsamen. Die wurtzel fladert hin und wider, bτingt vil schôner roter schoþ, darauþ newe stengel werden. Der (C) bτaun Weiderich hat einen stengel der würt auch zweyer elen hoch, des bletter seind schmeler, spitziger und schwertzer, dem Weiden laub gantz ânlich. Bτingt schône bτaune blůmen, wie die bτaunen Veiel. So dieselben abfallen, wachsen hernach lange rotlechte schotten. Die wurtzel ist zasecht.

Statt irer wachsung.

Weiderich wachsen beyde an wâsserigen oτten, auff den wassergestaden, do die Weiden steen.

Zeit.

Blüen im Bτachmonat und Hewmonat, in sonderheyt die geel Weiderich, der bτaun aber weret schier biþ in den Herbstmonat.

Die natur und complexion.

Beyde Weiderich, dieweil sie seer zůsamen ziehen, trücknen sie auch on alles beissen.

(D) Die krafft und würckung.

Der safft auþ der blettern getruckt und getruncken, stellet das blůtspeien, und in einem clystier jngegeben, heylt er die roten rhůr. Deþgleichen thůn auch die bletter in wein gesotten unnd getruncken. Das kraut zerstossen unnd auff die scham gelegt, oder ein woll in dem safft getunckt unnd in die weiblichen scham gethon, stellet der frawen kranckheyt und flüþ. Das kraut in die nasen gethon, stellet das blůten auþ derselbigen. Auff die wunden gelegt, macht es das sie auff hôren zů blůten. Ein rauch von disem kraut gedôτrt gemacht, vertreibt die natern und schlangen, tôdtet auch die mucken und fliegen.

Van Wederik. Kapittel 187.

Namen.

Wederik wordt op Grieks en Latijns Lysimachium en Lysimachia genoemd. Ettelijke noemen dit kruid Salicariam. Heeft zijn naam van koning Lysimachius overkomen. Is de apothekers onbekend.

Geslacht.

Van de wederik zijn twee geslachten, een met goudgele bloemen, wordt [489, 490, 491] derhalve gele wederik genoemd. (Lysimachia vulgaris) De andere met bruine bloemen en violen, bruine wederik geheten. (Epilobium hirsutum) Onder deze twee echter is de gele wederik de beste in der artsenij te gebruiken. Van de bruine vindt men ook twee geslachten zoals we aan een ander oord willen aantonen. Het onderscheid van deze twee geslachten willen we in hun gestalte aantonen.

Gestalte.

De gele wederik brengt stengels die zijn twee ellenbogen hoog, kantig en ruw. De bladeren zijn wat breder dan aan de bruine, erg na het loof het zwaluwkruid gelijk waarvan soms drie of vier, ook twee tegen elkaar gezet zijn welke zeer tezamen trekken. De bloemen zijn geel zonder alle reuk, groeien aan bovenste top der stengels, daaruit worden ronde korreltjes zoals koriander, die trekken aan smaak tezamen. De wortel fladdert her en der, brengt veel schone rode scheuten waaruit nieuwe stengels worden. De bruine wederik heeft een stengel die wordt ook twee ellenbogen hoog, de bladeren zijn smaller, spitser en zwarter, het wilgenloof gans gelijk. Brengt schone bruine bloemen zoals de bruine violen. Zo diezelfde afvallen groeien erna lange roodachtige schotten. De wortel is vezelig.

Hun groeiplaats.

Wederiken groeien beide aan waterige oorden, op de waterplaatsen waar de wilgen staan.

Tijd.

Bloeien in juni en juli en vooral de gele wederik, de bruine echter duurt schier tot in de herfstmaand.

De natuur en samengesteldheid.

Beide wederik, omdat ze zeer tezamen trekken, drogen ze ook zonder alle bijten.

De kracht en werking.

Dat sap uit de bladeren gedrukt en gedronken stopt dat bloedspuwen en in een klysma ingegeven heelt het de rodeloop. Desgelijks doen ook de bladeren in wijn gekookt en gedronken. Dat kruid gestoten en op de schaam gelegd of een wol in het sap gedrenkt en in de vrouwelijke schaam gedaan stopt de vrouwen ziekte en vloeden. Dat kruid in de neus gedaan stopt dat bloeden van diezelfde. Op de wonden gelegd maakt het dat ze ophouden te bloeden. Een rook van deze kruiden gedord gemaakt verdrijft de adders en slangen, doodt ook de muggen en vliegen.

Von Katzenklee. Cap. CLXXXVIII.

(A) Namen.

Katzenklee würt auch von ettlichen Ketzlin, und Hasenfůþ genent, von wegen seiner blůst, die sich einem Hasenfůþ oder eim Felberketzlin im Lentzen vergleicht. Auff Gτiechisch heyþt diþ kraut Lagopus, zů Latein Lepoτinus pes. Zů unsern zeiten Trinitas, oder Trifolium humile.

Gestalt.

Katzenklee hat einen runden harigen stengel. Die bletter seind dem Wisen und gemeinen Klee gantz gleich. Seinen samen bτingt er in gantz weissen unnd harigen ketzlin, welche sich einem Hasenfůþ vergleichen. Die wurtzel ist klein und holtzecht. [492, 493, 494]

(B) Statt seiner wachsung.

Katzenklee wechþt in dem treyd, früchten hin und wider, und in gârten.

Zeit.

Die Ketzlin blüen im Bτachmonat und Augstmonat am fürnemlichsten.

Die natur und complexion.

Katzenklee trücknet seer, wie man auþ seiner krafft kan abnemen.

Die krafft und würckung.

Katzenklee in rotem wein gesotten unnd getruncken ist fürtreffenlich gůt zů stellen den bauchfluþ und die roten rhůr. Denen aber so das feber haben sol mans mit wasser jngeben. So einem die scham geschwollen ist, sol er diþ kraut anhencken, so vergeet jm die geschwulst.

Van kattenklaver. Kapittel 188. (Trifolium arvense)

Namen.

Kattenklaver wordt ook van ettelijke katje en hazenvoet genoemd vanwege zijn bloei die zich een hazenvoet of veldkatje in lente vergelijkt. Op Grieks heet dit kruid Lagopus, in Latijn Leporinus pes. In onze tijden Trinitas of Trifolium humile.

Gestalte.

Kattenklaver heeft een ronde harige stengel. De bladeren zijn de weiden en gewone klaver gans gelijk. Zijn zaden brengt het in gans witte en harige katjes welke zich een hazenvoet vergelijken. De wortel is klein en houtachtig. [492, 493, 494]

Zijn groeiplaats.

Kattenklaver groeit in het graan, vruchten her en der en in de hof.

Tijd.

De katjes bloeien in juni en augustus het voornaamste.

De natuur en samengesteldheid.

Kattenklaver droogt zeer zoals men uit zijn kracht kan afnemen.

De kracht en werking.

Kattenklaver in rode wijn gekookt en gedronken is voortreffelijk goed te stelpen de buikvloed en de rodeloop. Diegenen echter zo de koorts hebben zal men het met water ingeven. Zo een de schaam gezwollen is zal hij dit kruid aanhangen dan vergaat hem die zwellingen.

Von Lôτchenbaum. Cap. CLXXXIX.

(A) Namen.

Lôτchenbaum würt auff Gτiechisch und Lateinisch Larix genent, in ettlichen Apotecken würt es Larga geheyssen.

Gestalt.

Lôτchbaum ist der Kynthannen nit seer ungleich, aber dicker, sein rinde ist auch gletter. Die bletter seind fetzet, einem khamm nit unânlich, dick unnd nach bey einander. Sein holtz laþt sich gern biegen, ist rotlecht. Auþ disem Lôτchbaum fleüþt ein hartz das ist der farb nach dem hônig gleich, zâch, würt nimmer dick. Dises verkaufft man allenthalben in den Apotecken, und sonst auch, für Terbentin, das sie Gloτet nennen. Welcher namen jm on allen zweifel ist gegeben woτden darumb, das der baum Lôτch heyþt. Das recht Terbentin ist weiþ, durchsichtig wie ein glaþ, eins gůten geruchs, wie wir sôlchs nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt.

(B) Statt seiner wachsung.

Der Lôτchenbaum wechþt nit allenthalben. Jn der Schlesien aber würt er überflüssig gefunden, also das man auch mit seinem holtz die stuben tâfelt. Der durchleuchtig hochgeboτn Fürst und Herτ Marggraff Geoτg etc.mein gnediger Herτ, hat vol Lôτchenbôum gen Onoltzbach lassen fûren, unnd dieselbigen alda in seiner Fürstlichen gnaden garten lassen pflantzen, darvon mit auch sein F. G.einen gen Tübingen hat geschickt.

Zeit.

Der Lôτchenbaum bτingt kein blůst, sonder spτoþt herfür allein. Facht aber bald an zů grûnen.

Die natur und complexion.

Die bletter und rinden des Lôτchenbaums ziehen zůsamen wie die Kynthannen.

(C) Die krafft und würckung.

Sein rinde zerstossen und übergelegt, oder jngestrewt mit silberglet und weyrauch, ist gůt denen so den wolff geritten haben, und heylt die geschwâr der haut und den bτand. Zerstossen mit schůsterschwartz, heylt sie die schâden so umb sich fressen. Von gedachter rinden ein rauch unden auff gemacht, treibt das bürdlin auþ von den frawen. Jn wasser gesotten unnd getruncken, stellt den bauchfluþ und treibt den harn. Seine bletter zerstossen und übergelegt, lindern und [495] (D) miltern die enzündten wunden. Dieselbigen zerstossen und in essig gesotten, und warm im mund gehalten, stillen das zanwee. Sein hartz weycht, wermt, zerteylt und seubert. So es geleutert ist, und würt wie ein latwerg jngenommen für sich selbs, oder mit hônig, ist es gůt und nützlich denen so hůsten, und den schwindsüchtigen, seubert die bτust, treibt den harn, zeitiget, und macht einen linden stůlgang. Es verhûtet auch angestrichen das das har an den augbτawen nit auþfelt. Er vertreibt allerley grind, rauden, geflecht am leib, so mans mit rosenôl vermischt und anstreicht. Mit ôl und hônig vermischt, und in die eyterechten ohτen gethon, heylt es dieselbigen. Angestrichen ist es nützlich zů dem weetagen der seiten. Die bletter haben ein sondere krafft wunden zů heylen, deþgleichen ist auch das hartz gůt zů allen innerlichen wunden.

Van lork. Kapittel 189. (Larix europaea)

Namen.

Larix wordt op Grieks en Latijns Larix genoemd, in ettelijke apotheken wordt het Larga geheten.

Gestalte.

Larix is de den niet zeer ongelijk, echter dikker, zijn bast is ook gladder. De bladeren zijn vet, een kam niet ongelijk, dik en nabij elkaar. Zijn hout laat zich graag buigen, is roodachtig. Uit deze Larix vloeit een hars dat is naar de verf de honing gelijk, taai en wordt nimmer dik. Dit verkoopt men overal in de apotheken en verder ook voor terpentijn dat ze gloret noemen. Welke naam het zonder alle twijfel is gegeven geworden daarom dat de boom lork heet. Dat echte terpentijn is wit, doorzichtig zoals een glas, een goede reuk zoals we zulks in het lang in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

Zijn groeiplaats.

De Larix groeit niet overal. In Silezië echter wordt het overvloedig gevonden alzo dat men ook met zijn hout de kamers bedekt. De doorluchtige hooggeboren vorst en heer markgraaf Geoτg etc. mijn genadige heer heeft veel lorkenbomen naar Onoltzbach laten voeren en diezelfde aldaar in zijn vorstelijke genadige hof laten planten waarvan ook zijn weledele een naar Tubingen heeft gestuurd.

Tijd.

De Larix brengt geen bloei, maar spruit voort alleen. Vangt echter gauw aan te groenen.

De natuur en samengesteldheid.

De bladeren en bast der Larix trekken tezamen zoals de dennen.

De kracht en werking.

Zijn bast gestoten en opgelegd of ingestrooid met zilverglit en wierook is goed diegenen zo de wolf gereden hebben en heelt de zweren der huid en de brand. Gestoten met schoorsteenzwart heelt ze de schaden zo om zich vreten. Van gedachte bast een rook onderop gemaakt drijft de nageboorte uit van de vrouwen. In water gekookt en gedronken stelpt de buikvloed en drijft de plas. Zijn bladeren gestoten en opgelegd verzachten en [495] milderen de ontstoken wonden. Diezelfde gestoten en in azijn gekookt en warm in mond gehouden stilt de tandpijn. Zijn hars weekt, warmt, verdeelt en zuivert. Zo het gezuiverd is en wordt en als een likkepot ingenomen voor zichzelf of met honing is het goed en nuttig diegenen zo hoesten en de duizelige, zuivert de borst, drijft de plas, rijpt en maakt een zachte stoelgang. Het behoedt ook aangestreken dat het haar aan de wenkbrauwen niet uitvalt. Het verdrijft allerlei schurft, ruigtes, chronische huiduitslag aan lijf zo men het met rozenolie vermengt en aanstrijkt. Met olie en honing vermengt en in de etterachtige oren gedaan heelt het diezelfde. Aangestreken is het nuttig tot de pijnen der zijde. De bladeren hebben een bijzondere kracht wonden te helen, desgelijks is ook de hars goed tot alle innerlijk wonden.

Von Melissen. Cap. CXC.

(A) Namen.

Melissen nent man auch Hônigblům. Bey den Gτiechen würdt sie Melissophyllon oder Meliphyllon, zů Latein Apiastrum und Citrago, in den Apotecken Melissa geheyssen. Dise namen aber alle hat sie überkommen darumb das die Jmmen oder Bynen ein sondere lieb unnd begird zů disem kraut haben, und das hônig darauþ saugen.

Geschlecht.

Man findt zů unsern zeiten zwey geschlecht der Melissen. Eins das über die massen wol reucht, wie die Citrinat ôpffel, und sôlchs ist on zweifel das recht. Das ander reucht auch, aber fast unlieblich, dann sein geruch ist seltzam, den stinckenden wantzen nit seer ungleich, darumb es auch würdt Wantzenkraut genent. Jst nit das recht Melissen, dann die Bynen nit vil darmit zethůn haben, wie mit dem ersten, das so einen lieblichen geruch hat, das auch ein gantz gemach darinn es ligt, ein gůten geschmack darvon überkompt.

(B) Gestalt.

Melissen hat stengel unnd bletter dem schwartzen Andoτn gleich, aber der stengel würt nit hoch. Die bletter seind vil grôsser und zârter, auch nit so rauch, eins gůten lieblichen geruchs, wie die Citrinat ôpffel. Die blůmen seind leibfarb. Die wurtzel gantz schlecht und holtzecht. Das Wantzenkraut hat einen vierecketen stengel, der ist einer elen hoch. Die bletter seind den blettern der rechten Melissen ettwas gleich, aber nit so groþ, eines seltzamen geruchs, gleich wie die wantzen oder wandleüþ. Seine blůmen die sie ringþumb den stengel gewindt seind weiþ oder bleychgeel, in kleinen heüþlin begriffen, inn denselbigen samlet sich nach der blůst der samen, der ist kleiner dann der samen der Agley. Seine wurtzel hat vile nebenwurtzelen durch einander, darmit sie sich hin und wider in der erden flicht, wie die Nessel.

(C) Statt irer wachsung.

Das erst geschlecht und recht Melissa wechþt nit an allen oτten, würt in wâlden gefunden umb Jngolstat und Onoltzbach, do ichs dann überflüssig gesehen hab. Das Wantzenkraut zilt man allenthalben in gârten.

Zeit.

Jm Bτachmonat und Hewmonat blüen beyderley geschlecht der Melissen. [496, 497, 498]

(D) Die natur und complexion.

Melissa ist warm im andern grad, und trucken im ersten.

Die krafft und würckung.

Melissen bletter in wein gesotten und getruncken, oder aber den leib mit sôlchem wein bestrichen, seind nützlich und gůt wider die bissz der schlangen, und andτer vergifften thier. Das kraut gesotten und ein lenden bad darauþ gemacht, bτingt den frawen jr zeit. Das wasser darinn das kraut gesotten im mund gehalten, stillt den weetagen der zân. Jn der roten rhůr ist diþ kraut nützlich zů den clystieren gebτaucht. So einer gifftige schwammen gessen het, der soll von disem kraut trincken. Man sol auch ein latwerg auþ den blettern denen zů gebτauchen (E) machen, die den athemb nit môgen haben dann auffrecht. Mit saltz vermengt und zerstossen übergelegt, verzeren sie die krôpff. Reynigen und seubern die wunden. Sie lindern den schmertzen der gleych übergeschlagen. So man die Ymmenkôτb mit disem kraut reibt, so fliegen die Binen nit hinweg. So einer von Ymmen gestochen würt, der sol diþ kraut überlegen, so legt es den schmertzen. Es verhûtet das auffsteigen der můter. Jst fürtreffenlich gůt denen so traurig und schwârmûtig seind, in wein gesotten und getruncken, oder einen zucker und Conserven darauþ gemacht, dann es macht frôlich. Der safft auþ den blettern getruckt, und inn die augen gethon, macht ein klars gesicht. Man schτeibt auch das der gebτauch diþ krauts sinnreich mache, und gůt leichte trôum.

Van citroenkruid. Kapittel 190. (Molucella spinosa en Melittis melissophylum)

Namen.

Melissa noemt men ook honingbloem. Bij de Grieken wordt ze Melissophyllon of Meliphyllon, in Latijn Apiastrum en Citrago, in de apotheken Melissa geheten. Deze namen echter alle heeft ze overkomen daarom dat de bijen of Bynen een bijzondere liefde en begeerte tot dit kruid hebben en de honing daaruit zuigen.

Geslacht.

Men vindt in onze tijden twee geslachten der melissen. Een dat overmatig goed ruikt zoals de citroenappel en zulks is zonder twijfel de echte. (Melittis melissophylum) De andere ruikt ook, echter vast onlieflijk, dan zijn reuk is zeldzaam, de stinkende wantsen niet zeer ongelijk, daarom het ook wordt wantsenkruid genoemd. Is niet dat echte Melissa, dan de bijen niet veel daarmee te doen hebben zoals met de eerste dat zo’n lieflijke reuk heeft dat ook een ganse kamer waarin het ligt een goede reuk daarvan krijgt. (Melissa officinalis)

Vorm.

Melissa heeft stengels en bladeren de zwarte andoorn gelijk, echter de stengel wordt niet hoog. De bladeren zijn veel groter en zachter, ook niet zo ruw, een goede lieflijke reuk zoals de citroenappel. De bloemen zijn lijfkleurig. De wortel gans recht en houtachtig. Dat wantsenkruid heeft een vierkantige stengel, die is een ellenboog hoog. De bladeren zijn de bladeren der echte Melissa wat gelijk, echter niet zo groot, een zeldzame reuk gelijk zoals de wantsen of wandluizen. Zijn bloemen die ze riondsom de stengel gewint zijn wit of bleekgeel, in kleine huisjes begrepen, in diezelfde verzamelen zich na de bloei de zaden, dat is kleiner dan de zaden der akelei. Zijn wortel heeft vele zijwortels door elkaar waarmee ze zich her en de in de aarde vlecht zoals de netel.

Hun groeiplaats.

Dat eerste geslacht en echte Melissa groeit niet aan allen oorden, wordt in wouden gevonden om Ingolstat en Onoltzbach daar ik ze dan overvloedig gezien heb. Dat wantsenkruid teelt men overal in hof.

Tijd.

In juni en juli bloeien beide geslachten der melissen. [496, 497, 498]

De natuur en samengesteldheid.

Melissa is warm in andere graad en droog in eerste.

De kracht en werking.

Melissen bladeren in wijn gekookt en gedronken of echter het lijf met zulke wijn bestreken zijn nuttig en goed tegen de beet der slangen en andere vergiftige dieren. Dat kruid gekookt en een lendenbad daaruit gemaakt brengt de vrouwen hun tijd. Dat water waarin dat kruid gekookt is in mond gehouden stilt de pijnen der tanden. In de rodeloop is dit kruid nuttig tot de klysma’s gebruikt. Zo een giftige zwam gegeten heeft die zal van dit kruid drinken. Men zal ook een likkepot uit de bladeren diegenen te gebruiken maken die de adem niet mogen hebben dan oprecht. Met zout vermengt en gestoten opgelegd verteren ze de krop. Reinigen en zuiveren de wonden. Ze verzachten de smarten der leden, omgeslagen. Zo men de bijenkorven met dit kruid wrijft dan vliegen de bijen niet weg. Zo een van bijen gestoken wordt die zal dit kruid opleggen dan legt het de smarten. Het behoedt dat opstijgen der baarmoeder. Is voortreffelijk goed diegenen zo treurig en zwaarmoedig zijn, in wijn gekookt en gedronken of een suiker en konserf daaruit gemaakt, dan het maakt vrolijk. Dat sap uit de bladeren gedrukt en in de ogen gedaan maakt een klaar gezicht. Men schrijft ook dat het gebruik van dit kruid geestrijk maakt en goede lichte dromen.

Von Fenchel. Cap. CXCI.

(A) Namen.

Fenchel würt auff Gτiechisch Marathτon, zů Latein Fœniculum genent, welcher name inn den Apotecken bliben ist. Sôlcher namen uτsachen haben wir im Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt.

Gestalt.

Fenchel hat einen runden stengel, inwendig mit luckem marck auþgefüllt, der gewindt seine gleych und knôpff wie das rhoτ. Etliche derselben stengel werden manþ hoch, mit vil nebenzincken und âsten. Die auþwendig schelf oder rinde ist grû. Die bletter seind dem Staubwurtz mennle gleich, aber lenger unnd weycher, eines lieblichen geruchs. Auff den stengeln wachsen kronen die seind bτeyt und rund, blüen geel. So die blůmen vergeen, kompt hernach der same. Die wurtzel ist weiþ, lang, und schlecht, und eins sûssen lieblichen geruchs.

(B) Statt seiner wachsung.

Fenchel wechþt allenthalben in gârten do er hin gepflantzt würdt. Kompt auch von jm selber an den ungebawten oτten, wie der Dyll.

Zeit.

Der Fenchel blüet im Bτachmonat unnd Hewmonat, ja fast den gantzen summer biþ in Herbst hinein. Bleibt über winter und verdirbt nit bald, also das wol ein Fenchelstock zehen oder eylff jar unversert bleiben sol.

Die natur und complexion.

Fenchel ist warm im dτitten grad, unnd im ersten trucken. Uτsachen haben wir im Latein angezeygt. [499, 500]

(C) Krafft und würckung.

Fenchelkraut gessen macht vil milch, deþgleichen thůt auch der sam in wein gesotten und getruncken. Das kraut gesotten und übergelegt ist nützlich und gůt zů allerley gebτesten der nieren und blasen, treibt den harn, hilfft denen so von schlangen gebissen seind woτden. Bτingt den frawen jre zeit. Deþgleichen thůt auch der same. Die wurtzel zerstossen, und mit hônig vermischt übergelegt, hilfft denen so von wûtenden hunden gebissen seind. Der safft vom kraut und stengel auþgetruckt, ist gůt den trûben augen abends und moτgens darinn gethon. Vertreibt auch den starn der newlich hat angefangen. Diser safft inn die ohτen gethon, tôdt die würm darinn. Den safft mag man also samlen, nimm das kraut, die (D) blůst, oder den grûnen unzeitigen samen, zerstoþ die und trucke den safft herauþ, dôτre jn darnach an der sonnen, und heb jn vleissig auff, ist ein kôstlich artzney zů den finstern augen. Der samen gesotten und getruncken krefftiget den schwachen magen, und legt das unwillen. Er ist auch treffenlich gůt der lungen und der lebern. Miltert das grimmen in leib. Die wurtzel in wein gesotten und getruncken, ist den wassersüchtigen, unnd denen so den krampff haben seer dienstlich. Das kraut dermassen gesotten und getruncken treibt den stein. Es mehτet den natürlichen samen. Verzert das undergerunnen blůt.

Van venkel. Kapittel 191. (Foeniculum vulgare)

Namen.

Venkel wordt op Grieks Marathron, in Latijn Foeniculum genoemd welke naam in de apotheken gebleven is. Zulke namen oorzaken hebben we in Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

Gestalte.

Venkel heeft een ronde stengel, inwendig met luchtig merg opgevuld, die gewint zijn leden en knoppen zoals dat riet. Ettelijke van die stengels worden manshoog met veel zijscheuten en takken. De uitwendig schil of bast is groen. De bladeren zijn het staafkruid mannetje gelijk, echter langer en weker, een lieflijke reuk. Op de stengels groeien kronen, die zijn breed en rond, bloeien geel. Zo de bloemen vergaan komt erna dat zaad. De wortel is wit, lang en recht en een zoete lieflijke reuk.

Zijn groeiplaats.

Venkel groeit overal in hof waar het heen geplant wordt. Komt ook van zichzelf aan de ongebouwde oorden zoals de dille.

Tijd.

De venkel bloeit in juni en juli, ja vast de ganse zomer tot in herfst door. Blijft over winter en bederft niet gauw alzo dat wel een venkelstok tien of elf jaar onbeschadigd blijven zal.

De natuur en samengesteldheid.

Venkel is warm in derde graad en in eerste droog. Oorzaken hebben we in Latijn aangetoond. [499, 500]

Kracht en werking.

Venkelkruid gegeten maakt veel melk, desgelijks doet ook dat zaad in wijn gekookt en gedronken. Dat kruid gekookt en opgelegd is nuttig en goed tot allerlei gebreken der nieren en blaas, drijft de plas, helpt diegenen zo van slangen gebeten zijn geworden. Brengt de vrouwen hun tijd. Desgelijks doet ook dat zaad. De wortel gestoten en met honing vermengt opgelegd helpt diegenen zo van woedende honden gebeten zijn. Dat sap van kruid en stengel uitgedrukt is goed de druipende ogen, ‘s avonds en ‘s morgens daarin gedaan. Verdrijft ook de staar die net heeft aangevangen. Dit sap in de oren gedaan doodt de wormen daarin. Dat sap mag men alzo verzamelen, neem dat kruid, de bloei of de groene onrijpe zaden, stoot die en druk het sap eruit, droog het daarna aan de zon en hef het vlijtig op, is een kostbare artsenij tot de duistere ogen. De zaden gekookt en gedronken bekrachtigt de zwakke maag en legt de onwil. Het is ook voortreffelijk goed de longen en de lever. Mildert dat grommen in lijf. De wortel in wijn gekookt en gedronken is de waterzuchtige en diegenen zo de kramp hebben zeer dienstig. Dat kruid dermate gekookt en gedronken drijft de steen. Het vermeerdert de natuurlijke zaden. Verteert dat onderhuids gestolde bloed.

Von Nigellen. Cap. CXCII.

(A) Namen.

Die Nigellen werden bey den Gτiechen Melanthia, zů Latein Papavera nigra, Nigellæ und Gith genent. Der namen Nigella ist in den Apotecken bliben biþ auff den heütigen tag. Gedachte namen alle hat diþ kraut von seinem samen überkommen, der an der farb gantz kolschwartz ist.

Geschlecht.

Der Nigellen seind zweyerley, zam unnd wild. Der zamen aber findt man auch dτeyerley geschlecht. Die ersten zwey seind einander in allen dingen gleich, und ist zwüschen jnen kein underscheyd dann allein in dem samen, der ist in einem schwartz, im andern geel. Darumb haben wir dise beyde under einem gemâl begriffen. Das erst mag bequemlich schwartz Kümmich genent werden. Das ander aber geeler Kümmich. Das dτitt hat gantz schmale bletter wie der Fenchel, oder wie die bletter am ôbersten des Coτianders seind, ein hüps und lustig gewechþ, (B) das haben wir schwartzen Coτiander geheyssen. Die wild Nigell würt von etlichen Sant Catharinen blům genent, darumb das sein blům einem râdlin gantz gleich ist. Mag auch wilder schwartzer Coτiander genent werden.

Gestalt.

Das erst unnd ander zam geschlecht der Nigellen hat blettlin die seind zerspalten wie Taubenkropff oder Erdtrauch, doch an der farb grûner. Der stengel ist zart mit vilen âstlin, der gewindt inn der hôhe weiþlechte blůmen, ein yede mit fünff blettern. Darauþ werden kôpfflin mit fünff oder sechþ fachen underscheyden, deren ein yedes oben auff ein klein spitzlin hat gestalt wie ein hôτnlin. Jnn einem yeden fach ist der schwartz oder geel samen oτdenlich auff einander gesetzt, der ist scharpff auff der zungen unnd reucht seer wol.

Das dτitt zam geschlecht ist, wie oben angezeygt, ein seer lustig gewechþ, [501, 502, 503, 504] (C) hat schône grûne zarte stengel wie der Fenchel. Sein bletter seind schmeler dann an den ersten zweyen, dem Fenchel oder Dyllkraut nit unânlich. Gewindt in der hôhe weiþlechte blawferbig blůmen, die haben auch fünff bletter, und vergleichen sich einem râdlin, darauþ werden auch kôpfflin, doch vil grôsser dann an den voτigen zweyen, mit sechþ fachen underscheyden, jn eim yeden fach ist der samen oτdenlich auff einander gesetzt, wie in den voτgenenten zweyen. Das wild geschlecht hat einen ecketen stengel, der ist etwan zweyer spannen hoch. Seine blettlin seind dem voτdτigen dτitten zamen geschlecht gantz gleich, spitzig und zerspallten, âschenfarb grûn. Die blůmen daran seind dem voτgenenten etwas gleich, doch von farben nit so gar blaw. Das kôpfflin an disem gewechþ ist oben auþgespitzt mit fünff hôτnlin, wie der Agleyen kôpfflin, und so vil fachen oder schôttlin, in welcher der same verschlossen, der reucht auch lieblich.

(D) Statt irer wachsung.

Die zamen Nigellen můþ man in gârten pflantzen, kommen sonst von jnen selber in unserm Teütschen land nit. Das wild wechþt ungepflantzt von jm selbs in den früchten, als Rocken, Weytzen, Spelten und Gersten. Doch würt es nit allenthalben funden, aber umb Rotenburg am Necker wechþt es überflüssig.

Zeit.

Die zamen blüen im Bτachmonat und Hewmonat, wie auch das wild. Der sam würt aber im Hewmonat und Augstmonat zeitig.

Die natur und complexion.

Beyde geschlecht zam und wild Nigellen seind warm und trucken im dτitten grad.

(E) Die krafft und würckung.

Der same von den Nigellen gestossen mit blaw Lilgen ôl und an die stirn gestrichen, lindert den weetagen des haupts. Jn die nasen gethon, ist er nützlich dem starn der newlich hat angefangen. Mit essig angestrichen heylet er die zitter, roþmucken und flechten, verzert die geschwulst, und allerley herte. So einer die hûneraugen zů ringþumbher schneidt, unnd disen samen in altem wein gebeytzt darauff legt, zeücht er sie herauþ. Jn wasser und essig gesotten und in dem mund gehalten, legt er den schmertzen der zân. Jn wasser gesotten und umb den nabel gestrichen, treibt er die würm auþ dem leib. Zerstossen unnd in ein seiden oder leine tûchlin gebunden und daran gerochen, heylet er die schnupffen. So (F) diser same in wein gesotten vil tag an einander getruncken würdt, bτingt er den frawen jre zeit, treibt den harn, und mehτet die milch. Jst auch gůt diser gestalt getruncken, denen so den athemb schwârlich ziehen. Er ist gůt auff ein quintlin schwâr in wasser getruncken, wider allerley vergiffte thier. So man anzündt, vertreibt der rauch darvon die schlangen. Doch soll man des samens nit zů vil bτauchen, er ist sonst schedlich. Vertreibt seer die blâst so sich im leib gesamlet haben. Der sam gekewt, heylt die geschwâr im mund. Der rauch darvon vertreibt die flôh unnd mucken. [505]

Van Nigella’ s. Kapittel 192.

Namen.

De Nigella wordt bij de Grieken Melanthia, in Latijn Papavera nigra, Nigellae en Gith genoemd. De naam Nigella is in de apotheken gebleven tot op de huidige dag. Gedachte namen alle heeft dit kruid van zijn zaden overkomen die aan der verf gans koolzwart is.

Geslacht.

Van de nigellen zijn er twee, tam en wild. Van de tamme echter vindt men ook drie geslachten. (Nigella sativum) De eerste twee zijn elkaar in alle dingen gelijk en is tussen hen geen onderscheid dan alleen in de zaden, die is in de ene zwart en in de andere geel. Daarom hebben we deze beide onder een tekening begrepen. De eerste mag bekwaam zwart komijn genoemd worden. De andere echter gele komijn. De derde heeft gans smalle bladeren zoals de venkel of zoals die bladeren aan bovenste van de koriander zijn, een hups en lustig gewas, dat hebben we zwarte koriander geheten. (Nigella damascena) De wilde nigella wordt van ettelijke Sint Catharina bloem genoemd, daarom dat zijn bloem een radje gans gelijk is. Mag ook wilde zwarte koriander genoemd worden. (Nigella arvensis)

Gestalte.

De eerste en andere tamme geslacht der nigellen hebben blaadjes die zijn gespleten zoals duivenkrop of aardrook, doch aan de verf groener. De stengel is zacht met vele takjes, die gewint in de hoogte witachtige bloemen, elke met vijf bladeren. Daaruit worden kopjes met vijf of zes vakken onderscheiden waarvan elke boven op een klein spitsje heeft gesteld zoals een haartje. In elke vak is het zwarte of gele zaad ordelijk op elkaar gezet, dat is scherp op de tong en ruikt zeer goed.

Dat derde tamme geslacht is, zoals boven aangetoond, een zeer lustig gewas, [501, 502, 503, 504] heeft schone groene zachte stengels zoals de venkel. Zijn bladeren zijn smaller dan aan de eerste twee, de venkel of dille kruid niet ongelijk. Gewint in de hoogte witachtige blauwkleurige bloemen, die hebben ook vijf bladeren en vergelijken zich een radje, daaruit worden ook kopjes, doch veel groter dan aan de vorige twee, met zes vakken onderscheiden, in elke vak is het zaad ordelijk op elkaar gezet zoals in de voor genoemde twee. Dat wilde geslacht heeft een hoekige stengel, die is ongeveer vierendertig cm hoog. Zijn blaadjes zijn het vorige derde tamme geslacht gans gelijk, spits en gespleten, askleurig groen. De bloemen daaraan zijn de voor genoemde wat gelijk, doch van verf niet zo erg blauw. Dat kopje aan dit gewas is boven toegespitst met vijf haartjes zoals de akeleien kopjes en zoveel vakken of schotjes waarin het zaad gesloten is die ruik ook lieflijk.

Hun groeiplaats.

De tamme nigellen moet men in hof planten, komen anders van zichzelf in ons Duitse land niet. Het wild groeit ongeplant van zichzelf in de vruchten zoals rogge, tarwe, spelt en gerst. Doch wordt het niet overal gevonden, echter om Rotenburg aan Neckar groeit het overvloedig.

Tijd.

De tamme bloeien in juni en juli zoals ook de wilde. Dat zaad wordt echter in juli en augustus rijp.

De natuur en samengesteldheid.

Beide geslachten, tam en wilde nigellen, zijn warm en droog in derde graad.

De kracht en werking.

Dat zaad van de nigellen gestoten met blauwe irisolie en aan het voorhoofd gestreken verzacht de hoofdpijn. In de neus gedaan is het nuttig de staar die net heeft aangevangen. Met azijn aangestreken heelt het de schurft, zwarte vlekken en chronische huiduitslag, verteert de zwellingen en allerlei hardheid. Zo een de eksterogen rondom snijdt en deze zaden in oude wijn geweekt daarop legt trekt het ze eruit. In water en azijn gekookt en in de mond gehouden legt het de smarten der tanden. In water gekookt en om de navel gestreken drijft het de wormen uit het lijf. Gestoten en in een zijden of linnen doekje gebonden en daaraan geroken heelt het dat snuffen. Zo dit zaad in wijn gekookt veel dagen na elkaar gedronken wordt brengt het de vrouwen hun tijd, drijft de plas en vermeerdert de melk. Is ook goed deze gestalte gedronken diegenen zo de adem zwaar trekken. Het is goed op een quinten zwaar in water gedronken tegen allerlei vergiftige dieren. Zo men het aansteekt verdrijft de rook daarvan de slangen. Doch zal men dat zaad niet te veel gebruiken, het is anders schadelijk. Verdrijft zeer de opblazingen zo zich in lijf verzameld hebben. Dat zaad gekauwd heelt de zweren in mond. De rook daarvan verdrijft de vlooien en muggen. [505]

Von Pappeln. Cap. CXCIII.

(A) Namen.

Pappel würt bey den Gτiechen Malache, zů Latein aber Malva genent, welcher name in den Apotecken biþ zů unsern zeiten verharτet ist. Warumb aber es vonn den Gτiechen unnd Lateinischen sey allso geheyssen woτden, haben wir gnůgsam im Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Geschlecht.

Der Pappeln seind fürnemlich zwey geschlecht, zam und wild. Die zamen nent man Ern oder Herbstrosen, der zeit halben, dann sie blüen am meysten in der Ernd biþ in Herbst. Sie werden auch Rômisch Pappel geheyssen derhalben ungezweifelt, das mans kürtzlich in unsern land gebτacht hat. Deren aber seind auch zweyerley, ettlich mit purpurfarben oder roten rosen, ettlich aber mit weissen. Under den roten seind ettlich gefüllt, ettlich ungefüllt, wie auch under (B) den weissen, die haben wir alle under einem gemâl begriffen. Der wilden Pappeln seind auch zwey geschlecht. Eine ist seer nider, die nent man klein Pappel, Genþpappel, Hasen oder Kâþpappel, umb des schleiblechten samens willen, der einem kâs gleich ist. Die ander wechþt hôher auff, und ist vil grôsser dann die voτige, würt Roþpappel geheyssen.

Gestalt.

Die zam Pappel gewindt im andern jar jhτe stengel, die in kürtzer zeit, und vil ehe dann in sechs oder siben monat, wie Theophτastus im ersten bůch am fünfften Capitel schτeibt, so dick werden, das sie sich einem spieþ oder grossen stab vergleichen. Diselbigen seind mit grossen runden rauhen blettern bekleydet, die seind ettwas zerspalten, und zů ringþumbher zerkerfft. Zwüschen den stengeln und blettern wachsen die knôpff an seer kurtzen stylen, dieselben werden (C) von tag zů tag grôsser, so lang biþ sie sich auff thůn, und die schônen rosen herauþ kriechen, deren ettlich schôn leibfarb, die andern gantz rot, etlich schneeweiþ seind. Die ungefüllten haben fünff bletter, die gefüllten aber vil mehτ. Seind on allen geruch. So die blůmen abfallen, bτingt sie jhτen samen, das seind runde kâþlin in grûnen wollechten hülsen verfaþt. Die wurtzel ist zasechter und kürtzer dann an den andern wilden geschlechten. Die Genþpappel kreücht gemeinlich auff der erden her, hat runde, feyþte, und zů ringþumb zerkerffte bletter. Sein stengel ist dick, anwelchem wachsen leibfarbe rôþlin, mit kleinen bτaunen âderlin underzogen. Auþ denselbigen so sie abfallen, werden kleine runde kâþlin, das ist, wie aller andern Pappeln, jhτ samen. Die wurtzel ist lang und (D) weiþ. Die Roþpappel ist grôsser, lenger und dicker dann die voτige. Seine bletter seind in fünff spitz zerspalten. Die blůmen seind auch grôsser, unnd von farben rôter, mit vilen bτaunen âderlin zerteylt, fast in der gestalt wie die blůmen an der Sigmarþwurtz. Die wurtzel ist weiþ und lang.

Statt irer wachsung.

Die Ernrosen werden wie andere zamen blůmen inn den gârten auffgezogen. Die wilden Pappeln wachsen auff ungebawten erdtrich, neben den zeünen, in den gârten, auff den Kirchhôfen fast allenthalben. Doch wechþt die Roþpappel in sonderheyt gern an feyþten und feüchten oτten. [506, 507, 508, 509]

(E) Zeit.

Die zamen Pappeln blüen im Hewmonat und Augstmonat, dann dise rosen vergeen nit bald, eine geet auff, die ander fellt ab, und das weret für und für, biþ schier in winter hinein. Die Genþpappeln blüen fast den gantzen summer und auch den Herbst darzů. Die Roþpappeln im Bτachmonat unnd Hewmonat am meysten.

Die natur und complexion.

Die Pappeln haben ein mittelmâssige werme. Die zamen seind etwas feüchter dann die wilden, wie wir sôlchs nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt.

(F) Die krafft und würckung.

Die zamen Pappeln seind bequemer zů essen dann die wilden, sie seind aber dem magen schedlich, machen auch einen linden stůlgang. Die rowen bletter mit ein wenig saltz und hônig vermengt im mund gekewet und alþdan übergelegt, heylen die geschwâr so zwüschen der nasen und den augen sich erheben. Wann aber sôlch geschwâr sich zů der heylung schickt, sol man das saltz nit mehτ darzů bτauchen. Die Pappeln bletter zerstossen und übergelegt, heylen der stich der Ymmen. So einer sich mit ôl darinn dise bletter zerstossen seind salbt und bestreicht, sticht jn kein Ymme desselbigen tags. Pappelkraut und menschen harn vermengt, und darmit gezwagen, heylet den fliessenden erbgrindt, unnd die schûpen auff dem haupt. Das kraut zerstossen mit ôl, oder gesotten und übergeschlagen ist nützlich zů dem rotlauff und bτandt. Gedachte bletter in wasser gesotten und darinn gesessen, erweycht die verherte můter. Ein clystier darauþ gemacht und jngenommen, (G) heylt die schwirigen und verwundten dârm, můter, und den hindern. Pappelkraut und wurtzel gesotten und die bτüe getruncken, und stâts widerumb von sich geben, widersteet allerley gifft. Das kraut übergelegt heylt die bissz der gifftigen thier. Macht den frawen milch, gesotten in wasser unnd getruncken. Mit wein gesotten unnd getruncken, lindert es den schmertzen der blasen. Das Pappelkraut row zerstossen und übergelegt, zeücht allerley spτeyssel unnd dôτn auþ dem leib. Plinius schτeibt, welcher alle tag ein trunck thůt von Pappel safft, der sey denselbigen tag für allen zůfallenden kranckheyten behût. Die wurtzel ist seer gůt unnd nützlich übergelegt, zů den gebτesten der bτust. Die Pappeln seind sonderlich gůt den gebτesten der blasen, bτust unnd lungen. Das kraut gesotten und getruncken, zermalet den stein, macht schlaffen, und hilfft den frawen das sie dest leichter geberen.

Van kaasjeskruid. Kapittel 193.

Namen.

Pappel wordt bij de Grieken Malache, in Latijn echter Malva genoemd welke naam in de apotheken tot onze tijden verhard is. Waarom echter het van de Grieken en Latijnen is alzo geheten geworden hebben we voldoende in Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de kaasjeskruiden zijn voornamelijk twee geslachten, tam en wild. De tamme noemt men oogst of herfstrozen, vanwege de tijd, dan ze bloeien het meeste in de oogst tot in de herfst. Ze worden ook Roomse Pappel geheten derhalve ongetwijfeld dat men het kort in ons land gebracht heeft. Daarvan echter zijn er ook twee, ettelijke met purperkleurige of rode rozen, ettelijke echter met witte. Onder de rode zijn ettelijke gevuld, ettelijke ongevuld zoals ook onder de witte, die hebben we alle onder een tekening begrepen. Althaea of witte maluwe. (Alcea rosea)

Dat wilde kaasjeskruid zijn ook twee geslachten. Een is zeer laag, die noemt men kleine Pappel, ganzenpappel, hazen of kaaspappel vanwege dat schijfachtige zaad die een kaas gelijk is. (Malva pusilla) De andere groeit hoger op en is veel groter dan de vorige, wordt rospappel geheten. (Malva sylvestris)

Gestalte.

De tamme Pappel gewint in andere jaar zijn stengel die in korte tijd en veel eerder dan in zes of zeven maanden, zoals Theophrastus in eerste boek in het vijfde kapittel schrijft, zo dik worden dat ze zich een spies of grote staf vergelijken. Diezelfde zijn met grote ronde ruwe bladeren bekleed, die zijn wat gespleten en rondom gekerfd. Tussen de stengels en bladeren groeien de knoppen aan zeer korte stelen, diezelfde worden van dag tot dag groter zo lang tot ze zich opendoen en de schone rozen eruit kruipen waarvan ettelijke schoon lijfkleurig, de andere gans rood en ettelijke sneeuwwit zijn. De ongevulde hebben vijf bladeren, de gevulde echter veel meer. Zijn zonder alle reuk. Zo de bloemen afvallen brengen ze hun zaden, dat zijn ronde kaasje in groene wolachtige hulzen vervat. De wortel is vezelachtig en korter dan aan de andere wilde geslachten. De ganzenpappel kruipt gewoonlijk op de aarde her, heeft ronde, vette en rondom gekerfde bladeren. Zijn stengel is dik, aan welke groeien lijfkleurige roosjes met kleine bruine adertjes doortrokken. Uit diezelfde zo ze afvallen worden kleine ronde kaasje en dat is zoals alle andere kaasjeskruiden hun zaad. De wortel is lang en wit. De rospappel is groter, langer en dikker dan de vorige. Zijn bladeren zijn in vijf spitsen gespleten. De bloemen zijn ook groter en van verf roder met vele bruine adertjes verdeeld, vast in de gestalte zoals de bloemen aan het Alcea rosea. De wortel is wit en lang.

Hun groeiplaats.

De oogstrozen worden zoals andere tamme bloemen in de hof opgeteeld. Dat wilde kaasjeskruid groeit op ongebouwd aardrijk, naast de tuinen, in de hof en op kerkhoven vast overal. Doch groeit de rospappel vooral graag aan vette en vochtige oorden. [506, 507, 508, 509]

Tijd.

De tamme kaasjeskruiden bloeien in juli en augustus, dan deze rozen vergaan niet gauw, een gaat open, de ander valt af en dat duurt door en door tot schier in winter door. De ganzenpappel bloeien vast de ganse zomer en ook de herfst daartoe. De rospappel in juni en juli het meeste.

De natuur en samengesteldheid.

De kaasjeskruiden hebben een middelmatige warmte. De tamme zijn wat vochtiger dan de wilden zoals we zulks in het lang in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

De kracht en werking.

De tamme kaasjeskruiden zijn bekwamer te eten dan de wilden, ze zijn echter de maag schadelijk, maken ook een zachte stoelgang. De rauwe bladeren met een weinig zout en honing vermengt in mond gekauwd en alsdan opgelegd helen de zweren zo tussen de neus en de ogen zich verheffen. Wanneer echter zulke zweer zich tot de heling schikt zal men dat zout niet meer daartoe gebruiken. De kaasjeskruid bladeren gestoten en opgelegd helen de steken der bijen. Zo een zich met olie daarin deze bladeren gestoten zijn zalft en bestrijkt steekt hem geen bij die dag. Pappelkruid en mensenplas vermengt en daarmee gedweild heelt de vloeiende schurft en de schubben op het hoofd. Dat kruid gestoten met olie of gekookt en omgeslagen is nuttig tot de rode huiduitslag en brand. Gedachte bladeren in water gekookt en daarin gezeten weekt de verharde baarmoeder. Een klysma daaruit gemaakt en ingenomen heelt de bezwaarde en verwonde darm, baarmoeder en achterste. Pappelkruid en wortel gekookt en die brei gedronken en steeds wederom van zich geven weerstaat allerlei gif. Dat kruid opgelegd heelt de beet der giftige dieren. Maakt de vrouwen melk, gekookt in water en gedronken. Met wijn gekookt en gedronken verzacht het de smarten der blaas. Dat pappelkruid rauw gestoten en opgelegd trekt allerlei splinters en dorens uit het lijf. Plinius schrijft, welke elke dag een dronk doet van pappel sap die is diezelfde dag voor alle toevallende krenkingen behoed. De wortel is zeer goed en nuttig opgelegd tot de gebreken der borst. De kaasjeskruiden zijn bijzonder goed de gebreken der blaas, borst en longen. Dat kruid gekookt en gedronken vermaalt de steen, maakt slapen en helpt de vrouwen dat ze des te lichter baren.

Von Tamarisck. Cap. CXCIIII.

(A) Namen.

Tamariscken oder Poτst würdt bey den Gτiechen Myrice, wie auch bey den Lateinischen, und Tamarix genent. Jn den Apotecken heyþt diþ gewechþ Tamariscus.

Geschlecht.

Des Tamariscken seind zweyerley geschlecht, zam und wild. Den zamen sâet man, unnd wechþt hoch auff als ein baum, bτingt auch frucht. Der wild ist ein stauden gewechþ, und unfruchtbar. Und werden desselbigen auch zwey geschlecht gefunden. Eins hat ein gantz bτaunen stengel und blůmen. Das ander aber einen geelgrûnen stengel, und wollecht blůmen, seind sonst einander gleich. [510, 511]

(B) Gestalt.

Der wild Tamarisck ist ein gesteud das ist nider, mit vilen âsten, welche zum teyl geelgrûn, zum teyl auch gantz bτaun seind, mit blettern bekleydet die seind dem Sevenbaum oder Heyden gleich. Seine blůmen seind wollecht, zů zeiten bτaun. Die wurtzel ist rund, fingers dick, und schwartz. Der zam ist dem wilden seer gleich, doch nit unfruchtbar, dann es bτingt ein frucht die ist den Gallôpffeln gleich.

Statt irer wachsung.

Der zam Tamarisck wechþt in Syria und Egypten, da er als groþ würdt wie die hohen bôum. Der wild steet gern bey den wassern und pfûlen, würdt an vil oτten unsers Teütschen lands, nemlich umb den Rhein, Jser, und Lech, gefunden.

(C) Zeit.

Der Tamarisck grûnet zů allen zeiten. Sein blůst würdt aber im Meyen gefunden.

Die natur und complexion.

Tamarisck seubert, zerteylt, und zeücht ein wenig zůsamen. Jst warmer natur, doch trücknet er nit seer, er werde dann zů âschen gebτent.

Die krafft und würckung.

Die bletter oder wurtzel des Tamariscken gesotten mit essig oder wein, seind gůt denen getruncken so das miltz verhertet ist. Sie machen auch das miltz kleiner. Jm mund warm gehalten, lindert es den schmertzen der zeen. Die frawen die zůvil fliessen, sollen sich in das wasser setzen darinn Tamarisck gesotten ist, so stellt es den fluþ. Wer voller nissz und leüþ ist, der bespτengt sich mit wein darinn (D) Tamarisck gesotten ist, so vertreibt er sie. Der Tamariscken same gesotten unnd getruncken, ist gůt denen so blůt speien, den bauchfluþ haben, den frawen die zůvil fliessen, und denen so von gifftigen thieren gebissen seind. Allso warm übergelegt treibt er hindersich alle geschwulst. Die rinde vom Tamariscken hat gleich krafft. Ein zâpfflin auþ âschen von Tamariscken gemacht unnd in die můter gethon, stellt das überig fliessen der frawen. Ein trinckgeschirτ auþ Tamariscken holtz gemacht und darauþ getruncken, ist nützlich den miltzsüchtigen. Tamarisck in wein gesotten, zerstossen unnd mit hônig auff den krebs gelegt, heylt denselbigen. Der safft auþ Tamariscken blettern getruckt und mit wein getruncken, ist ein treffenliche artzney zů dem miltz.

Van tamarisk. Kapittel 94.

Namen.

Tamarisk of porst wordt bij de Grieken Myrice zoals ook bij de Latijnen en Tamarix genoemd. In de apotheken heet dit gewas Tamariscus.

Geslacht.

Van de tamarisk zijn twee geslachten, tam en wild. De tamme zaait men en groeit hoog op zoals een boom, brengt ook vrucht. (Tamarindus indica) De wilde is een heestergewas en onvruchtbaar. En worden van die ook twee geslachten gevonden. Een heeft een gans bruine stengel en bloem. De andere echter een geelgroene stengel en wolachtig bloemen, zijn verder elkaar gelijk. [510, 511] (Myricaria germanica)

Vorm.

De wilde tamarisk is een heester dat is laag met vele takken welke voor een deel geelgroen, voor een deel ook gans bruin zijn en met bladeren bekleedt die zijn de zevenboom of heide gelijk. Zijn bloemen zijn wolachtig, soms bruin. De wortel is rond, vingers dik en zwart. De tamme is de wilde zeer gelijk, doch niet onvruchtbaar, dan het brengt een vrucht die is de galappel gelijk.

Hun groeiplaats.

De tamme tamarisk groeit in Syrië en Egypte daar het alzo groot wordt zoals de hoge bomen. De wilde staat graag bij de wateren en poelen, wordt aan veel oorden van ons Duitse land, namelijk om de Rijn, Iser en Lech, gevonden.

Tijd.

De tamarisk groent in alle tijden. Zijn bloei wordt echter in mei gevonden.

De natuur en samengesteldheid.

Tamarisk zuivert, verdeelt en trekt een weinig tezamen. Is warme natuur, doch droogt het niet zeer het wordt dan tot as gebrand.

De kracht en werking.

De bladeren of wortel der tamarisk gekookt met azijn of wijn zijn goed diegenen gedronken zo de milt verhard is. Ze maken ook de milt kleiner. In mond warm gehouden verzacht het de smarten der tanden. De vrouwen die te veel vloeien zullen zich in dat water zetten waarin tamarisk gekookt is dan stelpt het de vloed. Wie vol neten en luizen is die besprengd zich met wijn daarin tamarisk gekookt is dan verdrijft hij ze. De tamarisk zaad gekookt en gedronken is goed diegenen zo bloed spuwen, de buikvloed hebben, de vrouwen die teveel vloeien en diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn. Alzo warm opgelegd drijft het terug alle zwellingen. De bast van tamarisk heeft gelijke kracht. Een klysma uit as van tamarisk gemaakt en in de baarmoeder gedaan stelpt dat overige vloeien der vrouwen. Een drinkvat uit tamarisk hout gemaakt en daaruit gedronken is nuttig de miltzieke. Tamarisk in wijn gekookt, gestoten en met honing op de kanker gelegd heelt diezelfde. Dat sap uit tamarisk bladeren gedrukt en met wijn gedronken is een voortreffelijke artsenij tot de milt.

Von Klapperτosen. Cap. CXCV.

(A) Namen.

Klapperτoþ würt von den Gτiechen Mecon rhœas, von den Lateinischen a fluidum oder erraticum genent. Sonst von den gemeinen kreütlern würt sie Papaver rubeum geheyssen. Die kinder haben jre kurtzweil mit disen blůmen, dann sie mit den blettern schnallen in der handt oder stirn machen, daher würdt diþ kraut Klapperτoþ, oder Hirnschnall genent. Etlich nennen es Glitschen, oder Wildmagen, oder Koτnrosen.

Geschlecht.

Der Klapperτosen findt man zweyerley geschlecht, groþ und klein. Die groþ [512, 513, 514] (B) hat vil stengel und âst. Die kleiner ist nit toschecht als die erst. Haben sonst mehτ underscheyd, wie wir in der gestalt nachfolgends wôllen klârlich anzeygen.

Gestalt.

Die groþ Klapperτoþ hat bletter wie der zam weiþ Senff, tieff zerspalten, doch lenger und rauher. Sein stengel und âst seind gantz rauch und harig, elen hoch. Der knopff am stengel ist mit zweyen grûnen harigen heütlin beschlossen. So bald die blům herfür will, fallen die zwey grûne harige heütlin von einander, und tringt also die schône rote blům oder roþ herfür. Die bletter an diser blůmen fallen bald ab, alþdann sicht man ein langlechtigs kôpfflin das übersich steet, ringþumbher mit schwartzem har geziert. Jn demselben findt man samen der ist ein wenig bτaun. Die wurtzel ist fingers dick, weiþ, und mit vilen nebenwürtzelin geziert. Die klein Klapperτoþ ist dem yetzgemellten gleich, aber aller ding kleiner. Die bletter seind mehτ dem Wegwart gleich, unnd nit also tieff (C) zerschnitten. Die kôpfflin in den blůmen sehen undersich. Die wurtzel ist lenger und geeler.

Statt irer wachsung.

Klapperτosen wachsen beynach inn allen früchten. Die groþ Klapperτoþ aber ist nit so gemein als die klein.

Zeit.

Die Klapperτosen blüen im Frûling und den gantzen summer biþ an die zeit der Ernd.

Die natur und complexion.

Die eygenschafft beyde Klapperτosen ist zur kûlung geneygt. Kûlen derhalben wie andτe Magsamen kreüter.

(D) Krafft und würckung.

Fünff oder sechs kôlblin in wein gesotten über das halb teyl getruncken, macht schlaffen. Der samen zerstossen mit Meth getruncken, erweycht den herten bauch. Deþgleichen thůt er auch so man jn in die Lebkůchen becht. Die bletter mit den kôlblin zerstossen und übergelegt, leschen allerley hitz. Jn wasser gesotten, tûcher darinn genetzt, unnd umb das haupt gebunden, bτingen sie den schlaff. Gedacht wasser lescht das rotlauff, darüber geschlagen. Mit gedachtem wasser die zungen gewâschen, oder darmit gegurgelt, vertreibt die bτeüne. Das wasser über die leber geschlagen, stellt das blůten auþ der nasen. Deþgleichen legt es nider die geschwulst an heymlichen oτten damit gewâschen. An die schlâff gestrichen, und umb die stirn gebunden, stillt es das wûter der unsunnigen menschen. Legt den weetagen der augen so vonn hitz entstanden ist. Die bletter in wein gesotten und getruncken, oder von auþwendig übergeschlagen, stellen der frawen kranckheyt.

Van klaprozen. Kapittel. 195.

Namen.

Klaprozen wordt van de Grieken Mecon rhoeas, van de Latijnen Papaver fluidum of erraticum genoemd. Verder van de gewone kruidenkenners wordt ze Papaver rubeum geheten. De kinderen hebben hun tijdverdrijf met deze bloemen, dan ze met de bladeren knallen in de hand of voorhoofd maken, vandaar wordt dit kruid klaprozen of hersenschal genoemd. Ettelijke noemen het glinsterend of wilde papaver of korenrozen.

Geslacht.

Van de klaprozen vindt men twee geslachten, groot en klein. De grote [512, 513, 514] heeft veel stengels en takken. (Papaver dubium) De kleine is niet bossig zoals de eerste. Hebben verder meer onderscheid zoals we in de gestalte vervolgens willen duidelijk aantonen. (Papaver rhoeas)

Gestalte.

De grote klaproos heeft bladeren zoals de tamme witte mosterd, diep gespleten, doch langer en ruwer. Zijn stengels en takken zijn gans ruw en harig, ellenbogen hoog. De knop aan stengel is met twee groene harige hoedjes gesloten. Zo gauw de bloem voort wil vallen die twee groene harige hoedjes van elkaar en dringt alzo die schone rode bloem of roos voort. De bladeren aan deze bloemen vallen gauw af, alsdan ziet men een langachtig kopje dat omhoog staat, rondom met zwart haar gesierd. In dezelfde vindt men zaden dat is een weinig bruin. De wortel is vingers dik, wit en met vele zijworteltjes gesierd. De kleine klaproos is het net gemelde gelijk, echter alle dingen kleiner. De bladeren zijn meer de cichorei gelijk en niet alzo diep ingesneden. De kopjes in de bloemen zien omlaag. De wortel is langer en geler.

Hun groeiplaats.

Klaprozen groeien bijna in alle vruchten. De grote klaproos echter is niet zo algemeen als de kleine.

Tijd.

De klaprozen bloeien in voorjaar en de ganse zomer tot aan de tijd der oogst.

De natuur en samengesteldheid.

De eigenschappen van beide klaprozen is tot koeling geneigd. Verkoelen derhalve zoals andere papaver kruiden.

Kracht en werking.

Vijf of zes kolfjes in wijn gekookt en over dat halve deel gedronken maakt slapen. De zaden gestoten en met mede gedronken weekt de harde buik. Desgelijks doet het ook zo man het in de lebkoeken bakt. De bladeren met de kolfjes gestoten en opgelegd lessen allerlei hitte. In water gekookt, doeken daarin genat en om dat hoofd gebonden brengen ze de slaap. Gedacht water lest de rode huiduitslag, daarover geslagen. Met gedacht water de tong gewassen of daarmee gegorgeld verdrijft de mondzweren. Dat water over de lever geslagen stelpt dat bloeden uit de neus. Desgelijks legt het neer de zwellingen aan heimelijke oorden, daarmee gewassen. Aan de slaap gestreken en om dat voorhoofd gebonden stilt het dat woeden der onzinnige mensen. Legt de pijnen der ogen zo van hitte ontstaan is. De bladeren in wijn gekookt en gedronken of van uitwendig omgeslagen stelpen de vrouwenziekte.

Vom zamen Magsamen. Cap. CXCVI.

(A) Namen.

Der zam Magsamen würt von den Gτiechen Mecon hemeros geheyssen, von den Lateinischen Papaver sativum. Der Lateinisch nam ist in den Apotecken bliben. Uτsach sôlcher namen haben wir im Lateinischen kreüterbůch angezeygt. Etlich nennen den Magsamen auch Mon, und ôlsamen. [515, 516]

(B) Geschlecht.

Des zamen Magsamen seind vilerley geschlecht, fürnemlich aber fünfferley, seind einander mit stengeln, kraut und wurtzeln gleich. Jr underscheyd aber ist an den blůmen, die seind an einem gantz schneeweiþ, am andτen bτaun leibfarb, am dτitten gantz rot, am vierdten weiþ mit roten flecken gegen dem kôpfflin, am fünfften oben auþ weiþ, mit bτaunen flecken gegen dem kôpfflin. Dise haben auch ein underscheyd an dem samen, der ist am ersten geschlecht weiþ, am andern und dτitten schwartz, am vierdten bleychgeel, am fünfften grawfarb. Wir haben nur zwey auþ disen geschlechten lassen abmalen.

(C) Gestalt.

Das kraut an jn allen ist harig, rauch, zerkerfft, zimlich bτeyt und lang, âschenfarb grûn, wechþt on alle styl am stengel, der ist fingers dick, rund, und harig. Die blůmen seind schôn groþ, wie der Klapperτosen, unnd gemeinlich bτaun oder weiþ, wie das gemâl auþweiþt. Wann dise abfallen, bτingen sie jren samen in den kôpfflin. Die wurtzel ist schlecht, eintzig, und weiþ.

Statt irer wachsung.

Die zamen Magsamen mûssen in gârten gepflantzt werden.

Zeit.

Die Magsamen blüen zů summers zeiten, und bτingen folgends jre samen.

Die natur und complexion.

Alle Magsamen kûlen im vierdten grad.

(D) Die krafft und würckung.

Die bletter und kôpff der Magsamen in wasser gesotten und sich darmit gebâet, bτingen den schlaff widerumb. Diþ wasser getruncken vertreibt das vil wachen. Die kôpff zerstossen, mit gersten maltz vermischt und übergelegt, seind gůt zum rotlauff, und dergleichen hitzigen gebτesten. Man sol aber die kôpff dieweil sie noch grûn seind zerstossen, und runde kügelin darauþ machen, dieselbigen dôτren zů dem tâglichen gebτauch. Man kan auch auþ den kôpffen ein latwerg machen, die ist seer nütz zů dem hůsten, und flüssen so auþ dem haupt auff die lungen unnd bτust herab fallen. Man můþ aber die kôpff in wasser, biþ das halb teyl verzert würt sieden, und nachfolgends hônig darunder thůn, und widerumb sieden lassen, biþ dick gnůg würt zů einer latwerg. Der sam des bτaunen Magsamens zerstossen unnd in wein getruncken, ist gantz nützlich zů dem (E) bauchfluþ, und den frawen so zůvil fliessen. Jn wasser gesotten und an die stirn und schlâff gestrichen, vertreibt das vil wachen. Der safft auþ dem bτaunen Magsamen getruckt kûlet mehτ. Jn der grôsse einer Erven genommen, legt er den schmertzen, bτingt widerumb den schlaff, ist nützlich dem hůsten, und dem bauchflusz. Doch wo er nit in gebürlicher maþ würdt gebτaucht und jngenommen, bτingt er mercklichen schaden, ja tôdtet auch. Mit rosenôl vermischt und über die stirn geschlagen, stillt er den weetagen des haupts. Mit Mandelôl, Myrrhen und Saffran vermischt und in die ohτen gethon, benimpt er den schmertzen derselbigen. Er ist auch treffenlich gůt zů den hitzigen augen, mit einem gebτatnen eyer totter und Saffran vermischt übergelegt. Jst dienstlich dem rotlauff unnd allerley hitzigen wunden mit essig, denen so das Podagram haben mit frawen milch und Saffran vermischt, übergeschlagen. Der same von dem weissen Magsamen ist besser dann des bτaunen, welcher über die massen seer kûlet. Den safft so auþ dem schwartzen oder bτaunen getruckt würt, heyþt man zů Latein Opium. [517, 518]

Van tamme papaver. Kapittel 196. (Papaver somniferum)

Namen.

De tamme papaver wordt van de Grieken Mecon hemeros geheten, van de Latijnen Papaver sativum. De Latijnse naam is in de apotheken gebleven. Oorzaak zulke namen hebben we in Latijnse kruidenboek aangetoond. Ettelijke noemen de papaver ook maan en oliezaden. [515, 516]

Geslacht.

Van de tamme papaver zijn vele geslachten, voornamelijk echter vijf, zijn elkaar met stengels, kruid en wortels gelijk. Hun onderscheid echter is aan de bloemen, die zijn aan een gans sneeuwwit, aan andere bruin lijfkleurig, aan derde gans rood, aan vierde wit met rode vlekken tegen de kopjes, aan vijfde bovenop wit met bruine vlekken tegen de kopjes. Deze hebben ook een onderscheid aan de zaden, dat is aan eerste geslacht wit, aan andere en derde zwart, aan vierde bleekgeel, aan vijfde grauwkleurig. We hebben maar twee uit deze geslachten laten tekenen.

Vorm.

Dat kruid aan hen allen is harig, ruw, gekerfd, matig breed en lang, askleurig groen, groeit zonder alle stelen aan de stengel, die is vingers dik, rond en harig. De bloemen zijn schoon groot zoals de klaprozen, en gewoonlijk bruin of wit zoals de tekening uitwijst. Wanneer deze afvallen brengen ze hun zaden in de kopjes. De wortel is recht, enkel en wit.

Hun groeiplaats.

De tamme papaver moet in hof geplant worden.

Tijd.

De papavers bloeien in zomerse tijden en brengen vervolgens hun zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Alle papavers verkoelen in vierde graad.

De kracht en werking.

De bladeren en koppen der papavers in water gekookt en zich daarmee gebaad brengen de slaap wederom. Dit water gedronken verdrijft dat veel waken. De koppen gestoten, met gerst mout vermengt en opgelegd zijn goed tot de rode huiduitslag en dergelijke hete gebreken. Men zal echter die koppen terwijl ze noch groen zijn stoten en ronde kogeltjes daaruit maken, diezelfde drogen voor dagelijks gebruik. Men kan ook uit de koppen een likkepot maken, die is zeer nuttig tot de hoest en vloeden zo uit het hoofd op de longen en borst afvallen. Men moet echter die koppen in water totdat het halve deel verteerd wordt zieden en vervolgens honing daaronder doen en wederom zieden laten tot het dik genoeg wordt tot een likkepot. Dat zaad van de bruine papaver gestoten en in wijn gedronken is gans nuttig tot de buikvloed en de vrouwen zo te veel vloeien. In water gekookt en aan het voorhoofd en slaap gestreken verdrijft dat veel waken. Dat sap uit de bruine papaver gedrukt koelt meer. In der grootte van een erven genomen legt het de smarten, brengt wederom de slaap, is nuttig het hoesten en de buikvloed. Doch wanner het niet in gebruikelijke mate wordt gebruikt en ingenomen brengt het merkelijke schaden, ja doodt ook. Met rozenolie vermengt en over dat voorhoofd geslagen stilt het de hoofdpijn. Met amandelolie, mirre en saffraan vermengt en in de oren gedaan beneemt het de smarten van diezelfde. Het is ook voortreffelijk goed tot de hete ogen met een gebraden eierdooier en saffraan vermengt opgelegd. Is dienstig de rode huiduitslag en allerlei hete wonden, met azijn, diegenen zo dat podagra hebben, met vrouwenmelk en saffraan vermengt omgeslagen. Dat zaad van de witte papaver is beter dan de bruine welke overmatig zeer koelt. Dat sap zo uit de zwarte of bruine gedrukt wordt noemt men in Latijn opium. [517, 518]

Von geelem ôlmagen. Cap. CXCVII.

(A) Namen.

Der geel ôlmag wûrdt von den Gτiechen Mecon ceratitis geheyssen, zů Latein Papaver coτnutum, welcher name ist in ettlichen Apotecken bliben. Jst aber von uns geeler ôlmag genent woτden darumb, das er ein schône hüpsche geele blůmen hat.

Gestalt.

Der geel ôlmag hat âschenfarbe bletter, rauch, schier dem Wollkraut gleich, zů ringþumbher wie die Klapperτosen zerkerfft. Sein stengel ist auch harig wie an den Klapperτosen. Die blůmen hüpsch geel. So dieselbigen abfallen, kompt hernach sein frucht, die ist krumm jngebogen als ein hoτn, nit seer ungleich der frucht so das Fœnumgræcum bτingt. Jn gedachter frucht würt verschlossen der sam, welcher seer klein, und schwartz ist. Die wurtzel ist dick und schwartz.

(B) Statt seiner wachsung.

Der geel ôlmag, wie sôlchs Dioscoτides anzeygt, wechþt an den oτten so am meer gelegen, und rauch seind. Würt nit an allen oτten gefunden, můþ in gârten gepflantzt werden.

Zeit.

Der geel ôlmag blüet im Bτachmonat. Der sam aber würt umb die Ernd reiff und zeitig.

Die natur und complexion.

Das diser geeler ôlmag warm und trucken sey, kan man auþ dem geschmack und seinen würckungen wol abnemen.

(C) Die krafft und würckung.

Die wurtzel dises ôlmagens in wasser gesotten biþ das halb teyl jnseudt, und getruncken, ist nützlich dem weetagen der hüfften, unnd zů der gebτesten der leber, dann sie heylt dieselbigen. Die bletter und blůmen seind gůt zů den unreynen und bôsen geschwâren. Zů den reynen aber und geseuberten schâden und wunden sollen sie nit gebτaucht werden, dann sie seubern zů seer, unnd verzeren das fleysch. Gedachte bletter und blůmen mit ôl vermischt und angestrichen, nemen hinweg die rufen so ob den geschwâren wachsen. Der same mit Meth getruncken purgiert gantz senfft. Die bletter mit ôl zerstossen und angestrichen, nemmen hinweg die fâl und tunckelheyt der augen der vierfûssigen thier.

Van gele papaver. Kapittel 197. (Glaucium flavum)

Namen.

De geel papaver wordt van de Grieken Mecon ceratitis geheten, in Latijn Papaver cornutum welke naam is in ettelijke apotheken gebleven. Is echter van ons gele papaver genoemd geworden daarom dat het een schone hupse gele bloem heeft.

Gestalte.

De gele papaver heeft askleurige bladeren, ruw, schier het wolkruid gelijk, rondom zoals de klaprozen gekerfd. Zijn stengel is ook harig zoals aan de klaprozen. De bloemen hups geel. Zo diezelfde afvallen komt erna zijn vrucht, die is krom ingebogen als een horen, niet zeer ongelijk de vrucht zo de Trigonella foenum-graecum brengt. In gedachte vrucht wordt gesloten het zaad welke zeer klein en zwart is. De wortel is dik en zwart.

Zijn groeiplaats.

De gele papaver, zoals zulks Dioscorides aantoont, groeit aan de oorden zo aan zee gelegen en ruw zijn. Wordt niet aan alle oorden gevonden, moet in hof geplant worden.

Tijd.

De gele papaver bloeit in juni. Dat zaad echter wordt om die oogst rijp en rijp.

De natuur en samengesteldheid.

Dat deze gele papaver warm en droog is kan men uit de smaak en zijn werkingen goed afnemen.

De kracht en werking.

De wortel van deze papaver in water gekookt totdat het halve deel inkookt en gedronken is nuttig de pijnen der voeten en tot de gebreken der lever, dan ze heelt diezelfde. De bladeren en bloemen zijn goed tot de onreine en boze zweren. Tot de reine echter en gezuiverde schaden en wonden zullen ze niet gebruikt worden, dan ze zuiveren te zeer en verteren dat vlees. Gedachte bladeren en bloemen met olie vermengt en aangestreken nemen weg de korsten zo op de zweren groeien. Dat zaad met mede gedronken purgeert gans zacht. De bladeren met olie gestoten en aangestreken nemen weg date vel en donkerheid der ogen der viervoetige dieren.

Von Maulbeeren. Cap. CXCVIII.

(A) Namen.

Der Maulbeerbaum ist von den Gτiechen Moτea oder Sycaminea, auff Lateinisch aber Moτus genent, welcher name biþ auff den heütigen tag in den Apotecken bliben ist. Zů unsern zeiten würt es Moτus Celsi geheyssen.

Gestalt.

Der Maulbeerbaum hat runde bletter, doch oben zůgespitzt, zů ringþumbher zerkerfft wie ein sâge, seind dem ersten geschlecht der zamen Müntzen gantz gleich. Gewindt wollechte blůst. Sein frucht ist erstlich weiþ, darnach rot, und zů letzt wann sie zeitig ist, schwartz oder bτaun. Mit disen Maulbeer blettern werden erhalten die seiden würm, bey welchen sich vil wunderbarliche ver- [519, 520] (B) wandlung zůtragen, ehe und sie jhτ werck volkommenlich verbτingen. Dann gegen dem frûling wann es schier umb die zeit ist das der Maulbeerbaum grûnen unnd auþschlagen sol, můþ man die eyer so die Seidenwürm den vergangnen Herbst gesetzt haben, auff einem papyr oder tûchlin an die sonnen setzen, oder in einer warmen stuben behalten, biþ sie auþschlieffen. Seind erstlich gantz klein wie die kâþmaden, dieselbigen setzt man auff das Maulbeer laub, von welchem sie erneeret werden. Sie wachsen aber vonn tag zů tag biþ sie ongevârlich des kleinen fingers dick unnd lang werden. Darnach setzt mans in ein guckheüþlin von papyr gemacht, so fahen sie an zespinnen, und verwicklen oder verspinnen sich selbs das mans schier nit mehτ sehen kan. Jm spinnen werden sie gantz dünn und durchsichtig, zů letzt lassen sie ein feüchigkeyt von sich und sterben. Wann sie nun gestoτben seind, můþ man über ettlich tag die seiden herab winden, so (C) findt mans das sie inn mitler zeit ein geele schelfen wie ein krebs überkommen haben, und seind der gestalt nach einen wachtelpfeifflin nit ungleich, es geen auch die schelfen mit jren gleychen hindersich und fürsich. Wann sie ettlich tag in diser schelfen gelegen seind, werden sie widerumb lebendig, und schlieffen herauþ, und werden feinfalter, setzen sich auff einander wie die fliegen, und fladern hin und wider mit jren flûgeln biþ das sie jre eyer auff ein papyr oder tûchlin setzen, welche der gestalt nach den Hirþkôτnern ânlich seind. Demnach sterben sie widerumb, und werden hinweg gewoτffen, dann zů nichten mehτ nütz seind. Die eyer aber behaltet man in einer trůhen biþ zů anfang des frûlings, unnd setzt sie alþdan, wie voτmals angezeygt, an die sonnen. Sôlche wunderbarliche verwandlung der natur hab ich hie bey dem Maulbeerbaum mûssen erzelen unnd anzeygen, darmit man künde sehen was für seltzame verwandlung und würckung die natur mit disen Seidenwürm ûbe und treibe.

(D) Statt seiner wachsung.

Der Maulbeerbaum wechþt gern an warmen und sandigen oτten. Er wil mist haben, und begert wart mit dem umbgraben, wie andere bôum mehτ.

Zeit.

Der Maulbeerbaum blüet am letzsten under den heymischen bôumen, und kompt sein laub nit herauþ biþ die kelte gantz fürüber ist. Daher würt er der aller fürsichtigest under allen andern bôumen geheyssen, dieweil er diser gestalt allen reiffen und ungewitter entrinnet.

Die natur und complexion.

Der Maulbeerbaum ist einer vermischten art, dann die unzeitige frucht nach dem sie dürτ würdt, zeücht seer zůsamen. Aber die zeitig frucht, allein mittelmâssig. Die rinde des Maulbeerbaums ist etwas bitter, darumb seubert sie und purgiert. Die bletter haben ein mittelmâssige natur im purgieren und zůsamen ziehen.

(E) Die krafft und würckung.

Die frucht so sie zeitig würdt, lindert den bauch, würt leichtlich im magen zerstôτt, ist auch dem magen widerwertig. Gleiche krafft hat sein safft dieweil er row ist. So er aber gesotten würt und folgends an die sonnen gestelt, zeücht er zůsamen. So man hônig mit disem safft vermischt, so stellt er und treibt hindersich die flüþ und geschwulst der mandeln. Er ist auch nütz zů andern gebτesten des munds. Die unzeitigen Maulbeer dürτ zerstossen unnd gessen, stellen den bauchfluþ. Die rinde von der wurtzel in wasser gesotten und getruncken, lindert den bauch. Sie treibt auch auþ also genommen die bτeyten würm des bauchs. Die bletter zerstossen mit ôl vermischt und angestrichen heylen den bτand. Die bletter und rinden gesotten und das wasser im mund gehalten, legt das zanwee. [521] (F) Die unzeitig frucht zeücht zůsamen, stellt den bauchfluþ, unnd heylet die roten rhůr. Wann die Maulbeer in einen gůten magen kommen, und voτ andτer speiþ genommen werden, geen sie schnell durch den bauch, unnd machen den andern speisen einen weg. So sie aber nach den anderen speisen gessen werden, oder aber in einen bôsen magen kommen, so werden sie mitsampt anderer speiþ im magen zerstôτt.

Van moerbei. Kapittel 198. (Morus nigra)

Namen.

De moerbeiboom is van de Grieken Morea of Sycaminea, op Latijns echter Morus genoemd welke naam tot op de huidige dag in de apotheken gebleven is. In onze tijden wordt het Morus Celsi geheten.

Gestalte.

De moerbeiboom heeft ronde bladeren, doch boven toegespitst en rondom gekerfd zoals een zaag, zijn dat eerste geslacht der tamme munt gans gelijk. Gewint wolachtige bloei. Zijn vrucht is eerst wit, daarna rood en tenslotte wanneer ze rijp is zwart of bruin. Met deze moerbeibladeren worden onderhouden de zijdewormen bij welke zich veel wonderbaarlijke [519, 520] veranderingen gebeuren eer en ze hun werk volkomen volbrengen. Dan tegen het voorjaar wanneer het schier om de tijd is dat de moerbeiboom groenen en uitslaan zal moet men de eieren zo de zijdewormen de vergane herfst gezet hebben op een papier of doekje aan de zon zetten of in een warme kamer behouden tot ze uitsluipen. Zijn eerst gans klein zoals de kaasmaden, diezelfde zet men op dat moerbei loof van welke ze gevoed worden. Ze groeien echter van dag tot dag tot ze ongeveer de kleine vingerdik en lang worden. Daarna zet men het in een gokhuisje van papier gemaakt, dan vangen ze aan te spinnen en verwikkelen of ompinnen zichzelf zodat men ze schier niet meer zien kan. In spinnen worden ze gans dun en doorzichtig en tenslotte laten ze een vochtigheid van zich en sterven. Wanneer ze nu gestorven zijn moet men over ettelijke dagen de zijde eraf winden dan vindt men het dat ze ondertussen een gele schil zoals een kreeft overkomen hebben en zijn naar de gestalte een kwartelpijpje niet ongelijk, en gaan ook die schillen met zijn leden terug en vooruit. Wanneer ze ettelijke dagen in deze schil gelegen zijn worden ze wederom levendig en sluipen eruit en worden vlinders, zetten zich op elkaar zoals de vliegen en fladderen her en der met hun vleugels totdat ze hun eieren op een papier of doekjes zetten welke naar de gestalte de hirskorrels gelijk zijn. Daarna sterven ze wederom en worden weggeworpen, dan ze tot niets meer nuttig zijn. De eieren echter behoudt men in een kist tot aanvang des voorjaar en zet ze alsdan zoals hiervoor aangetoond aan de zon. Zulke wonderbaarlijke verandering der natuur heb ik hier bij de moerbeiboom moeten vertellen en aantonen waarmee men kan zien wat voor zeldzame verandering en werking de natuur met deze zijdeworm doet en drijft.

Zijn groeiplaats.

De moerbeiboom groeit graag aan warme en zanderige oorden. Het wil mest hebben en begeert verzorging met het omgraven zoals andere bomen meer.

Tijd.

De moerbeiboom bloeit het laatste onder de geteelde bomen en komt zijn loof niet eruit tot de koudheid gans voorbij is. Vandaar wordt het de aller voorzichtigste onder alle andere bomen geheten omdat het deze gestalte alle rijp en onweer ontwijkt.

De natuur en samengesteldheid.

De moerbeiboom is een vermengde aard, dan de onrijpe vrucht nadat ze dor wordt trekt zeer tezamen. Echter de rijpe vrucht alleen middelmatig. De bast van de moerbeiboom is wat bitter, daarom zuivert ze en purgeert. De bladeren hebben een middelmatige natuur in purgeren en tezamen trekken.

De kracht en werking.

De vrucht zo ze rijp wordt verzacht de buik, wordt licht in maag verstoord, is ook de maag tegen. Gelijke kracht heeft zijn sap omdat het ruw is. Zo het echter gekookt wordt en vervolgens aan de zon gesteld trekt het tezamen. Zo men honing met dit sap vermengt dan stelpt het en drijft terug de vloeden en zwellingen der amandelen. Het is ook nuttig tot andere gebreken der mond. De onrijpe moerbei dor gestoten en gegeten stelpt de buikvloed. De bast van de wortel in water gekookt en gedronken verzacht de buik. Ze drijft ook uit alzo genomen de brede wormen van de buik. De bladeren gestoten met olie vermengt en aangestreken helen de brand. De bladeren en bast gekookt en dat water in mond gehouden legt de tandpijn. [521] De onrijpe vrucht trekt tezamen, stelpt de buikvloed en heelt de rode loop. Wanneer de moerbei in een goede maag komen en voor andere spijs genomen worden gaan ze snel door de buik en maken de andere spijzen een weg. Zo ze echter na de andere spijzen gegeten worden of echter in een boze maag komen zo worden ze met de andere spijs in maag verstoord.

Von wildem Kôτbel. Cap. CXCIX.

(A) Namen.

Wilder Kôτbel oder Kôτffel würdt von den Gτiechen und Lateinischen Myrτhis genent. Zů unsern zeiten Cicutaria, darumb das er dem Wûterich, welcher Cicuta geheyssen ist, aller ding, auþgenommen den geruch und geschmack, gleich ist.

Gestalt.

Der wild Kôτbel ist mit den blettern dem Wutzerling oder Schirling gantz ânlich. Sein stengel ist hol, unnd mit vilen rippen, oder holkâlen underscheyden. Die gekrônte blůmen seind weiþ, der same spitzig. Die wurtzel ist lang, zart, rund, eins gůten geschmacks, wie die geele Rûben.

(B) Statt seiner wachsung.

Der wild Kôτbel wechþt von jhm selber in graþgârten, und auff den dürren wisen.

Zeit.

Der wild Kôτbel blüet im Meyen, unnd seind zů derselbigen zeit die wisen gantz weiþ von seiner blůst.

Die natur und complexion.

Der wild Kôτbel ist warm im andern grad, und einer subtilen substantz.

(C) Krafft und würckung.

Die wurtzel in wein gesotten unnd getruncken ist nützlich denen so von den gifftigen thiern Phalangia geheyssen, gebissen werden. Der gestalt gebτaucht, bτingt sie den frawen jhτe zeit, und treibt auþ das nachbürdlin. Jn einer fleyschbτüe gesotten, ist sie gůt den schwindsüchtigen. Sie reyniget die bτust unnd lungen vonn allem zâhen schleim. Macht lustig zů essen. So mans dτey tag inn wasser beytzt, unnd sich under dem angesicht darmit wâst, heylet sie die geschwâr desselbigen. Jn wein gesotten, unnd des tags zwey oder dτey mal darvon getruncken, behůtet unnd bewaret sie voτ der Pestilentz. [523, 524]

Van wilde kervel. Kapittel 199. (Anthriscus sylvestris)

Namen.

Wilde kervel of Kôrffel wordt van de Grieken en Latijnen Myrrhis genoemd. In onze tijden Cicutaria, daarom dat het de scheerling, welke Cicuta geheten is, alle dingen, uitgezonderd de reuk en smaak, gelijk is.

Gestalte.

De wilde kervel is met de bladeren de woedende of scheerling gans gelijk. Zijn stengel is hol en met vele ribben of groeven onderscheiden. De gekroonde bloemen zijn wit, dat zaad spits. De wortel is lang, zacht, rond en een goede smaak zoals de gele rapen.

Zijn groeiplaats.

De wilde kervel groeit van zichzelf in grashof en op de droge weiden.

Tijd.

De wilde kervel bloeit in mei en zijn in diezelfde tijd de weiden gans wit van zijn bloei.

De natuur en samengesteldheid.

De wilde kervel is warm in andere graad en een subtiele substantie.

Kracht en werking.

De wortel in wijn gekookt en gedronken is nuttig diegenen zo van de giftige dieren, Phalangia geheten, gebeten worden. Die gestalte gebruikt brengt ze de vrouwen hun tijd en drijft uit de nageboorte. In een vlees brei gekookt is ze goed de duizelige. Ze reinigt de borst en longen van alle taaie slijm. Maakt lust tot eten. Zo men het drie dagen in water weekt en zich onder het aangezicht daarmee wast heelt ze de zweren van die. In wijn gekookt en per dag twee- of driemaal daarvan gedronken behoedt en bewaart ze voor de pest. [523, 524]

Von Steinklee. Cap. CC.

(A) Namen.

Steinklee würdt bey den Gτiechen Melilotus geheyssen, deþgleichen bey den Lateinischen, unnd Sertula campana, darzů auch Coτona regia. Uτsach sôlcher namen haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Geschlecht.

Des Steinklees darvon wir hie handeln seind fürnemlich zwey geschlecht. Eins mit den feyþten kleebletlin, würdt Unser frawen schûchlin genent. Mag wol in unsern landen für das Melilotum in den Apotecken gebτaucht werden, wie wir sôlchs nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch haben bewert. Das ander ist mit blettern und blůmen dem geelen Steinklee gantz ânlich, doch mit dem samen, den es inn schâflin bτingt, seer ungleich, mag welscher Steinklee, darumb das es ein frembd gewechþ ist, und dem geelen Steinklee ettlicher massen gleich, geheyssen werden.

(B) Gestalt.

Unser frawen schûchlin ist ein nidertrechtigs kraut, nit vil über ein spannen lang. Seine bletter seind dem Wisenklee gleich, feyþt, und schier âschenfarb. Die blůmen gestalt wie der Erbþ, aber kleiner, von farben geel. Auþ disen werden kleine runde schôttlin, gemeinlich dτey oder vier bey einander, anzůsehen wie die vogelþklawen, daher ettlich diþ kraut Vogelþwicken nennen, mit rundem samen gefüllt. Die wurtzel ist lang unnd rot. Der welsch Steinklee hat einen runden roten stengel. Seine bletter seind dem Steinklee, oder Fœnogræco geleich, zů ringþumbher zerkerfft. Seine blůmen seind geel, klein, eines gůten geruchs, wie auch das gantz kraut. Auþ den blůmen werden bτeyte schâflin, gekrümbt wie ein hôτnlin. Die wurtzel ist gantz zasecht.

(C) Statt irer wachsung.

Unser frawen schûchlin wachsen in allen wisen, fürnemlich aber in denen so auff den bergen ligen. Den welschen Steinklee můþ man in gârten oder scherben zilen, wechþt nit von jm selbs in unsern landen.

Zeit.

Unser frawen Schûchlin blüen fast den gantzen summer, wie auch der welsch Steinklee. Jhτe schôtlin aber, oder schâflin, bτingen sie im Hewmonat und Augstmonat.

Die natur und complexion.

Diser kreüter natur ist vermischt, dann sie zum teyl zůsamen ziehen, und zum teyl auch verzeren und zeitigen, und ist jr substantz mehτ warm dann kalt.

(D) Die krafft und würckung.

Gedachte kreüter ziehen zůsamen, wie angezeygt. Sie erweychen allerley hitzige geschwulst, in sonderheyt der augen und můter, des affters, unnd der gemechten, in sûssem wein gesotten und übergelegt. Man můþ jhnen aber zů zeiten zůthůn das geel vonn einem ey gebτaten, oder das meel vom Fœnogræco, oder Leinsamen, oder den staub auþ den mûlen, oder die kôpfflin von Magsamen, oder Endivien. Jn wasser gesotten und übergeschlagen, verzeren sie allerley geschwulst. Mit Gallôpffel und kreiden in wein gesotten und angestrichen, heylen sie den fliessenden grindt des haupts. Mit wein gesotten und über den magen gelegt, lindern sie den schmertzen desselbigen. Der safft auþ disem kreütern ge- [524, 525, 526] (E) truckt, und warm in die ohτen gethon, legt den schmertzen derselbigen. Deþgleichen thůt er auch so er mit sûssem wein vermischt, würdt inn die ohτen gethon. Mit essig und rosenôl vermengt und übergeschlagen, legt und stillt er den weetagen des haupts. Die kreüter in wasser gesotten mit rosenôl vermischt und übergelegt, seind nützlich zů dem krebs.

Van steenklaver. Kapittel 200.

Namen.

Steenklaver wordt bij de Grieken Melilotus geheten, desgelijks bij de Latijnen en Sertula campana, daartoe ook Corona regia. Oorzaak zulke namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de steenklavers waarvan we hier handelen zijn voornamelijk twee geslachten. Een met de vette klaverblaadjes, wordt ons vrouwenschoentje genoemd. Mag goed in onze landen voor dat Melilotum in de apotheken gebruikt worden zoals we zulks in het lang in ons Latijnse kruidenboek hebben beweerd. (Lotus corniculatus) De andere is met bladeren en bloemen de gele steenklaver gans gelijk, doch met de zaden die het in scheepjes brengt zeer ongelijk, mag Waalse steenklaver, daarom dat het een vreemd gewas is en de gele steenklaver ettelijke mate gelijk, geheten worden. (Melilotus altissimus)

Vorm.

Onze vrouwen schoentje is een laag kruid, niet veel over een zeventien cm lang. Zijn bladeren zijn de weideklaver gelijk, vet en schier askleurig. De bloemen gesteld zoals de erwt, echter kleiner, van verf geel. Uit deze worden kleine ronde schotjes, gewoonlijk drie of vier bij elkaar, aan te zien zoals die vogelklauwen, vandaar ettelijke dit kruid vogelwikken noemen, met ronde zaden gevuld. De wortel is lang en rood. De Waalse steenklaver heeft een ronde rode stengel. Zijn bladeren zijn de steenklaver of Trigonella foenum-graecum gelijk gekerfd. Zijn bloemen zijn geel, klein, een goede reuk, zoals ook dat ganse kruid. Uit de bloemen worden brede scheepjes, gekromd zoals een hoorntje. De wortel is gans vezelig.

Hun groeiplaats.

Ons vrouwenschoentje groeit in allen weiden, voornamelijk echter in diegene zo op de bergen liggen. De Waalse steenklaver moet men in hof of potten telen, groeit niet van zichzelf in onze landen.

Tijd.

Ons Vrouwenschoentje bloeit vast de ganse zomer zoals ook de Waalse steenklaver. Hun schotjes echter of scheepjes brengen ze in juli en augustus.

De natuur en samengesteldheid.

Deze kruiden natuur is vermengd, dan ze voor een deel tezamen trekken en voor een deel ook verteren en rijpen en is hun substantie meer warm dan koud.

De kracht en werking.

Gedachte kruiden trekken tezamen zoals aangetoond. Ze weken allerlei hete zwellingen en vooral der ogen en baarmoeder, de achterste en de geslachten, in zoete wijn gekookt en opgelegd. Men moet er echter soms toedoen dat geel van een ei gebraden of dat meel van Trigonella foenum-graecum of vlaszaden of het stof uit de molen of de kopjes van papaver of andijvie. In water gekookt en omgeslagen verteren ze allerlei zwellingen. Met galappel en krijt in wijn gekookt en aangestreken helen ze de vloeiende schurft van het hoofd. Met wijn gekookt en over de maag gelegd verzachten ze de smarten van die. Dat sap uit deze kruiden [524, 525, 526] gedrukt en warm in de oren gedaan legt de smarten van diezelfde. Desgelijks doet het ook zo het met zoete wijn vermengd wordt in de oren gedaan. Met azijn en rozenolie vermengt en omgeslagen legt en stilt het de hoofdpijn. De kruiden in water gekookt met rozenolie vermengt en opgelegd zijn nuttig tot de kanker.

Von Alraun. Cap. CCI.

(A) Namen.

Alraun ist bey den Gτiechen Mandτagoτas, oder Circæa, unnd Anthτopomoτphos, zů Latein Mandτagoτa, Canina oder terrestris malus genent. Uτsachen sôlcher namen aller haben wir nach der leng im Lateinischen kreüterbůch anzeygt. Eine můþ ich aber hie auch melden, nemlich das sie Anthτopomoτphos ist von dem Pythagoτa geheyssen woτden, das ist darumb geschehen, das jr wurtzel ettlicher massen einem menschen gleich ist, wie dann das gemâl klârlich anzeyget, und sôlche wurtzel wechþt von sich selbs. Die Landstreicher, oder das ich sie recht nenne, die Landbescheisser, tragen wurtzel hin unnd wider feyl, die seind nit also von sich selbs gewachsen, sonder auþ den rhoτwurtzeln voτhin also geschnitten das sie ein menschliche gestalt überkommen, dieselbige setzens darnach widerumb jn, so werden sôlche wurtzeln darauþ, mit har, bart und andern dingen einem menschen ânlich. Darzů liegen sie noch vil mehτ, das man sôlche (B) wurtzel můþ under dem galgen graben, mit ettlichen Ceremonien und Teufels gespensten, hie on not zů erzelen, welches lauter lug und betrug ist. Das hab ich hie wôllen anzeygen, darmit sich ein yeglicher voτ sôlchen bůben wisse zehûten.

Geschlecht.

Der Alraun seind fürnemlich zwey geschlecht, mennle unnd weible. Das mennle ist weisser, welchs gestalt hie abgemalt ist. Das weible ist schwertzer. Theophτastus aber im sechsten bůch vonn der Histoτi der kreüter, am andern Capitel, schτeibt noch von einem gschlecht, welchs frucht schwartz, und gestalt ist wie ein beer, und hat einen weinigen geschmack. Welchs on zweifel das kraut ist, so wir nachvolgends under den Nachtschatten wôllen erzelen, unnd Dollkraut nennen, an welchhem oτt wir weiter darvon reden und schτeiben wôllen.

(C) Gestalt.

Das weible Alraun hat ein wenig schmelere unnd kleinere bletter dann der Lattich, welche einen starcken geruch haben, unnd auff der erden auþgebτeytet seind. Zwüschen den blettern bτingt sie jr ôpffel, die seind den eyer tottern nit ungleich, geel, eins starcken geruchs, inwendig voller samen, den byren kernen nit unânlich. Die wurtzel seind groþ, unnd allwegen zwo in einander geschτenckt oder gewicklet, auþwendig schwartzlecht, inwendig weiþ, mit einer dicken rinden überzogen. Hat keinen stengel. Das mennle hat grosse bletter, die seind weiþ, bτeyt und glatt, den Mangolt blettern nit fast ungleich. Die ôpffel an disem geschlecht seind zwey mal grôsser dann an dem weible, eines starcken unlieblichen geruchs. Die wurtzel ist gleich dem voτigen, aber grôsser, und weisser. Hat auch keinen stengel, wie das weible. [527, 528]

(D) Die natur und complexion.

Alraun ist kalt im dτitten grad. Die frucht ist etwas feüchter dann die wurtzel. Die rinde der wurtzel kûlet nit allein, sonder trücknet auch.

Die krafft und würckung.

Dieweil die wurtzel noch grûn und frisch ist, stoþt mans und pτeþt ein safft darauþ, den laþt man an der sonnen steen in einem jrdischen geschirτ biþ er dick würt. Man samlet auch auþ den ôpffeln einen safft, aber derselbig ist nit so kreftig als der auþ der wurtzel kompt. Die rinden so man vonn der wurtzel schelet henckt man auff zů dem tâglichen gebτauch. Es seind ettlich die sieden die wurtzel des Alrauns in wein biþ der dτitt teyl jnseudt, seyhens darnach durch, und geben darvon zůtrincken ein kleins becherlin vol denen so nit schlaffen môgen, grossen schmertzen haben, unnd die man on alle empfindlicheyt wil schneiden oder bτennen. Der safft der Alraun mit hônig auff einen scrupel schwâr getruncken, (E) treibt auþ durch den stůlgang den zâhen schleim und die schwartzen gallen, wie die Nieþwurtz. Wo aber mehτ von disem safft dann yetz angezeygt würdt auff ein mal jngenommen, so tôdt er den menschen. Man mischt aber sôlchen safft under die artzneyen so zů den augen, unnd zů legung der schmertzen gebτaucht werden. Man sagt das dise wurtzel das Helffenbein weych mache, so mans sechs stund lang darmit sieden laþt, darnach mags einer in allerley foτm zwingen, unnd machen darauþ was er wôll. Die frischen grûnen bletter mit gersten maltz vermengt und übergelegt, lindern die hitz der augen so von den geschwâren sich erhebt hat. Sie zerteylen und verzeren allerley geschwulst, hertigkeyt und krôpff, so mans fünff oder sechs tag sein seuberlich darmit reibt. Sie vertreiben auch die malzeychen. Die wurtzel in essig zerstossen und übergelegt, heylet das rotlauff. Mit hônig oder ôl vermischt und übergestrichen, heylet sie die bissz der natern. Mit wasser gesotten und übergelegt, verzert sie die geschwulst und (F) krôpff. Mit gersten maltz vermischt und übergelegt, lindert sie den schmertzen der gleych. Die ôpffel so man daran reucht und schmeckt, bτingen den schlaff. Sôlche krafft hat auch jr safft. Doch sol man disen nit zůvil bτauchen, dann sie tôdten sonst. Der sam so in den ôpffeln gefunden würdt, reyniget die můtter. Dieweil aber der innerlich gebτauch der Alraun seer gevârlich ist, so sol man den schlaff mehτ zů wegen bτingen, wo sôlchs die noturfft erfoτdert, durch die ôpffel und frucht derselbigen, in dem das man dτan schmeckt, und sie nit in den leib nemen.

Van alruin. Kapittel 201.

Namen.

Alruin is bij de Grieken Mandragoras of Circaea en Anthropomorphos, in Latijn Mandragora, Canina of terrestris malus genoemd. Oorzaken zulke namen alle hebben we in het lang in Latijnse kruidenboek aangetoond. Een moet ik echter hier ook melden, namelijk dat ze Anthropomorphos is van de Pythagoras geheten geworden, dat is daarom geschied dat zijn wortel ettelijke mate een mens gelijk is, zoals dan de tekening duidelijk aantoont, en zulke wortel groeit van zichzelf. De landlopers of dat ik ze recht noem, de landschijters, dragen wortels her en de ver, die zijn niet alzo van zichzelf gegroeid, maar uit de rietwortels daarvoor alzo gesneden zodat ze een menselijke gestalte overkomen, diezelfde zetten ze daarna wederom in en zo worden zulke wortels daaruit, met haar, baard en andere dingen een mens gelijk. Daartoe liegen ze noch veel meer dat men zulke wortel moet onder de galgen graven met ettelijke ceremoniën en duivels gespenst, hier onnodig te vertellen welke zuiver leugen en bedrog is. Dat heb ik hier willen aantonen daarmee zich iedereen voor zulke knapen weet te hoeden.

Geslacht.

Van de alruin zijn voornamelijk twee geslachten, mannetje en wijfje. Dat mannetje is witter welke gestalte hier getekend is. Dat wijfje is zwarter. (Mandragora autumnalis en Mandragora vernalis) Theophrastus echter in zesde boek van de historie der kruiden in het andere kapittel schrijft noch van een geslacht welke vrucht zwart en gesteld is zoals een bes en heeft een mindere geur. Welke zonder twijfel dat kruid is zo we hierna onder de nachtschaden willen vertellen en dolkruid noemen aan welk oord we verder daarvan reden en schrijven willen.

Vorm.

Dat wijfje alruin heeft een weinig smallere en kleinere bladeren dan de sla welke een sterke reuk hebben en op de aarde uitgespreid zijn. Tussen de bladeren brengt ze haar appels, die zijn de eierdooiers niet ongelijk, geel, een sterke reuk, inwendig vol zaden, de perenkernen niet ongelijk. De wortels zijn groot en altijd twee in elkaar geschrankt of gewikkeld, uitwendig zwartachtig, inwendig wit met een dikke bast overtrokken. Heeft geen stengel. Dat mannetje heeft grote bladeren, die zijn wit, breed en glad, de biet bladeren niet erg ongelijk. De appels aan dit geslacht zijn tweemaal grotere dan aan het wijfje, een sterke onlieflijke reuk. De wortel is gelijk de vorige, echter groter en witter. Heeft ook geen stengels zoals dat wijfje. [527, 528]

De natuur en samengesteldheid.

Alruin is koud in derde graad. De vrucht is wat vochtiger dan de wortel. De bast der wortel koelt niet alleen, maar droogt ook.

De kracht en werking.

Terwijl de wortel noch groen en fris is stoot men het en perst een sap daaruit, die laat men aan de zon staan in een aarden vat tot het dik wordt. Men verzamelt ook uit de appels een sap, echter datzelfde is niet zo krachtig als dat uit de wortel komt. De bast zo men van der wortel schilt hangt men op tot dagelijks gebruik. Er zijn ettelijke die zieden de wortel van de alruin in wijn totdat het derde deel inkookt, zeven het daarna door en geven daarvan te drinken een klein bekertje vol diegenen zo niet slapen mogen, grote smarten hebben en die men zonder alle gevoel wil snijden of branden. Dat sap der alruin met honing op een scrupel zwaar gedronken drijft uit door de stoelgang de taaie slijm en de zwarte gal zoals dat nieskruid. Wanner echter meer van dit sap dan net aangetoond wordt op eenmaal ingenomen dan doodt het de mensen. Men mengt echter zulk sap onder die artsenijen zo tot de ogen en tot legging der smarten gebruikt worden. Men zegt dat deze wortel dat ivoor week maakt zo men het zes stonden lang daarmee zieden laat, daarna mag men het in allerlei vormen dwingen en maken daaruit wat hij wil. De frisse groene bladeren met gerst mout vermengt en opgelegd verzachten de hitte der ogen zo van de zweren zich verheven hebben. Ze verdelen en verteren allerlei zwellingen, hardheid en krop zo men het vijf of zes dag het zuiver daarmee wrijft. Ze verdrijven ook de littekens. De wortel in azijn gestoten en opgelegd heelt de rode huiduitslag. Met honing of olie vermengt en overgestreken heelt ze de beet der adders. Met water gekookt en opgelegd verteert ze de zwellingen en krop. Met gerst mout vermengt en opgelegd verzacht ze de smarten der leden. De appels zo men daaraan ruikt en proeft brengen de slaap. Zulke kracht heeft ook zijn sap. Doch zal men deze niet te veel gebruiken, dan ze doden anders. Dat zaad zo in de appels gevonden wordt reinigt de baarmoeder. Omdat echter het innerlijke gebruik van de alruin zeer gevaarlijk is zo zal men de slaap meer teweegbrengen wanner zulks de nooddruft bevordert, door de appel en vrucht van diezelfde in dat men daaraan ruikt en ze niet in het lijf neemt.

Von Melanzan. Cap. CCII.

(A) Namen.

Die Melanzan werden von ettlichen zů unsern zeiten Mala insana genent, von andern Poma amoτis, und vom mehτer teyl Melanzana. Uτsachen aber sôlcher namen aller haben wir im Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt, wer lust hat dieselbigen zůwissen der mag sie am gedachten oτt sůchen.

Geschlecht.

Der Melanzan seind zweyerley geschlecht, dann ettlichs bτingt bτaunfarb ôpffel, daher es mag bτaun Melanzan geheyssen werden. Das ander bτingt weiþlechte oder geele ôpffel, darumb es geel Melanzan genent würdt. Seind sonst einander an der gestalt gleich. [529, 530]

(B) Gestalt.

Die Melanzan ist ein gesteud den grossen Kletten mit stengel unnd blettern schier gantz gleich, doch seind seine bletter lenger, und mehτ zerschnitten dann der grossen Kletten. Seine blůmen seind purpurbτaun, und hat ein yegliche sechs bletter, die vergleichen sich einem stern. Seine frücht seind lang, einem apffel nit unânlich, inwendig voller samens, welcher dem Indianischen oder Calocutischen Pfeffer nit ungleich ist. Die wurtzel ist geel mit vilen fasen und zaseln.

(C) Statt irer wachsung.

Melanzan ist ein fremd gewechþ, das in unsern landen von jhm selber nit wechþt, sonder můþ in gârten oder scherben gepflantzt und auffzogen werden. Will eben wardt haben, wie der Kürbs und Melon.

Zeit.

Melanzan blüen im Augstmonat und zů zeiten im Herbst, dieselbigen aber môgen nit wol zeitige frucht bτingen.

Die natur und complexion.

Die frücht der Melanzan seind on zweifel kalt und feücht wie der Kürbs.

(D) Krafft und würckung.

Die Melanzan, so vil und mir bewüþt, haben noch keinen bτauch in der artzney. Doch isset man die ôpffel an ettlichen oτten mit ôl, saltz und pfeffer, wie die Pfifferling. Die andern lassens ein wenig bey den fewτ sieden, und machen darnach runden blettlin darauþ, die bτauchen sie zů dem essen, mit essig, ôl und pfeffer vermischt. Etlich machens jn mit saltzbτüe wie andere frücht, und setzens zů dem essen auff, wie rot Rûben unnd dergleichen. Aber sôlche speiþ lieben allein den schleckmeülern, die nit hoch achten wie gesund ein ding sey, wann es nur wol schmeckt. Die andern so der gesundtheyt wôllen pflegen, sollen sich voτ diser frucht hûten, dann sie ungesundt und hertdewig ist.

Van aubergine. Kapittel 202. (Solanum melongena)

Namen.

De Melanzan wordt van ettelijke in onze tijden Mala insana genoemd, van andere Poma amoris en van het meeste deel Melanzana. Oorzaken echter zulke namen alle hebben we in Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond, wie lust heeft diezelfde te weten die mag ze aan gedacht oord zoeken.

Geslacht.

Van de Melanzan zijn twee geslachten, dan ettelijke brengen bruinkleurige appels, vandaar het mag bruine Melanzan geheten worden. De andere brengt witachtige of gele appels daarom het gele Melanzan genoemd wordt. Zijn verder elkaar aan de gestalte gelijk. [529, 530]

Vorm.

De Melanzan is een heester de grote klis met stengels en bladeren schier gans gelijk, doch zijn zijn bladeren langer en meer ingesneden dan de grote klis. Zijn bloemen zijn purperbruin en heeft elke zes bladeren, die vergelijken zich een ster. Zijn vruchten zijn lang, een appel niet ongelijk, inwendig vol zaad welke de Indiaanse of paprika niet ongelijk is. De wortel is geel met vele vezels en vezels.

Plaats van hun groei.

Melanzan is een vreemd gewas dat in onze landen van zichzelf niet groeit, maar moet in hof of potten geplant en opgeteeld worden. Wil even verzorging zoals de kouwoerde en meloen.

Tijd.

Melanzan bloeien in augustus en soms in herfst, diezelfden echter mogen niet goed rijpe vrucht brengen.

De natuur en samengesteldheid.

De vruchten der Melanzan zijn zonder twijfel koud en vochtig zoals der kauwoerde.

Kracht en werking.

De Melanzan, zoveel en me bewust, heeft noch geen gebruik in de artsenij. Doch eet men die appels aan ettelijke oorden met olie, zout en peper zoals de paddenstoel. De anderen laten het een weinig bij het vuur zieden en maken daarna ronde blaadjes daaruit die gebruiken ze tot het eten met azijn, olie en peper vermengt. Ettelijke maken het in met zout brei zoals andere vruchten en zetten het bij het eten op zoals rode rapen en dergelijke. Echter zulke spijs lieven alleen de lekkerbekken die niet hoog achten hoe gezond een ding is wanneer het maar goed smaakt. De anderen zo de gezondheid willen plegen zullen zich voor deze vrucht hoeden, dan ze ongezond en slecht de verduwen is.

Von Melanzan. Cap. CCII.

(A) Namen.

Die Melanzan werden von ettlichen zů unsern zeiten Mala insana genent, von andern Poma amoτis, und vom mehτer teyl Melanzana. Uτsachen aber sôlcher namen aller haben wir im Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt, wer lust hat dieselbigen zůwissen der mag sie am gedachten oτt sůchen.

Geschlecht.

Der Melanzan seind zweyerley geschlecht, dann ettlichs bτingt bτaunfarb ôpffel, daher es mag bτaun Melanzan geheyssen werden. Das ander bτingt weiþlechte oder geele ôpffel, darumb es geel Melanzan genent würdt. Seind sonst einander an der gestalt gleich. [529, 530]

(B) Gestalt.

Die Melanzan ist ein gesteud den grossen Kletten mit stengel unnd blettern schier gantz gleich, doch seind seine bletter lenger, und mehτ zerschnitten dann der grossen Kletten. Seine blůmen seind purpurbτaun, und hat ein yegliche sechs bletter, die vergleichen sich einem stern. Seine frücht seind lang, einem apffel nit unânlich, inwendig voller samens, welcher dem Indianischen oder Calocutischen Pfeffer nit ungleich ist. Die wurtzel ist geel mit vilen fasen und zaseln.

(C) Statt irer wachsung.

Melanzan ist ein fremd gewechþ, das in unsern landen von jhm selber nit wechþt, sonder můþ in gârten oder scherben gepflantzt und auffzogen werden. Will eben wardt haben, wie der Kürbs und Melon.

Zeit.

Melanzan blüen im Augstmonat und zů zeiten im Herbst, dieselbigen aber môgen nit wol zeitige frucht bτingen.

Die natur und complexion.

Die frücht der Melanzan seind on zweifel kalt und feücht wie der Kürbs.

(D) Krafft und würckung.

Die Melanzan, so vil und mir bewüþt, haben noch keinen bτauch in der artzney. Doch isset man die ôpffel an ettlichen oτten mit ôl, saltz und pfeffer, wie die Pfifferling. Die andern lassens ein wenig bey den fewτ sieden, und machen darnach runden blettlin darauþ, die bτauchen sie zů dem essen, mit essig, ôl und pfeffer vermischt. Etlich machens jn mit saltzbτüe wie andere frücht, und setzens zů dem essen auff, wie rot Rûben unnd dergleichen. Aber sôlche speiþ lieben allein den schleckmeülern, die nit hoch achten wie gesund ein ding sey, wann es nur wol schmeckt. Die andern so der gesundtheyt wôllen pflegen, sollen sich voτ diser frucht hûten, dann sie ungesundt und hertdewig ist.

Van aubergine. Kapittel 202. (Solanum melongena)

Namen.

De Melanzan wordt van ettelijke in onze tijden Mala insana genoemd, van andere Poma amoris en van het meeste deel Melanzana. Oorzaken echter zulke namen alle hebben we in Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond, wie lust heeft diezelfde te weten die mag ze aan gedacht oord zoeken.

Geslacht.

Van de Melanzan zijn twee geslachten, dan ettelijke brengen bruinkleurige appels, vandaar het mag bruine Melanzan geheten worden. De andere brengt witachtige of gele appels daarom het gele Melanzan genoemd wordt. Zijn verder elkaar aan de gestalte gelijk. [529, 530]

Vorm.

De Melanzan is een heester de grote klis met stengels en bladeren schier gans gelijk, doch zijn zijn bladeren langer en meer ingesneden dan de grote klis. Zijn bloemen zijn purperbruin en heeft elke zes bladeren, die vergelijken zich een ster. Zijn vruchten zijn lang, een appel niet ongelijk, inwendig vol zaad welke de Indiaanse of paprika niet ongelijk is. De wortel is geel met vele vezels en vezels.

Plaats van hun groei.

Melanzan is een vreemd gewas dat in onze landen van zichzelf niet groeit, maar moet in hof of potten geplant en opgeteeld worden. Wil even verzorging zoals de kouwoerde en meloen.

Tijd.

Melanzan bloeien in augustus en soms in herfst, diezelfden echter mogen niet goed rijpe vrucht brengen.

De natuur en samengesteldheid.

De vruchten der Melanzan zijn zonder twijfel koud en vochtig zoals der kauwoerde.

Kracht en werking.

De Melanzan, zoveel en me bewust, heeft noch geen gebruik in de artsenij. Doch eet men die appels aan ettelijke oorden met olie, zout en peper zoals de paddenstoel. De anderen laten het een weinig bij het vuur zieden en maken daarna ronde blaadjes daaruit die gebruiken ze tot het eten met azijn, olie en peper vermengt. Ettelijke maken het in met zout brei zoals andere vruchten en zetten het bij het eten op zoals rode rapen en dergelijke. Echter zulke spijs lieven alleen de lekkerbekken die niet hoog achten hoe gezond een ding is wanneer het maar goed smaakt. De anderen zo de gezondheid willen plegen zullen zich voor deze vrucht hoeden, dan ze ongezond en slecht de verduwen is.

Vom zamen Senff. Cap. CCIIII.

(A) Namen.

Der zam oder Gartensenff würt auff Gτiechisch Napy oder Sinipi genent, zů Latein Sinapis unnd Sinapi, welcher name ist in den Apotecken bliben biþ auff den heütigen tag. Uτsach sôlcher namen findestu in unserm Lateinischen kreüterbůch angezogen.

Geschlecht.

Des Senffs darvon wir hie handeln, findt man zweyerley geschlecht. Das erst ist mit dem kraut den Rûben nit ungleich, hat geel blůmen, daher würdt es geeler Gartensenff genent. Sein same ist weiþ. Das ander geschlecht hat bletter fast wie der zam weiþ Senff. Seine blůmen seind weiþ, der sam aber schier rotlecht. Mag vonn der weissen blůmen wegen weisser Gartensenff geheyssen werden, darmit ein underscheyd sey under jm und dem zamen weissen Senff, darvon wir oben an seinem oτt geschτiben haben.

(B) Gestalt.

Das erst geschlecht des Senffs hat einen rauhen, harigen, langen stengel, mit vilen neben âsten und zincken. Seine bletter seind dem Rûbenkraut nit ungleich, aber kleiner und rauher. Die blůmen seind geel und bleych, darauþ werden runde harige schâflin, vol weisses samens. Die wurtzel ist weiþ, schlecht und zasecht. Das ander geschlecht gewindt auch ein rauhen harigen stengel, aber nit so hoch. Seine bletter seind zerkerfft, und dem kraut des weissen Senffs seer gleich, aber grôsser und bτeyter. Die blůmen seind weyþ oder bleych, der gestalt nach einem creütz gleich, die werden zů runden und langen schâflin, voller rotlechts samens. Die wurtzel ist der voτigen ânlich.

(C) Statt irer wachsung.

Beyde geschlecht des Senffs werden gemeinlich in den gârten gezilet. Wachsen doch zů zeiten von sich selbs, aber nit so lustig und schôn als in gârten dahin sie gepflantzt werden.

Zeit.

Beyderley geschlecht blüen im Bτachmonat und Hewmonat, und bτingen alþdann auch jren samen.

Die natur und complexion.

Die gedachten Senff seind warm und trucken im vierdten grad.

(D) Die krafft und würckung.

Senff zerteylt, und zeücht auþ dem leib allerley feüchtigkeyt eüsserlich übergelegt. Jm mund gekewet, zeücht er den zâhen schleim auþ dem haupt, und reyniget das hirn. Senff safft mit Meth gesotten unnd gurgelt, ist nützlich den geschwollnen mandeln, und der rauhen kelen. Der Senff samen gestossen unnd in die nasen gethon, macht niesen. Jst gůt denen so die fallenden sucht haben. Wann man den frawen so die můter übersich steigt, den Senff mit essig vermengt fürhelt und dτan riechen laþt, so kommen sie wider zů jnen selbs. Ein pflaster auþ Senff meel gemacht, und auff das beschoτen haupt gelegt, ist gůt denen so von dem schwâren schlaff nit môgen erweckt werden. Senffmeel mit hônig vermischt und auþwendig übergelegt so lang biþ die haut rot würt, ist nützlich zů dem hüfftwee, geschwollenem miltz, und allerley langwirigen bτesten, dann es zeücht die feüchtigkeyt von innen herauþ. Diser gestalt temperiert und angestrichen, macht es die auþgefallene har wider wachsen. Macht ein hüpsch ange- [ 537] (E) sicht, und vertreibt die mâler und flecken. Mit hônig und genþschmaltz vermischt, verzert es das undergerunnen blůt. Mit essig temperiert und angestrichen, heylet es die bôse rauden, unnd die geflecht. Mit Feigen vermischt und zerstossen, bτingt es das gehôτ wider, und vertreibt das sausen in ohτen übergelegt. Der safft von grûnen samen angestrichen, macht klare augen, und vertreibt die reuhe der augbτawen. Senff mit essig zerstossen und übergelegt, ist gůt denen so vonn den natern oder scoτpion gestochen seind. Jst gůt wider das gifft der Pfifferling. Der Senff ist dem magen treffenlich gůt. Jnn der speiþ genossen, macht er leichtlich auþwerffen. Treibt den harn, und bτingt den frawen jr kranckheyt. Den wassersüchtigen übergelegt, verzert er die überige feüchtigkeyt derselbigen. Mit essig getruncken treibt er den stein. Der Senff sterckt die dewung, unnd zerteylt die groben speiþ im magen. Verzeret auch allerley überflüssige feüchtigkeyt des magens. So man den anzündet unnd ein rauch darvon macht, veriagt er die natern unnd andere gifftige thier.

Van tamme mosterd. Kapittel 104.

Namen.

De tamme of hofmosterd wordt op Grieks Napy of Sinipi genoemd, in Latijn Sinapis en Sinapi welke naam is in de apotheken gebleven tot op de huidige dag. Oorzaak zulke namen vindt u in ons Latijnse kruidenboek aangehaald.

Geslacht.

Van de mosterd waarvan we hier handelen vindt men twee geslachten. De eerste is met het kruid de rapen niet ongelijk, heeft gele bloemen, vandaar wordt het gele hofmosterd genoemd. Zijn zaad is wit. (Brassica nigra) Dat andere geslacht heeft bladeren vast zoals de tamme witte mosterd. Zijn bloemen zijn wit, dat zaad echter schier roodachtig. Mag vanwege de witte bloemen witte hofmosterd geheten worden daarmee een onderscheid is onder hem en de tamme witte mosterd waarvan we boven aan zijn oord geschreven hebben. (Eruca sativa)

Vorm.

Dat eerste geslacht der mosterd heeft een ruwe, harige, lange stengel met vele zijtakken en scheuten. Zijn bladeren zijn het rapenkruid niet ongelijk, echter kleiner en ruwer. De bloemen zijn geel en bleek, daaruit worden ronde harige scheepjes vol wit zaad. De wortel is wit, recht en vezelig. Dat andere geslacht gewint ook een ruwe harige stengel, echter niet zo hoog. Zijn bladeren zijn gekerfd en het kruid de witte mosterd zeer gelijk, echter groter en breder. De bloemen zijn wit of bleek, naar de gestalte een kruis gelijk, die worden tot ronde en lange scheepjes vol roodachtig zaad. De wortel is de vorige gelijk.

Hun groeiplaats.

Beide geslachten der mosterd worden gewoonlijk in de hof geteeld. Groeien doch soms van zichzelf, echter niet zo lustig en schoon zoals in hof daarheen ze geplant worden.

Tijd.

Beide geslachten bloeien in juni en juli en brengen alsdan ook hun zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De gedachte mosterd zijn warm en droog in vierde graad.

De kracht en werking.

Mosterd verdeelt en trekt uit het lijf allerlei vochtigheid, uiterlijk opgelegd. In de mond gekauwd trekt het de taaie slijm uit het hoofd en reinigt de hersens. Mosterdsap met mede gekookt en gegorgeld is nuttig de gezwollen amandelen en de ruwe keel. De mosterdzaden gestoten en in de neus gedaan maakt niezen. Is goed diegenen zo de vallende ziekte hebben. Wanneer men de vrouwen zo de baarmoeder omhoogstijgt mosterd met azijn vermengt voorhoudt en daaraan ruiken laat dan komen ze weer tot zichzelf. Een pleister uit mosterdmeel gemaakt en op dat geschoren hoofd gelegd is goed diegenen zo van de zware slaap niet mogen opgewekt worden. Mosterdmeel met honing vermengt en uitwendig opgelegd zo lang tot de huid rood wordt is nuttig tot de voetenpijn, gezwollen milt en allerlei langdurige gebreken, dan het trekt de vochtigheid van binnen eruit. Deze gestalte getemperd en aangestreken maakt het dat uitgevallen haar weer groeien. Maakt een hups [ 537] aangezicht en verdrijft de plekken en vlekken. Met honing en ganzenvet vermengt verteert het dat onderhuids gestolde bloed. Met azijn getemperd en aangestreken heelt het de boze ruigtes en de chronische huiduitslag. Met vijgen vermengt en gestoten brengt het dat gehoor weer en verdrijft dat suizen in oren, opgelegd. Dat sap van groene zaden aangestreken maakt klare ogen en verdrijft de ruigte der wenkbrauwen. Mosterd met azijn gestoten en opgelegd is goed diegenen zo van de adders of schorpioenen gestoken zijn. Is goed tegen dat gif der paddenstoelen. De mosterd is de maag voortreffelijk goed. In de spijs genoten maakt het licht uitwerpen. Drijft de plas en brengt de vrouwen hun ziekte. De waterzuchtige opgelegd verteert het de overige vochtigheid van diezelfde. Met azijn gedronken drijft het de steen. De mosterd versterkt de verduwen en verdeelt de grove spijs in maag. Verteert ook allerlei overvloedige vochtigheid der maag. Zo men het aansteekt en een rook daarvan maakt verjaagt het de adders en andere giftige dieren.

Von Oleander. Cap. CCV.

(A) Namen.

Oleander würt auff Gτiechisch und Lateinisch Nerion, Rododaphne, unnd Rododendτum genent, in den Apotecken Oleander. Warumb aber diþ gewechþ sey also geheyssen woτden, hab ich im Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt.

Gestalt.

Oleander hat bletter wie der Mandelbaum, aber lenger und dicker. Sein blům ist den Rosen nit ungleich. Die frucht ist lang, wie ein hoτn gestalt. So sie sich auff thůt, ist sie inwendig voller samen, der ist harig und rauch. Die wurtzel ist lang, holtzecht, spitzig, und am geschmack gesaltzen.

(B) Statt seiner wachsung.

Der Oleander wechþt gern bey den wassern, am meer, und würdt auch in gârten gezilet.

Zeit.

Wann der Oleander blüet unnd frucht bτingt, ist uns diser seit nit bewüþt, dann wir haben allein die bletter daran gesehen, darumb das gemâl allein dieselbigen anzeygt, on die blůmen.

De natur und complexion.

Der Oleander ist warm im anfang des dτitten grads, und trucken im andern.

(C) Krafft und würckung.

Die bletter und blůmen des Oleanders tôdten die hund, esel, und andτ vierfüssige thier mehτ. Aber mit wein jngenommen und getruncken, seind sie den menschen ein heylsam artzney wider die bissz der gifftigen thier, in sonderheyt so man Rauten darzů thůt. Der Oleander sol aber nit allein gebτaucht werden, dann Galenus schτeibt das er auch den menschen, und nit allein den vierfûssigen thieren schedlich und tôdtlich sey, so er innerlich in leib genommen werde. Er ist aber sonderlich den schaffen und geyssen schedlich, dann so man seine bletter allein in ein wasser legt und laþt die schaff unnd geyþ darvon trincken, sterben sie. Darumb sol er allein eüsserlich gebτaucht werden, dann er zerteylt und verzert. [538, 539, 540]

Van oleander. Kapittel 205. (Nerium oleander)

Namen.

Oleander wordt op Grieks en Latijns Nerion, Rododaphne en Rododendrum genoemd, in de apotheken oleander. Waarom echter dit gewas is alzo geheten worden heb ik in Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

Gestalte.

Oleander heeft bladeren zoals de amandelboom, echter langer en dikker. Zijn bloem is de rozen niet ongelijk. De vrucht is lang als een horen gevormd. Zo ze zich opendoet is ze inwendig vol zaden, dat is harig en ruw. De wortel is lang, houtachtig, spits en aan smaak gezouten.

Zijn groeiplaats.

De oleander groeit graag bij de wateren, aan zee en wordt ook in hof geteeld.

Tijd.

Wanneer de oleander bloeit en vrucht brengt is ons deze tijd niet bewust, dan we hebben alleen de bladeren daaraan gezien, daarom dat de tekening alleen diezelfde aantoont zonder de bloemen.

De natuur en samengesteldheid.

De oleander is warm in aanvang der derde graad en droog in andere.

Kracht en werking.

De bladeren en bloemen der oleander doden de honden, ezels en andere viervoetige dieren meer. Echter met wijn ingenomen en gedronken zijn ze de mensen een heilzaam artsenij tegen de beet der giftige dieren en vooral zo men ruit daartoe doet. De oleander zal echter niet alleen gebruikt worden, dan Galenus schrijft dat het ook de mensen en niet alleen de viervoetige dieren schadelijk en dodelijk is zo het innerlijk in lijf genomen wordt. Het is echter vooral de schapen en geiten schadelijk, dan zo men zijn bladeren alleen in een water legt en laat de schapen en geiten daarvan drinken sterven ze. Daarom zal het alleen uiterlijk gebruikt worden, dan het verdeelt en verteert. [538, 539, 540]

Von Peisselbeer. Cap. CCVI.

(A) Namen.

Peisselbeer haben vil ander namen mehτ, dann sie werden auch Versich, Saurich oder Saurτauch, und Erbsel genent. Auff Gτiechisch und Lateinisch Oxyacantha, in den Apotecken Berberis. Den Gτiechischen und Lateinischen namen haben sie von den scharpffen dôτn, damit jre âst und zweig geziert seind.

Gestalt.

Peisselbeer ist ein bôumlin dem wilden Holtzbyrbaum nit unânlich, doch kleiner, unnd mit vilen stechenden dôτnen geziert. Seine bletter seind zů ringþumbher subtil zerkerfft. Die blůmen geel, wie kleine gefüllte rôþlin gestalt. Die frücht seind schône rote, langlechte runde beer, hangen an subtilen zarten stylen, haben jnwendig kôτnlin, und seind am geschmack saur, und etwas rauch. Die wurtzel ist in vil teyl zerspalten, und lang.

(B) Statt seiner wachsung.

Saurτauch wechþt an vil oτten, nemlich in den wâlden, stauden, auff dem feld, an den bergen, nassen und dürτen enden.

Zeit.

Versich grûnet und blüet im frûling. Jm Herbstmonat unnd Weinmonat findt man seine frucht, die lustig ist anzůsehen.

Die natur und complexion.

Saurich zeücht zůsamen und trücknet, ist kalt und trucken im andern grad. Die frucht ist einer subtilen substantz, und durchschneidt ein wenig.

(C) Die krafft und würckung.

Die frucht des Versichs gessen und getruncken stellt den bauchfluþ, der weiber kranckheyt, unnd alle andere flüþ. Die wurtzel zerstossen und übergelegt, zeücht auþ dem leib dôτn unnd pfeil. Man sagt auch das dise wurtzel zerstossen dτey mal über den bauch gestrichen den schwangern frawen sol schaden bτingen. Die beer mit hônig oder zucker jngemacht, leschen den durst, unnd die hitz des febers. Sie machen auch lust und begird zů essen.

Van zuurbes. Kapittel 206. (Berberis vulgaris)

Namen.

Peisselbeer heeft veel ander namen meer, dan ze worden ook Versich, zurig of zuurachtig en Erbsel genoemd. Op Grieks en Latijns Oxyacantha, in de apotheken Berberis. De Griekse en Latijnse namen hebben ze van de scherpe doorns waarmee hun takken en twijgen gesierd zijn.

Gestalte.

Peisselbeer is een boompje de wilde houtperen niet ongelijk, doch kleiner en met vele stekende dorens gesierd. Zijn bladeren zijn rondom subtiel gekerfd. De bloemen geel als kleine gevulde roosjes gevormd. De vruchten zijn schone rode, langachtige ronde bessen, hangen aan subtiele zachte stelen, hebben inwendig korreltjes en zijn aan smaak zuur en wat ruw. Die wortel is in veel delen gespleten en lang.

Zijn groeiplaats.

Zuurbes groeit aan veel oorden, namelijk in de wouden, heesters, op het veld, aan de bergen, natte en droge einden.

Tijd.

Zuurbes groent en bloeit in voorjaar. In herfstmaand en wijnmaand vindt men zijn vrucht die lustig is aan te zien.

De natuur en samengesteldheid.

Zuurbes trekt tezamen en droogt, is koud en droog in andere graad. De vrucht is een subtiele substantie en doorsnijdt een weinig.

De kracht en werking.

De vrucht van de zuurbes gegeten en gedronken stelpt de buikvloed, de wijven ziekte en alle andere vloeden. De wortel gestoten en opgelegd trekt uit het lijf dorens en pijl. Men zegt ook dat deze wortel gestoten en driemaal over de buik gestreken de zwangere vrouwen zal schaden brengen. De bessen met honing of suiker ingemaakt lessen de dorst en de hitte der koorts. Ze maken ook lust en begeerte tot eten.

Von Lynkraut. Cap CCVII.

(A) Namen.

Lynkraut würt von ettlichen Flachþkraut, unser frawen Flachþ, wilder Flachþ, Krottenflachþ, Nabelkraut, und Harnkraut genent. Auff Gτiechisch und Lateinisch Osyris. In den Apotecken Linaria. Sôlche namen hat es aber fast alle überkommen darumb, das es dem Flachþ seer gleich ist.

Gestalt.

Lynkraut ist ein kraut der Wolffþmilch so ânlich, das nit yederman wol von einander erkennen mag. Sein stengel und âst seind schwartzlich, zart und zâch. Die bletter, welcher zů zeiten dτey oder vier, zů zeiten fünff oder sechs bey einander steen, seind den Flachþ blettern gantz gleich, erstlich schwartzgrûn, darnach rotlecht. Seine blůmen liechtgeel, wie die Ritterspoτn foτmiert. Mitten in disen blůmen seind gantz totterfarbe geele strômlin, on allen geruch, die werden zů runden knôpffen oder bollen, darinn ist bτeyter schwartzen samen. Die wurtzel ist schlecht, von welcher wachsen vil andτe, die kriechen neben herumb. [541, 542]

(B) Statt seiner wachsung.

Harnkraut wechþt auff ungebawten oτten, auff den mauren, unnd hinder den zeünen allenthalben.

Zeit.

Lynkraut blüet den gantzen summer und gegen dem Herbst.

Die natur und complexion.

Harnkraut ist warm und trucken, und in keinen weg kalt unnd feücht, dieweil es bitter ist, und den harn treibt, wie wir dann weitleüffiger sôlchs in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt, an welchem oτt wir auch uτsachen diser unser meynung dargethon haben.

(C) Die krafft und würckung.

Lynkraut gesotten und getruncken, ist denen so die geelsucht haben seer dienstlich. Es nimpt auch hinweg allerley verstopffung der leber, und des miltz. Vertreibt allerley mâler und flecken des leibs, macht ein schôn angesicht, in sonderheyt aber thůn sôlchs die bletter. Lynkraut treibt auch den harn gewaltigklich, darumb es würt Harnkraut genent.

Van linnenkruid. Kapittel 207. (Linaria vulgaris)

Namen.

Lijnkruid wordt van ettelijke vlaskruid, onze vrouwen vlas, wilde vlas, paddenvlas, navelkruid en plaskruid genoemd. Op Grieks en Latijns Osyris. In de apotheken Linaria. Zulke namen heeft het echter vast alle overkomen daarom dat het de vlas zeer gelijk is.

Gestalte.

Lijnkruid is een kruid de wolfsmelk zo gelijk dat niet iedereen ze goed van elkaar herkennen mag. Zijn stengels en takken zijn zwartachtig, zacht en taai. De bladeren, welke soms drie of vier, soms vijf of zes bij elkaar staan, zijn de vlasbladeren gans gelijk, eerst zwartgroen, daarna roodachtig. Zijn bloemen lichtgeel en zoals de ridderspoor gevormd. Midden in deze bloemen zijn gans dooierkleurige gele lijntjes, zonder allen reuk, die worden tot ronde knoppen of bollen, daarin is breed zwart zaad. De wortel is recht van welke groeien veel andere die kruipen ernaast om. [541, 542]

Zijn groeiplaats.

Plaskruid groeit op ongebouwde oorden, op de muren en achter de tuinen overal.

Tijd.

Lijnkruid bloeit de ganse zomer en tegen de herfst.

De natuur en samengesteldheid.

Plaskruid is warm en droog en in geen weg koud en vochtig omdat het bitter is en de plas drijft zoals we dan wijdlopig zulks in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond aan welk oord we ook oorzaken deze onze mening daar gedaan hebben.

De kracht en werking.

Lijnkruid gekookt en gedronken is diegenen zo de geelzucht hebben zeer dienstig. Het neemt ook weg allerlei verstopping der lever en de milt. Verdrijft allerlei plekken en vlekken van het lijf, maakt een schoon aangezicht en vooral echter doen zulks de bladeren. Lijnkruid drijft ook de plas geweldig, daarom het wordt plaskruid genoemd.

Von Basilgram. Cap. CCVIII.

(A) Namen.

Basilgram, oder Basilgen, oder Basilien, würdt vonn den alten Gτiechen und Lateinischen Ocimum genent. Von den Gτiechen aber die zů letzst geschτiben haben Basilicum, welcher nam noch biþ auff unser zeit geweret hat. Doch seind etlich zů unsern zeiten die diþ kraut Ocimum garyophyllatum heyssen. Uτsachen diser namen findt man in meinem Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezogen.

Geschlecht.

Des Basilgrams seind dτeierley geschlecht, das groþ, mittelmâssig, und das klein. Dise haben keinen underscheyd von einander, dann allein in den blettern, die seind an dem ersten groþ und bτeyt, an dem andern mittelmâssig, am dτitten gar klein. Haben alle dτey eynerley geruch. Und wiewol das klein und dτitt geschlecht scheinet sein das Acinos Dioscoτides, doch dieweil es den andern zweyen gar ânlich ist, haben wir sôlchs lieber under die geschlecht des Ocimi setzen wôllen.

(B) Gestalt.

Die groþ Basilgram hat einen runden stengel mit vilen âstlin. Seiner bletter seind dem Bingelkraut gleich, schweitzergrûn. Die blûmlin umb die runden âstlin seind bτaun leibfarb. So sie abfallen bτingt es inn kleinen heüþlin seinen schwartzen samen. Die wurtzel ist lang, holtzecht, doch mit vilen neben angehenckten zaseln. Die mittelmâssig ist der voτigen gantz ânlich, aber hat bletter die seind kleiner und schmeler. Seine blûmlin seind auch schneeweiþ, und nit leibfarb wie an dem ersten. Das dτitt und kleinest, ist das edlest und schônst, hat vil stâmlin mit vilen âstlin, einem dτausselechten bôumlin gleich. Seine blettlin vergleichen sich dem Maioτan, doch ein wenig grôsser, und zerkerfft, eins kôstlichen lieblichen geruchs. Die blûmlin und wurtzel seind dem andern gar ânlich. [543, 544, 545, 546]

(C) Statt irer wachsung.

Die Basilgram zilt man gemeinlich in den scherben voτ den fenstern, zů zeiten auch in gârten.

Zeit.

Die Basilien blüen im Bτachmonat und Hewmonat, bτingen folgends jren samen. Künnen keinen reiffen noch kellte leiden.

Die natur und complexion.

Die Basilien seind warm im andern grad, mit einer überflüssigen feüchte.

(D) Die krafft und würckung.

Basilgram in grosser menig geessen, machen dunckele augen. Wechyen den bauch und machen blâst, treiben den harn, bτingen die milch, unnd werden im magen nit leichtlich verwandlet. Mit gersten maltz, rosenôl und essig vermischt und übergelegt, leschen sie alle hitz und weetagen der augen. Der safft von Basilgram in die augen gethon, vertreibt die dunckelheyt derselbigen, und trücknet jre flüþ auþ. Der same gesotten unnd getruncken, treibt den harn, unnd fürdert die zeit der frawen. So man an den samen schmeckt, macht er niesen. Basilien auþwendig übergelegt, ist treffenlich gůt denen so vonn eim scoτpion gestochen seind. Es verzert auch und zeitiget allerley geschwulst übergeschlagen. Mit essig vermischt und dτan gerochen, bτingt herwider die so in onmacht ligen. Sterckt das haupt und das hertz. Macht freüd denen so von der schwartzen gallen in traurigkeyt fallen. Sie seind auch von den alten zů vilen andern dingen gebτauchet woτden, welche alle zů erzelen on von nôten ist, dann sie nit allenthalben zů samen stimmen, wie wir in unserm Lateinischen kreüterbůch sôlchs haben weitleüffiger angezeygt.

Van basiel. Kapittel 208. (Ocimum basilicum met grote en kleine vorm, Clinopodium grandiflora)

Namen.

Basilgram of Basilgen of basiel wordt van de oude Grieken en Latijnen Ocimum genoemd. Van de Grieken echter die het laatste geschreven hebben Basilicum welke naam noch tot op onze tijd geduurd heeft. Doch zijn ettelijke in onze tijden die dit kruid Ocimum garyophyllatum heten. Oorzaken deze namen vindt men in mijn Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

Geslacht.

Van de basiels zijn drie geslachten, de grote, middelmatige en dat kleine. Deze hebben geen onderscheid van elkaar, dan alleen in de bladeren, die zijn aan de eerste groot en breed, aan de andere middelmatig en aan derde erg klein. Hebben alle drie een reuk. En hoewel dat kleine en derde geslacht schijnt te zijn dat Acinos Dioscorides, doch omdat het de andere twee erg gelijk is hebben we zulks liever onder dat geslacht der Ocimi zetten willen.

Vorm.

De grote basiel heeft een ronde stengel met vele takjes. Zijn bladeren zijn het bingelkruid gelijk, Zwitsers groen. De bloempjes om die ronde takjes zijn bruin lijfkleurig. Zo ze afvallen brengt het in kleine huisjes zijn zwarte zaden. De wortel is lang, houtachtig, doch met vele naast aanhangende vezels. De middelmatige is de vorige gans gelijk, echter heeft bladeren die zijn kleiner en smaller. Zijn bloempjes zijn ook sneeuwwit en niet lijfkleurig zoals aan de eerste. De derde en kleinste is de edelste en schoonste, heeft veel stammetjes met vele takjes, een bossig boompje gelijk. Zijn blaadjes vergelijken zich de majoraan, doch een weinig groter en gekerfd, een kostelijke lieflijke reuk. De bloempjes en wortels zijn de andere erg gelijk. [543, 544, 545, 546]

Plaats van hun groei.

De basiels teelt men gewoonlijk in de potten voor de vensters, soms ook in de hof.

Tijd.

De basiels bloeien in juni en juli, brengen vervolgens hun zaden. Kunnen geen rijp noch koude leiden.

De natuur en samengesteldheid.

De basiels zijn warm in andere graad met een overvloedige vocht.

De kracht en werking.

Basiel in grote menig gegeten maken donkere ogen. Weken de buik en maken opblazingen, drijven de plas, brengen de melk en worden in maag niet licht veranderd. Met gerstemout, rozenolie en azijn vermengt en opgelegd lessen ze alle hitte en pijnen der ogen. Dat sap van basiel in de ogen gedaan verdrijft de donkerheid van diezelfde en droogt hun vloeden uit. Dat zaad gekookt en gedronken drijft de plas en bevordert de tijd der vrouwen. Zo men aan de zaden ruikt maakt het niezen. Basiel uitwendig opgelegd is voortreffelijk goed diegenen zo van een schorpioen gestoken zijn. Het verteert ook en rijpt allerlei zwellingen, omgeslagen. Met azijn vermengt en daaraan geroken brengt weer die zo in onmacht liggen. Versterkt dat hoofd en dat hart. Maakt vreugde diegenen zo van de zwarte gal in treurigheid vallen. Ze zijn ook van de ouden tot vele andere dingen gebruikt geworden welke alle te vertellen onnodig is, dan ze niet overal tezamen stemmen zoals we in ons Latijnse kruidenboek zulks hebben wijdlopig aangetoond.

Von Wolgemůt. Cap. CCIX.

(A) Namen.

Wolgemůt heeft vil namen, dann ettlich nennen diþ kraut Dosten, Bτaundosten, und Bergmüntz. Von den Gτiechischen und Lateinischen würdt es Oτiganus und Oτiganum geheyssen. Auþ was uτsach aber, haben wir nach der leng im Latein angezeygt.

Geschlecht.

Unserns Wolgemůts, welche ein wild geschlecht ist, sylvestre Oτiganum genent, seind dτeierley geschlecht. Haben aber kein ander underscheyd dann allein in den blůmen. Eins hat gantz bτaune, das annder leibfarbe, das dτitt gantz schneeweisse blůmen.

(B) Gestalt.

Wolgemůt ist ein gewechþ das gewindt hoch und vil stengel, die seind harig und bτaun, mit blettern geziert die seind dem Quendel gantz ânlich. Am gipffel gewindt er seine gekrônten blůmen, die seind der farb nach gestalt wie voτmals angezeygt. Die wurtzel ist lang, holtzecht, mit vilen geschossen.

Statt irer wachsung.

Dosten wechþt gern in hecken, in sonderheyt an den bergen gelegen.

Zeit.

Wolgemůt blüet im Bτachmonat und Hewmonat. [547, 548]

(C) Die natur und complexion.

Wolgemůt ist warm und trucken im dτitten grad.

Die krafft und würckung.

Dosten in wein gesotten und getruncken, ist nützlich denen so von den gifftigen thiern gebissen seind. Mit sûssem wein getruncken, denen so Schirling, oder den safft von Magsamen gessen oder jngenommen haben. Mit Oxymelite in der Apotecken geheyssen, denen so Gyps oder Zeitlosen gessen haben. Mit Feigen vermischt und gessen, ist er gůt denen so den krampff haben, oder wassersüchtig seind. Wolgemůt gedôτrt und mit Meth getruncken, treibt auþ die schwartzen gallen durch den stůlgang, und bτingt den frawen jr zeit. Mit hônig vermischt und ein latwerg darauþ gemacht, ist er nützlich zů dem hůsten. Wolgemůt gesotten und im bad getruncken, ist gůt denen so mit den rauden beladen seind, und (D) die geelsucht haben. Der safft von dem grûnen Wolgemůt auþgetruckt, ist gůt zů den geschwollnen mandeln, dem zâpfflin, und geschwâren des munds. Mit milch vermischt, und warm in die ohτen gethon, lindert er den schmertzen derselbigen. Wolgemůt undergestrewet veriagt die natern. Mit gersten maltz vermengt und übergelegt, vertreibt er und verzert allerley geschwulst. Jn wein gesotten, und den warmem dampff darvon in die ohτen empfangen, zerteylt er das sausen und klingen derselbigen. Dosten in wein gesotten und übergeschlagen verzert das undergerunnen blůt. Gedôτrt mit salpeter unnd hônig vermischt und angestrichen, macht er weiþ zân. Mit essig, ôl, und gersten meel vermengt und übergestrichen verzert die krôpff. Mit Feigen vermischt und übergelegt, stillt er den weetagen der seiten, und das stechen.

Van welgemoed. Kapittel 209. (Origanum vulgare)

Namen.

Welgemoed heeft veel namen, dan ettelijke noemen dit kruid scheuten, bruine scheuten en bergmunt. Van de Grieken en Latijnen wordt het Origanus en Origanum geheten. Uit welke oorzaak echter hebben we in het lang in Latijn aangetoond.

Geslacht.

Van onze welgemoed welke een wild geslacht is, sylvestre Origanum genoemd, zijn drie geslachten. Hebben echter geen ander onderscheid dan alleen in de bloemen. Een heeft gans bruine, de andere lijfkleurige, de derde gans sneeuwwitte bloemen.

Vorm.

Welgemoed is een gewas dat gewint hoge en vele stengels, die zijn harig en bruin en met bladeren gesierd die zijn de tijm gans gelijk. Aan de top gewint het zijn gekroonde bloemen, die zijn naar de verf gesteld zoals hiervoor aangetoond. De wortel is lang, houtachtig, met vele scheuten.

Hun groeiplaats.

Dosten groeit graag in hagen en vooral aan de bergen gelegen.

Tijd.

Welgemoed bloeit in juni en juli. [547, 548]

D

e natuur en samengesteldheid.

Welgemoed is warm en droog in derde graad.

De kracht en werking.

Dosten in wijn gekookt en gedronken is nuttig diegenen zo van de giftige dieren gebeten zijn. Met zoete wijn gedronken diegenen zo scheerling of het sap van papaver gegeten of ingenomen hebben. Met oxymel in de apotheken geheten diegenen zo gips of tijdeloze gegeten hebben. Met vijgen vermengt en gegeten is het goed diegenen zo de kramp hebben of waterzuchtig zijn. Welgemoed gedord en met mede gedronken drijft uit de zwarte gal door de stoelgang en brengt de vrouwen hun tijd. Met honing vermengt en een likkepot daaruit gemaakt is het nuttig tot de hoest. Welgemoed gekookt en in bad gedronken is goed diegenen zo met de ruigtes beladen zijn en de geelzucht hebben. Dat sap van de groene welgemoed uitgedrukt is goed tot de gezwollen amandelen, de huig en zweren der mond. Met melk vermengt en warm in de oren gedaan verzacht het de smarten van diezelfde. Welgemoed onder gestrooid verjaagt de adders. Met gerst mout vermengt en opgelegd verdrijft het en verteert allerlei zwellingen. In wijn gekookt en de warme damp daarvan in de oren ontvangen verdeelt het dat suizen en klingen van diezelfde. Dosten in wijn gekookt en omgeslagen verteert dat onderhuids gestolde bloed. Gedord met salpeter en honing vermengt en aangestreken maakt het witte tanden. Met azijn, olie en gerstemeel vermengt en overgestreken verteert de krop. Met vijgen vermengt en opgelegd stilt het de pijnen der zijde en dat steken.

Von Knabenkraut. Cap. CCX.

(A) Namen.

Knabenkraut würdt von den Gτiechen und Lateinischen Oτchis unnd Cynosoτchis geheyssen, zů unsern zeiten Testiculus canis. Uτsach sôlcher namen haben wir im Latein gnůgsam angezeygt.

Geschlecht.

Des Knabenkrauts findt man fünfferley geschlecht. Das erst ist seer groþ an blettern und blůmen, würdt zů Latein Oτchis mas latifolia geheyssen, zů Teütsch bτeyt Knabenkraut mennle. Das ander geschlecht hat schmelere bletter, würdt Oτis mas angustifolia zů Latein geheyssen, auff Teütsch schmal Knabenkraut mennle. Das dτitt geschlecht ist etwas niderer dann die vorigen, (B) darumb es das weible geheyssen würt, und seind desselbigen auch dτeierley geschlecht. Das erst ist Oτchis fœmina maioτ genent, das ist, Knabenkraut weible das grôsser. Das ander Oτchis fœmina media, das ist, Knabenkraut weible das mittel. Das dτitt Oτchis fœmina minoτ, das ist, Knabenkraut weible das kleiner.

Gestalt.

Das bτeyt Knabenkraut mennle hat gemeinlich dτey oder vier bletter umb den stengel, den Meyenblûmlin oder Zeitlosen blettern gleich. Sein stengel ist ungevârlich anderhalb spannen hoch. Die blůmen seind leibfarb und gespτenckt. Die wurtzel seind zwey hôdlin, die steen bey einander wie zwo Muscatnuþ, das ein oben, welches kleiner und vôller ist, das ander unden, welches weycher und [549, 550, 551, 552, 553, 554] (C) runtzelechter ist. Das schmal Knabenkraut mennle hat auch bletter wie die Zeitlosen, doch schmeler unnd zârter, die seind mit schwartzen oder bτaunen flecken bespτengt. Die blůmen seind purpurbτaun. Die wurtzeln seind rund gestalt wie zwo Oliven, mit ettlichen zaseln. Die ein wurtzel ist voll unnd tânet, die ander aber lâr und welck. Knabenkraut weible das grôsser hat bletter die seind den Zeitlosen blettern gar ânlich. Die blůmen seind purpurfarb. Die wurtzeln seind auch foτmiert wie zwey vogel eyer. Das ôberst ist rund, und seer klein, das underste aber vil grôsser und langlechter. Knabenkraut weible das mittel, ist mit blettern und stengel dem voτigen gleich, die blůmen aber seind kleiner und auþwendig bτaun, inwendig aber weiþ mit seer kleinen schwartzen tüpffelin bespτengt, die wurtzeln seind wie zwo langlechte nuþ gestalt, doch ist eine grôsser (D) dann die ander. Knabenkraut weible das kleiner ist ein kraut, zârter und kleiner dann die voτigen, sonst ist es dem schmalen Knabenkraut mennle seer gleich, doch seind die bletter nit bespτengt, unnd die wurtzeln, welche auch als zwey eyer gefoτmiert, vil kleiner, wie dann sôlchs das gemâl klârlich anzeygt, und an tag gibt.

Statt irer wachsung.

Das erst, wie auch alle andτe geschlecht des Knabenkrauts, wechþt gern in sandigem grund, auff bergen, und in wisen.

Zeit.

Die Knabenkreüter blüen im Meyen und anfang des Bτachmonats.

Die natur und complexion.

Die grôþte wurtzel der Knabenkreüter ist warm unnd feücht, unnd am geschmack etwas sûsser. Die kleiner aber und welcke ist mehτ gekocht, und derhalben wermer und trückner dann die groþ.

(E) Die krafft und würckung.

Die wurtzel ist bey den allten in der speiþ gebτaucht woτden, welchs noch geschehen mag. Wann die menner die grosse volkommenlich wurtzel essen, so geberen sie knâblin. Die weiber aber empfangen mâgdlin so sie die kleiner essen. Daher kompts das an etlichen oτten, als in Thessalia, der bτauch gewesen ist, das die klein in geyþmilch ist jngenommen woτden, auff das einer zur unkeüscheyt gereytzt würde. Hergegen die lâr und welcke, zů verhinderung derselbigen. Uτsach aber ist dise. Die volkommene wurtzel hat vil überige feüchtigkeyt und gebiert blâst unnd wind, darumb erweckt sie lust zů den Eelichen wercken. Die welcke aber lescht auþ sôlche begird, dieweil sie vil mehτ trücknet dann die so volkommen ist. Wann mans essen wil, so můþ mans bτaten wie die Pfifferling. Die wurtzel zerstossen und übergelegt, zerteylen und verzeren allerley geschwulst. Deþgleichen thůn sie auch mit gersten maltz übergeschlagen. Sie heylen auch alle fliessende geschwâr, das essen im mund, und alle serigkeyt desselbigen.

Van knapenkruid. Kapittel 210.

Namen.

Knapenkruid wordt van de Grieken en Latijnen Orchis en Cynosorchis geheten, in onze tijden Testiculus canis. Oorzaak zulke namen hebben we in Latijn voldoende aangetoond.

Geslacht.

Van het knapenkruid vindt men vijf geslachten. De eerste is zeer groot aan bladeren en bloemen, wordt in Latijn Orchis mas latifolia geheten, in Duits breed knapenkruid mannetje. (Orchis militaris) Dat andere geslacht heeft smallere bladeren, wordt Oτis mas angustifolia in Latijn geheten, op Duits smal knapenkruid mannetje. (Dactylorhiza maculata) Dat derde geslacht is wat lager dan de vorige daarom het dat wijfje geheten wordt en zijn van die ook drie geslachten. Dat eerste is Orchis foemina maior genoemd, dat is knapenkruid wijfje de grotere. (Orchis morio) De andere Orchis foemina media, dat is knapenkruid wijfje de middelste. (Orchis purpurea) De derde Orchis foemina minor, dat is knapenkruid wijfje dat kleinere. (Anacamptis pyramidalis)

Gestalte.

Dat brede knapenkruid mannetje heeft gewoonlijk drie of vier bladeren om de stengel, de meibloempjes of tijdeloze bladeren gelijk. Zijn stengel is ongeveer vijfentwintig cm hoog. De bloemen zijn lijfkleurig en gesprengd. De wortel zijn twee balletjes, die staan bij elkaar zoals twee muskaatnoten, de ene boven welke kleiner en voller is, de andere onder welke weker en [549, 550, 551, 552, 553, 554] ronder is. Dat smalle knapenkruid mannetje heeft ook bladeren zoals de tijdeloze, doch smaller en zachter, die zijn met zwarte of bruine vlekken gesprengd. Die bloemen zijn purperbruin. De wortels zijn rond gesteld zoals twee olijven met ettelijke vezels. De ene wortel is vol en taai, de ander echter leeg en welk. Knapenkruid wijfje de grotere heeft bladeren die zijn de tijdeloze bladeren erg gelijk. De bloemen zijn purperkleurig. De wortels zijn ook gevormd zoals twee vogeleieren. De bovenste is rond en zeer klein, de onderste echter veel groter en langer. Knapenkruid wijfje de middelste is met bladeren en stengel de vorige gelijk, de bloemen echter zijn kleiner en uitwendig bruin, inwendig echter wit met zeer kleine zwarte druppeltjes gesprengd, de wortels zijn zoals twee langachtige nootjes gesteld, doch is een groter dan de andere. Knapenkruid wijfje de kleinere is een kruid, zachter en kleiner dan de vorige, verder is het dat smalle knapenkruid mannetje zeer gelijk, doch zijn de bladeren niet gesprengd en de wortels, welke ook als twee eieren gevormd, veel kleiner zoals dan zulks de tekening duidelijk aantoont en aan dag geeft.

Hun groeiplaats.

De eerste zoals ook alle andere geslacht der knapenkruiden groeien graag in zandige grond, op bergen en in weiden.

Tijd.

De knapenkruiden bloeien in mei en aanvang der juni.

De natuur en samengesteldheid.

De grootste wortel der knapenkruiden is warm en vochtig en aan smaak wat zoet. De kleine echter en welke is meer gekookt en derhalve warmer en droger dan de grote.

De kracht en werking.

De wortel is bij de ouden in de spijs gebruikt geworden wat noch geschieden mag. Wanneer de mannen die grote volkomen wortel eten dan baren ze knaapjes. De wijven echter ontvangen maagdjes zo ze die kleinere eten. Vandaar komt het dat aan ettelijke oorden zoals in Thessalië dat gebruik geweest is dat de kleine in geitenmelk is ingenomen geworden omdat tot onkuisheid gewekt wordt. Daartegen de lege en welke tot verhindering van diezelfde. Oorzaak echter is deze. De volkomen wortel heeft veel overige vochtigheid en baart opblazingen en wind, daarom wekt op ze lust tot de huwelijkse werken. De welke echter lest uit zulke begeerte omdat ze veel meer droogt dan die zo volkomen is. Wanneer men het eten wil dan moet men het braden zoals de peperling. De wortels gestoten en opgelegd verdelen en verteren allerlei zwellingen. Desgelijks doen ze ook met gerst mout omgeslagen. Ze helen ook alle vloeiende zweren, dat eten in mond en alle zeerheid van die.

Von Ragwurtz. Cap. CCXI.

(A) Namen.

Ragwurtz würdt bey den Gτiechen Oτchis serapias, oder Trioτchis, zů Latein aber Testiculus Serapias geheyssen. Uτsachen sôlcher namen seind in unserm Lateinischen kreüterbůch nach der leng angezeygt.

Geschlecht.

Der Ragwurtzen seind fürnemlich zwey geschlecht. Eins mit schônen pur- [555, 556, 557] (B) purfarben blůmen. Das ander mit vilerley farben, als purpurbτaun, weiþ, geel und grûn durch einander vermengt. Das underste an der blůmen vergleicht sich einer hoτneþ oder bτemen, das oberst aber sicht einem vôgelin, mit seinem haupt und auffgethonen flûgeln gleich, seind sonst mit stengeln, blettern unnd wurtzeln einander fast gleich, doch ist das ander geschlecht hôher.

Gestalt.

Der Ragwurtz bletter seind den Lauchblettern gleich, aber bτeyter und feyþter, und unden gegen der wurtzel zůsamen gewicklet und gebogen. Die stengel seind ungevârlich anderhalb spannen lang. Die blůmen gestalt wie oben angezeygt, und das gemâl klârlich auþweiþt. Die wurtzel seind foτmiert wie die nuþ, allewegen dτey bey einander, und ist alweg eine grôsser dann die ander.

(C) Statt irer wachsung.

Die Ragwurtzen wachsen gern in starckem grund und in den wisen.

Zeit.

Die Ragwurtzen blüen im end des Meyens, und anfang des Bτachmonats am fürnemlichsten.

Die natur und complexion.

Die Ragwurtzen trücknen auþ und wermen, wie die Knabenkreüter.

Die krafft und würckung.

(D) Die wurtzel von gedachten Ragwurtzen zerknütscht oder zerstossen unnd übergelegt, verzeret und zerteylt allerley geschwulst, reyniget die geschwâr und schâden. Uber die fistel gelegt, heylet sie dieselbigen. Gedôτrt und jngestrewet heylet sie die umb sich fressenden schâden, als den wolff, unnd dergleichen. Sie heylet auch allerley bôþ und faul schâden. Jn wein gesotten und getruncken, stelt sie den bauchfluþ. Man gebτaucht sich diser wurtzel nit so seer zů erweckung der Eelichen werck, als der Knabenkreüter, dann sie zů sôlchem gebτauch nit so dienstlich erfunden würt. Dise wurtzel heylet auch die mundfeule, in wasser gesotten, und dem mund darmit gewâschen.

Van Ragkruid. Kapittel 211. (Orchis mascula, Ophrys insectifera)

Namen.

Ragwurtz wordt bij de Grieken Orchis serapias of Triorchis, in Latijn echter Testiculus Serapias geheten. Oorzaken zulke namen zijn in ons Latijnse kruidenboek in het lang aangetoond.

Geslacht.

Van de Ragwurtzen zijn voornamelijk twee geslachten. Een met schone [555, 556, 557] purperkleurige bloemen. De andere met vele verven zoals purperbruin, wit, geel en groen door elkaar vermengt. Dat onderste aan de bloemen vergelijkt zich een horzel of brems, dat bovenste echter ziet als een vogeltje met zijn hoofd en opengedane vleugels gelijk, zijn verder met stengels, bladeren en wortels elkaar vast gelijk, doch is dat andere geslacht hoger.

Gestalte.

De Ragwurtz bladeren zijn de lookbladeren gelijk, echter breder en vetter en onder tegen de wortel tezamen gewikkeld en gebogen. De stengels zijn ongeveer vijfentwintig cm lang. De bloemen gesteld zoals boven aangetoond en wat tekening duidelijk uitwijst. De wortels zijn gevormd zoals de noot, altijd drie bij elkaar en is altijd een grotere dan de ander.

Hun groeiplaats.

De Ragwurtzen groeien graag in sterke grond en in de weiden.

Tijd.

De Ragwurtzen bloeien in eind van mei en aanvang van juni het voornaamste.

De natuur en samengesteldheid.

De Ragwurtzen drogen uit en warmen zoals de knapenkruiden.

De kracht en werking.

De wortels van gedachte Ragwurtzen gekneusd of gestoten en opgelegd verteert en verdeelt allerlei zwellingen, reinigt de zweren en schaden. Over de lopend gaten gelegd heelt ze diezelfde. Gedord en ingestrooid heelt ze de om zich vretende schaden zoals de wolf en dergelijke. Ze heelt ook allerlei boze en vuile schaden. In wijn gekookt en gedronken, stelpt ze de buikvloed. Men gebruikt zich deze wortel niet zo zeer tot opwekking der huwelijkse werken zoals de knapenkruiden, dan ze tot zulk gebruik niet zo dienstig gevonden worden. Deze wortel heelt ook de mond vuilheid, in water gekookt en de mond daarmee gewassen.

Von rotem Steinbτech. Cap. CCXII.

(A) Namen.

Roter Steinbτech würdt von den Gτiechen unnd Lateinischen Oenanthe geheyssen, in den Apotecken würdt er Filipendula genent. Zů unsern zeiten Saxifraga rubea. Die Gτiechen nennen jn auch Leucanthon, von wegen der weissen blůst. Uτsachen anderer namen findstu im Lateinischen kreüterbůch angezogen.

Gestalt.

Roter Steinbτech hat bletter wie die wild Pasteney, oder wie der Teütsch Petersilg. Sein stengel ist dick, anderhalb spannen lang. Die blůmen schneeweiþ, ein yegliche mit sechs blettern, einem stern gleich. Der same der nach abfallung der blůmen wechþt ist bτeyt, gleich als der Molten samen. Die wurtzel ist schwartz mit vilen zaseln, daran als an fâden hangen runde kôpfflin oder nüþlin, an einer wurtzel etwan fünff oder sechs, etwan mehτ oder minder.

Statt seiner wachsung.

Roter Steinbτech wechþt gern in steinigen oτten, und rauhen herten bergen, [558, 559] (B) als umb Tübingen oben am Osterberg, da findt man dise Steinbτech in grosser menig wachsen.

Zeit.

Diser Steinbτech blüet im Bτachmonat mit den wein, daher ist er Oenanthe genent, zů derselbigen zeit ist er auþ den blůmen leichtlich zekennen.

Die natur und complexion.

Der rot Steinbτech ist warm und trucken im dτitten grad, welches sein geschmack, der do seer bitter ist, klârlich anzeygt.

Krafft und würckung.

(C) Der stengel, bletter und samen des roten Steinbτechs mit wein und hônig gesotten und getruncken, treiben auþ das bürdlin. Die wurtzel in wein gesotten und getruncken ist gůt denen so tropffenweiþ harnen, und heylet die geelsucht. Sie ist auch gůt zů allerley gebτesten der blasen. Treibt den harn, zerbτicht den stein. Sie zerteylt die blâst und wind im magen. Zů pulver gestossen und an das essen gethon, ist sie treffenlich nützlich denen so den fallenden siechtag haben. Die bletter mit hônig vermischt und ein latwerg darauþ gemacht, stellen den hůsten und seind gůt denen so schwârlich athmen.

Van rode steenbreek. Kapittel 212. (Filipendula vulgaris)

Namen.

Rode steenbreek wordt van de Grieken en Latijnen Oenanthe geheten, in de apotheken wordt het Filipendula genoemd. In onze tijden Saxifraga rubea. De Grieken noemen het ook Leucanthon vanwege de witte bloei. Oorzaken andere namen vindt u in Latijnse kruidenboek aangehaald.

Gestalte.

Rode steenbreek heeft bladeren zoals de wilde pastinaak of zoals de Duitse peterselie. Zijn stengel is dik, vijfentwintig cm lang. De bloemen sneeuwwit, elke met zes bladeren, een ster gelijk. Dat zaad dat na afvallen der bloemen groeit is breed, gelijk zoals de melde zaden. De wortel is zwart met vele vezels waaraan als aan vezels hangen ronde kopjes of nootjes, aan een wortel ongeveer vijf of zes, wat meer of minder.

Zijn groeiplaats.

Rode steenbreek groeit graag in stenige oorden en ruwe harde bergen [558, 559] zoals om Tubingen boven aan Osterberg, daar vindt men deze steenbreek in grote menigte groeien.

Tijd.

Deze steenbreek bloeit in juni met de wijn, vandaar is het Oenanthe genoemd, van diezelfde tijd is het uit de bloemen licht te kennen.

De natuur en samengesteldheid.

De rode steenbreek is warm en droog in derde graad welke zijn smaak, die daar zeer bitter is, duidelijk aantoont.

Kracht en werking.

De stengels, bladeren en zaden der rode steenbreek met wijn en honing gekookt en gedronken drijven uit de nageboorte. De wortel in wijn gekookt en gedronken is goed diegenen zo druppelvormig plassen en heelt de geelzucht. Ze is ook goed tot allerlei gebreken der blaas. Drijft de plas, breekt de steen. Ze verdeelt de opblazingen en winden in maag. Tot poeder gestoten en in het eten gedaan is ze voortreffelijk nuttig diegenen zo de vallende ziekte hebben. De bladeren met honing vermengt en een likkepot daaruit gemaakt stelpen de hoest en zijn goed diegenen zo zwaar ademen.

Von Bůchampffer. Cap. CCXIII.

(A) Namen.

Buchampffer nent man auch Saurenklee, Bůchklee, Bůchbτot, Gauchklee, Guckgauchklee, und Hasenklee. Auff Gτiechisch und Lateinisch Oxys, in den Apotecken Trifolium acetosum und Alleluya. Sonst von den gemeinen kreütlern würt es Panis cuculi, das ist, Guckgauch bτot geheyssen.

Gestalt.

Bůchampffer ist ein niders kreütlin. Seine blettlin so erstlich herfür kommen seind gefalten unnd zůsamen gelegt, darnach so sie sich auffthůn, seind sie schôn schweitzergrûn, allwegen dτey auff einem besondern khleinen kürtzen styl, die (B) seind in der mitte zerkerfft, und am geschmack saur. Neben den Kleeblettern tringen die weissen schellechten blůmen herfür, ein yede auch sonderlich auff jrem styl. Dise blûmlin seind durchauþ mit kleinen purpurfarben âderlin underzogen. Nach abfallung derselbigen werden kleine spitzige kôpfflin darauþ, mit geelem samen gefüllt. Die wurtzel ist knôpffecht, bτaunrot, und lang.

Statt seiner wachsung.

Der Bůchampffer wechþt gemeinlich in wâlden, an den felsen, oder auff den wurtzeln der grossen bôum. Man findt jn auch an wâsserigen stetten, unnd in ettlichen hecken, als umb Tübingen gleich an der statt so man zwüschen den gârten auff den Osterberg geet.

(C) Zeit.

Bůchampffer blüet fürnemlich im Apτillen und anfang des Meyen, wann der Guckgauch anfahet zů schτeyen. Die erfarnuþ aber gibts das desselben jars so der Bůchampffer überschwencklich blüet, grosse wasser kommen.

Die natur und complexion.

Der Bůchampffer hat einerley complexion und natur mit dem Saurampffer, welcher kalt und trucken ist. [560, 561]

(D) Krafft und würckung.

Bůchampffer ist treffenlich gůt gessen, oder gesotten und getruncken, denen so ein blôden unnd swachen magen haben. Jtem den so bτochen seind. Er ist auch gůt zů heylen allerley wunden, geschwâr, und fistel, in sonderheyt aber zů der mundfeule. Er lescht den durst, und in summa, hat alle würckung und tugent so dem Saurampffer werden zůgelegt.

Van beukenzuring. Kapittel 213. (Oxalis acetosella)

Namen.

Buchampffer noemt men ook zure klaver, beukenklaver, beukenbrood, sukkelklaver, koekoeksklaver en hazenklaver. Op Grieks en Latijns Oxys, in de apotheken Trifolium acetosum en Alleluya. Verder van de gewone kruidenkenners wordt het Panis cuculi, dat is koekoeksbrood geheten.

Gestalte.

Beukenamfer is een laag kruidje. Zijn blaadjes zo eerst voortkomen zijn gevouwen en tezamen gelegd, daarna zo ze zich opendoen zijn ze schoon Zwitsers groen, altijd drie op een aparte kleine korte steel, die zijn in het midden gekerfd en aan smaak zuur. Naast de klaverbladeren dringen die witte schelachtige bloemen voort, elk ook apart op zijn steel. Deze bloempjes zijn door uit met kleine purperkleurige adertjes doortrokken. Na afvallen van diezelfde worden kleine spitse kopjes daaruit met gele zaden gevuld. De wortel is knopachtige, bruinrood en lang.

Zijn groeiplaats.

De beukenamfer groeit gewoonlijk in wouden, aan de rotsen of op de wortels der grote bomen. Men vindt ze ook aan waterige plaatsen en in ettelijke hagen zoals om Tubingen gelijk aan de plaats zo men tussen de hof uit de Osterberg gaat.

Tijd.

Beukenamfer bloeit voornamelijk in april en aanvang van de mei wanneer de koekoek aanvangt te schreien. De ervaring echter geeft dat het datzelfde jaar zo de beukenamfer overdadig bloeit grote waters komen.

De natuur en samengesteldheid.

De beukenamfer heeft een en dezelfde samengesteldheid en natuur met de zuuramfer, welke koud en droog is. [560, 561]

Kracht en werking.

Beukenamfer is voortreffelijk goed gegeten of gekookt en gedronken diegenen zo een lege en zwakke maag hebben. Item die zo gebroken zijn. Het is ook goed te helen allerlei wonden, zweren en lopend gat en vooral echter tot de mond vuilheid. Het lest de dorst en in summa, heeft alle werking en deugd zo de zuuramfer wordt toegelegd.

Von Zweyblatt. Cap. CCXIIII.

(A) Namen.

Zweyblatt hat seinen namen her vonn den blettern, dann es nur zwey überkompt. Darumb acht ich es sey des Plinij Ophτis. Ettlichen haben diþ kraut Durchwachþ gehallten, ist aber geirret.

Gestalt.

Diþ kraut so Zweyblatt genent würdt, hat einem sonderlichen stengel der ist rund, mit zweyen blettern, die sich dem grossen Wegerich vergleichen, geziert. Von mitten an des stengels biþ oben auff bτingt es seine blûmlin, die seind wie die vôgelin auffgethon, von farben grûngeel, mit jhτen auþgereckten zünglin. Die wurtzel ist zasecht, verschτenckt, und durch einander gewicklet, eins gůten geruchs.

(B) Statt seiner wachsung.

Das Zweyblatt wechþt gern auff den feüchten wisen, so an den bergen gelegen seind.

Zeit.

Zweyblatt blüet im Meyen und Bτachmonat, verschwindt nachvolgender zeit.

Die natur und complexion.

Zweyblatt ist warm unnd trucken, das dann leichtlich auþ dem geschmack, welcher sûþ und zâch ist, mag erkennet werden.

Die krafft und würckung.

Diþ kraut zeücht zůsamen, darumb heylt es wunden und geschwâr, wie das Knabenkraut, oder klein Monkraut. [562, 563, 564, 565]

Van tweeblad. Kapittel 214. (Listera ovata)

Namen.

Tweeblad heeft zijn namen vanwege de bladeren, dan het maar twee krijgt. Daarom acht ik het is Plinius Ophris. Ettelijke hebben dit kruid voor doorwas gehouden, is echter fout.

Gestalte.

Dit kruid zo tweeblad genoemd wordt heeft een aparte stengel die is rond met twee bladeren die zich de grote weegbree vergelijken gesierd. Van midden aan der stengels tot bovenop brengt het zijn bloempjes en die zijn zoals de vogeltjes opengedaan, van verf groengeel met hun uitgerekte tongetje. De wortel is vezelig, geschrankt en door elkaar gewikkeld, een goede reuk.

Zijn groeiplaats.

Dat tweeblad groeit graag op de vochtige weiden zo aan de bergen gelegen zijn.

Tijd.

Tweeblad bloeit in mei en juni, verdwijnt navolgende tijd.

De natuur en samengesteldheid.

Tweeblad is warm en droog dat dan licht uit de smaak welke zoet en taai is mag herkend worden.

De kracht en werking.

Dit kruid trekt tezamen, daarom heelt het wonden en zweren zoals dat knapenkruid of klein maankruid. [562, 563, 564, 565]

Von Scharlach. Cap. CCXV.

(A) Namen.

Scharlach würt von den Gτiechen Oτminum geheyssen, deþgleichen auch von den Lateinischen, unnd darzů Geminalis, in den Apotecken Gallitricum. Uτsach sôlcher namen haben wir zum teyl in unserm Lateinischen kreüterbůch anzeygt.

Geschlecht.

Des Scharlachs seind zweyerley geschlecht, zam und wild. Der wild Scharlach würdt auch wilde Salbey, darumb das ehτ der Salbey am stengel, blettern und blůmen gleich ist, genent. Beyder geschlecht underscheyd wôllen wir in beschτeibung der gestalt klârlich anzeygen.

(B) Gestalt.

Der zam Scharlach hat einen vierecketen stengel, der ist eines elenbogens ungevârlich lang, von unden auff bτaun. Seine bletter seind gantz rauch, harig, und eins starcken geruchs, âschenfarb grûn. Die blůmen weiþ, blawferbig, der Salbey blůmen nit unânlich. Nach abfallung der blůmen bτingt er den samen, welcher schwartz ist und langlecht, in heüþlin die sehen undersich gegen der wurtzel, welche holtzecht unnd geel is. Der wild Scharlach ist dem zamen mit stengeln, blettern unnd samen ettwas gleich, dann der stengel ist vierecket, rauch und harig. Die bletter vergleichen sich etlicher maþ den Salbey blettern. Die blůmen seind himelblaw mit purpurbτaun vermischt, gekrümmet wie ein adler schnabel. Der same, welcher rund ist, und geel, würt in heüþlin gefunden. Die wurtzel ist holtzecht, und an der farb schwartz.

(C) Statt irer wachsung.

Der zam Scharlach würdt in den gârten gepflantzt. Der wild wechþt auff ungebawten feldern, und schier in allenthalben in den wisen.

Zeit.

Beyderley geschlecht des Scharlachs blüen im Bτachmonat, und bτingen alsþdan auch jren samen.

Die natur und complexion.

Die Scharlach seind warm, unnd zimlicher weiþ trucken, das man auþ dem geschmack kan abnemen, welcher zůsamen zeücht und bitter ist.

(D) Die krafft und würckung.

Der same des zamen Scharlachs mit wein getruncken, reytzt zů den Eelichen wercken. Mit hônig vermischt, nimpt er hinweg die dunckelheyt der augen. Jn wasser gesotten und übergelegt, verzert er die geschwulst. Gleiche krafft hat auch das kraut, diser gestalt gebτaucht. Der wild Scharlach ist zů allen dingen kreffiger dann der zam. Beyderley geschlecht bletter zerstossen für sich selbs, oder in wasser gesotten und übergelegt, ziehen die spτeissen unnd dôτn auþ dem leib. Verzeren und zerteylen allerley geschwulst.

Van scharlei. Kapittel 215.

Namen.

Scharlei wordt van de Grieken Orminum geheten, desgelijks ook van de Latijnen en daartoe Geminalis, in de apotheken Gallitricum. Oorzaak zulke namen hebben we voor een deel in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de scharlei zijn twee geslachten, tam en wild. (Salvia sclarea, Salvia pratensis) De wilde scharlei wordt ook wilde salie, daarom dat het eerder de salie aan stengels, bladeren en bloemen gelijk is, genoemd Beide geslacht onderscheid willen we in beschrijving der gestalte duidelijk aantonen.

Vorm.

De tamme scharlei heeft een vierkantige stengel, die is een ellenboog ongeveer lang, van onderop bruin. Zijn bladeren zijn gans ruw, harig en een sterke reuk, askleurig groen. De bloemen wit, blauwkleurig, de salie bloemen niet ongelijk. Na afvallen der bloemen brengt het de zaden welke zwart zijn en langachtig, in huisjes die zien omlaag tegen der wortel welke houtachtig en geel is. De wilde scharlei is de tamme met stengels, bladeren en zaden wat gelijk, dan de stengel is vierkantig, ruw en harig. De bladeren vergelijken zich ettelijke mate de salie bladeren. De bloemen zijn hemelsblauw met purperbruin vermengd, gekromd zoals een adelaar snavel. Dat zaad, welke rond is en geel, wordt in huisjes gevonden. De wortel is houtachtig en aan de verf zwart.

Hun groeiplaats.

De tamme scharlei wordt in de hof geplant. De wilde groeit op ongebouwde velden en schier in overal in de weiden.

Tijd.

Beide geslachten der scharlei bloeien in juni en brengen alsdan ook hun zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De scharlei zijn warm en tamelijke wit droog dat men uit de smaak kan afnemen welke tezamen trekt en bitter is.

De kracht en werking.

Dat zaad der tamme scharlei met wijn gedronken wekt op tot de huwelijkse werken. Met honing vermengt neemt het weg de donkerheid der ogen. In water gekookt en opgelegd verteert het de zwellingen. Gelijke kracht heeft ook dat kruid, deze gestalte gebruikt. De wilde scharlei is tot alle dingen krachtiger dan de tamme. Beide geslachten de bladeren gestoten voor zichzelf of in water gekookt en opgelegd trekken de splinters en doorns uit het lijf. Verteren en verdelen allerlei zwellingen.

Von Erven. Cap. CCXVI.

(A) Namen.

Erven werden also von dem Latein her geheyssen, dann in derselbigen spτaach würt diþ gewechþ Ervum genent. Bey den Gτiechen Oτobus. Jst den Apoteckern unbekant, die darfür Wicken bτauchen, doch nit on jrthumb. [566, 567, 568]

(B) Geschlecht.

Der Erven findt man zweyerley, zam und wild, die haben jren underscheyd in blůmen, frucht, und der wurtzel, wie wir in beschτeibung der gestalt weiter wôllen anzeygen.

Gestalt.

Die zam Erven ist ein gesteud nit seer hoch, zart, subtil, mir schmalen blettern, weissen und blawlechten blůmen. So die blůmen abfallen, wachsen schâflin oder schôttlin hernach, die seind gar nach rund, doch etwas bτeyt, darinn ist der samen, welcher weiþ und in der grôsse einer welschen Erbsen ist, doch eckechter, und in keinen weg rund. Die wurtzel ist geel und zasecht. Die wilden Erven seind den zamen mit kraut und stengeln gantz gleich, doch seind die blůmen rot, (C) unden aber und in der mitte blaw und geel. Die schâflin seind schmal unnd vil lenger dann der zamen. Der sam darinn ist rund, und schwartz oder grawlecht. Die wurtzel dick und holtzecht.

Statt irer wachsung.

Die Erven wachsen gern an spτôden unnd dürτen oτten. Die zamen můþ man in gârten zilen. Die wilden wachsen auff etlichen âckern und in den hecken.

Zeit.

Beyderley geschlecht der Erven blüen im Bτachmonat unnd Hewmonat, bτingen darnach jren samen.

Die natur und complexion.

Die Erven seind warm im ersten grad, und trucken im andern.

(D) Die krafft und würckung.

Die Erven inn grosser menig gessen, bτingen das hauptwee, bewegen den bauch, und treiben blůt durch den harn. Wann mans aber kocht und seudt, und den ochsen fürsetzt, so machen sie dieselbigen feyþt. Erven meel mit hônig vermengt und ein latwerg darauþ gemacht, ist nützlich denen so vil zâher feüchtigkeyt umb die lungen und bτust gesamlet haben. Es reyniget die geschwâr, vertreibt die roþmucken und andere mâler am leib, und under dem angesicht. Das Erven meel verhindert das die schâden nit weiter umb sich fressen. Erweycht die herte bτust. Jn wein gebeytzt und übergelegt, heylt es die bissz der menschen, hund und schlangen. Mit essig vermischt lindert es das grimmen, den zwang, und die harnwinde. Gesotten und übergestrichen, vertreibt es das jucken oder beissen der haut.

Van erven. Kapittel 216.

Namen.

Erven worden alzo vanuit het Latijn geheten, dan in diezelfde spraak wordt dit gewas Ervum genoemd. Bij de Grieken Orobus. Is de apothekers onbekend die daarvoor wikke gebruiken, doch niet zonder dwaling. [566, 567, 568]

Geslacht.

Van de erven vindt men er twee, tam en wild, die hebben hun onderscheid in bloemen, vrucht en de wortel zoals we in beschrijving der gestalte verder willen aantonen. (Lathyrus sativus, Lathyrus sylvestris)

Gestalte.

De tamme erve is een heester niet zeer hoog, zacht, subtiel, met smalle bladeren, witte en blauwachtige bloemen. Zo die bloemen afvallen groeien scheepjes of schotjes erna, die zijn bijna rond, doch wat breed, daarin is het zaad welke wit en in de grootte een Waalse erwt is, doch kantiger en in geen weg rond. De wortel is geel en vezelig. De wilde erven zijn de tamme met kruid en stengels gans gelijk, doch zijn de bloemen rood, onder echter en in het midden blauw en geel. De scheepjes zijn smal en veel langer dan de tamme. Dat zaad daarin is rond en zwart of grauwachtig. De wortel dik en houtachtig.

Hun groeiplaats.

De erven groeien graag aan brosse en dorre oorden. De tamme moet men in hof telen. De wilde groeien op ettelijke akkers en in de hagen.

Tijd.

Beide geslachten der erven bloeien in juni en juli, brengen daarna hun zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De erven zijn warm in eerste graad en droog in andere.

De kracht en werking.

De erven in grote menigte gegeten brengen de hoofdpijn, bewegen de buik en drijven bloed door de plas. Wanneer men het echter kookt en ziedt en de ossen voorzet dan maken ze diezelfde vet. Erven meel met honing vermengt en een likkepot daaruit gemaakt is nuttig diegenen zo veel taaie vochtigheid om de longen en borst verzameld hebben. Het reinigt de zweren, verdrijft de zwarte vlekken en andere plekken aan lijf en onder het aangezicht. Dat erven meel verhindert dat de schaden niet verder om zich vreten. Weekt de harde borst. In wijn geweekt en opgelegd heelt het de beet der mensen, hond en slangen. Met azijn vermengt verzacht het dat grommen, de dwang en de plaswind. Gekookt en overgestreken verdrijft het dat jukken of bijten der huid.

Von gemeinem Peterlin. Cap. CCXVII.

(A) Namen.

Der gemein Peterlin darvon wir hie handlen, würt auff Gτiechisch Oτeoselinum und Petroselinon agrion geheyssen, zů Latein Apium montanum, und Petroselinum sylvestre. Die Apotecker habends Petroselinum on allen zůsatz genennt, und der mehτer teyl derselbigen habends für das recht unnd Macedonisch Peterlin gebτaucht unnd gehalten, wie wir sôlchs im Latein haben gnůgsam angezeygt.

Gestalt.

Der gemein Peterlin hat ein einigen runden stengel, welcher auþ einer zar- [569, 570] (B) ten kleine geelen wurtzel entspτingt, derselbig bτingt vil âst, die sich zů ringþumbher auþbτeyten, mit kleinen schweitzergrûnen auþgeschnittnen zerkerfften blettern geziert, welche dem Schirling kraut nit seer ungleich seind. Seine gekrônte blûmlin seind weiþ, wie an dem Schirling, doch kleiner und zârter. Der sam ist langlecht, râþ, zart, eins gůten geruchs, dem welschen Kümmel gleich.

Statt seiner wachsung.

Diser Peterlin wechþt in unsern landen nit von sich selbs, sonder můþ in gârten gepflantzt werden. Aber an andern oτten, darvon er erstlich in unser land gebτacht ist woτden, wechþt er von sich selbs auff den bergen und steynigen oτten. (C) Welchs zwar auch mit vilen andern kreütern gschicht, die anderþwo wild seind, bey uns aber nur heymisch und zam.

Zeit.

Der gemein Peterlin blüet im Bτachmonat und Hewmonat, unnd bτingt alsþdann auch seinen samen.

Die natur und complexion.

Diser Peterlin ist warm im andern grad, und trucken im dτitten.

(D) Die krafft und würckung.

Der samen und wurtzel des gemeinen Peterlins in wein gesotten unnd getruncken, treiben den harn. Diser gestalt gebτaucht, bτingen sie den frawen jhτe zeit. Man bτaucht sie auch zů den artzneyen, so für das gifft gemacht und zůbereytet werden. Deþgleichen zů denen so erwermen sollen, und den harn treiben. Jn summa, diser Peterlin hat alle würckung unnd krafft so dem Eppich werden zůgelegt, von welchem wir an seinem oτt sagen wôllen. Es ist auch diser gemein Peterlin ein recht küchenkraut, dann Peterlin kraut und wurtzel würt in allen küchen zů der speiþ gebτaucht, und zwar nit unbillich, dann sie verhinderen die auff blâung des magens, fürdern die dewung, erôffnen das miltz, und die leber, zerteylen die grobe feüchte, und haben andere würckung mehτ, die wir im Capitel vom Eppich erzelen wôllen.

Van gewone peterselie. Kapittel 217. (Petroselinum segetum)

Namen.

De gewone peterselie waarvan we hier handelen wordt op Grieks Oreoselinum en Petroselinon agrion geheten, in Latijn Apium montanum en Petroselinum sylvestre. De apothekers hebben het Petroselinum zonder alle toevoeging genoemd en het meerder deel van diezelfde hebben het voor dat echte en Macedonische peterselie gebruikt en gehouden zoals we zulks in Latijn hebben voldoende aangetoond.

Gestalte.

De gewone peterselie heeft een enkele ronde stengel welke uit een zachte [569, 570] kleine gele wortel ontspringt, diezelfde brengt veel takken die zich rondom uitbreiden met kleine Zwitsersgroene uitgesneden gekerfde bladeren gesierd welke het scheerlingkruid niet zeer ongelijk zijn. Zijn gekroonde bloempjes zijn wit zoals aan de scheerling, doch kleiner en zachter. Dat zaad is langachtig, zuur, zacht, een goede reuk, de Waalse kummel gelijk.

Zijn groeiplaats.

Deze peterselie groeit in onze landen niet van zichzelf, maar moet in hof geplant worden. Echter aan andere oorden waar het eerst in ons land gebracht is geworden groeit het van zichzelf op de bergen en steenachtige oorden. Welke zeker ook met vele andere kruiden geschiedt geschied die ergens anders wild zijn, bij ons echter nu geteeld en tam.

Tijd.

De gewone peterselie bloeit in juni en juli en brengt alsdan ook zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Deze peterselie is warm in andere graad en droog in derde.

De kracht en werking.

De zaden en wortels der gewone peterselie in wijn gekookt en gedronken drijven de plas. Deze gestalte gebruikt brengen ze de vrouwen hun tijd. Men gebruikt ze ook tot de artsenijen zo voor dat gif gemaakt en toebereid worden. Desgelijks tot diegenen zo verwarmen zullen en de plas drijven. In summa, deze peterselie heeft alle werking en kracht zo de Apium wordt toegelegd, van welke we aan zijn oord zeggen willen. Er is ook deze gewone peterselie een recht keukenkruid, dan peterselie kruid en wortel wordt in allen keukens tot de spijs gebruikt en zeker niet onbillijk, dan ze verhinderen de opblazing van de maag, bevorderen de verduwen, openen de milt en de lever, verdelen de grove vochten en hebben andere werkingen meer die we in kapittel van Apium vertellen willen.

Von Speierling. Cap. CCXVIII.

(A) Namen.

Speierling oder Spoτôpffel werden von den Gτiechen Qa und Va genent, zů Latein Soτba, welcher nam in den Apotecken bliben ist. Seind aber Spoτôpffel oder Spτoτôpffel geheyssen woτden darumb, das sie gantz spτôτ und rauch machen im hals, so mans iþt.

Geschlecht.

Der Spoτôpffel werden fürnemlich dτey geschlecht gefunden, eins, welches ôpffel oder frücht gantz rund seind. Das ander geschlecht hat ein langlechte frucht, aller gestalt nach wie ein ey foτmiert. Das dτitt hat ein frucht die ist gegen dem styl zůgespitzt unnd oben bτeyt, wie ein byrn. Sôlche nent man Spôτbyrn, und ist hie abgemalet.

Gestalt.

Speierling ist ein hoher baum, mit einem auffrechten bτaunen stammen. Seine bletter wachsen an einem styl, der ist lang, in einer oτdnung nach einander, allwegen zwey gegen einander, wie die flûgel auþgebτeytet, anzůsehen als wer [571, 572] (B) es nur ein blatt. Am ôbersten ist ein ungerads blatt. Die bletter aber seind langlecht, zů ringþumbher zerkerfft, den Loτbeer blettern nit seer ungleich, doch kürtzer. Die blůmen seind weiþ, der Hopffen blůst gleich. Die frücht rund, langlecht, oder gestalt wie ein byrn, wie oben angezeygt. Die wurtzel steet nit tieff im erdtrich, ist aber dick, und verdirbt nit leichtlich.

Statt irer wachsung.

Spôτbyrn wachsen gern an feüchten und kalten oτten, auch an den gebirgen.

Zeit.

Jm Herbstmonat erzeygen die Speierling jre frücht und byrn.

(C) Die natur und complexion.

Die Spôτbyrn ziehen zůsamen, wie die Nespeln, seind aber nit so krefftig.

Krafft und würckung.

Die unzeitigen Spoτôpffel zerschnitten und an der sonnen gedôτrt gessen, stellen den bauchfluþ. Das meel von den Spoτôpffeln in der speiþ genossen, hat gleiche krafft. Die Spôτbyrn gesotten unnd getruncken, stellen den bauchfluþ. Man sol aber dise frucht nit zůvil bτauchen in der speiþ, sonder allein als ein artzney, dann wir sôlcher nit als einer speiþ, sonder als einer artzney noturfftig seind.

Van Speierling. Kapittel 218.

Namen.

Speierling of Sporappel wordt van de Grieken Qa en Va genoemd, in Latijn Sorba welke naam in de apotheken gebleven is. Zijn echter Sporappel of Sprorappel geheten geworden daarom dat ze gans spruw en ruw maken in hals zo men het eet.

Geslacht.

Van de Sporappel worden voornamelijk drie geslachten gevonden, een welke appels of vruchten gans rond zijn. (Sorbus aria) Dat andere geslacht heeft een langachtige vrucht, naar alle gestalte zoals een ei gevormd. (Sorbus domestica var. Pomifera) Dat derde heeft een vrucht die is tegen de steel toegespitst en boven breed zoals een peer. Zulke noemt men Spôτbyrn en is hier afgebeeld. (Sorbus domestica var. pyrifera)

Gestalte.

Speierling is een hoge boom met een oprechte bruine stam. Zijn bladeren groeien aan een steel, die is lang en in een ordening na elkaar, altijd twee tegen elkaar zoals de vleugels uitgespreid, aan te zien als was [571, 572] het maar een blad. Aan bovenste is een ongeregeld blad. De bladeren echter zijn langachtig, rondom gekerfd, de laurierbladeren niet zeer ongelijk, doch korter. De bloemen zijn wit, de hop bloei gelijk. De vrucht rond, langachtig of gesteld zoals een peer zoals boven aangetoond. De wortel staat niet diep in aardrijk, is echter dik en bederft niet licht.

Hun groeiplaats.

Spôτbyrn groeien graag aan vochtige en koude oorden, ook aan de bergen.

Tijd.

In herfstmaand vertonen de Speierling hun vruchten en peren.

De natuur en samengesteldheid.

Die Spôτbyrn trekken tezamen zoals de mispels, zijn echter niet zo krachtig.

Kracht en werking.

De onrijpe Spoτappel ingesneden en aan de zon gedord gegeten stelpen de buikvloed. Dat meel van de Sporappels in de spijs genoten heeft gelijke kracht. De Spôrbyrn gekookt en gedronken stelpen de buikvloed. Men zal echter deze vrucht niet te veel gebruiken in de spijs, maar alleen als een artsenij, dan we zulke niet als een spijs, maar als een artsenij nodig zijn.

Von Naterzünglin. Cap. CCXIX.

(A) Namen.

Naterzünglin hat seinen namen der figur und gestalt halben, wie wir hernach wôllen anzeygen, überkommen. Mag Gτiechisch Ophioglosson, und zů Latein Lingua serpentina genent werden.

Gestalt.

Das Naterzünglin hat nur ein blettlin, das ist feyþt, dick, fingers lang, den Wasserwegerich kraut ettwas gleich. Am understen teyl diþ bletlins kreucht ein kleins style herauþ, darauff wechþt ettwas grûns, das sicht einem spitzigen naterzünglin gantz gleich. Die wurtzel ist geel und zasecht.

Statt seiner wachsung.

Das Naterzünglin findt man auff ettlichen wisen, auff den bergen gelegen. Aber umb Tübingen, nemlich auff dem Osterberg, würt es mit hauffen funden.

(B) Zeit.

Diþ Naterzünglin würt fürnemlich im Meyen gefunden, darnach aber verschwindt es, und würt nit mehτ gesehen.

Die natur und complexion.

Das Naterzünglin trücknet, doch on grosse hitz.

Krafft und würckung.

Das Naterzünglin ist ein recht wundtkraut, dann es hefft wider zůsamen, und heylt die wunden in wenig tagen, wie die Walwurtz. Jst aber fürnemlich dienstlich zů allen hitzigen und bôsen schâden. Es verzert und zerteylt auch die geschwulst, so mans mit schweinem schmaltz vermischt überschlecht. [573, 574, 575]

Van addertongetje. Kapittel 219. (Ophioglossum vulgatum)

Namen.

Addertongetje heeft zijn namen vanwege de figuur en gestalte zoals we hierna willen aantonen overkomen. Mag in Grieks Ophioglosson en in Latijn Lingua serpentina genoemd worden.

Gestalte.

Dat addertongetje heeft maar een blaadje, dat is vet, dik, vingers lang, dat waterweegbree kruid wat gelijk. Aan onderste deel dit blaadje kruipt een kleine steel eruit, daarop groeit wat groens, dat ziet een spits addertongetje gans gelijk. De wortel is geel en vezelig.

Zijn groeiplaats.

Dat addertongetje vindt men op ettelijke weiden op de bergen gelegen. Echter om Tubingen, namelijk op de Osterberg, wordt het met hopen gevonden.

Tijd.

Dit addertongetje wordt voornamelijk in mei gevonden, daarna echter verdwijnt het en wordt niet meer gezien.

De natuur en samengesteldheid.

Dat addertongetje droogt, doch zonder grote hitte.

Kracht en werking.

Dat addertongetje is een recht wondkruid, dan het hecht weer tezamen en heelt die wonden in weinig dagen zoals dat waalkruid. Is echter voornamelijk dienstig tot alle hete en boze schaden. Het verteert en verdeelt ook de zwellingen zo men het met zwijnenvet vermengt omslaat. [573, 574, 575]

Von Bettlerszleusz. Cap. CCXX.

(A) Namen.

Bettlerþleuþ würt von den Gτiechen Xanthion unnd Phasganon geheyssen, zů Latein Xanthium. Zů unnsern zeiten Lappa minoτ, unnd Lappa inversa. Uτsachen haben wir im Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Bettlerþleuþ hat einen stengel der ist eins elenbogens hoch, feyþt, ecket, unnd mit vilen tüpffelin bespτengt. Seine bletter seind den Molten blettern ettwas gleich, und zerkerfft, am geschmack dem Gartenkressen ânlich. Sein frucht ist rund, in der grôsse einer Oliven, stachelecht wie ein Ygel, henckt sich an die kleyder. Die wurtzel ist rot und zasecht.

(B) Statt seiner wachsung.

Bettlerþleusþ wechþt an feyþten oτten, in pfützen und auþgetrückneten lachen.

Zeit.

Bettlerþleuþ bτingt jre frucht gegen dem Herbst, zů welcher zeit sie sol gesamlet werden.

Die natur und complexion.

Bettlerþleuþ ist warm und trucken, wie wir des haben uτsachen angezeygt im Lateinischen kreüterbůch.

(C) Krafft und würckung.

Die frucht dises krauts, so sie noch nit gentzlich zeitig ist gesamlet, zerstossen, und in einem jrdischen gefâþ behalten, darnach law wasser daran gegossen, und das haupt damit bestrichen oder gewâschen, macht schôn geel har. Etlich bτauchen wein darzů. Die frucht zerstossen und übergelegt, verzert die geschwulst.

Van bedelaarsluis. Kapittel 220. (Xanthium strumarium)

Namen.

Bedelaarsluis wordt van de Grieken Xanthion en Phasganon geheten, in Latijn Xanthium. In onze tijden Lappa minor en Lappa inversa. Oorzaken hebben we in Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Bedelaarsluis heeft een stengel die is een ellenboog hoog, vet, kantig en met vele druppeltjes gesprengd. Zijn bladeren zijn de melde bladeren wat gelijk en gekerfd, aan smaak de tuinkersen gelijk. Zijn vrucht is rond, in de grootte een olijf, stekelachtig zoals een egel, hangt zich aan de kleren. Die wortel is rood en vezelig.

Zijn groeiplaats.

Bedelaarsluis groeit aan vette oorden, in putten en uitgedroogde plassen.

Tijd.

Bedelaarsluis brengt zijn vrucht tegen de herfst in welke tijd ze zal verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

Bedelaarsluis is warm en droog zoals we de hebben oorzaken aangetoond in Latijnse kruidenboek.

Kracht en werking.

De vrucht van dit kruid zo ze noch niet gans rijp is verzameld gestoten en in een aarden vat behouden, daarna lauw water daaraan gegoten en dat hoofd daarmee bestreken of gewassen maakt schoon geel haar. Ettelijke gebruiken wijn daartoe. De vrucht gestoten en opgelegd verteert de zwellingen.

Von Baumwoll. Cap. CCXXI.

(A) Namen.

Baumwoll würdt von dem Plinio unnd andern Lateinischen Xylon und Gossipium genent. Jn den Apotecken, Cotum, Bombax, und Bombasum.

Gestalt.

Baumwoll ist ein staud welcher bletter hat als die Weinreben, aber kleiner. Die blůmen seind geel, in der mitte aber purpurbτaun, zů ringþumbher zerschnitten. Sein frucht ist gestalt wie ein bartende nuþ, die voller wollist, darauþ man schône weisse leinwat spinnet, wie dann sôlches das gemâl klârlich anzeygt.

(B) Statt seiner wachsung.

Baumwoll wechþt in Egypten, in der Jnsel Creta, in Apulia, unnd Maltha. Jetzund pflantzt man diþ gesteud auch in unserm Teütschen land inn ettlichen oτten, wie andere frembde gewechþ mehτ.

Zeit.

Diþ bôumlin ist allso fruchtbar, das von stund an so es groþ genůg würdt, welches ungevârlich in zweyen monaten geschicht, blůmen und frucht bey einander hat, unnd hôτt sôlchs zůthůn nit auff, biþ es von dem kalten winter verhindert würdt. [576, 577] (C)

(C) Die natur und complexion.

Baumwoll ist warm und feücht, wie das Serapion bezeügt.

Die krafft und würckung.

Der safft von den blettern heylet den bauchfluþ der jungen kindern, unnd stillt derselbigen grimmen. Der samen ist gůt zů dem hůsten, und andern gebτesten der bτust. Er mehτet auch den mennlichen samen. Mit dem ôl so auþ dem samen gemacht würt, vertreibt man die roþmucken, und andere masen oder ungestalt des angesichts.

Van katoen. Kapittel 221. (Gossypium herbaceum)

Namen.

Boomwol wordt van Plinius en andere Latijnen Xylon en Gossipium genoemd. In de apotheken Cotum, Bombax en Bombasum.

Gestalte.

Boomwol is een heester welke bladeren heeft zoals de druivenstok, echter kleiner. De bloemen zijn geel, in het midden echter purperbruin, rondom ingesneden. Zijn vrucht is gesteld zoals een baard noot die vol wol is waaruit men schone witte lijnwaad spint zoals dan zulks de tekening duidelijk aantoont.

Zijn groeiplaats.

Boomwol groeit in Egypte, in het eiland Kreta, in Apulië en Malta. Nu plant men deze heester ook in ons Duitse land in ettelijke oorden zoals andere vreemde gewassen meer.

Tijd.

Dit boompje is alzo vruchtbaar dat van stond aan zo het groot genoeg wordt, welke ongeveer in twee maanden geschiedt, bloemen en vrucht bij elkaar heeft en houdt zulks te doen niet op tot het van de koude winter verhinderd wordt. [576, 577]

De natuur en samengesteldheid.

Boomwol is warm en vochtig zoals dat Serapio betuigt.

De kracht en werking.

Dat sap van de bladeren heelt de buikvloed der jonge kinderen en stilt van diezelfde het grommen. Dat zaad is goed tot de hoest en andere gebreken der borst. Het vermeerdert ook de mannelijke zaden. Met de olie zo uit de zaden gemaakt wordt verdrijft men die zwarte vlekken en andere mazelen of ongesteldheid der aangezicht.

Von Krottendill. Cap. CCXXII.

(A) Namen.

Krottendyll würdt auch Hundþblům, unnd wilde Chamill genent. Auff Gτiechisch Parthenion, unnd Amaracon. Zů Latein Parthenium, Amaracum, Solis oculus, von ettlichen Cauta, zů unsern zeiten Cotula fœtida, darumb das sie starck reucht, und übel stinckt.

Gestalt.

Krottendyll ist der Chamillen mit aller gestalt gleich, allein die bletter seind grôsser, den ôbersten Coτiander blettern ânlich. Die blůmen seind auch grôsser dann ander Chamillen, und stincken seer übel. Das aber diþ kraut das Parthenium Dioscoτidis sey, haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch mit vilen (B) woτten bewâret unnd angezeygt, daselbst mags ein yeglicher so lust darzů hat und versteet, lesen.

Statt seiner wachsung.

Krottendyll wechþt under den früchten, bey den wegen, und hinder den zeünen der gârten.

Zeit.

Die Krottendyll kompt bald im frûling herfür, und weret fast den gantzen summer, mit kraut und blůmen.

Die natur und complexion.

Krottendyll ist warm im dτitten grad, und im andern trucken.

(C) Die krafft und würckung.

Krottendyll gedôτrt zů pulver gemacht, unnd darvon auff zwey quintlin schwer, wie Actuarius anzeygt, mit hônig jngenommen in Oxymelite in der Apotecken geheyssen, treibt die schwartzen gallen, und Phlegma genent, durch den stůlgang. Krottendyll ist nützlich denen so schwerlich athmen, und den melancholischen oder den schwermûtigen, unnd traurigen. Das kraut on die blůmen gesotten und getruncken, ist gůt denen so den stein haben, und schwârlich athmen. So die můter verschwollen und verhertet ist, sol man diþ kraut in wasser sieden, und darinn sitzen. Das kraut grûn mit den blůmen zerstossen und übergelegt, ist gůt zů dem rotlauff, und anderen hitzigen geschwulsten. Mit hennen schmaltz vermischt und angestrichen, vertreibt es die krôpff. Gedôτrt und mit hônig oder essig jngenommen, ist es gůt für den schwindel. [578, 579, 580, 581]

Van paddendille. Kapittel 222. (Anthemis cotula)

Namen.

Paddendille wordt ook hondsbloem en wilde kamille genoemd. Op Grieks Parthenion en Amaracon. In Latijn Parthenium, Amaracum, Solis oculus, van ettelijke Cauta, in onze tijden Cotula foetida, daarom dat ze sterk ruikt en erg stinkt.

Gestalte.

Paddendille is de kamille met alle gestalte gelijk, alleen de bladeren zijn groter, de bovenste korianderbladeren gelijk. De bloemen zijn ook groter dan andere kamilles en stinken zeer erg. Dat echter dit kruid dat Parthenium Dioscorides is hebben we in ons Latijnse kruidenboek met vele woorden beweerd en aangetoond, daar mag iedereen zo lust daartoe heeft en verstaat lezen.

Zijn groeiplaats.

Paddendille groeit onder de vruchten, bij de wegen en achter de tuinen der hoven.

Tijd.

De paddendille komt gauw in voorjaar voort en duurt vast de ganse zomer met kruid en bloemen.

De natuur en samengesteldheid.

Paddendille is warm in derde graad en in andere droog.

De kracht en werking.

Paddendille gedord tot poeder gemaakt en daarvan op twee drachmen zwaar, zoals Actuaris aantoont, met honing ingenomen in oxymel in de apotheken geheten drijft de zwarte gal en flegma genoemd door de stoelgang. Paddendille is nuttig diegenen zo zwaar ademen en de melancholici of de zwaarmoedige en treurige. Dat kruid zonder de bloemen gekookt en gedronken is goed diegenen zo de steen hebben en zwaar ademen. Zo de baarmoeder gezwollen en verhard is zal men dit kruid in water zieden en daarin zitten. Dat kruid groen met de bloemen gestoten en opgelegd is goed tot de rode huiduitslag en andere hete gezwellen. Met hennenvet vermengt en aangestreken verdrijft het de krop. Gedord en met honing of azijn ingenomen is het goed voor de duizeligheid. [578, 579, 580, 581]

Von Weiszwurtz. Cap. CCXXIII.

(A) Namen.

Weiþwurtz würt in Gτiechischer und Lateinischer spτaach Polygonatum geheyssen. Jn den Apotecken und von den gemeinen kreütlern Sigillum Solomonis. Hat aber seine namen fast alle von der wurtzel überkommen, die do weiþ ist, unnd vil gleych, gewerb, oder knôpff hat.

Geschlecht.

Der Weiþwurtz seind zweyerley geschlecht. Eine mit bτeyten blettern, die ander mit schmalen. Seind sonst schier einander gleich, wie wir nachvolgens wôllen klârlicher anzeygen.

(B) Gestalt.

Die bτeyte Weiþwurtz hat einen runden zarten stengel, zů beyden seiten mit schônen grûnen blettern bekleydt, welche den Loτbeerbaum blettern gleich seind, aber bτeyter und gletter, ettwan zehen oder zwôlff an einem yeden stengel, am geschmack den Kütten ânlich, dann sie zůsamen ziehen. Zwüschen den blettern wachsen schône weisse, mit grûn vermischt, blůmen, die seind gestalt wie die langen schellen, und werden derselbigen an der zal allwegen mehτ dann der bletter, dieweil auþ yedem winckel der bletter zwo, dτey, vier, oder mehτ blůmen schlieffen. So sie verblüet haben, werden darauþ runde kôτner, die seind erstlich grûn, darnach aber werden sie schwartz. Die wurtzel ist weiþ, weych, lang, knôpffecht, fingers dick, mit vilen angehenckten zaseln. Die schmal Weiþwurtz ist der yetzgemellten etwas gleich, hatt aber vil schmelere bletter, unnd derselben (C) bey einem yeden gleych fünffe. Die blůmen seind grûnlechter dann an der bτeyten. Die kôτner oder knôpff seind bτauner. Die wurtzel nit so groþ, und knôpffecht wie die erste.

Statt irer wachsung.

Beyde geschlecht der Weiþwurtz wachsen auff den bergen, unnd inn den wâlden.

Zeit.

Beyde Weyþwurtz blüen im Meyen, zů welcher zeit man sie samlen mag.

Die natur und complexion.

(D) Weiþwurtz hat ein vermischte natur, zeücht zum teyl zůsamen, und ist auch etwas bitter, râþ oder scharpff.

Die krafft und würckung.

Die wurtzel grûn zerstossen unnd übergelegt heylet die wunden. Vertreibt auch allerley mâler und flecken des angesichts, und auch sonst am leib. Deþgleichen thůt auch die dürτ wurtzel in wasser gesotten, und darnach tûchlin im gedachtem wasser genetzt, und darmit gewâschen.

Van wit kruid of salomonszegel. Kapittel 223. (Polygonatum latifolium, Polygonatum verticillatum)

Namen.

Witkruid wordt in Griekse en Latijnse spraak Polygonatum geheten. In de apotheken en van de gewone kruidenkenners Sigillum Solomonis. Heeft echter zijn namen vast alle van de wortel overkomen die daar wit is en veel leden, wervels of knopen heeft.

Geslacht.

Van het witkruid zijn twee geslachten. Een met brede bladeren, de andere met smalle. Zijn verder schier elkaar gelijk zoals we hierna willen duidelijker aantonen.

Vorm.

Dat brede witkruid heeft een ronde zachte stengel, aan beide zijde met schone groene bladeren bekleedt welke de laurierboom bladeren gelijk zijn, echter breder en gladder en ongeveer tien of twaalf aan iedere stengel, aan smaak de kwee gelijk dan ze tezamen trekken. Tussen de bladeren groeien schone witte met groen vermengde bloemen, die zijn gesteld zoals de lange schellen en worden van diezelfde aan het getal altijd meer dan de bladeren omdat uit elke knop der bladeren twee, drie, vier of meer bloemen sluipen. Zo ze gebloeid hebben worden daaruit ronde korrels, die zijn eerst groen, daarna echter worden ze zwart. De wortel is wit, week, lang, knopachtige, vingers dik met vele aanhangende vezels. Dat smalle witkruid is de net gemelde wat gelijk, heeft echter veel smallere bladeren en van die bij elk lid vijf. De bloemen zijn groener dan aan de brede. De korrels of knoppen zijn bruiner. De wortel niet zo groot en knopiger dan de eerste.

Hun groeiplaats.

Beide geslacht der witkruiden groeien op de bergen en in de wouden.

Tijd.

Beide witkruiden bloeien in mei in welke tijd men ze verzamelen mag.

De natuur en samengesteldheid.

Witkruid heeft een vermengde natuur, trekt voor een deel tezamen en is ook wat bitter, vurig of scherp.

De kracht en werking.

De wortel groen gestoten en opgelegd heelt de wonden. Verdrijft ook allerlei plekken en vlekken der aangezicht en ook verder aan lijf. Desgelijks doet ook de dorre wortel in water gekookt en daarna doekjes in gedacht water genat en daarmee gewassen.

Von Engelsüesz. Cap. CCXXIIII.

(A) Namen.

Den Engelsûþ nent man auch Baumfarn und Tropffwurtz, umb der kleinen geelen trôpfflin willen, deren die Engelsůþ überflüssig vil auff der einen seiten gewindt. Jn Gτiechischer und Lateinischer spτaach heyþt er Polypodium, und Filicula. Die Apotecker haben den Gτiechischen namen Polypodium behalten. Uτsach desselben und auch des Lateinischen namens findt man in unserm Lateinischen kreüterbůch. [582, 583]

(B) Gestalt.

Engelsûþ ist ein kraut einer spannen ungevârlich hoch. Seine bletter seind dem Fanrkraut ânlich, unnd zerkerfft, allwegen zwey gegen einander an harigen runden stylen, welcher wachsen vil auþ einer harechten, kriechenden, runden, knôpffechten wurtzel, mit vilen kleinen fâþlin. Diselbige ist auþwendig schwartz, inwendig aber grûnfarb, am geschmack bittersûþ durch einannder vermischt. Gewindt weder stengel noch blůmen.

(C) Statt irer wachsung.

Engelsûþ wechþt in den wâlden, fladert und kreucht auff den miesigen felsen hin und her. Jtem an den stammen und wurtzeln der bôum, sonderlich der Eychbôumen. Man findt auch den Engelsûþ auff den seer allten Felbern oder Weidenkôpffen am aller schônsten, unnd hab sie selber zů Tübingen auff dem Werd nur hüpsch gefunden.

Zeit.

Engelsûþ sol im end des Augstmonat gesamlet werden.

Die natur und complexion.

Engelsûþ ist sûþ unnd rauch durch einander, darumb trücknet es auþ on alles beissen.

(D) Die krafft und würckung.

Die wurtzel, welche im bτauch ist, bey hûnern gesotten, oder mit Mangolt oder Pappeln, und die bτüe darvon nûchtern warm getruncken, treibt auþ allerley gallen und schleim durch den stůlgang. Deþgleichen thůt sie auch so mans dôτret, zů pulver stoþt, unnd auff ein quintlin schwer in Meth jnnimpt. Engelsûþ wurtzel mit hônig gestossen unnd übergelegt, ist nützlich denen so sich verrenckt haben, und heylet die schτunden an den henden unnd fûssen. Man mag auch diser wurtzel in wasser beytzen, und darnach den safft darauþ trucken, derselbig purgiert auch. Dise wurtzel gepulvert unnd in die nasen gethon, verzert das überig fleysch darinn, Polypum geheyssen.

Van engelzoet. Kapittel 224. (Polypodium vulgare)

Namen.

De engelzoet noemt men ook boomvaren en druppelkruid vanwege de kleine gele druppeltjes die de engelzoet overvloedig veel op de ene zijde gewint. In Griekse en Latijnse spraak heet het Polypodium en Filicula. De apothekers hebben de Griekse naam Polypodium behouden. Oorzaak van die en ook de Latijnse namen vindt men in ons Latijnse kruidenboek. [582, 583]

Vorm.

Engelzoet is een kruid een zeventien cm ongeveer hoog. Zijn bladeren zijn het varenkruid gelijk en gekerfd, altijd twee tegen elkaar aan harige ronde stelen welke groeien veel uit een haarachtige, kruipende, ronde, knoopachtige wortels met vele kleine vezeltjes. Diezelfde is uitwendig zwart, inwendig echter groenkleurig, aan smaak bitterzoet door elkaar vermengt. Gewint noch stengel noch bloemen.

Hun groeiplaats.

Engelzoet groeit in de wouden, fladdert en kruipt op de mossige rotsen heen en weer. Item aan de stammen en wortels der bomen, bijzonder de eikenbomen. Men vindt ook de engelzoet op de zeer oude wilgen of wilgenkoppen het allermooiste en heb ze zelf te Tubingen op de Werd nu hups gevonden.

Tijd.

Engelzoet zal in eind des augustus verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

Engelzoet is zoet en ruw door elkaar, daarom droogt het uit zonder alle bijten.

De kracht en werking.

De wortel, welke in gebruik is, bij hoenderen gekookt of met biet of kaasjeskruid en die brei daarvan nuchter warm gedronken drijft uit allerlei gal en slijm door de stoelgang. Desgelijks doet ze ook zo men het droogt en tot poeder stoot en op een drachme zwaar in mede inneemt. Engelzoet wortel met honing gestoten en opgelegd is nuttig diegenen zo zich verrekt hebben en heelt de kloven aan de handen en voeten. Men mag ook deze wortel in water weken en daarna het sap daaruit drogen, datzelfde purgeert ook. Deze wortel gepoederd en in de neus gedaan verteert dat overige vlees daarin, Polypum geheten.

Von weissem Andoτn. Cap. CCXXV.

(A) Namen.

Weisser Andoτn würt von ettlichen genent Marobel und Gots vergeþ. Auff Gτiechisch Pτasion, zů Latein Marrubium, inn den Apotecken Pτassium. Ettlichen der Teütschen heyssen sôlch kraut Andoτn das weible.

Gestalt.

Andoτn ist ein gesteud mit vilen âsten die vonn einer wurtzel entspτingen. Seine stengel seind vierecket, weiþ unnd harig. Die bletter etwas rund, schier der gestalt nach dem daumenfinger gleich, bleychgrûn, harig, runtzlecht, unnd (B) am geschmack bitter. Die blůmen weiþ, in stachelechten heüþlin ringþumb den stengel, ein gesetzt über dem andern, der gestalt nach einem Enspin ânlich. Nach abfallung der blůmen findt man runden unnd rauhen samen in disen heüþlin. Die wurtzel ist schwartz, mit vilen angehenckten zaseln.

Statt seiner wachsung.

Weisser Andoτn wechþt gern auff ungebawten oτten neben den mauren, zeünen und allten hofstetten. [584, 585]

(C) Zeit.

Marobel blüet im Hewmonat, zů welcher zeit auch der sam gefunden würt.

Die natur und complexion.

Weisser Andoτn ist warm im andern grad volkommenlich, unnd trucken im dτitten.

Die krafft und würckung.

Die bletter von weissem Andoτn mit dem samen in wasser gesotten und getruncken ist gůt denen so schwerlich athmen, den hůsten und die schwindsucht haben. Deþgleichen thůt auch der safft auþ den grûnen blettern getruckt, mit hônig vermischt und als ein latwerg jngenommen. Mit dürτer Veielwurtz vermischt, treiben sie auþ die grobe feüchte so sich umb die bτust gesamlet haben. Die bletter in wein gesotten und getruncken, erôffnen die verstopffte leber und miltz. Bτingen (D) den frawen jr kranckheyt, und treiben das nachbürdlin. Sie seind gůt den frawen so schwerlich geberen, denen so von den natern gebissen seind, oder gifft getruncken haben. Doch schaden sie der verwundten blasen unnd den nieren. Gleiche würckung hat auch der safft von den blettern. Die bletter mit hônig übergelegt, reynigen die alten und unreynen schâden, die geschwâr der negel, und verhûten das die geschwâr nit umb sich fressen. Sie lindern die schmertzen der seiten übergelegt. Der safft mit hônig angestrichen, macht klare augen. Jn die ohτen gethon, legt er den schmertzen derselbigen. Die bletter mit dem samen und hennen schmaltz vermischt, unnd übergelegt, verzeren die krôpff. Gedachte bletter gedôτrt und mit essig vermischt, seubern und heylen die flecht. Jn summa, weisser Andoτn seubert, reyniget und verzert.

Van witte andoorn. Kapittel 225. (Marrubium vulgare)

Namen.

Witte andoorn wordt van ettelijke genoemd marobel en God vergeet. Op Grieks Prasion, in Latijn Marrubium, in de apotheken Prassium. Ettelijke der Duitsers heten zulk kruid andoorn dat wijfje.

Gestalte.

Andoorn is een heester met vele takken die van een wortel ontspringen. Zijn stengels zijn vierkantig, wit en harig. De bladeren wat rond, schier naar de gestalte de duimvinger gelijk, bleekgroen, harig, rondachtig en aan smaak bitter. De bloemen wit in stekelachtige huisjes rondom de stengel, de ene gezet over de andere, naar de gestalte een Enspin gelijk. Na afvallen der bloemen vindt men ronde en ruwe zaden in deze huisjes. De wortel is zwart met vele aanhangende vezels.

Zijn groeiplaats.

Witte andoorn groeit graag op ongebouwde oorden naast de muren, tuinen en oude hofplaatsen. [584, 585]

Tijd.

Marobel bloeit in juli in welke tijd ook het zaad gevonden wordt.

De natuur en samengesteldheid.

Witte andoorn is warm in andere graad volkomen en droog in derde.

De kracht en werking.

De bladeren van witte andoorn met de zaden in water gekookt en gedronken is goed diegenen zo zwaar ademen, de hoest en de duizeligheid hebben. Desgelijks doet ook dat sap uit de groene bladeren gedrukt, met honing vermengt en als een likkepot ingenomen. Met droog vioolkruid vermengt drijven ze uit de grove vochten zo zich om de borst verzameld hebben. De bladeren in wijn gekookt en gedronken openen de verstopte lever en milt. Brengen de vrouwen hun ziekte en drijven de nageboorte. Ze zijn goed de vrouwen zo zwaar baren, diegenen zo van de adder gebeten zijn of gif gedronken hebben. Doch schaden ze de verwonde blaas en de nieren. Gelijke werking heeft ook het sap van de bladeren. De bladeren met honing opgelegd reinigt de oude en onreine schaden, de zweren der nagels en verhoeden dat de zweren niet om zich vreten. Ze verzachten de smarten der zijde, opgelegd. Dat sap met honing aangestreken maakt klare ogen. In de oren gedaan legt het de smarten van diezelfde. De bladeren met de zaden en hennenvet vermengt en opgelegd verteren de krop. Gedachte bladeren gedord en met azijn vermengt zuiveren en helen de chronische huiduitslag. In summa, witte andoorn zuivert, reinigt en verteert.

Von Eisenkraut. Cap. CCXXVI.

(A) Namen.

Eisenkraut oder Eisernhart ist darumb also genent woτden, das man das eisen darmit hertet. Auff Gτiechisch würt es geheyssen Peristereon, Hiera botane, zů Latein Verbenaca, Columbaris, Columbina, Herba sagminalis. Zů unsern zeiten, unnd in den Apotecken, Verbena. Uτsachen aber diser namen aller, hab ich nach der leng in meinem Lateinischen kreüterbůch angezogen, daselbst môgens die spτaachverstendigen sůchen und lesen.

Geschlecht.

Des Eisenkrauts seind zweyerley geschlecht, mennle und weible. Das mennle würt von dem Dioscoτides Recta genent, und Crista gallinacea, das ist, Hanenkamb, (B) von seinen zerschnittnen blettern, die einem hanenkamb gleich seind. Recta, das ist, auffrecht, darumb das sein âst auffrecht und gestrack übersich wachsen. Das weible würdt zů Latein Supina geheyssen, darumb das sich seine zweig oder âst ettwas undersich biegen. Was weiter underscheyd zwüschen disen zweyen geschlechten ist, wôllen wir hernach in der beschτeibung jrer gestalt anzeygen.

Gestalt.

Eisenkraut das mennle würt gemeinlich anderhalb spannen lang, etwan auch hôher. Sein stengel ist gemeinlich nur ein eintzig, auþ welchem die bletter schlieffen, die seind zerspallten, und auff der einen seiten weiþfarb, ein yedes blatt anzůsehen wie ein hanenkamb. Die blůmen oben an den reiþlin oder âstlin seind geel, darauþ werden kleine schôttlin, darinn ist der geel klein sam. Die wurtzel ist auch [586, 587, 588] (C) eintzig, weiþ, mit vilen zaseln. Das weible würdt eins elenbogens hoch, zů seiten auch hôher. Seine stengel seind vierecket, an welchen wachsen bletter die seind zerspallten, dem Eychen laub nit seer ungleich, doch schmeler unnd kleiner, zů ringþumbher zerkerfft, auff der einen seiten weiþfarb, oder grawlecht. Am ôbersten teyl der stengeln bτingt es vil kleine purpurweisse leibfarbe blûmlin. So dise abfallen, bτingt es seinen samen, der ist dem bτeyten Wegerich samen gleich. Die wurtzel ist lang, dick, und hat vil zaseln.

Statt irer wachsung.

(D) Das mennle wechþt auff ungebawten oτten, bey den zeünen, und neben den wassergrâben. Das weible würdt auch allenthalben gefunden, in dôτffern, hinder den zeünen, an den mauren und wassergrâben.

Zeit.

Das mennle kompt vil ehe herfür dann das weible, dann es umb die Hundþtag fürnemlich blüet, biþ in Herbst hinein.

Die natur und complexion.

Beyderley geschlecht des Eisenkrauts ziehen samen und trücknen auþ.

(E) Die krafft und würckung.

Des Eisenkrauts mennlins bletter mit rosenôl unnd frischem schweinem schmaltz vermischt unnd übergelegt, legen die schmertzen der můter. Mit essig vermengt und zerstossen, seind sie gůt zů dem rotlauff. Sie heylen auch die faulen unnd unreynen schâden, zerstossen unnd übergelegt. Deþgleichen auch die frischen wunden, unnd die allten mit hônig vermischt.

Des weiblins bletter unnd wurtzel in wein gesotten unnd getruncken, oder angestrichen, seind treffenlich gůt wider allerley gifftige thier. Auff ein quintlin schwer mit weyrauch unnd alltem wein viertzig tag lang nûchter getruncken, heylen sie die geelsucht. Jn wasser gesotten, oder grûn zerstossen unnd übergelegt, (F) lindern sie die hitzigen schwulst. Sie reynigen auch unnd seubern die unreynen schâden. Das gantz kraut in wein gesotten, heylet die mundfeule, und die geschwâr des munds die umb sich fressen. Das Eisenkraut mennle ist gůt zů den weetagen des haupts, so man ein krentzlin darauþ macht und auffsetzt, oder so mans zerstoþt mit essig und rosenôl, und überlegt. Oder so mans in rosenôl kocht und überschlecht. Sie verhûten auch das einem die har nit auþfallen. Die wurtzel in wasser gesotten, und die bτüe im mund gehallten, miltert die weetagen der zân, macht dieselbigen fest unnd steiff, unnd heylet die geschwâr des munds. Gedachte wurtzel ein wenig zerstossen, und in wasser biþ das halb teyl verzert würdt gesotten, unnd fünff tag getruncken, ist krefftig wider das grimmen der dârm. Das weible in wasser gebeytzt unnd den saal oder das gemach darinn man isset darmit bespτengt, sol die gest frôlich machen. Jst gůt denen so die roten rhůr haben, in wasser oder wein gesotten und getruncken. Es treibt auch den stein. Jst nützlich denen so mit dem fallenden siechtagen beladen seind, und die newlich mit dem auþsatz seind überfallen woτden, in wasser gesotten unnd getruncken. Zerstossen und übergelegt, heylet es das Podagram, weetagen der hüfft, und die wunden. [589]

Van ijzerkruid. Kapittel 226.

Namen.

IJzerkruid of ijzerhard is daarom alzo genoemd worden omdat men dat ijzer daarmee hard. Op Grieks wordt het geheten Peristereon, Hiera botane, in Latijn Verbenaca, Columbaris, Columbina, Herba sagminalis. In onze tijden en in de apotheken Verbena. Oorzaken echter deze namen alle heb ik in het lang in mijn Latijnse kruidenboek aangehaald, daar mogen het de spraakverstandige zoeken en lezen.

Geslacht.

Van het ijzerkruid zijn twee geslachten, mannetje en wijfje. Dat mannetje wordt van Dioscorides Recta genoemd en Crista gallinacea, dat is hanenkam van zijn gesneden bladeren die een hanenkam gelijk zijn. Recta, dat is oprecht, daarom dat zijn takken oprecht en gestrekt omhoog groeien. (Erysimum cheiranthoides) Dat wijfje wordt in Latijn Supina geheten, daarom dat zich zijn twijgen of takken wat omlaag buigen. Wat verder onderscheid tussen deze twee geslachten is willen we hierna in de beschrijving van hun gestalte aantonen. (Verbena officinalis)

Gestalte.

IJzerkruid dat mannetje wordt gewoonlijk vijfentwintig cm lang, soms ook hoger. Zijn stengel is gewoonlijk maar een enkele uit welke de bladeren sluipen die zijn gespleten en op de ene zijde witkleurig, elke blad aan te zien zoals een hanenkam. De bloemen boven aan de twijgjes of takjes zijn geel, daaruit worden kleine schotjes, daarin is het gele kleine zaad. De wortel is ook [586, 587, 588] enkel, wit, met vele vezels. Dat wijfje wordt een ellenboog hoog, soms ook hoger. Zijn stengels zijn vierkantig waaraan groeien bladeren die zijn gespleten, het eikenloof niet zeer ongelijk, doch smaller en kleiner, rondom gekerfd, op de ene zijde witkleurig of grauwachtig. Aan het bovenste deel der stengels brengt het veel kleine purper witte lijfkleurige bloempjes. Zo deze afvallen brengt het zijn zaden, dat is de brede weegbree zaden gelijk. De wortel is lang, dik en heeft veel vezels.

Hun groeiplaats.

Dat mannetje groeit op ongebouwde oorden, bij de tuinen en naast de watersloten. Dat wijfje wordt ook overal gevonden, in dorpen, achter de tuinen, aan de muren en watersloten.

Tijd.

Dat mannetje komt veel eerder voort dan dat wijfje, dan het om de hondsdagen voornamelijk bloeit tot in herfst door.

De natuur en samengesteldheid.

Beide geslachten der ijzerkruiden trekken tezamen en drogen uit.

De kracht en werking.

Dat ijzerkruid mannetje bladeren met rozenolie en fris zwijnenvet vermengt en opgelegd legt de smarten der baarmoeder. Met azijn vermengt en gestoten zijn ze goed tot de rode huiduitslag. Ze helen ook die vuile en onreine schaden, gestoten en opgelegd. Desgelijks ook de frisse wonden en de oude met honing vermengt.

Dat wijfjes bladeren en wortel in wijn gekookt en gedronken of aangestreken zijn voortreffelijk goed tegen allerlei giftige dieren. Op een drachme zwaar met wierook en oude wijn veertig dagen lang nuchter gedronken helen ze de geelzucht. In water gekookt of groen gestoten en opgelegd verzachten ze de hete zwellingen. Ze reinigen ook en zuiveren de onreine schaden. Dat ganse kruid in wijn gekookt heelt de mond vuilheid en de zweren der mond die om zich vreten. Dat ijzerkruid mannetje is goed tot de hoofdpijn zo men een kransje daaruit maakt en opzet of zo men het stoot met azijn en rozenolie en oplegt. Of zo men het in rozenolie kookt en omslaat. Ze verhoeden ook dat een dat haar niet uitvalt. De wortel in water gekookt en die brei in mond gehouden mildert de pijn der tanden, maakt diezelfde vast en stijf en heelt de zweren der mond. Gedachte wortel een weinig gestoten en in water totdat het halve deel verteerd wordt gekookt en vijf dagen gedronken is krachtig tegen dat grommen der darmen. Dat wijfje in water geweekt en de zaal of de kamer daarin men eet daarmee gesprengd zal de gasten vrolijk maken. Is goed diegenen zo de rodeloop hebben, in water of wijn gekookt en gedronken. Het drijft ook de steen. Is nuttig diegenen zo met de vallende ziekte beladen zijn en die net met de uitslag zijn overvallen geworden, in water gekookt en gedronken. Gestoten en opgelegd heelt het dat podagra, pijn der voet en de wonden. [589]

Von Eisenkraut. Cap. CCXXVI.

(A) Namen.

Eisenkraut oder Eisernhart ist darumb also genent woτden, das man das eisen darmit hertet. Auff Gτiechisch würt es geheyssen Peristereon, Hiera botane, zů Latein Verbenaca, Columbaris, Columbina, Herba sagminalis. Zů unsern zeiten, unnd in den Apotecken, Verbena. Uτsachen aber diser namen aller, hab ich nach der leng in meinem Lateinischen kreüterbůch angezogen, daselbst môgens die spτaachverstendigen sůchen und lesen.

Geschlecht.

Des Eisenkrauts seind zweyerley geschlecht, mennle und weible. Das mennle würt von dem Dioscoτides Recta genent, und Crista gallinacea, das ist, Hanenkamb, (B) von seinen zerschnittnen blettern, die einem hanenkamb gleich seind. Recta, das ist, auffrecht, darumb das sein âst auffrecht und gestrack übersich wachsen. Das weible würdt zů Latein Supina geheyssen, darumb das sich seine zweig oder âst ettwas undersich biegen. Was weiter underscheyd zwüschen disen zweyen geschlechten ist, wôllen wir hernach in der beschτeibung jrer gestalt anzeygen.

Gestalt.

Eisenkraut das mennle würt gemeinlich anderhalb spannen lang, etwan auch hôher. Sein stengel ist gemeinlich nur ein eintzig, auþ welchem die bletter schlieffen, die seind zerspallten, und auff der einen seiten weiþfarb, ein yedes blatt anzůsehen wie ein hanenkamb. Die blůmen oben an den reiþlin oder âstlin seind geel, darauþ werden kleine schôttlin, darinn ist der geel klein sam. Die wurtzel ist auch [586, 587, 588] (C) eintzig, weiþ, mit vilen zaseln. Das weible würdt eins elenbogens hoch, zů seiten auch hôher. Seine stengel seind vierecket, an welchen wachsen bletter die seind zerspallten, dem Eychen laub nit seer ungleich, doch schmeler unnd kleiner, zů ringþumbher zerkerfft, auff der einen seiten weiþfarb, oder grawlecht. Am ôbersten teyl der stengeln bτingt es vil kleine purpurweisse leibfarbe blûmlin. So dise abfallen, bτingt es seinen samen, der ist dem bτeyten Wegerich samen gleich. Die wurtzel ist lang, dick, und hat vil zaseln.

Statt irer wachsung.

(D) Das mennle wechþt auff ungebawten oτten, bey den zeünen, und neben den wassergrâben. Das weible würdt auch allenthalben gefunden, in dôτffern, hinder den zeünen, an den mauren und wassergrâben.

Zeit.

Das mennle kompt vil ehe herfür dann das weible, dann es umb die Hundþtag fürnemlich blüet, biþ in Herbst hinein.

Die natur und complexion.

Beyderley geschlecht des Eisenkrauts ziehen samen und trücknen auþ.

(E) Die krafft und würckung.

Des Eisenkrauts mennlins bletter mit rosenôl unnd frischem schweinem schmaltz vermischt unnd übergelegt, legen die schmertzen der můter. Mit essig vermengt und zerstossen, seind sie gůt zů dem rotlauff. Sie heylen auch die faulen unnd unreynen schâden, zerstossen unnd übergelegt. Deþgleichen auch die frischen wunden, unnd die allten mit hônig vermischt.

Des weiblins bletter unnd wurtzel in wein gesotten unnd getruncken, oder angestrichen, seind treffenlich gůt wider allerley gifftige thier. Auff ein quintlin schwer mit weyrauch unnd alltem wein viertzig tag lang nûchter getruncken, heylen sie die geelsucht. Jn wasser gesotten, oder grûn zerstossen unnd übergelegt, (F) lindern sie die hitzigen schwulst. Sie reynigen auch unnd seubern die unreynen schâden. Das gantz kraut in wein gesotten, heylet die mundfeule, und die geschwâr des munds die umb sich fressen. Das Eisenkraut mennle ist gůt zů den weetagen des haupts, so man ein krentzlin darauþ macht und auffsetzt, oder so mans zerstoþt mit essig und rosenôl, und überlegt. Oder so mans in rosenôl kocht und überschlecht. Sie verhûten auch das einem die har nit auþfallen. Die wurtzel in wasser gesotten, und die bτüe im mund gehallten, miltert die weetagen der zân, macht dieselbigen fest unnd steiff, unnd heylet die geschwâr des munds. Gedachte wurtzel ein wenig zerstossen, und in wasser biþ das halb teyl verzert würdt gesotten, unnd fünff tag getruncken, ist krefftig wider das grimmen der dârm. Das weible in wasser gebeytzt unnd den saal oder das gemach darinn man isset darmit bespτengt, sol die gest frôlich machen. Jst gůt denen so die roten rhůr haben, in wasser oder wein gesotten und getruncken. Es treibt auch den stein. Jst nützlich denen so mit dem fallenden siechtagen beladen seind, und die newlich mit dem auþsatz seind überfallen woτden, in wasser gesotten unnd getruncken. Zerstossen und übergelegt, heylet es das Podagram, weetagen der hüfft, und die wunden. [589]

Van ijzerkruid. Kapittel 226.

Namen.

IJzerkruid of ijzerhard is daarom alzo genoemd worden omdat men dat ijzer daarmee hard. Op Grieks wordt het geheten Peristereon, Hiera botane, in Latijn Verbenaca, Columbaris, Columbina, Herba sagminalis. In onze tijden en in de apotheken Verbena. Oorzaken echter deze namen alle heb ik in het lang in mijn Latijnse kruidenboek aangehaald, daar mogen het de spraakverstandige zoeken en lezen.

Geslacht.

Van het ijzerkruid zijn twee geslachten, mannetje en wijfje. Dat mannetje wordt van Dioscorides Recta genoemd en Crista gallinacea, dat is hanenkam van zijn gesneden bladeren die een hanenkam gelijk zijn. Recta, dat is oprecht, daarom dat zijn takken oprecht en gestrekt omhoog groeien. (Erysimum cheiranthoides) Dat wijfje wordt in Latijn Supina geheten, daarom dat zich zijn twijgen of takken wat omlaag buigen. Wat verder onderscheid tussen deze twee geslachten is willen we hierna in de beschrijving van hun gestalte aantonen. (Verbena officinalis)

Gestalte.

IJzerkruid dat mannetje wordt gewoonlijk vijfentwintig cm lang, soms ook hoger. Zijn stengel is gewoonlijk maar een enkele uit welke de bladeren sluipen die zijn gespleten en op de ene zijde witkleurig, elke blad aan te zien zoals een hanenkam. De bloemen boven aan de twijgjes of takjes zijn geel, daaruit worden kleine schotjes, daarin is het gele kleine zaad. De wortel is ook [586, 587, 588] enkel, wit, met vele vezels. Dat wijfje wordt een ellenboog hoog, soms ook hoger. Zijn stengels zijn vierkantig waaraan groeien bladeren die zijn gespleten, het eikenloof niet zeer ongelijk, doch smaller en kleiner, rondom gekerfd, op de ene zijde witkleurig of grauwachtig. Aan het bovenste deel der stengels brengt het veel kleine purper witte lijfkleurige bloempjes. Zo deze afvallen brengt het zijn zaden, dat is de brede weegbree zaden gelijk. De wortel is lang, dik en heeft veel vezels.

Hun groeiplaats.

Dat mannetje groeit op ongebouwde oorden, bij de tuinen en naast de watersloten. Dat wijfje wordt ook overal gevonden, in dorpen, achter de tuinen, aan de muren en watersloten.

Tijd.

Dat mannetje komt veel eerder voort dan dat wijfje, dan het om de hondsdagen voornamelijk bloeit tot in herfst door.

De natuur en samengesteldheid.

Beide geslachten der ijzerkruiden trekken tezamen en drogen uit.

De kracht en werking.

Dat ijzerkruid mannetje bladeren met rozenolie en fris zwijnenvet vermengt en opgelegd legt de smarten der baarmoeder. Met azijn vermengt en gestoten zijn ze goed tot de rode huiduitslag. Ze helen ook die vuile en onreine schaden, gestoten en opgelegd. Desgelijks ook de frisse wonden en de oude met honing vermengt.

Dat wijfjes bladeren en wortel in wijn gekookt en gedronken of aangestreken zijn voortreffelijk goed tegen allerlei giftige dieren. Op een drachme zwaar met wierook en oude wijn veertig dagen lang nuchter gedronken helen ze de geelzucht. In water gekookt of groen gestoten en opgelegd verzachten ze de hete zwellingen. Ze reinigen ook en zuiveren de onreine schaden. Dat ganse kruid in wijn gekookt heelt de mond vuilheid en de zweren der mond die om zich vreten. Dat ijzerkruid mannetje is goed tot de hoofdpijn zo men een kransje daaruit maakt en opzet of zo men het stoot met azijn en rozenolie en oplegt. Of zo men het in rozenolie kookt en omslaat. Ze verhoeden ook dat een dat haar niet uitvalt. De wortel in water gekookt en die brei in mond gehouden mildert de pijn der tanden, maakt diezelfde vast en stijf en heelt de zweren der mond. Gedachte wortel een weinig gestoten en in water totdat het halve deel verteerd wordt gekookt en vijf dagen gedronken is krachtig tegen dat grommen der darmen. Dat wijfje in water geweekt en de zaal of de kamer daarin men eet daarmee gesprengd zal de gasten vrolijk maken. Is goed diegenen zo de rodeloop hebben, in water of wijn gekookt en gedronken. Het drijft ook de steen. Is nuttig diegenen zo met de vallende ziekte beladen zijn en die net met de uitslag zijn overvallen geworden, in water gekookt en gedronken. Gestoten en opgelegd heelt het dat podagra, pijn der voet en de wonden. [589]

Von Harstrang. Cap. CCXXVIII.

(A) Namen.

Harstrang würt mit andern namen auch genent, nemlich Sewfenchel, und Schwebelwurtz, darumb das auþ der wurtzel ein safft rinnet, dem schwebel gleich. Auff Gτiechisch und Lateinisch Peucedanus. Jn den Apotecken und bey den gemeinen kreütlern heyþt diþ gewechþ Fœniculus poτcinus. Warumb aber diþ kraut sey Peucedanus in Gτiechischer und Lateinischer spτaach geheyssen, hab ich in meinem Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt.

Gestalt.

Harstrang hat einen dünnen zarten stengel, dem Fenchel nit ungleich. Unden am stengel bey der wurtzel hat er vil bletter, die steen eng in einander, den Fenchel blettern gleich, aber grôsser und bτeyter. Seine gekrônte blůmen seind geel. Der same bτeyt. Die wurtzel auþwendig schwartz, inwendig weiþ, dick, (B) lang, eins starcken geruchs, voller saffts, welcher wie angezeygt, dem schwebel an der farb, und an dem geschmack gleich ist.

Statt seiner wachsung.

Harstrang wechþt auff den bergen. Umb Tübingen findt man sein vil auff dem Spitzberg.

Zeit.

Harstrang blüet in Hewmonat, und Augstmonat, unnd bτingt volgends seinen samen.

Die natur und complexion.

Schwebelwurtz ist warm im andern grad volkommenlich, und trucken im anfang des dτitten grads.

(C) Krafft und würckung.

Von der Harstrang bτaucht man in der artzney die wurtzel, und den safft. Haben aber einerley krafft unnd würckung, doch ist der safft ettwas krefftiger. Mit rosenôl unnd essig vermengt unnd angestrichen, ist er gůt zů allerley kranckheyt oder gebτesten des geâders, als zů dem herten schlaaf darvon einer nit wol mag erweckt werden, dem schwindel, zů der fallenden sucht, zů den langwirigen weetagen des haupts, dem krampff, unnd hüfftwee. Er bτingt wider zů jhnen selbs die weiber denen die můter übersich steigt, so sie daran riechen unnd schmecken. Der rauch darvon, veriagt die schlangen unnd natern. Mit rosenôl vermischt unnd in die ohτen gethon, legt er den schmertzen derselbigen. Jn die auþgehôlten zân gethon, lindert er den schmertzen derselbigen. Jn einem ey jngenommen, ist er gůt wider den hůsten. Macht leichtlich athmen, [593, 594] (D) legt das grimmen, und zerteylt die blâst im leib. Erweycht den bauch. Macht das miltz klein, und kompt den frawen zů hilff die nit leichtlich geberen künden. Gedachter safft ist nützlich getruncken zů dem weetagen der blasen und nieren, kompt auch zů hilff denen so den krampff haben. Er erôffnet auch die můter. Die wurtzel wie voτmals angezeygt, hat gleiche würckung, ist aber etwas unkrefftiger. Man můþ sie aber sieden in wasser, und darnach dasselbig trincken. Gedachte wurtzel gedôτrt und gestossen, in die unreynen und alten schâden gestrewet, reyniget dieselben, und zeücht die schûpen schnell von den beynen, macht fleysch, und heylet zů letzst. Man mag sie auch bτauchen zů den pflastern und andern artzneyen so gebτaucht werden zů wermung des leibs und der glider. Die wurtzel gesotten und getruncken treibt auþ durch den stůlgang die gallen, und zâhen schleim. Die wurtzel gedôτrt und gepulvert mit Dyllen ôl vermischt und angestrichen, bτingt den schweyþ.

Van Haarstreng. Kapittel. 228.

(Peucedanum officinale)

Namen.

Haarstreng wordt met andere namen ook genoemd, namelijk zeugenvenkel en zwavelkruid, daarom dat uit de wortel een sap stolt, de zwavel gelijk. Op Grieks en Latijns Peucedanus. In de apotheken en bij de gewone kruidenkenners heet dit gewas Foeniculus porcinus. Waarom echter dit kruid is Peucedanus in Griekse en Latijnse spraak geheten heb ik in mijn Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

Gestalte.

Haarstreng heeft een dunne zachte stengel, de venkel niet ongelijk. Onderaan stengel bij de wortel heeft het veel bladeren, die staan eng in elkaar, de venkel bladeren gelijk, echter groter en breder. Zijn gekroonde bloemen zijn geel. Dat zaad breed. De wortel uitwendig zwart, inwendig wit, dik, lang, een sterke reuk, vol sap welke zoals aangetoond de zwavel aan de verf en aan de smaak gelijk is.

Zijn groeiplaats.

Haarstreng groeit op de bergen. Om Tubingen vindt man het veel op de Spitzberg.

Tijd.

Haarstreng bloeit in juli en augustus en brengt vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Zwavelkruid is warm in andere graad volkomen en droog in aanvang der derde graad.

Kracht en werking.

Van de haarstreng gebruikt men in de artsenij de wortel en het sap. Hebben echter een en dezelfde kracht en werking, doch is het sap wat krachtiger. Met rozenolie en azijn vermengt en aangestreken is het goed tot allerlei ziektes of gebreken der aderen zoals tot de harde slaap waarvan een niet goed mag opgewekt worden, de duizeligheid, tot de vallende ziekte, tot de langdurige hoofdpijnen, de kramp en voetenpijn. Het brengt weer tot zichzelf de wijven die de baarmoeder omhoogstijgt zo ze daaraan ruiken en proeven. De rook daarvan verjaagt de slangen en adders. Met rozenolie vermengt en in de oren gedaan legt het de smarten van diezelfde. In de uitgeholde tanden gedaan verzacht het de smarten van diezelfde. In een ei ingenomen is het goed tegen de hoest. Maakt licht ademen, [593, 594] legt dat grommen en verdeelt de opblazingen in lijf. Weekt de buik. Maakt de milt klein en komt de vrouwen te help die niet licht baren kunnen. Gedacht sap is nuttig gedronken tot de pijnen der blaas en nieren, komt ook te help diegenen zo de kramp hebben. Het opent ook de baarmoeder. De wortel zoals hiervoor aangetoond heeft gelijke werking, is echter wat zwakker. Men moet ze echter zieden in water en daarna datzelfde drinken. Gedachte wortel gedord en gestoten, in de onreine en oude schaden gestrooid reinigt diezelfde en trekt die schubben snel van de benen, maakt vlees en heelt tenslotte. Men mag ze ook gebruiken tot de pleisters en andere artsenijen zo gebruikt worden tot verwarming van het lijf en de leden. De wortel gekookt en gedronken drijft uit door de stoelgang de gal en taaie slijm. De wortel gedord en gepoederd met dille olie vermengt en aangestreken brengt zweet.

Von Pfersichbaum. Cap. CCXXIX.

(A) Namen.

Pfersichbaum würt in Gτiechischer spτaach Persice melea, in Lateinischer Persica malus genent. Hat sein namen darumb überkommen, das er auþ Persia in unser land gebτacht ist.

Gestalt.

Der pfersichbaum hat bletter dem Mandel laub gleich, aber grôsser. Sein blůst ist leibfarb, die frucht rund, einem apffel gleich, safftig, auþwendig harig und wollecht, in der mitte hat sie einen rauhen und herten stein, darinn ist ein kern, dem Mandel kern seer gleich.

Statt seiner wachsung.

Der Pfersichbaum wechþt allenthalben in gârten, in sonderheyt aber würt er vil in den weingârten gepflantzt. Er wechþt auch gern bey den wassern.

(B) Zeit.

Der Pfersichbaum ist fast der erst under den bôumen die do im frûling blüen. Sein frucht aber würt erst gegen dem Herbst zeitig, und faulet bald.

Die natur und complexion.

Die bletter des Pfersichbaums seind bitter, darumb jhτe natur můþ warm sein. Sein frucht aber ist kalt und feücht im andern grad.

Krafft und würckung.

Die bletter von dem Pfersichbaum zerstossen und auff den nabel gelegt, tôdten die würm. Sonst gebτaucht zerteylen unnd verzeren sie allerley geschwulst (C) und feüchte. Die Pfersich und jhτ safft werden leichtlich im magen zerstôτt, und bτingen derhalben schaden. Sollen demnach voτ anderer speiþ genommen werden, dann so sie auff die andern speiþ gessen werden, so verderben sie dieselbigen mit sich. Die zeitigen Pfersich row erstlich voτ andτer speiþ gessen, machen den bauch weych. Die unzeitigen aber, und so noch herb seind, stopffen. Dürτe Pfersich gekocht und die bτüe darvon getruncken, stellen die flüþ des magens, unnd des bauchs. Die bletter gedôτrt und gepulvert in die frischen wunden gestrewet, heylen dieselbigen. Die Pfersich kern mit ôl und essig zerstossen und angestrichen legen den weetagen des haupts. Das gummi vom Pfersichbaum ist gůt zů dem bauchfluþ. Dasselbig mit wein vermischt, bτicht den stein. Mit essig zerstossen, heylet es die geflecht. Mit Saffran gesotten, lindert es die geschwulst [595, 596] (D) der kelen, und vertreibt die reuhe derselben. Diser gummi ist auch treffenlich gůt denen so blůt speien. Er reynigt die bτust und lungen. Die blůst des Pfersichbaums mit zucker jngemacht, lindern den bauch und purgieren gar senfftiglich.

Van perzikboom. Kapittel 229. (Prunus persica)

Namen.

Perzikboom wordt in Griekse spraak Persice melea, in Latijnse Persica malus genoemd. Heeft zijn namen daarom overkomen omdat het uit Perzië in ons land gebracht is.

Gestalte.

De perzikboom heeft bladeren het amandel loof gelijk, echter groter. Zijn bloei is lijfkleurig, de vrucht rond, een appel gelijk, sappig, uitwendig harig en wolachtig, in het midden heeft ze een ruwe en harde steen, daarin is een kern de amandelkern zeer gelijk.

Zijn groeiplaats.

De perzikboom groeit overal in hof en vooral echter wordt het veel in de wijnhoven geplant. Het groeit ook graag bij de wateren.

Tijd.

De perzikboom is vast de eerste onder de bomen die daar in voorjaar bloeien. Zijn vrucht echter wordt eerst tegen de herfst rijp en vervuilt gauw.

De natuur en samengesteldheid.

De bladeren van de perzikboom zijn bitter, daarom hun natuur moet warm zijn. Zijn vrucht echter is koud en vochtig in andere graad.

Kracht en werking.

De bladeren van de perzikboom gestoten en op de navel gelegd doden de wormen. Verder gebruikt verdelen en verteren ze allerlei zwellingen en vochten. De perzik en zijn sap worden licht in maag verstoord en brengen derhalve schaden. Zullen daarnaar voor andere spijs genomen worden, dan zo ze op de andere spijs gegeten worden dan bederven ze diezelfde met zich. De rijpe perzik rauw en eerst voor andere spijs gegeten maakt de buik week. De onrijpe echter en zo noch wrang zijn stoppen. Droge perzik gekookt en die brei daarvan gedronken stelpt de vloeden der maag en van de buik. De bladeren gedord en gepoederd in de frisse wonden gestrooid helen diezelfde. De perzikkern met olie en azijn gestoten en aangestreken legt de hoofdpijn. De gom van perzikboom is goed tot de buikvloed. Datzelfde met wijn vermengt breekt de steen. Met azijn gestoten heelt het de chronische huiduitslag. Met saffraan gekookt verzacht het de zwellingen [595, 596] der keel en verdrijft de ruwheid van die. Deze gom is ook voortreffelijk goed diegenen zo bloedspuwen. Het reinigt de borst en longen. De bloei der perzikboom met suiker ingemaakt verzacht de buik en purgeren erg zacht.

Von Teuffelszmilch. Cap. CCXXX.

(A) Namen.

Teuffelþmilch würdt in Gτiechischer und Lateinischer spτaach Peplos genent. Von den gemeinen kreütlern und in die Apotecken Esula rotunda.

Gestalt.

Teuffelþmilch ist ein steudlin voller weisser milch, gestalt als ein kleins bôumlin, anderhalb spannen lang ungevârlich, mit vilen zincklin, die seind bekleydet mit seer kleinen blettlin, und vergleichen sich den Rauten oder Quendel blettern. Sein sâmlin, welches klein, rund, und kleiner ist dann des weissen Magen, ist in kleinen dτeyfaltigen schôttlin verschlossen, wie der Wolffsmilch. Die wurtzel ist lang, geel, mit ettlichen zaseln.

(B) Statt seiner wachsung.

Teuffelþmilch wechþt gemeinlich auff der stupffelâckern, in den kraut und weingârten.

Zeit.

Teuffelþmilch sol in der Ernd, und gegen dem Herbst gesamlet, unnd am schatten getrücknet werden.

Die natur und complexion.

Die Teuffelþmilch ist, wie andere Wolffsmilch, im vierdten grad warm.

(C) Krafft und würckung.

Die wurtzel an der Teuffelþmilch hat keinen gebτauch in der artzney. Man gebτaucht sich aber des krauts und des samens. Das kraut mit der speiþ vermischt, erweycht den bauch. Der same in Meth jngenommen und getruncken, treibt auþ durch den stůlgang die gallen und zâhe feüchtigkeyt, Phlegma genent. Das kraut macht man in ein saltzbτüe jn, so zerteylet es die blâst in dem miltz, in den dârmen, und in der můtter. Die milch purgiert auch wie der anderen kreüter so Wolffsmilch genent werden. [597, 598, 599, 600]

Van duivelsmelk. Kapittel 230. (Euphorbia peplus)

Namen.

Duivelsmelk wordt in Griekse en Latijnse spraak Peplos genoemd. Van de gewone kruidenkenners en in de apotheken Esula rotunda.

Gestalte.

Duivelsmelk is een heestertjes vol wit melk, gesteld zoals een klein boompje, vijf en twintig cm lang ongeveer met vele twijgjes, die zijn bekleed met zeer kleine blaadjes en vergelijken zich de ruit of tijmbladeren. Zijn zaadjes welke klein, rond en kleiner is dan de witte papaver, is in kleine drievoudige schotjes gesloten zoals de wolfsmelk. De wortel is lang, geel, met ettelijke vezels.

Plaats van zijn groei.

Duivelsmelk groeit gewoonlijk op de stoppelakkers, in de kruid en wijnhoven.

Tijd.

Duivelsmelk zal in de oogst en tegen de herfst verzameld en aan schaduw gedroogd worden.

De natuur en samengesteldheid.

De duivelsmelk is zoals andere wolfsmelken in vierde graad warm.

Kracht en werking.

De wortel aan de duivelsmelk heeft geen gebruik in de artsenij. Men gebruikt echter van het kruid en het zaad. Dat kruid met de spijs vermengt weekt de buik. Dat zaad in mede ingenomen en gedronken drijft uit door de stoelgang de gal en taaie vochtigheid, flegma genoemd. Dat kruid maakt men in een zoutbrei in, dan verdeelt het de opblazingen in de milt, in de darmen en in de baarmoeder. De melk purgeert ook zoals de anderen kruiden zo wolfsmelk genoemd worden. [597, 598, 599, 600]

Von Meüszôτlin. Cap. CCXXXI.

(A) Namen.

Die Meüþôτlin darvon wir an disem oτt handeln, werden zů unsern zeiten Pilosellæ, umb der wollen unnd har willen, darmit sie geziert seind, genent. Wie aber dise kreüter von den alten geheyssen woτden seind, oder ob sie denselbigen bekant gewesen oder nit, ist noch zur zeit niemands, meins erachtens, bewüþt.

Geschlecht.

Der Meüþôτlin seind zweyerley geschlecht, groþ und klein. Das groþ würt von ettlichyen Nagelkraut geheyssen, das klein aber fürnemlich Meüþôτlin, und Hasenpfâtlin. Was sonst für unnderscheyd zwüschen dise geschlechten sey, wôllen wir in der beschτeibung beyder gestalt anzeygen.

(B) Gestalt.

Das Nagelkraut ist mit seinen blettern auff dem boden auþgebτeyt, die seind von farben weiþ, rauch und harig, ein yedes blatt anzůsehen wie die ohτen an den grossen meüsen. Seine stengel seind anderhalb spannen lang, harig, die tragen bleychgeele gefüllte blůmen. Die wurtzel ist fingers lang, mit vilen zaseln.

Das klein Meüþôτlin ist mit kraut unnd wurtzel dem voτigen gleich, aber vil kleiner. Seine blûmlin seind von vilerley farben, weiþ, rot, bτaun, unnd gespτengt, wie das gemâl klârlich anzeygt.

(C) Statt irer wachsung.

Das groþ Meüþôτlin wechþt an sandigen magern bûheln, und an den reynen der âcker. Das klein auff dürτen heyden.

Zeit.

Das groþ Meüþôτlin blüet fürnemlich im Meyen und Bτachmonat. Das kleiner am ende des Meyen und anfang des Bτachmonats. Das groþ würdt noch im Herbst mit seinen blůmen gefunden. Das klein verschwindt nach oben angezeygter zeit.

Die natur und complexion.

Die Meüþôτlin seind warm unnd trucken, welches der geschmack klârlich auþweiþt, der do etwas bitter ist und zůsamen zeücht.

(D) Krafft und würckung.

Die bletter der Meüþôτlin gedôτrt und gepulvert in die wunden gestrewt, heylen dieselbigen. Deþgleichen thůt auch die wurtzel diser massen gebτaucht, oder in wasser gesotten und getruncken. Gedachte wurtzel in wasser gesotten, oder mit der speiþ gessen, heylet den bτuch. Gleiche würckung hat auch der safft der auþ den grûnen blettern getruckt würdt. Darumb bestreichen ettlich mit disem safft die schneid der messer und weeren, auff das sie allerley eisen durchschneiden unnd zerteylen. Jn summa, die Meüþôτlin seind rechte wundtkreüter, sollen der uτsach halben in eeren bey den wundtârtzen gehalten werden. [601, 602, 603]

Van muizenoortje. Kapittel 231.

Namen.

De muizenoortjes waarvan we aan dit oord handelen worden in onze tijden Pilosellae vanwege de wol en haar waarmee ze gesierd zijn genoemd. Hoe echter deze kruiden van de ouden geheten geworden zijn en of ze diezelfde bekend geweest of niet is noch ter tijd niemand, mijn gedachte bewust.

Geslacht.

Van de muizenoortjes zijn twee geslachten, groot en klein. De grote wordt van ettelijke nagelkruid geheten, (Hieracium pilosella) de kleine echter voornamelijk muizenoortje en hazenpootje. (Gnaphalium luteoalbum) Wat verder voor onderscheidt tussen deze geslachten is willen we in de beschrijving van beide gestalten aantonen.

Vorm.

Dat nagelkruid is met zijn bladeren op de bodem uitgespreid, die zijn van verf wit, ruw en harig, elk blad aan te zien zoals de oren aan de grote muizen. Zijn stengels zijn vijfentwintig cm lang, harig, die dragen bleekgele gevulde bloemen. De wortel is vingers lang met vele vezels.

Dat kleine muizenoortje is met kruid en wortel de vorige gelijk, echter veel kleiner. Zijn bloempjes zijn van vele verven, wit, rood, bruin en gesprengd zoals de tekening duidelijk aantoont.

Hun groeiplaats.

Dat grote muizenoortje groeit aan zanderige magere heuvels en aan de kanten der akkers. De kleine op dorre heide.

Tijd.

Dat grote muizenoortje bloeit voornamelijk in mei en juni. De kleinere aan eind der mei en aanvang van juni. De grote wordt noch in herfst met zijn bloemen gevonden. De kleine verdwijnt na boven aangehaalde tijd.

De natuur en samengesteldheid.

De muizenoortjes zijn warm en droog welke de smaak duidelijk uitwijst die daar wat bitter is en tezamen trekt.

Kracht en werking.

De bladeren der muizenoortjes gedord en gepoederd in de wonden gestrooid helen diezelfde. Desgelijks doet ook de wortel deze mate gebruikt of in water gekookt en gedronken. Gedachte wortel in water gekookt of met de spijs gegeten heelt de breuk. Gelijke werking heeft ook het sap dat uit de groene bladeren gedrukt wordt. Daarom bestrijken ettelijke met dit sap de snede der messen en duren opdat ze allerlei ijzer doorsnijden en verdelen. In summa, de muizenoortjes zijn rechte wondkruiden, zullen vanwege die oorzaak in ere bij de wondartsen gehouden worden. [601, 602, 603]

Von Bibinell. Cap CCXXXII.

(A) Namen.

Bibinell oder Bibernell würdt in den Apotecken Pimpinella genent. Von ettlichen zů unsern zeiten Lateinisch Pampinula und Bipennula. Wie sie aber bey den allten, unnd den Gτiechen geheyssen sey woτden, unnd ob sie dieselbigen auch erkant haben, kan ich diser zeit nit eygentlich wissen.

Geschlecht.

Der Bibinell seind fürnemlich zweyerley geschlecht, groþ und klein. Die groþ hat jhen namen von den blettern, die do grôsser seind dann der andern, welche die kleiner genent würdt. Beyderley underscheyd wôllen wir in der beschτeibung jhτer gestalt klârlich anzeygen.

(B) Gestalt.

Die groþ Bibinell hat einen holen, ecketen, langen stengel. Die bletter seind schwartzgrûn, tieff unnd vilfaltig zerschnitten. Am gipffel der stengel bτingt sie ein schôn weiþblüende kron. Der zeitig same, so nach abfallung der blůmen wechþt, ist den Peterlin samen gleich, doch hitziger und scherpffer auff der zungen. Die wurtzel ist lang, auþwendig schwartz. Die klein Bibinell hat einen bτaunen stengel, in sonderheyt so sie zů jhτer volkommenheyt kompt. Seine bletter seind seer klein zerkerfft, und zů ringþumbher wie ein sâglin zerschnitten. Die blůmen seind weiþ, der same ein wenig bτeyter dann des Peterlins. Die wurtzel lang, auþwendig geel, inwendig aber weiþ, und seer scharpff auff der zungen.

(C) Statt irer wachsung.

Das groþ geschlecht der Bibinell wechþt auff dürτen wisen. Das klein an den rauhen bergen, und in den finstern wâlden.

Zeit.

Beyderley geschlecht der Bibinell blüen fast den gantzen summer, biþ in den Herbst hinein.

Die natur und complexion.

Die Bibinell ist on zweifel warm und trucken biþ in den dτitten grad, dann sie am geschmack, wie oben angezeygt, seer scharpff und râþ ist.

(D) Krafft und würckung.

Der safft von dem kraut der Bibinell, das angesicht darmit gewâschen, vertreibt die mâler und flecken desselbigen. Er macht aber nit allein ein lauter und klar angesicht, sonder auch so er in die wunden gegossen würdt die do unreyn seind, reyniget er dieselbigen. Sôlche krafft hatt auch das zerstossen kraut darauff gebunden. Das kraut in wein gesotten und getruncken, bτicht den stein in der blasen, und treibt den harn. Es ist auch gůt wider allerley gifft getruncken, in sonderheyt aber denen so von den natern gebissen seind. Die wurtzel ist treffenlich gůt zů der zeit der Pestilentz gebτaucht, dann sie widerstrebt dem bôsen lufft, und bewart voτ diser grausamen plaag, auch so sie nur im mund gehalten würdt. Das auþgebτennt wasser von disem kraut in die augen gethon, macht ein klar gesicht. [604, 605]

Van bevernel. Kapittel 232.

Namen.

Bevernel of bibernel wordt in de apotheken Pimpinella genoemd. Van ettelijke in onze tijden Latijns Pampinula en Bipennula. Hoe ze echter bij de ouden en de Grieken geheten is geworden en of ze diezelfden ook herkend hebben kan ik deze tijd niet eigenlijk weten.

Geslacht.

Van de bevernel zijn voornamelijk twee geslachten, groot en klein. (Sanguisorba officinalis, Pimpinella saxifraga) De grote heeft zijn naam van de bladeren die daar groter zijn dan de andere welke de kleine genoemd wordt. Beide onderscheid willen we in de beschrijving hun gestalte duidelijk aantonen.

Vorm.

De grote bevernel heeft een holle, hoekige, lange stengel. De bladeren zijn zwartgroen, diep en veelvuldig ingesneden. Aan top der stengel brengt ze een schone witbloeiende kroon. Dat rijpe zaad zo na afvallen der bloemen groeit is het peterseliezaad gelijk, doch heter en scherper op de tong. De wortel is lang, uitwendig zwart. De kleine bevernel heeft een bruine stengel en vooral zo ze tot zijn volkomenheid komt. Zijn bladeren zijn zeer klein gekerfd en rondom zoals een zaagje ingesneden. De bloemen zijn wit, dat zaad een weinig breder dan de peterselie. De wortel lang, uitwendig geel, inwendig echter wit en zeer scherp op de tong.

Hun groeiplaats.

Dat grote geslacht der bevernel groeit op dorre weiden. De kleine aan de ruwe bergen en in de duistere wouden.

Tijd.

Beide geslachten der bevernel bloeien vast de ganse zomer tot in de herfst door.

De natuur en samengesteldheid.

De bevernel is zonder twijfel warm en droog tot in de derde graad, dan ze aan smaak, zoals boven aangetoond, zeer scherp en vurig is.

Kracht en werking.

Dat sap van het kruid der bevernel dat aangezicht daarmee gewassen verdrijft de plekken en vlekken van die. Het maakt echter niet alleen een zuiver en helder aangezicht, maar ook zo het in de wonden gegoten wordt die daar onrein zijn reinigt het diezelfde. Zulke kracht heeft ook dat gestoten kruid, daarop gebonden. Dat kruid in wijn gekookt en gedronken breekt de steen in de blaas en drijft de plas. Het is ook goed tegen allerlei gif gedronken en vooral echter diegenen zo van de adder gebeten zijn. De wortel is voortreffelijk goed in de tijd der pest gebruikt, dan ze weerstreeft de boze lucht en bewaart voor deze gruwzame plaag, ook zo ze maar in mond gehouden wordt. Dat uitgebrande water van dit kruid in de ogen gedaan maakt een helder gezicht. [604, 605]

Von Dâschelkraut. Cap. CCXXXIII.

(A) Namen.

Das Dâschel oder Seckelkraut, oder Hirtenseckel, würt zů unsern zeiten auff Lateinisch Bursa pastoτia oder pastoris geheyssen, von wegen der secklin darinn der same ist, welche einer hirten tâschen gleich seind. Wie aber diþ gewechþ bey den allten genent sey woτden, ist mir noch nit bewüþt.

Gestalt.

Dâschelkraut ist ungevârlich anderhalb spannen lang. Sein stengel ist rund, und bekleydet mit blettern die seind dem weissen zamen Senff gleich, aber kleiner. Der stengelteylt sich in der hôhe in vil neben zincken, welche alle sampt an den gipffeln weisse blûmlin haben, darauþ werden kleine secklin oder tâschlin, darinn ist kleiner und schwartzer same. Die wurtzel ist lang und weiþ.

(B) Statt seiner wachsung.

Das Dâschelkraut wechþt allenthalben auff den strassen, und neben den wegen, auff den mauren und in den gârten.

Zeit.

Das Dâschelkraut blüet im Bτachmonat und Hewmonat.

Die natur und complexion.

Dâschelkraut kûlet, zeücht zůsamen, und trücknet.

(C) Die krafft und würckung.

Dâschelkraut mit essig zerstossen und übergelegt, kûlet die hitzigen geschwulsten, unnd treibt hindersich allerley flüþ. Jst auch gůt diser gestalt gebτaucht zů dem rotlauff, unnd denen so der mag entzündet ist. Es schτeiben ettlich das diþ kraut das blůten stelle, so mans nur in der hand halte. Das kraut gedôτrt und im rotem wein gesotten und getruncken, stelt allerley bauchflüþ, das blůtspeien, unnd den überigen fluþ der weiber. Es heylet auch allerley frische wunden, so mans gepulvert in dieselbigen strewet. Der safft des Dâschelkrauts hat auch gleiche krafft frische wunden zeheylen, so mans damit wâscht. Ein leinen zâpfflin in dem safft genetzt unnd in die nasen gethon stillt das blůten. Er ist gůt getruncken zů der roten rhůr, denen so blůt speien, unnd den weibern so zůvil fliessen. Jn die ohτen so stâts eytern gethon, heylet er dieselben. Jn summa, Dâschelkraut ist fürbündig gůt zů der blůtstellung.

Van tasjeskruid. Kapittel 233. (Capsella bursa-pastoris)

Namen.

Dat tasjes of zakjeskruid of herderzakje wordt in onze tijden op Latijns Bursa pastoria of pastoris geheten, vanwege dat zakje waarin het zaad is welke een herderstasje gelijk zijn. Hoe echter dit gewas bij de ouden genoemd is ge worden is me noch niet bewust.

Gestalte.

Tasjeskruid is ongeveer vijfentwintig cm lang. Zijn stengel is rond en bekleed met bladeren die zijn de witte tamme mosterd gelijk, echter kleiner. De stengel deelt zich in de hoogte in veel zijscheuten welke alle samen aan de topjes witte bloempjes hebben, daaruit worden kleine zakje of tasjes, daarin is klein en zwart zaad. De wortel is lang en wit.

Zijn groeiplaats.

Dat tasjeskruid groeit overal op de straten en naast de wegen, op de muren en in de hof.

Tijd.

Dat tasjeskruid bloeit in juni en juli.

De natuur en samengesteldheid.

Tasjeskruid koelt, trekt tezamen en droogt.

De kracht en werking.

Tasjeskruid met azijn gestoten en opgelegd koelt de hete gezwellen en drijft terug allerlei vloeden. Is ook goed deze gestalte gebruikt tot de rode huiduitslag en diegenen zo de maag ontstoken is. Er schrijven ettelijke dat dit kruid dat bloeden stelpt zo men het maar in de hand houdt. Dat kruid gedord en in rode wijn gekookt en gedronken stelpt allerlei buikvloed, dat bloedspuwen en de overige vloed der wijven. Het heelt ook allerlei frisse wonden zo men het gepoederd in diezelfde strooit. Dat sap der tasjeskruid heeft ook gelijke kracht frisse wonden te helen zo men het daarmee wast. Een linnen klysma in dat sap genat en in de neus gedaan stilt dat bloeden. Het is goed gedronken tot de rodeloop, diegenen zo bloed spuwen en de wijven zo teveel vloeien. In de oren zo steeds etteren gedaan heelt het diezelfde. In summa, tasjeskruid is voorbeeldig goed tot de bloedstelping.

Von Synaw. Cap. CCXXXIIII.

(A) Namen.

Synaw würt mit andern namen Lôwentapen, oder Lôwenfůþ, und Unser frawen mantel genent. Jn Lateinischer spτaach ist sie zů unsern zeiten Pes leonis, unnd Planta leonis, von dem Teütschen her geheyssen, darumb das seine bletter rund und bτeyt seind einem lôwenfůþ gleich. Es würt auch von ettlichen Alchimilla oder Achimilla genent. Ob aber den allten sôlchs kraut sey bekant gewesen, kan ich noch nit wissen.

Gestalt.

Synaw ist ein kraut mit runden, bτeyten und zůsamen gefallten blettern, die seind ringþumbher doch nit seer tieff zerkerfft, mit acht spitzen wie ein stern oder [606, 607] (B) wie ein auffgethoner lôwenfůþ. Die styl darauff dise bletter steen kommen von stunden an auþ der wurtzel, von welcher wachsen auch dünne runde stengelin anderhalb spannen lang, die seind mit kleinern blettern besetzt biþ oben hinauþ. Am gipffel derselben wachsen gantz kleine dτausselechte grûngeele blûmlin, die werden zů kleinem samen, nit grôsser dann der Magsamen, von farben ein wenig geel, in grûnen heüþlin verschlossen. Die wurtzel ist fingers lang, aber dicker dann ein finger, zasecht, auþwendig schwartz und rotlecht, mit vilen zaseln.

Statt seiner wachsung.

Synaw wechþt gern in graþechten oτtten, auff ettlichen waldwisen, und so in der hôhe gelegen.

(C) Zeit.

Synaw kompt im Meyen herfür, blüet aber im Bτachmonat.

Die natur und complexion.

Synaw, dieweil sie seer zůsamen zeücht und am geschmack rauch ist, würt on allen zweifel kalt und trucken sein. Dieweil sie aber auch ein wenig bitter ist, kan sie nit seer kûlen. Jst aber im andern, oder biþ in den dτitten grad trucken.

Krafft und würckung.

Synaw ist der rechten wundtkreüter eins, dann es zů heylung allerley wunden, brüch im und ausserhalb des leibs seer nützlich ist. Jn wasser oder wein gesotten und die wunden darmit gewâschen, heylet sie dieselbigen. Man mag auch ein tûchlin darinn netzen und überschlagen, hat gleiche würckung.

(D) Das kraut unnd wurtzel in wein gesotten unnd getruncken, heylen die innerlichen wunden unnd bτüch. Und ob ein kind gebτochen wer, so man jhm disen tranck zů trincken gibt, würde es darvon heylen. Man mag auch gedachts kraut unnd wurtzel dôτren unnd zů pulver stossen, nachmals zů pflastern, salben, und dergleichen artzneyen bτauchen. Synaw gesotten in wasser und über die bτust der frawen und jungfrawen gelegt, macht sie dieselbigen hert, vest unnd starτend. Synaw bletter über die hitzigen geschwulst gelegt, benimpt den schmertzen, lescht die hitz, unnd den bτandt. Jn summa, diþ kraut sollen jhn die wundârtzen und scherer wol lassen befolhen sein, und dasselbig theür achten.

Van altijd dauw. Kapittel 234. (Alchemilla vulgaris)

Namen.

Altijd dauw wordt met andere namen leeuwenpoot of leeuwenvoet en onze vrouwenmantel genoemd. In Latijnse spraak is ze in onze tijden Pes leonis, en Planta leonis vanuit het Duits geheten, daarom dat zijn bladeren rond en breed zijn een leeuwenvoet gelijk. Het wordt ook van ettelijke Alchimilla of Achimilla genoemd. Of echter de ouden zulks kruid is bekend geweest kan ik noch niet weten.

Gestalte.

Synaw is een kruid met ronde, brede en tezamen gevouwen bladeren, die zijn rondom doch niet zeer diep gekerfd, met acht spitsen zoals een ster of [606, 607] zoals een opengedane leeuwenvoet. De steel daarop deze bladeren staan komt van stonden aan uit de wortel van welke groeien ook dunne ronde stengeltjes vijfentwintig cm lang, die zijn met kleinere bladeren bezet tot bovenop. Aan top van die groeien gans kleine bossige groengele bloempjes, die worden tot kleine zaden, niet groter dan de papaver, van verf een weinig geel, in groene huisjes gesloten. De wortel is vingers lang, echter dikker dan een vinger, vezelig, uitwendig zwart en roodachtig met vele vezels.

Zijn groeiplaats.

Synaw groeit graag in grasachtige oorden, op ettelijke woudweiden en zo in de hoogte gelegen.

Tijd.

Synaw komt in mei voort, bloeit echter in Juni.

De natuur en samengesteldheid.

Synaw, omdat ze zeer tezamen trekt en aan smaak ruw is, zal zonder alle twijfel koud en droog zijn. Omdat ze echter ook een weinig bitter is kan ze niet zeer verkoelen. Is echter in andere of tot in de derde graad droog.

Kracht en werking.

Synaw is van de echte wondkruiden een, dan het tot heling allerlei wonden, breuken in en buiten het lijf zeer nuttig is. In water of wijn gekookt en de wonden daarmee gewassen heelt ze diezelfde. Men mag ook een doekje daarin natten en omslaan, heeft gelijke werking.

Dat kruid en wortel in wijn gekookt en gedronken heelt de innerlijk wonden en breuken. En als een kind gebroken is zo men hem deze drank te drinken geeft zal het daarvan helen. Men mag ook gedacht kruid en wortel drogen en tot poeder stoten, later tot pleisters, zalven en dergelijke artsenijen gebruiken. Synaw gekookt in water en over de borst der vrouwen en jonkvrouwen gelegd maakt ze diezelfde hard, vast en star. Synaw bladeren over de hete zwellingen gelegd beneemt de smarten, lest de hitte en de brand. In summa, dit kruid zullen hen de wondartsen en scheerders goed laten aanbevolen zijn en datzelfde duur achten.

Von Weggrasz. Cap. CCXXXV.

(A) Namen.

Weggraþ nent man auch Wegtritt, darumb das es gemeinlich auff den wegstrassen wechþt, und Denngraþ. Jn Gτiechischer spτaach heyþt es Polygonon arren. Jn Lateinischer Pτoserpinaca, Seminalis, und Sanguinalis. Jn den Apotecken Centumnodia und Coτrigiola, von wegen der gewerb und knôpff so an den stengeln gefunden werden. Uτsachen anderer namen haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Weggraþ ist ein kraut mit runden zarten stengeln unnd âstlin, die haben vil gewerb und knôpff, und kriechen auff der erden her wie das Gτaþ. Auþ eim yeden gewerblin kommen zwey schmale spitzige blettlin gegen einander gesetzt, [608, 609] (B) den Rauten blettern nit ungleich, aber lenger. Zwüschen einem yeden gewerblin und blettlin tringen die kleine blûmlin herfür, nit grôsser dann ein Hirþkôτnlin, ettlich gantz weiþ, ettlich gantz bτaunrot, oder leibfarb, darauþ würt der samen, das seind dτeyckete kôτnlin. Sein wurtzel ist rund, rotlecht, mit vil zaseln.

Statt seiner wachsung.

Weggraþ wechþt allenthalben an den strassen, hindern den zeünen, und auff den âckern.

Zeit.

Das Weggraþ blüet im Bτachmonat, und fast den gantzen summer. Der samen würt gegen dem Herbst zeitig.

(C) Die natur und complexion.

Weggraþ ist kalt im andern grad, oder im anfang des ersten. Es trücknet auch seer.

Die krafft und würckung.

Der safft von dem Weggraþ getruncken kûlt unnd zeücht zůsamen. Jst gůt denen so blůt speien, und den cholerischen bauchfluþ haben. Er treibt auch den harn. Mit wein vermischt unnd getruncken, ist er nützlich denen so von gifftigen thieren gebissen seind. Gedachter safft ist auch gůt zů dem feber, dann er verhinderts so man jn ein stund voτhin ehe dasselbig kompt jnnimpt. Er stellt der frawen kranckheyt, so man ein tûchlin oder woll darinn netzt, unnd in die můter thůt. Jn die ohτen gethon, legt er den schmertzen derselbigen, und heylet jhτe geschwâr. (D) Jn die nasen gethon, stellt er das blůten derselbigen. Mit wein und hônig gesotten, heylet er die geschwâr so sich an den gemechten erzeygen. Die bletter zerstossen unnd übergelegt, leschen die grossen hitz des magens, heylen das rotlauff, das blůt speien, unnd allerley frische wunden. Jn rotem wein oder wasser gesotten und getruncken, stellen sie alle bauchflüþ, die roten rhůr, der frawen zeit, das blůt speien, und sonst allerley blůten. Der same treibt den harn, den stein und grieþ. Jn summa, das Weggraþ ist ein nützlich und wunderbarlich kraut zů allerley innerlicher verserung, wunden, und dergleichen gebτechen. Stellt auch allerley flüþ, und blůten, es sey zů der nasen auþ, oder andern oτten.

Van weggras. Kapittel 235. (Polygonum aviculare)

Namen.

Weggras noemt men ook wegtrede, daarom dat het gewoonlijk op de wegstraten groeit en denengras. In Griekse spraak heet het Polygonon arren. In Latijnse Proserpinaca, Seminalis en Sanguinalis. In de apotheken Centumnodia en Corrigiola vanwege der wervels en knopen zo aan de stengels gevonden worden. Oorzaken andere namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Weggras is een kruid met ronde zachte stengels en takjes, die hebben veel wervels en knopen en kruipen op de aarde her zoals dat gras. Uit elk werveltje komen twee smalle spitse blaadjes tegen elkaar gezet, [608, 609] de ruit bladeren niet ongelijk, echter langer. Tussen elk werveltje en blaadje dringen de kleine bloempjes voort, niet grotere dan een hirskorreltje, ettelijke gans wit, ettelijke gans bruinrood of lijfkleurig, daaruit worden de zaden, dat zijn driekantige korreltjes. Zijn wortel is rond, roodachtig met veel vezels.

Zijn groeiplaats.

Weggras groeit overal aan de straten, achter de tuinen en op de akkers.

Tijd.

Dat weggras bloeit in juni en vast de ganse zomer. Dat zaad wordt tegen de herfst rijp.

De natuur en samengesteldheid.

Weggras is koud in andere graad of in aanvang der eerste. Het droogt ook zeer.

De kracht en werking.

Dat sap van weggras gedronken koelt en trekt tezamen. Is goed diegenen zo bloedspuwen en de galachtige buikvloed hebben. Het drijft ook de plas. Met wijn vermengt en gedronken is het nuttig diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn. Gedacht sap is ook goed tot de koorts, dan het verhindert het zo men het een stonde daarvoor eer datzelfde komt inneemt. Het stelpt de vrouwen ziekte zo men een doekje of wol daarin nat en in de baarmoeder doet. In de oren gedaan legt het de smarten van diezelfde en heelt hun zweren. In de neus gedaan stelpt het dat bloeden van diezelfde. Met wijn en honing gekookt heelt het de zweren zo zich aan de geslachten vertonen. De bladeren gestoten en opgelegd lessen de grote hitte der maag, helen de rode huiduitslag, dat bloedspuwen en allerlei frisse wonden. In rode wijn of water gekookt en gedronken stelpt ze alle buikvloed, de rodeloop, de vrouwen tijd, dat bloed spuwen en verder allerlei bloeden. Dat zaad drijft de plas, de steen en steengruis. In summa, dat weggras is een nuttig en wonderbaarlijk kruid tot allerlei innerlijke bezering, wonden en dergelijke gebreken. Stelpt ook allerlei vloeden en bloeden, het is tot de neus uit of andere oorden.

Von Rauten. Cap. CCXXXVI.

(A) Namen.

Raut oder Weinraut würdt in Gτiechischer spτaach Peganon cepeuton, zů Latein Ruta hoτtensis genent. Der Lateinisch nam ist in den Apotecken bliben. Uτsach des Gτiechischen namens haben wir im Lateinischen kreüterbůch angezogen.

Gestalt.

Raut ist ein staud eins seer starcken geruchs, schier allzeit grûn. Hat vil kleiner runder blettlin, vonn farben graw. Die blůmen seind schwartzgeel, wie ein schôn sternlin, darauþ werden viereckete und auch fünffeckete schôttlin, in welchen findt man schwartzen samen. Der stengel und die wurtzel seind holtzecht, inwendig geelfarb, wie Buchþbaume holtz.

Statt seiner wachsung.

Rauten würt allenthalben in würtzgârten gezilt. Sie wechþt aber gern an [610, 611] (B) trucknen oτten, und do die sonne hin mag kommen.

Zeit.

Die Wein oder heymisch Raut blüet im sommer, jr sam aber würt im Herbst zeitig, zů welcher zeit er sol gesamlet werden.

Die natur und complexion.

Die Weinraut ist warm im dτitten grad, und trücknet über die massen seer.

Krafft und würckung.

Weinraut treibt den harn, und bτingt den frawen jhτe kranckheyt. Rauten bletter gessen, oder in wasser gesotten und getruncken, stellen den bauchfluþ. Der Rauten samen in wein gesotten und getruncken, ist nützlich und gůt für allerley tôdtlich gifft. Die bletter allein voτ der speiþ gessen, oder mit welschen nussen und dürτen Feigen alles gleich durch einander gestossen und jngenommen, widerstreben (C) allerley gifft, und dem pestilentzischen bôsen lufft. Gleicher gestalt gebτaucht seind sie gůt wider die schlangen und natern. Die Raut stâts in der speiþ unnd dem dτanck genützt, tilget auþ den mennlichen samen. Raut mit dürτem Dyllen gesotten und getruncken, miltert das grimmen. Gleicher gestalt gebτaucht ist sie dienstlich zů den weetagen der seiten, bτust und dergleichen. Jtem den so schwârlich athmen, und hůsten, zů den geschwâren der lungen, und weetagen der hüfften. Rauten kraut in ôl gesotten und ein clystier darauþ gemacht, ist gůt zů dem grimmen und weetagen der dârm. Mit hônig zerstossen, unnd unden zwüschen dem affter unnd dem weiblichen glid übergeschlagen, verhûtet das auffsteigen der můter. Mit ôl gesotten und getruncken, fürt auþ allerhand würm. Mit hônig vermischt und übergelegt, vertreibt es die geschwulst der wassersucht. (D) Jn wein gesotten biþ das halb teyl verzert würt, und getruncken, ist sie gůt den wassersüchtigen. Gτûne Rauten bletter mit saltz bespτengt oder jngemacht und gessen, scherpffen das gesicht. Mit gersten maltz vermischt und übergelegt, legen sie den weetagen der augen. Mit rosenôl unnd essig vermengt, bekompt sie wol den weetagen des haupts. Zerstossen unnd übergelegt, stellen sie das blůten der nasen. Mit grûnen Loτbeer blettern zerknütscht und über die gemecht gelegt, zerteylen sie die geschwulst, und lindern den schmertzen derselben. Mit wein, pfeffer und salpeter vermengt, und die blossen haut darmit geriben, heylen sie allerley mâler derselbigen. Mit hônig und alaun vermengt und übergelegt, heylen sie allerley flechten, unnd zittermâler am leib. Der safft inn Gτanatôpffel schelfen gewermt und in die ohτen gethon, bekompt wol dem weetagen derselbigen. Mit Fenchel safft und hônig angestrichen, macht er klare augen. Mit essig, (E) bleyweiþ, und rosenôl angestrichen, heylt er das rotlauff, und den fliessenden grind des haupts. Die Rauten bletter zerstossen gessen, oder in wein getruncken, seind gůt wider die schâdlichen und gifftigen pfifferling. Der safft von Rauten bletter mit wein jngenommen, ist nützlich denen so von den scoτpion, spinnen, bynen, wespen, hurneuþ, unnd wûtenden hunden gestochen oder gebissen seind. Gleiche krafft haben auch die bletter zerkütscht und mit hônig und saltz vermischt übergelegt. So sich einer mit Rauten safft bestreicht, ist er sicher voτ gedachten thiern, und künden jm keinen schaden zůfûgen. Die Rauten bletter gedôτrt und auff ein glůt gelegt, vertreiben die natern und andere gifftige thier. Rauten safft mit hônig vermischt und angestrichen, macht ein klar und lauter gesicht. Sôlche würckung hat auch der safft allein, so man die eck oder winckel der augen darmit berûrt. Mit rosenôl vermischt und in die ohτen gethon, bτingt er das gehôτ widerumb, unnd vertreibt das sausen unnd klingen derselbigen. [612] (F) Gleiche krafft hat er mit Loτôl und hônig vermischt. Mit essig vermengt und denen so mit dem tieffen schlaaf beladen seind fürgehalten das sie dτan riechen, macht dieselbigen widerumb munder und wacker. Mit wein vermischt und getruncken, reyniget er die frawen nach der gebůrt und treibt auþ das bûrdlin, und die todten frucht. So einem die fůþ oder ein ander glid erfroτen ist, soll er Rauten bletter nemen und in ôl sieden, und dieselbigen überschlagen, so erwermen sie die erfroτnen glider. Rauten mit schweinen schmaltz und ochsen unschlit vermengt und angestrichen, heylen allerley rauden, grind und krôpff. Rauten samen zerstossen mit wachþ vermengt und übergelegt, heylet die zerbτochnen glider. (G) Die wurtzel der Rauten gepulvert mit hônig vermischt und angestrichen, verzert das undergerunnen blůt, unnd allerley masen am leib. Rauten bletter gessen, scherpffen das gesicht. Daher haben die alten maler sie stâts in der speiþ gebτaucht. So einer nit harnen mag, sol er Rauten in ôl sieden, und dieselbigen darnach über die blasen schlagen. Das Rauten ôl ist auch den dârmen auþ einer angeboτnen eygenschafft nützlich. Jn summa, die Rauten zerteylen die zâhe und grobe feüchte. Welcher Rauten nûchter isset, der würdt denselbigen tag für allerley gifft sicher seind.

Van ruit. Kapittel 236. (Ruta graveolens)

Namen.

Ruit of wijnruit wordt in Griekse spraak Peganon cepeuton, in Latijn Ruta hortensis genoemd. De Latijnse naam is in de apotheken gebleven. Oorzaak der Griekse naam hebben we in Latijnse kruidenboek aangehaald.

Gestalte.

Ruit is een heester van een zeer sterke reuk, schier altijd groen. Heeft veel kleine ronde blaadjes, van verf grauw. De bloemen zijn zwartgeel zoals een schoon sterretje, daaruit worden vierkantige en ook vijfkantige schotjes waarin vindt men zwarte zaden. De stengels en de wortels zijn houtachtig, inwendig geelkleurig zoals Buxus hout.

Zijn groeiplaats.

Ruit wordt overal in kruidhof geteeld. Ze groeit echter graag aan [610, 611] droge oorden en daar de zon heen mag komen.

Tijd.

De wijn of geteelde ruit bloeit in zomer, zijn zaad echter wordt in herfst rijp in welke tijd het zal verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

De wijnruit is warm in derde graad, en droogt overmatig zeer.

Kracht en werking.

Wijnruit drijft de plas en brengt de vrouwen hun ziekte. Ruitbladeren gegeten of in water gekookt en gedronken stelpen de buikvloed. De ruitzaden in wijn gekookt en gedronken is nuttig en goed voor allerlei dodelijk gif. De bladeren alleen voor spijs gegeten of met walnoten en dorre vijgen alles gelijk door elkaar gestoten en ingenomen weerstaan allerlei gif en de pestachtige boze lucht. Gelijke gestalte gebruikt zijn ze goed tegen de slangen en adders. De ruit steeds in de spijs en de drank genuttigd delgt uit de mannelijke zaden. Ruit met dorre dille gekookt en gedronken mildert dat grommen. Gelijke gestalte gebruikt is ze dienstig tot de pijnen der zijde, borst en dergelijke. Item die zo zwaar ademen en hoesten, tot de zweren der longen en pijnen der voeten. Ruitkruid in olie gekookt en een klysma daaruit gemaakt is goed tot dat grommen en pijnen der darm. Met honing gestoten en onder en tussen het achterste en vrouwelijke lid omgeslagen behoedt dat opstijgen der baarmoeder. Met olie gekookt en gedronken voert uit allerhande wormen. Met honing vermengt en opgelegd verdrijft het de zwellingen der waterzucht. In wijn gekookt totdat het halve deel verteerd wordt en gedronken is ze goed de waterzuchtige. Groene ruit bladeren met zout gesprengd of ingemaakt en gegeten scherpen dat gezicht. Met gerst mout vermengt en opgelegd leggen ze de pijnen der ogen. Met rozenolie en azijn vermengt bekomt ze goed de hoofdpijn. Gestoten en opgelegd stelpen ze dat bloeden der neus. Met groene laurierbladeren gekneusd en over dat geslacht gelegd verdelen ze de zwellingen en verzachten de smarten van die. Met wijn, peper en salpeter vermengt en de blote huid daarmee gewreven helen ze allerlei plekken van diezelfde. Met honing en aluin vermengt en opgelegd helen ze allerlei chronische huiduitslag en littekens aan lijf. Dat sap in granaatappel schillen gewarmd en in de oren gedaan bekomt goed de pijnen van diezelfde. Met venkelsap en honing aangestreken maakt het klare ogen. Met azijn, loodwit en rozenolie aangestreken heelt het de rode huiduitslag en de vloeiende schurft van het hoofd. De ruit bladeren gestoten gegeten of in wijn gedronken zijn goed tegen de schadelijke en giftige paddestoelen. Dat sap van ruit bladeren met wijn ingenomen is nuttig diegenen zo van de schorpioenen, spinnen, bijen, wespen, horzels en woedende honden gestoken of gebeten zijn. Gelijke kracht hebben ook de bladeren gekneusd en met honing en zout vermengt opgelegd. Zo zich een met ruitsap bestrijkt is hij zeker voor gedachte dieren en kunnen hem geen schade toevoegen. De ruit bladeren gedord en op een gloed gelegd verdrijven de adders en andere giftige dieren. Ruitsap met honing vermengt en aangestreken maakt een helder en zuiver gezicht. Zulke werking heeft ook het sap alleen zo men de kanten of hoeken der ogen daarmee beroert. Met rozenolie vermengt en in de oren gedaan brengt het dat gehoor wederom en verdrijft dat suizen en klingen van diezelfde. [612] Gelijke kracht heeft het met laurierolie en honing vermengt. Met azijn vermengt en diegenen zo met de diepe slaap beladen zijn voor gehouden zodat ze daaraan ruiken maakt diezelfden wederom monter en wakker. Met wijn vermengt en gedronken reinigt het de vrouwen na de geboorte en drijft uit de nageboorte en de dode vrucht. Zo een de voeten of een ander lid bevroren is zal hij ruitbladeren nemen en in olie zieden en diezelfden omslaan, dan verwarmen ze die bevroren leden. Ruit met zwijnenvet en ossenmest vermengt en aangestreken heelt allerlei ruigtes, schurft en krop. Ruitzaden gestoten en met was vermengt en opgelegd heelt de gebroken leden. De wortel van de ruit gepoederd met honing vermengt en aangestreken verteert dat onderhuids gestolde bloed en allerlei mazelen aan lijf. Ruitbladeren gegeten scherpen dat gezicht. Vandaar hebben de oude schilders ze steeds in de spijs gebruikt. Zo een niet plassen mag zal hij ruit in olie zieden en diezelfde daarna over de blaas slaan. De ruitolie is ook de darmen uit een aangeboren eigenschap nuttig. In summa, de ruit verdeelt de taaie en grove vochten. Wie ruit nuchter eet die zal diezelfde dag voor allerlei gif zeker zijn.

Von Genserich. Cap. CCXXXVII.

(A) Namen.

Genserich oder Gensich hat seinen namen überkommen von den gensen, die sôlch kraut gern essen. Zů unsern zeiten würt es in Lateinischer spτaach Potentilla, und Agrimonia sylvestris, und Tanacetum sylvestre genent. Wie es aber bey den alten geheyssen sey woτden, und ob es jhnen bekant sey gewesen, ist mir noch nit bewüþt.

Gestalt.

Genserich ist der Odermenig gar ânlich, mit seinen gefiderten und zerspalten blettern, auff der einen seiten gantz âschenfarb, auff der andern aber grûn. Kreucht mit seinen fâden, stylen, oder stengeln auff der erden hin und wider, wie das Erdtbeerkraut, oder Fünff fingerkraut. An den auþgebτeyten stylen wachsen bleychgeele blůmen, die vergleichen sich den geelen blůmen an dem Fünff fingerkraut, ein yedes blûmlin mit fünff blettlin. Die wurtzel ist zasecht, etwan spannen lang, auþwendig rot, inwendig weiþ.

(B) Statt seiner wachsung.

Gensich wechþt allenthalben bey den wassern, und feüchten awen, do die genþ jhτ weyd gern haben.

Zeit.

Blüet im summer, und den gantzen Herbst.

Die natur und complexion.

Genserich ist trucken biþ in dτitten grad, und hat kein offenbarliche hitz. Darumb jrτen die seer, so meinen Genserich sey feüchter natur, dann wo dem allso were, kündt es nit so seer zůsamen ziehen, wie wir sôlchs weitleüffiger in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezogen.

Krafft und würckung.

Genserich ist treffenlich gůt zů den fliessenden augen, heylet die frischen und umb sich fressende wunden. Stellt der frawen kranckheyt, und krefftiget die [613, 614} (C) gleych und glider. Derhalben in wein gesotten und getruncken, stellt es den bauchfluþ, die roten rhůr, und allerley blůten. Jn wasser gesotten und das im mund gehalten, benimpt den schmertzen der zân. Das kraut zerknütscht unnd übergeschlagen legt den schmertzen der gleych, und das hüfftwee. Jn summa, Genserich hat alle krafft unnd würckung so dem Fünff fingerkraut zůgelegt werden, welche wir an seinem oτt wôllen erzelen.

Van ganzerik. Kapittel 237. (Potentilla anserina)

Namen.

Ganzerik of ganzig heeft zijn namen overkomen van de ganzen die zulk kruid graag eten. In onze tijden wordt het in Latijnse spraak Potentilla en Agrimonia sylvestris en Tanacetum sylvestre genoemd. Zo het echter bij de ouden geheten is geworden en of het hen bekend is geweest is me noch niet bewust.

Gestalte.

Zilverkruid is de Agrimonia erg gelijk met zijn geveerde en gespleten bladeren, op de ene zijde gans askleurig, op de andere echter groen. Kruipt met zijn vezels, stelen of stengels op de aarde her en der zoals dat aardbeienkruid of vijf vingerkruid. Aan de uitbreide stelen groeien bleekgele bloemen, die vergelijken zich de gele bloemen aan vijf vingerkruid, elk bloempje met vijf blaadjes. De wortel is vezelig, wat zeventien cm lang, uitwendig rood en inwendig wit.

Zijn groeiplaats.

Ganzerik groeit overal bij de wateren en vochtige kanten daar de ganzen hun weide graag hebben.

Tijd.

Bloeit in zomer en de ganse herfst.

De natuur en samengesteldheid.

Zilverkruid is droog tot in derde graad en heeft geen openbare hitte. Daarom verwarren die zeer zo menen ganzerik is vochtige natuur, dan als dat alzo was kon het niet zo zeer tezamen trekken zoals we zulks wijdlopig in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

Kracht en werking.

Ganzerik is voortreffelijk goed tot de vloeiende ogen, heelt de frisse en om zich vretende wonden. Stelpt de vrouwen ziekte en bekrachtigt de [613, 614} gleden en leden. Derhalve in wijn gekookt en gedronken stelpt het de buikvloed, de rodeloop en allerlei bloeden. In water gekookt en dat in mond gehouden beneemt de smarten der tanden. Dat kruid gekneusd en omgeslagen legt de smarten der leden en de voetenpijn. In summa, Zilverkruid heeft alle kracht en werking zo het vijf vingerkruid toegelegd wordt welke we aan zijn oord willen vertellen.

Von Bτaunellen. Cap. CCXXXVIII.

(A) Namen.

Braunell hat seinen namen daher, das diþ kraut seer bewâret ist wider die Bτeüne im mund. Würdt von ettlichen Gottheyl genent. Jn den Apotecken würt sie Pτunella geheyssen. Wie aber sôlchs kraut bey den alten sey genent woτden, und ob es denselbigen bekant sey gewesen oder nit, ist mir noch nit bewüþt.

Gestalt.

Bτaunell hat einen vierecketen, feyþten, harigen stengel, spannen hoch, und zů zeiten hôher. Jre bletter seind den Basilgen blettern nit fast ungleich, doch lenger und spitzig. Die blůmen seind schôn bτaun mit blawer farb vermengt, geâhert wie an der bτaune Betonick. Die wurtzel ist klein, mit vil zaseln oder fasen.

(B) Statt seiner wachsung.

Die Bτaunell wechþt auff den Weckholter bergen, graþwisen, unnd neben den âckern.

Zeit.

Bτaunell blüet im Bτachmonat unnd Hewmonat fürnemlich, biþ in den Herbst hinein.

Die natur und complexion.

Die Bτaunell trücknet seer, thůt aber sôlchs on offenbarliche grosse hitz.

(C) Krafft und würckung.

Bτaunell ist ein wundtkraut, welchs genützt würt zů allerley verserung des leibs, sie sey innerlich oder eüsserlich. Darumb mag man die Bτaunellen in wein oder wasser sieden unnd trincken, so ein verwundung im leib ist. Aber die auþwendige wunden, sie seind alt oder new, sollen mit disem wasser geseubert und gewâschen werden. Der Bτaunellen safft mit essig unnd rosenôl vermischt und über die stirn unnd schlâff geschlagen, miltert den schmertzen des haupts. Diser safft heylet auch die mundfeule, und allerley verserung des hals, so er im mund gehalten, oder gegurgelt würt. Man mag auch die blůme und das kraut mit einander in wein oder hônigwasser sieden, und darnach gurgeln. Bτaunellen safft ist auch treffenlich gůt zů der Bτeüne, wie oben angezeygt. [615, 616]

Van bruinelle. Kapittel 238. (Prunella vulgaris)

Namen.

Bruinelle heeft zijn naam vandaar dat dit kruid zeer beweerd is tegen de bruine in mond. Wordt van ettelijke Godheil genoemd. In de apotheken wordt ze Prunella geheten. Of echter zulks kruid bij de ouden is genoemd worden en of het diezelfde bekend is geweest of niet is me noch niet bewust.

Gestalte.

Bruinelle heeft een vierkantige, vette, harige stengel, zeventien cm hoog en soms hoger. Zijn bladeren zijn de basiel bladeren niet erg ongelijk, doch langer en spitser. De bloemen zijn schoon bruin met blauwe verf vermengt, geaard zoals aan de bruine betonie. De wortel is klein met veel vezels of vezels.

Zijn groeiplaats

De bruinelle groeit op de jenever bergen, grasweiden en naast de akkers.

Tijd.

Bruinelle bloeit in juni en juli voornamelijk tot in de herfst door.

De natuur en samengesteldheid.

De bruinelle droogt zeer, doet echter zulks zonder openbare grote hitte.

Kracht en werking.

Bruinelle is een wondkruid welke genuttigd wordt tot allerlei bezering van het lijf, ze is innerlijk of uiterlijk. Daarom mag men de bruinelle in wijn of water zieden en drinken zo een verwonding in lijf is. Echter de uitwendige wonden, ze zijn oud of nieuw, zullen met dit water gezuiverd en gewassen worden. Dat bruinelle sap met azijn en rozenolie vermengt en over dat voorhoofd en slaap geslagen mildert de smarten der hoofd. Dit sap heelt ook de mond vuilheid en allerlei bezering der hals zo het in mond gehouden of gegorgeld wordt. Men mag ook de bloemen en dat kruid met elkaar in wijn of honingwater zieden en daarna gorgelen. Bruinelle sap is ook voortreffelijk goed tot de mondblaartjes zoals boven aangetoond. [615, 616]

Von Fünff fingerkraut. Cap. CCXXXIX.

(A) Namen.

Das Fünff fingerkraut, oder Fünffblatt, hat sein namen von den blettern, dann ein yedes blatt ist in fünff underscheydliche fingerlin zerteylt. Auff Gτiechisch würt es Pentaphyllon genent, zů Latein Quinquefolium, welcher nam in den Apotecken bliben ist.

Geschlecht.

Des Fünff fingerkrauts seind dτeierley geschlecht. Eins mit weissen blůmen welchs wir groþ weiþ Fünff fingerkraut genent haben. Das ander mit geelen blůmen, das haben wir groþ geel Fünff fingerkraut geheyssen. Das dτitt hat auch geel blůmen, ist aber vil kleiner dann die voτigen zwey geschlecht, darumb haben wirs klein Fünff fingerkraut genent. Was sonst für underscheyd under disem ist, wôllen wir volgends in der beschτeibung der gestalt anzeygen.

(B) Gestalt.

Das groþ weiþ Fünff fingerkraut bτeytet sich auþ und fladert hin und wider mit seinen stengeln, richt sich auch zů zeiten auff. Seine stengel seind gantz zart, dünn und harig. Die bletter lang, schmal, und an beyden seiten am foτdern teyl zerkerfft. Die blůmen seind weiþ, ein yede mit fünff blettlin. Wann die blûmlin abfallen bleiben die mittelste knôpfflin steen, wie die kleinen bôllin. Die wurtzel ist holtzecht, bτaun, lang, mit vilen angehenckten kleinen würtzelin. Das groþ geel Fünff fingerkraut hat stengel die seind zart, unnd fladeren auff der erden hin unnd her wie Genserich, oder Erdtbeerkraut. Die bletter seind lang, doch bτeyter dann des voτigen, zů ringþumbher wie ein sâge zerkerfft. Die blůmen seind geel, mit fünff blettlin, wie des Genserich. Wann dise blûmlin abfallen, bleiben die mittelste knôpfflin steen, in der grôþ wie die kleinsten Ertdbeerlin, (C) seind aber hert. Die wurtzel ist lang, bτaun, und holtzecht, mit kleinen zaseln.

Das dτitt fladert auff der erden, hat etwat fünff, ettwan siben fingerlin am einem blatt, welches vil kleiner ist dann der voτigen zwey, ist sonst mit blûmlin, samen und wurtzel, dem andern geschlecht gleich.

Statt irer wachsung.

Fünff fingerkreüter wachsen auff dürτen unnd sandigen oτten, hinder den zeünen, an den mauren, und zů zeiten an dem wâsserigen und feüchten stetten.

Zeit.

Fünff fingerkraut blüet im Meyen und Bτachmonat am fürnemsten.

Die natur und complexion.

Die wurtzel, welche man am meysten bτaucht, ist trucken im dτitten grad, hat aber kein offenbarliche hitz. Es trücknen aber die bletter und blůmen auch, dieweil sie am geschmack seer zůsamen ziehen.

(D) Die krafft und würckung.

Die wurtzel in wasser biþ das dτitt teyl verzert würt gesotten, und im mund warm gehalten, miltert den weetagen der zân. Mit disem wasser gegurgelt, heylet es die geschwâr des munds, und die serigkeyt oder verwundung des hals. Dergleichen gesotten und truncken, heylt sie die roten rhůr, weetagen der gleych und hüfft. Stellt allerley bauchflüþ. Mit essig gesotten und übergeschlagen, verzert sie die krôpff, herte, geschwulst und die rauden. Der safft von der wurtzel dieweil sie noch jung und zart ist, würt gelobt zů den gebτesten der leber, lungen, und allerley gifft. Die bletter in Meth, oder wâsserigem wein gesotten mit ein wenig Pfeffers, verhûtet das schütten des febers. Dτeissig tag an einander getrun- [617, 618, 619, 620] (E) cken, heylen die fallende sucht, oder das vergicht. Der safft von den blettern ettlich tag getruncken, heylet schnell die geelsucht. Die bletter mit hônig und saltz vermischt übergelegt, heylen die wunden und ander fressende schâden der fistel. Die bletter zerstossen und übergelegt, heylen den bτuch. Fünff fingerkraut gesotten, getruncken oder übergeschlagen, stellt allerley blůten. Die wurtzel in wein gesotten biþ das dτitt teyl verzert würt, heylet die geelsucht. Die bletter grûn zerstossen und übergelegt, oder der safft von denselbigen angestrichen, heylen die zittern oder flechten.

Van vijfvingerkruid. Kapittel 239.

Namen.

Dat vijfvingerkruid of vijfblad heeft zijn naam van de bladeren, dan elk blad is in vijf aparte vingertjes verdeeld. Op Grieks wordt het Pentaphyllon genoemd, in Latijn Quinquefolium welke naam in de apotheken gebleven is.

Geslacht.

Van het vijfvingerkruid zijn drie geslachten. Een met witte bloemen welke we groot wit vijfvingerkruid genoemd hebben. (Potentilla alba) De andere met gele bloemen, dat hebben we groot geel vijfvingerkruid geheten. (Potentilla reptans) De derde heeft ook gele bloemen, is echter veel kleiner dan de vorige twee geslachten, daarom hebben we het klein vijfvingerkruid genoemd.(Potentilla recta) Wat verder voor onderscheid onder deze is willen we vervolgens in de beschrijving der gestalte aantonen.

Vorm.

Dat groot wit vijfvingerkruid breidt zich uit en fladdert her en der met zijn stengels, richt zich ook soms op. Zijn stengels zijn gans zacht, dun en harig. De bladeren lang, smal en aan beide zijde aan voorste deel gekerfd. De bloemen zijn wit, elk met vijf blaadjes. Wanneer de bloempjes afvallen blijven de middelste knopjes staan als kleine bolletjes. De wortel is houtachtig, bruin, lang, met vele aanhangende kleine worteltjes. Dat grote gele vijfvingerkruid heeft stengels die zijn zacht en fladderen op de aarde heen en weer zoals zilverkruid of aardbeienkruid. De bladeren zijn lang, doch breder dan de vorige, rondom zoals een zaag gekerfd. De bloemen zijn geel met vijf blaadjes zoals het zilverkruid. Wanneer deze bloempjes afvallen blijven de middelste knopjes staan in de grootte zoals de kleinste aardbeitjes, zijn echter hard. De wortel is lang, bruin en houtachtig met kleine vezels.

Dat derde fladdert op der aarde, heeft ongeveer vijf, soms zeven vingertjes aan een blad welke veel kleiner is dan de vorige twee, is verder met bloempjes, zaden en wortel de andere geslachten gelijk.

Hun groeiplaats.

Vijfvingerkruiden groeien op dorre en zanderige oorden, achter de tuinen, aan de muren en soms aan de waterige en vochtige plaatsen.

Tijd.

Vijfvingerkruid bloeit in mei en juni het voornaamste.

De natuur en samengesteldheid.

De wortel, welke men het meeste gebruikt, is droog in derde graad, heeft echter geen openbare hitte. En drogen echter de bladeren en bloemen ook omdat ze aan smaak zeer tezamen trekken.

De kracht en werking.

De wortel in water totdat derde deel verteerd wordt gekookt en in mond warm gehouden mildert de pijnen der tanden. Met dit water gegorgeld heelt het de zweren der mond en de zeerheid of verwonding der hals. Dergelijke gekookt en gedronken heelt ze de rodeloop, pijnen der leden en voeten. Stelpt allerlei buikvloed. Met azijn gekookt en omgeslagen verteert ze de krop, hardheid, zwellingen en de ruigtes. Dat sap van de wortel terwijl ze noch jong en zacht is wordt geloofd tot de gebreken der lever, longen en allerlei gif. De bladeren in mede of waterige wijn gekookt met een weinig peper behoedt dat schudden van de koorts. Dertig dagen aan elkaar gedronken [617, 618, 619, 620] heelt de vallende ziekte of de jicht. Dat sap van de bladeren ettelijke dagen gedronken heelt snel de geelzucht. De bladeren met honing en zout vermengt opgelegd helen de wonden en ander vretende schaden der lopende gaten. De bladeren gestoten en opgelegd helen de breuk. Vijfvingerkruid gekookt en gedronken of omgeslagen stelpt allerlei bloeden. De wortel in wijn gekookt totdat derde deel verteerd wordt heelt de geelzucht. De bladeren groen gestoten en opgelegd of het sap van diezelfde aangestreken helen de plekken of chronische huiduitslag.

Von Erbsen. Cap. CCXL.

(A) Namen.

Erweyssen oder Erbþ würt in Gτiechischer spτaach Pison und Lecythos genent. Zů Latein Pisum, welcher name in den Apotecken unnd under den ârtzen ist bliben biþ auff dise zeit. Uτsachen dises namens haben wir im Latein gnůgsam angezogen.

Geschlecht.

Der Erbsen seind fürnemlich zwey geschlecht, die kleinen Felderbsen, und die grossen Gartenerbsen. Was für underscheyd zwüschen disen zweyen geschlechten ist, wôllen wir nachvolgends in beschτeibung der gestalt klârlichen anzeygen.

Gestalt.

Die groþ Gartenerbsen haben stengel die bτeyten sich auff der erden auþ, oder wachsen mit hilff der pfâl oder stecken übersich, seind hol. Zwüschen dem (B) hauptstengel und blettern, welche zů ringþumbher als râdle wachsen, kommen andτe kleine schôsslin oder zünglin herfür, die haben zů beyden seiten andτe runde feyþte kleebletter gegen einander gesetzt. Die spitzlin derselbigen rûtlin seind dünne fâden, darmit es sich an die pfâl anbindet. Zwüschen yetzgemellten gefiderten und den runden blettern, kriechen die kleinen nacketen kurtzen styl herfür, die bτingen jre blůmen, die seind leibfarb oder weiþ, an der gestalt einem Zwifalter gleich, ye zwo neben einander, darauþ werden die schotten, darinn die runden kôτner, oder Erbsen wachsen. Die wurtzel ist gar klein und zart.

Die kleinen Felderbsen seind den yetzgenanten gleich, doch mit der gantzen substantz kürtzer unnd kleiner, dann die Gartenerbsen. Wachsen on hilff, und blüen weiþ.

(C) Statt irer wachsung.

Die grossen Gartenerbsen wachsen in gârten darinn sie gepflantzt werden. Wôllen an der sonnen steen, künden kein kellte leiden. Mûssen auch feücht haben. Die kleinen Felderbsen wachsen auff den âckern, dahin sie gesâet werden.

Zeit.

Die Erbsen blüen im Bτachmonat und Hewmonat, werden im Augstmonat zeitig.

Die natur und complexion.

Die Erbsen seind fast mittelmâssig inn dem wermen unnd trücknen, wie die Bonen.

Krafft und würckung.

Die Erweyssen haben fast ein gleiche substantz mit den Bonen, doch blâen [621, 622] (D) sie nit wie dieselbigen, seubern auch nit, darumb sie langsam undersich tringen. So vil würckung haben die allten den Erbsen zůgeschτiben unnd nit mehτ. Darumb sehen die newen ârtzt zů, die jhnen vil mehτ krafft unnd würckung zůschτeiben dann wir yetzund erzelt haben, wie sie sôlches mit schτifft vertâdigen und verantwoτten wôllen.

Van erwten. Kapittel 240. (Pisum sativum en Pisum arvense)

Namen.

Erwten of erwt wordt in Griekse spraak Pison en Lecythos genoemd. In Latijn Pisum welke naam in de apotheken en onder de artsen is gebleven tot op deze tijd. Oorzaken deze namen hebben we in Latijn voldoende aangetoond.

Geslacht.

Van der erwten zijn voornamelijk twee geslachten, de kleine velderwten en de grote hoferwten. Wat voor onderscheid tussen deze twee geslachten is willen we hierna in beschrijving der gestalte duidelijk aantonen.

Gestalte.

De grote hoferwten hebben stengels die breiden zich op de aarde uit of groeien met hulp van de paal of staken omhoog, zijn hol. Tussen de hoofdstengel en bladeren, welke rondom als een rad groeien, komen andere kleine scheutjes of tongetje voort, die hebben aan beide zijde andere ronde vette klaverbladeren tegen elkaar gezet. De spitsjes van diezelfde roedjes zijn dunne vezels waarmee het zich aan die paal aanbindt. Tussen net gemelde geveerde en de ronde bladeren kruipen de kleine naakte korte stelen voort, die brengen hun bloemen, die zijn lijfkleurig of wit, aan de gestalte een vlinder gelijk, elke twee naast elkaar, daaruit worden de schotten waarin de ronde korrels of erwten groeien. De wortel is erg klein en zacht.

De kleine velderwten zijn de net genoemde gelijk, doch met de ganse substantie korter en kleiner dan de hoferwten. Groeien zonder hulp en bloeien wit.

Hun groeiplaats.

De grote hoferwten groeien in hof daarin ze geplant worden. Willen aan de zon staan, kunnen geen koude leiden. Moeten ook vocht hebben. De kleine velderwten groeien op de akkers waarheen ze gezaaid worden.

Tijd.

De erwten bloeien in juni en juli, worden in augustus rijp.

De natuur en samengesteldheid.

De erwten zijn vast middelmatig in de warmte en droogte zoals de bonen.

Kracht en werking.

De erwten hebben vast een gelijke substantie met de bonen, doch blazen [621, 622] ze niet zo op als diezelfde, zuiveren ook niet, daarom ze langzaam omlaag dringen. Zoveel werking hebben de ouden de erwten toegeschreven en niet meer. Daarom zien de nieuwe artsen toe die hun veel meer kracht en werking toeschrijven dan we nu verhaald hebben zoals ze zulks met schrift verdedigen en verantwoorden willen.

Von goldtfarben Widerthon. Cap. CCXLI.

(A) Namen.

Goldtfarber oder guldener Widerthon, oder Widertodt, ist on zweifel das Polytrichon Apuleij. Würdt inn den Apotecken nit gebτaucht.

Geschlecht.

Des guldin Widerthons seind zwey geschlecht, eins groþ, das ander klein, wie wir in beschτeibung der gestalt weitleüffiger wôllen anzeygen.

Gestalt.

Das groþ hat glatt bτaungeel hârlin oder stengelin, fingers lang, am gipffel derselbigen seine kôτnlin, welche sich den Meerlinsen oder Weytzenkoτn vergleichen, einerley farb mit den stengelin, umb welche vil kleiner blettlin als die hârlin wachsen, zum teyl grûn, zum teyl auch goldtfarb. Das klein ist dem grossen gleich, aber kürtzer, unnd mit dem ôbersten sâmlin oder kôτnlin kleiner, wie sôlchs das gemâl klârlich auþweiþt.

Statt irer wachsung.

Das groþ wechþt auff den mosechten und allzeit nassen wisen so in den wâlden zwüschen den bergen ligen, zů zeiten auch inn den hohen wâlden auþ dem [623] (B) mieþ der alten bôum die nidergefallen seind. Das klein würt gemeinlich allenthalben an den nassen felsen und mauren gefunden.

Zeit.

Beyderley geschlecht werden fürnemlich im Hewmonat gefunden.

Die natur und complexion.

Die gulden Widerthon seind in dem wermen und kûlen mittelmâssig, trücknen aber, zerteylen und verzeren.

(C) Die krafft und würckung.

Die goldtfarben Widerthon in wasser oder in laug gesotten, und darmit gezwagen, befestigen die harwurtzel, seind demnach denen nützlich so die har auþfallen, machen auch das har widerumb wachsen. Jn Meth gesotten, treiben sie auþ durch das auþwerffen allen zâhen schleim der sich umb die bτust unnd lungen gelegt hat. Der gestalt gebτaucht, treiben sie den harn, bτechen den stein, seind gůt denen so die geelsucht haben, und den miltzsüchtigen. Sie zerteylen und verzeren die krôpff. Man treibt sonst vil abentheur mit disem Widerthon, das lassen wir als narτenwerck und Teufels gespenþt faren.

Van goudkleurige tegendoen. Kapittel 241. (Polytrichum formosum, Polytrichum commune)

Namen.

Goudkleurige of gouden tegendoen of tegendood is zonder twijfel dat Polytrichon Apuleij. Wordt in de apotheken niet gebruikt.

Geslacht.

Van de gouden tegendoen zijn twee geslachten, een grote, de andere klein zoals we in beschrijving der gestalte wijdlopig willen aantonen.

Gestalte.

Dat grote heeft gladde bruingele haartjes of stengeltjes, vingers lang, aan top van diezelfde zijn korreltjes welke zich de waterkroos of tarwekorrel vergelijken, een en dezelfde verf met de stengeltjes om welke veel kleine blaadjes zoals de haartjes groeien, voor een deel groen, voor een deel ook goudkleurig. De kleine is de grote gelijk, echter korter en met de bovenste zaadje of korreltjes kleiner zoals zulks de tekening duidelijk uitwijst.

Hun groeiplaats.

De grote groeit op de mosachtige en altijd natte weiden zo in de wouden tussen de bergen liggen, soms ook in de hoge wouden uit de [623] mos der oude bomen die neergevallen zijn. De kleine wordt gewoonlijk overal aan de natte rotsen en muren gevonden.

Tijd.

Beide geslachten worden voornamelijk in juli gevonden.

De natuur en samengesteldheid.

De gouden tegendoen zijn in de warmte en verkoelen middelmatig, drogen echter, verdelen en verteren.

De kracht en werking.

De goudkleurige tegendoen in water of in loog gekookt en daarmee gedweild bevestigen de haarwortels, zijn daarnaar diegenen nuttig zo dat haar uitvalt, maken ook dat haar wederom groeien. In mede gekookt drijven ze uit door dat uitwerpen alle taaie slijm dat zich om de borst en longen gelegd heeft. De gestalte gebruikt drijven ze de plas, breken de steen, zijn goed diegenen zo de geelzucht hebben en de miltzieken. Ze verdelen en verteren de krop. Men drijft verder veel avontuur met deze tegendoen, dat laten we als narrenwerk en duivels gespenst varen.

Von Flôhkraut. Cap. CCXLII.

(A) Namen.

Flôhkraut würt zů unsern zeiten in Lateinischer spτaach Persicaria, das ist, Pfersichkraut, genent, derhalben das sein bletter dem Pfersichbaum laub gleich ist. Wie es aber bey den alten geheyssen sey, unnd ob es denselbigen bekant gewesen oder nit, kan ich noch nit wissen.

Gestalt.

Flôhkraut hat bletter die seind dem Pfersichbaum laub, oder den Weiden gleich, und in der mitte bespτengt, als were auff ein yedes ein blůts tropffen gefallen. Der stengel an disem kraut ist knôpffecht unnd bτaunfarb. Die blůmen (B) seind getrungen, einem spitzigen treüblin, oder einer âher gleich, leibfarb oder presilgenfarb. Nach abfallung derselbigen, gewindt es einen bτaunen schônen bτeyten samen. Die wurtzel ist zasecht, an der farb geel.

Statt seiner wachsung.

Flôhkraut wechþt an feüchten oτten, als bey den weyhern, lachen und pfützen.

Zeit.

Flôhkraut blüet im Hewmonat unnd Augstmonat, bτingt volgends seinen samen.

(C) Die natur und complexion.

Flôkraut ist kalt und trucken, das man auþ dem geschmack leichtlich abnemen kan, dann es seer zůsamen zeücht.

Krafft und würckung.

Flôhkraut ist ein wundtkraut, darumb mag man die bletter grûn zerstossen, und über die frischen wunden legen, oder den safft darauþ trucken, unnd in die wunden thůn. Deþgleichen thůt es auch gedôτrt zů pulver gestossen, und in die wunden, auch in die fistel, gestrewet. Es ist auch gůt zů stellen allerley bauchflüþ, die roten rhůr, und ander gebτechen die kûlens und trücknens bedôτffen. [624, 625, 626]

Van vlooienkruid. Kapittel 242. (Persicaria maculosa)

Namen.

Vlokruid wordt in onze tijden in Latijnse spraak Persicaria, dat is perzikkruid genoemd, derhalve dat zijn bladeren de perzikboom loof gelijk is. Zo het echter bij de ouden geheten is en of het diezelfde bekend geweest of niet kan ik noch niet weten.

Gestalte.

Vlokruid heeft bladeren die zijn de perzikboom loof of de wilgen gelijk en in het midden gesprengd als was op elk een bloeddruppel gevallen. De stengel aan dit kruid is knopachtig en bruinkleurig. De bloemen zijn gedrongen, een spits druifje of een aar gelijk, lijfkleurig of Brazilië kleurig. Na afvallen van diezelfde gewint het een bruin schoon breed zaad. De wortel is vezelig, aan de verf geel.

Zijn groeiplaats.

Vlokruid groeit aan vochtige oorden zoals bij de vijvers, plassen en putten.

Tijd.

Vlokruid bloeit in juli en augustus, brengt vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Vlokruid is koud en droog dat men uit de smaak licht afnemen kan, dan het zeer tezamen trekt.

Kracht en werking.

Vlokruid is een wondkruid, daarom mag men de bladeren groen gestoten over de frisse wonden leggen of het sap daaruit drogen en in de wonden doen. Desgelijks doet het ook gedord tot poeder gestoten en in de wonden, ook in de lopend gaten gestrooid. Het is ook goed te stelpen allerlei buikvloed, de rode loop en ander gebreken die verkoelen en verdrogen behoeven. [624, 625, 626]

Von Durchwachsz. Cap. CCXLIII.

(A) Namen.

Durchwachþ ist darumb also genent woτden, das seine stengel alle sampt geen durch die bletter. Würdt von etlichen geheyssen Bτuchwurtz, darumb das diþ kraut zů des nabels und gemecht bτüchen gebτaucht würdt. An ettlichen oτten heyþt es Stopþloch. Zů unsern zeiten würdt es in Lateinischer spτaach Perfoliata genent. Ob aber die allten diþ gewechþ erkant haben oder nit, und mit was namen sôlchs bey jnen geheyssen sey, ist mir noch nit bewüþt.

Gestalt.

Durchwachþ hatt einen runden, dünnen, bτaunen stengel, mit vilen neben zweiglin, als ein kleins dτausselechts bôumlin. Die stengel aller sôlcher zweiglin geen durch die rippechten aufferhebten bletter, als weren sie dardurch gezogen. Dieselben bletter seind nit gantz rund, sonder ein wenig gespitzt, den Erbsen blettern (B) nit fast ungleich, doch zârter und gletter. Am gipffel aller zweiglin wachsen kôlblin oder gekrônte grûngeele blûmlin, fast wie an der Wolffsmilch, welcher es mit den kôlblin gantz gleich sicht. Der samen ist grawschwartz. Die wurtzel schlecht, weiþ, und zasecht.

Statt seiner wachsung.

Durchwachþ wechþt gemeinlich von jm selbs auff den Weytzen und Spelten âckern. Würt auch in gârten gepflantzt.

Zeit.

Durchwachþ blüet fürnemlich im Hewmonat, und bτingt nachvolgends seinen samen.

Die natur und complexion.

Durchwachþ ist on allen zweifel warmer unnd truckner natur, das man auþ dem geschmack, der do ein wenig bitter ist, und zůsamen zeücht, wol khan abnemen.

Krafft und würckung.

Durchwachþ ist ein treffenlich gůt kraut allerley wunden innerlich und eüsserlich zů heylen, so man die bletter grûn zerstoþt und überlegt, oder das gantz kraut, oder den samen allein seudt und trinckt. Man mag auch das kraut und samen gedôτrt zů pulver stossen, und darnach jngeben. Die bletter grûn zerstossen und mit Wachþwinden, Pτopolis genent, ein pflaster darauþ gemacht und übergelegt, heylet die bτüch der kinder. Durchwachþ heylet auch den verserten oder verwundten nabel. Es treibt auch denselben widerumb hindersich, wann er zů fast herauþ geet. Darumb sol diþ kraut den wundârtzen wol befolhen und werdt gehalten sein.

Van doorwas. Kapittel 243.

(Bupleurum rotundifolium)

Namen.

Doorwas is daarom alzo genoemd geworden omdat zijn stengels alle samengaan door de bladeren. Wordt van ettelijke geheten breukkruid, daarom dat dit kruid tot de navel en geslacht breuken gebruikt wordt. Aan ettelijke oorden heet het stopgat. In onze tijden wordt het in Latijnse spraak Perfoliata genoemd. Of echter de ouden dit gewas herkend hebben of niet en met welke namen zulks bij hen geheten is me noch niet bewust.

Gestalte.

Doorwas heeft een ronde, dunne, bruine stengel met vele zijtwijgjes als een klein bossig boompje. De stengel van al zulke twijgjes gaan door de ribachtige opgeheven bladeren als waren ze daardoor getrokken. Diezelfde bladeren zijn niet gans rond, maar een weinig gespitst, de erwten bladeren niet vast ongelijk, doch zachter en gladder. Aan top aller twijgjes groeien kolfjes of gekroonde groengele bloempjes, vast zoals aan de wolfsmelk welke het met de kolfje gans gelijk ziet. De zaden zijn grauwzwart. De wortel recht, wit en vezelig.

Zijn groeiplaats.

Doorwas groeit gewoonlijk van zichzelf op de tarwe en speltakkers. Wordt ook in hof geplant.

Tijd.

Doorwas bloeit voornamelijk in juli en brengt vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Doorwas is zonder alle twijfel warme en droge natuur dat men uit de smaak die daar een weinig bitter is en tezamen trekt goed kan afnemen.

Kracht en werking.

Doorwas is een voortreffelijk goed kruid allerlei wonden innerlijk en uiterlijk te helen zo men de bladeren groen stoot en oplegt of dat ganse kruid of de zaden alleen ziedt en drinkt. Men mag ook dat kruid en zaden gedord tot poeder stoten en daarna ingeven. De bladeren groen gestoten en met waswinde, Propolis genoemd, een pleister daaruit gemaakt en opgelegd heelt de breuk der kinderen. Doorwas heelt ook de bezeerde of verwonde navel. Het drijft ook diezelfde wederom terug wanneer het te erg eruit gaat. Daarom zal dit kruid de wondartsen goed aanbevolen en waardevol gehouden zijn.

Von Lauch. Cap. CCXLIIII.

(A) Namen.

Lauch würdt in Gτiechischer spτaach Pτason, zů Latein Poτrum genent, welcher nam in den Apotecken bliben ist biþ auff den heütigen tag. Uτsach sôlches namens haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Geschlecht.

Des Lauchs seind fürnemlich zwey geschlecht. Eins würdt in Gτiechischer [627, 628, 629] (B) spτaach Kephaloton, in Lateinischer Capitatum geheyssen, darumb das seine wurtzel rund würdt wie ein kopff oder haupt. Zů Teütsch Eschlauch.

Das ander Sectivum zů Latein, auff Teütsch aber Schnittlauch oder Bτyþlauch genent. Beyder underscheyd wôllen wir in beschτeibung der gestalt klârer anzeygen.

Gestalt.

Der Eschlauch hat ein wurtzel die ist nichts anderst dann ein weisser zwibel, mit vilen zaseln, auþ derselbigen kreucht ein einiger stengel, daran wachsen bτeyte bletter zůsamen gefûgt wie ein klein schifflin, oben zůgespitzt, on blůst, frucht oder samen. Der Schnittlauch hat vil stengel, oder grûne runde pfeiflin, die seind inwendig hol, nit grôsser dann die kleinen bintzen, die kriechen auþ kleinen zwibeln, deren etwan ein stock gewindt biþ in die zweyhundert, eng bey einander. Auff den giffeln diser pfeiflin bτingt er hüpsch purpurbτaune blůmen, welche (C) alle zůsamen vergleichen sich einer runden kugeln. Nach abfallung derselbigen bτingt es in kleinen heüþlin seinen samen.

Statt irer wachsung.

Beyderley geschlecht zilet man in den krautgârten. Sie wachsen aber gern im feyþten erdtrich.

Zeit.

Der Schnittlauch so er gesâet würdt, kompt am achtzehenden tag herfür, und bliebt biþ auff das ander jar, darnach bτingt er blůst unnd samen. Eschlauch steckt man jârlich wie andτe zwibel.

Die natur und complexion.

Beyderley geschlecht des Lauchs seind warm und trucken im andern grad,

(D) Krafft und würckung.

Der Lauch macht vil blâst unnd wind. Gibt vonn sich ein bôse narung, und macht schwere trôum. Treibt den harn. Macht ein linden bauch, und zerteylt. Macht trûbe augen. Bτingt den frawen jhτ kranckheyt. Er ist aber schedlich der verserten blasen, und den nieren. Mit gersten gesotten und gessen, treibt er auþ den schleim der sich umb die bτust gelegt hat. Seine bletter oder pfeiflin in saltzwasser und essig gesotten unnd darnach darinn gesessen, erôffnet die můtter, und erweycht dieselbigen. Der same des Schnittlauchs zeücht ettwas zůsamen, darumb mit weyrauch und essig vermischt, zerstossen und übergelegt, stellt er das blůten auþ der nasen. Er reytzt zur unkeüscheyt. Mit hônig zů einer latwerg bereyt, reyniget er die bτust, unnd ist nützlich zů allerley gebτesten derselbigen. Doch wo er stâts gebτaucht würdt, macht er trûbe augen. Er schadet auch dem magen. Der safft von dem Schnittlauch mit hônig vermischt (E) und jngenommen, ist gůt denen so von den gifftigen thiern gebissen seind. Er hat auch gleiche krafft, von aussen übergelegt. Mit essig, weyrauch, milch, oder rosenôl in die ohτen gethon, legt er den schmertzen derselbigen, unnd das sausen darinn. Die bletter zerstossen unnd übergelegt, vertreiben die masen und flecken des angesichts. Mit saltz vermischt und übergelegt, nemen sie hinweg die rufen. Die bletter des Schnittlauchs zerstossen unnd übergelegt, leschen und heylen den bτandt. Mit hônig vermengt und übergeschlagen, heylen sie die wunden. Der safft ist gůt denen so die geelsucht haben, unnd wassersüchtig seind. Der Lauch offt in der speiþ gebτaucht macht die frawen fruchtbar. Die schelf von den Lauchzwibel gesotten in wasser, unnd darmit gezwagen oder angestrichen, vertreibt die grawen har. Lauch gessen [630] (F) vertreibt die trunckenheyt. So man die Lauchzwibel in wasser kocht, und dasselbig zwey mal darvon seyhet, so stellen sie den bauchfluþ, unnd machen weniger wind dann row gessen.

Van look. Kapittel 244.

Namen.

Look wordt in Griekse spraak Prason, in Latijn Porrum genoemd welke naam in de apotheken gebleven is tot op de huidige dag. Oorzaak zulke namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de look zijn voornamelijk twee geslachten. Een wordt in Griekse [627, 628, 629] spraak Kephaloton, in Latijnse Capitatum geheten, daarom dat zijn wortel rond wordt zoals een kop of hoofd. In Duits sjalot. (Allium ascolonicum)

De andere Sectivum in Latijn, op Duits echter snijlook of bieslook genoemd. Beider onderscheid willen we in beschrijving der gestalte duidelijker aantonen. (Allium schoenoprasum)

Gestalte.

De sjalot heeft een wortel die is niet anders dan een witte ui met vele vezels, uit diezelfde kruipt een enkele stengel, daaraan groeien brede bladeren tezamen gevoegd zoals een klein scheepje, boven toegespitst, zonder bloei, vrucht of zaden. De snijlook heeft veel stengels of groene ronde pijpjes, die zijn inwendig hol, niet groter dan de kleine biezen, die kruipen uit kleine uien waarvan ongeveer een stok gewint tot in de tweehonderd, eng bij elkaar. Op de topjes van deze pijpjes brengt het hupse purperbruine bloemen welke alle tezamen vergelijken zich een ronde kogel. Na afvallen van diezelfde brengt het in kleine huisjes zijn zaden.

Hun groeiplaats.

Beide geslachten teelt man in de kruidhof. Ze groeien echter graag in vet aardrijk.

Tijd.

De snijlook zo het gezaaid wordt komt aan achttiende dag voort en blijft tot op dat andere jaar, daarna brengt het bloei en zaden. Sjalot stekt men jaarlijks zoals andere uien.

De natuur en samengesteldheid.

Beide geslachten der look zijn warm en droog in andere graad.

Kracht en werking.

De look maakt veel opblazingen en winden. Geeft van zich een boze voeding en maakt zware dromen. Drijft de plas. Maakt een zachte buik en verdeelt. Maakt troebele ogen. Brengt de vrouwen hun ziekte. Het is echter schadelijke de bezeerde blaas en de nieren. Met gerst gekookt en gegeten drijft het uit de slijm die zich om de borst gelegd heeft. Zijn bladeren of pijpjes in zout water en azijn gekookt en daarna daarin gezeten opent de baarmoeder en weekt diezelfde. Dat zaad der snijlook trekt wat tezamen, daarom met wierook en azijn vermengt, gestoten en opgelegd stelpt het dat bloeden uit de neus. Het wekt op tot onkuisheid. Met honing tot een likkepot bereidt reinigt het de borst en is nuttig tot allerlei gebreken van diezelfde. Doch wanneer het steeds gebruikt wordt maakt het troebele ogen. Het schaadt ook de maag. Dat sap van de snijlook met honing vermengt en ingenomen is goed diegenen zo van de giftige dieren gebeten zijn. Het heeft ook gelijke kracht, van buiten opgelegd. Met azijn, wierook, melk of rozenolie in de oren gedaan legt het de smarten van diezelfde en dat suizen daarin. De bladeren gestoten en opgelegd verdrijven die mazelen en vlekken der aangezicht. Met zout vermengt en opgelegd nemen ze weg de wondkorsten. De bladeren der snijlook gestoten en opgelegd lessen en helen de brand. Met honing vermengt en omgeslagen helen ze de wonden. Dat sap is goed diegenen zo de geelzucht hebben en waterzuchtig zijn. De look vaak in de spijs gebruikt maakt de vrouwen vruchtbaar. De schil van lookuien gekookt in water en daarmee gedweild of aangestreken verdrijft dat grauwe haar. Look gegeten [630] verdrijft de dronkenschap Zo men de lookuien in water kookt en datzelfde tweemaal daarvan zeeft dan stelpen ze de buikvloed en maken minder wind dan rauw gegeten.

Von Lungenkraut. Cap. CCXLV.

(A) Namen.

Lungenkraut hat seinen namen von der lungen, welcher es gleich sicht, oder welches gebτesten er seer hilfflich ist. Zů unsern zeiten würts in Lateinischer spτaach Pulmonaria geheyssen. Wie aber diþ gewechþ bey den alten genent sey, und ob es jnen bekant gewesen oder nit, kan ich diser zeit nit wissen.

Gestalt.

Lungenkraut hat bτeyte geruntzelte bletter über einander geschossen, weit von einander zerkerfft, mit vilen grûblin, oben schôn grûn, unden aber weiþ, mit geeler farb gemengt, wie ein leder, und mit vilen macklen bespτengt.

(B) Statt seiner wachsung.

Das Lungenkraut wechþt an den miesechten Eychbôumen und Bůchbôumen, etwan auch an den miesigen felsen, in den dunckeln wâlden.

Zeit.

Lungenkraut würt in summer fürnemlich gefunden, an den oτten yetzund angezeygt.

Die natur und complexion.

Fast all so von den kreütern geschτiben haben, vermeinen das Lungenkraut sey kalt und feücht. Aber sie jrτen, meins bedunckens, nit wenig, dann es einerley natur hat mit dem Eychbaum, daran es wechþt. Derhalben so trücknet das Lungenkraut seer, dieweil es seer zůsamen zeücht, ist aber in der werme fast mittelmâssig.

(C) Krafft und würckung.

Das Lungenkraut gedôτrt und ein pulver darauþ gemacht jngenommen, heylet die geschwâr der Lungen krefftiglich. Gedachts pulver in die andern wunden gestrewet, heylet dieselbigen. Es ist auch on zweifel gůt in wein jngenommen für das blůt speien, für den langwirigen bauchfluþ, und den frawen so zůvil fliessen. Das Lungenkraut übergelegt, ist nützlich den frischen und zůnemenden beulen. Aber denen so volkommenlicht gewachsen seind, ist es schâdlich. Die Hirten geben diþ kraut mit saltz vermischt dem viech und schaaffen, so sie hůsten, und ein bôse lungen haben. [631, 632, 633]

Van longenkruid. Kapittel 245. (Usnea barbata)

Namen.

Longkruid heeft zijn namen van de longen welke het gelijk ziet of welke gebreken het zeer behulpzaam is. In onze tijden wordt het in Latijnse spraak Pulmonaria geheten. Hoe echter dit gewas bij de ouden genoemd is en of het hen bekend geweest of niet kan ik deze tijd niet weten.

Gestalte.

Longkruid heeft brede gefrummelde bladeren over elkaar geschoten, wijdt van elkaar gekerfd met vele groefjes, boven schoon groen, onder echter wit en met gele verf gemengd zoals een leer en met vele vlekken gesprengd.

Zijn groeiplaats.

Dat longkruid groeit aan de mosachtige eikenbomen en beukenbomen, wat ook aan de mosachtige rotsen en in de donkere wouden.

Tijd.

Longkruid wordt in zomer voornamelijk gevonden aan de oorden nu aangetoond.

De natuur en samengesteldheid.

Vast alle zo van de kruiden geschreven hebben menen dat longkruid is koud en vochtig. Echter ze dwalen, mijn gedachte, niet weinig, dan het een en dezelfde natuur heeft met de eikenboom waaraan het groeit. Derhalve zo droogt dat longkruid zeer omdat het zeer tezamen trekt, is echter in de warmte vast middelmatig.

Kracht en werking.

Dat longkruid gedord en een poeder daaruit gemaakt ingenomen heelt de zweren der longen krachtig. Gedacht poeder in de andere wonden gestrooid heelt diezelfde. Het is ook zonder twijfel goed in wijn ingenomen voor dat bloedspuwen, voor de langdurige buikvloed en de vrouwen zo teveel vloeien. Dat longkruid opgelegd is nuttig de frisse en toenemende builen. Echter diegenen zo volkomen gegroeid zijn is het schadelijk. De herders geven dit kruid met zout vermengt dat vee en schapen zo ze hoesten en een boze long hebben. [631, 632, 633]

Von wildem Bertram. Cap. CCXLVI.

(A) Namen.

Wilder Bertram ist in Gτiechischer zungen Ptarmice, in Lateinischer Sternutamentaria genent. Ettlich aber haben diþ gewechþ Pyrethτum sylvestre geheyssen. Hat seinen Gτiechischen namen der uτsach halben überkommen, das sein blůmen so mans lang für die nasen helt, niesen machen. Sein wurtzel ist scharpff unnd râþ, wie der recht Bertram, darumb es billich wilder Bertram geheyssen würdt.

Gestalt.

Wilder Bertram ist ein gesteud, mit vil kleinen, runden, wie an der Staubwurtz mennlin genent, zweiglin und âstlin, am welcher vil langer, schmaler, zů ringþumbher zerkerffte bletter wachsen. Am gipffel der stengel und âstlin bτingt (B) er blůmen die seind rund wie ein râdle, vergleichen sich gantz und gar den Chamillen blůmen, haben in der mitte einen geelen apffel, zů ringþumbher mit weissen blettlin besetzt. Die wurtzel fladert hin und her im erdtrich, ist lang, mit vilen zaseln geziert.

Statt seiner wachsung.

Wilder Bertram würdt zů zeiten an den bergen und steynigen oτten gefunden. Man pflantzt jn auch in gârten.

Zeit.

WilderBertram blüet fast den gantzen summer. Sein wurtzel würdt im ende des Herbst gegraben.

(C) Die natur und complexion.

Wilder Bertram ist warm und trucken dieweil er grûn ist, im andern grad, so er aber dûrτ ist, im dτitten.

Die krafft und würckung.

Die bletter mit den blůmen zerstossen und übergelegt, zerteylen und verzeren das undergerunnen blůt. Die blůmen machen niesen. Sovil würckung schτeiben die alten zů disem gewechþ und nit mehτ. Aber auþ disen mag man leichtlich die andern auch erkennen, dann er verzert auch alle geschwulst, allerley flecken und masen am leib und under dem angesicht.

Van wilde bertram. Kapittel 246. (Achillea ptarmica)

Namen.

Wilde bertram is in Griekse tong Ptarmice, in Latijnse Sternutamentaria genoemd. Ettelijke echter hebben dit gewas Pyrethrum sylvestre geheten. Heeft zijn Griekse naam vanwege die oorzaak overkomen dat zijn bloemen zo men het lang voor de neus houdt niezen maken. Zijn wortel is scherp en vurig zoals de echte bertram, daarom het billijk wilde bertram geheten wordt.

Gestalte.

Wilde bertram is een heester met veel kleine, ronde, zoals aan het staafkruid mannetje genoemd, twijgjes en takjes aan welke veel lange, smalle, rondom gekerfde bladeren groeien. Aan top der stengels en takjes brengt het bloemen die zijn rond zoals een rad, vergelijken zich gans en geheel de kamillebloemen, hebben in het midden een gele appel, rondom met witte blaadjes bezet. De wortel fladdert heen en weer in aardrijk, is lang en met vele vezels gesierd.

Zijn groeiplaats.

Wilde bertram wordt soms aan de bergen en steenachtige oorden gevonden. Men plant het ook in hof.

Tijd.

Wilde bertram bloeit vast de ganse zomer. Zijn wortel wordt in einde des herfst gegraven.

De natuur en samengesteldheid.

Wilde bertram is warm en droog terwijl het groen is in andere graad, zo het echter dor is in derde.

De kracht en werking.

De bladeren met de bloemen gestoten en opgelegd verdelen en verteren dat onderhuids gestolde bloed. De bloemen maken niezen. Zoveel werking schrijven de ouden van dit gewas en niet meer. Echter uit deze mag men licht de andere ook herkennen, dan het verteert ook alle zwellingen, allerlei vlekken en mazelen aan lijf en onder het aangezicht.

Von Bertram. Cap. CCXLVII.

(A) Namen.

Bertram würt in Gτiechischer spτaach Pyrethτon genent, in Lateinischer Salivaris. Der Gτiechisch name ist inn den Apotecken bliben. Warumb diþ gewechþ mit obgedachte namen geheyssen sey woτden, haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt.

Gestalt.

Bertram ist ein kraut das hat bletter wie der Fenchel. Seine blůmen seind gestirnt, weiþgeel, wie an der Chamillen, dann der apffel ist inwendig geel, und ringþumbher mit weisse blettlin gezieret. Nach abfallung der weissen blettlin bτingt er seinen samen. Die wurtzel ist daumens dick, lang, und eins scharpffen und râssen geschmacks. [634, 635]

(B) Statt seiner wachsung.

Bertram wechþt nit allenthalben von jhm selbs im Teütschen land, sonder můþ in den gârten das meyst teyl gepflantzt werden von dem samen.

Zeit.

Bertram blüet fast den gantzen summer, und würdt sein samen gegen dem Herbst gesamlet.

Die natur und complexion.

Bertram ist warm und trucken biþ in den dτitten, oder wie ettlich meynen, in den vierdten grad.

(C) Krafft und würckung.

Bertram wurtzel in mund gehalten und gekewet, zeücht die zâhen flüþ auþ dem haupt. Jn essig gesotten, und in dem mund gehalten, oder die zân darmit zum offtermal geschwenckt, nimpt hinweg den weetagen derselbigen, so von kalten flüssen sich erhebt hat. Jn ôl gekocht oder geweycht, und sich darmit geschmirt oder gesalbet, bτinget den schweyþ. Bertram dermassen gebτaucht ist treffenlich gůt zů den erkalten glidern, und zů der leme derselbigen. Es verhindert auch das schaudern der feber darmit den gantzen leib gesalbet. So einer ein glid hat am leib das die empfintlichkeyt verloτen hat, der salb sich mit ôl darinn Bertram gekocht ist, so überkompt er dieselbigen widerumb.

Van bertram. Kapittel 247. (Anacyclus pyrethrum)

Namen.

Bertram wordt in Griekse spraak Pyrethron genoemd, in Latijnse Salivaris. De Grieks naam is in de apotheken gebleven. Waarom dit gewas met boven gedachte namen geheten is geworden hebben we in ons Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

Gestalte.

Bertram is een kruid dat heeft bladeren zoals de venkel. Zijn bloemen zijn gesterd, witgeel zoals aan de kamille, dan de appel is inwendig geel en rondom met witte blaadjes versierd. Na afvallen der witte blaadjes brengt het zijn zaden. De wortel is duimdik, lang en een scherpe en zure smaak. [634, 635]

Zijn groeiplaats.

Bertram groeit niet overal van zichzelf in Duitse land, maar moet in de hof dat meeste deel geplant worden van de zaden.

Tijd.

Bertram bloeit vast de ganse zomer en worden zijn zaden tegen de herfst verzameld.

De natuur en samengesteldheid.

Bertram is warm en droog tot in de derde of zoals ettelijke menen in de vierde graad.

Kracht en werking.

Bertram wortel in mond gehouden en gekauwd trekt de taaie vloeden uit het hoofd. In azijn gekookt en in de mond gehouden of de tanden daarmee vaak gezwenkt neemt weg de pijnen van diezelfde zo van koude vloeden zich verheven hebben. In olie gekookt of geweekt en zich daarmee gesmeerd of gezalfd brengt het zweet. Bertram dermate gebruikt is voortreffelijk goed tot de verkouden leden en tot de verlamming van diezelfde. Het verhindert ook dat schudden der koorts, daarmee het ganse lijf gezalfd. Zo een lid heeft aan lijf dat die gevoeligheid verloren heeft die zalft zich met olie waarin bertram gekookt is dan krijgt hij diezelfde wederom.

Von Buchszbaum. Cap. CCXLVIII.

(A) Namen.

Buchþbaum würdt in Gτiechischer zungen Pyxos geheyssen, in Lateinischer Buxus.

Gestalt.

Der Buchþbaum verleürt seine bletter nimmer. Dieselben seind klein, garnach rund, wie an dem gewechþ Myrtus genent. Seine blůst ist grun, der same rotlecht und rund, ab welchem alle thier ein abscheühen haben. Sein holtz ist so dick, spissig und hart, das es sich, gleich wie eisen, dem feur widersetzt, und gibt weder flammen noch âschen, faulet auch nimmer. Die wurtzel ist krauþ.

Statt seiner wachsung.

Der Buchþbaum wechþt gern in der hôhe im geberg, an kalten oτten, und so an der sonnen gelegen seind.

(B) Zeit.

Der Buchþbaum bleibt summer und winter grûn , wie man am liedlin singt, und verleürt seine hüpsche gleissende grûnen bletter zů keiner zeit.

Die natur und complexion.

Der Buchþbaum zeücht zůsamen, darumb ist er kalter und truckner natur, und in keinen weg, wie ettlich vermeynen, einer mittelmâssigen substantz.

Krafft und würckung.

Der Buchþbaum hat keinen grossen bτauch in der artzney. Doch seine bletter, so sie in der laug gesotten werden, und mit derselbigen nachmals das haupt gewâschen würdt, machen rot oder gelbs har. Das sâgmeel oder abfeil vom Buchþbaum in wasser gesotten und getruncken, stellt den bauchfluþ. Die verwundten natern werden widerumb geheylt, so bald sie die wurtzel des Buchþ- [636, 637] (C) baums versůchen. Es sol sich menigklich hûten unnd in keinen weg sich under Buchþbaum legen, noch vil weniger darunder schlaffen, dann sein geschmack dem hirn, ja der gantzen natur des menschen, widerwertig ist.

Van Buxus. Kapittel 248. (Buxus sempervirens)

Namen.

Buxus wordt in Griekse tong Pyxos geheten, in Latijnse Buxus.

Gestalte.

De Buxus verliest zijn bladeren nimmer. Diezelfde zijn klein, bijna rond zoals aan dat gewas Myrtus genoemd. Zijn bloei is groen, dat zaad roodachtig en rond waarvan alle dieren een afschuw hebben. Zijn hout is zo dik, spits en hard dat het zich gelijk zoals ijzer het vuur weerstaat en geeft noch vlammen noch as, vervuilt ook nimmer. De wortel is gekroesd.

Zijn groeiplaats.

De Buxus groeit graag in de hoogte in bergen, aan koude oorden en zo aan de zon gelegen zijn.

Tijd.

De Buxus blijft zomer en wintergroen zoals men in het liedje zingt en verliest zijn hupse glinsterende groene bladeren in geen tijd.

De natuur en samengesteldheid.

De Buxus trekt tezamen, daarom is de koude en droge natuur en in geen weg, zoals ettelijke menen, een middelmatige substantie.

Kracht en werking.

De Buxus heeft geen groot gebruik in de artsenij. Doch zijn bladeren zo ze in de loog gekookt worden en met diezelfde later dat hoofd gewassen wordt maken rood of geel haar. Dat zaagsel of afvijlsel van Buxus in water gekookt en gedronken stelpt de buikvloed. De verwonde adders worden wederom geheeld zo gauw ze de wortel der Buxus [636, 637] verzoeken. En zal zich menigeen hoeden en in geen weg zich onder Buxus leggen, noch veel minder daaronder slapen, dan zijn geur de hersens, ja de ganse natuur der mensen tegen is.

Von Pestilentzwurtz. Cap. CCXLIX.

(A) Namen.

Die Pestilentzwurtz nent man auch Bletzen. Jst darumb also genent woτden, das sie ein kôstlich artzney ist wider die gifftige pestilentz. Jn Gτiechischer und Lateinischer spτaach würt sie Petasites geheyssen. Jst in den Apotecken unbekant. Uτsachen sôlches namens findstu in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Pestilentzwurtz thůt sich erstlich mit den blůmen herfür, on kraut und bletter. Die blům aber ist gantz dτausselecht, mit vilen kleinen weiþleibfarben blûmlin, anzůsehen wie ein schôner traub in der blůst. Dise grosse dτausselechte blům hat (B) einen holen stengel, zů zeiten spannen hoch, verwelckt und vergeet on frucht mit dem stengel, alþdann thůn sich die grawen runden âschenfarben bletter herfür, die seind in der erste dem Roþhůb gleich, aber nachmals werden sie groþ, das man mit einem blatt ein kleins scheyblechts tischle bedecken mag, unnd seind an einer seiten schweitzergrûn, an der ander weiþlecht oder grawfarb. Ein yedes blatt hat seinen eygnen bτaunen harigen und holen styl, darauff es sitzt als ein bτeyter hůt, oder wie ein umbkerter pfifferling. Die wurtzel würt seer dick, inwendig weiþ und luck, eins starcken und bittern geschmacks.

(C) Statt seiner wachsung.

Pestilentzwurtz wechþt gemeinlich auff den feüchten nassen wisen und gründen, an den wasser gestaden.

Zeit.

Die Pestilentz würt im anfang des Mertzen mit seinen blůmen gesehen, welche im Apτillen on alle frucht verwelcken. Wo sôlches geschehen ist, kommen darnach die bletter mit jhτen stylen herfür gekrochen, die bleiben den gantzen summer unverseert.

Die natur und complexion.

Pestilentzwurtz ist on zweifel warmer natur, und trücknet im dτitten grad.

(D) Krafft und würckung.

Pestilentzwurtz gedôτrt unnd gepulvert in die bôsen umbfressenden wunden unnd geschwâr gethon, heylet dieselbigen. Sie ist auch ein kôstliche artzney wider die gifftigen und pestilentzischen feber, ein latwerg mit hônig darauþ gemacht. Treibt den schweyþ mit gewalt auþ. Deþgleichen thůt diþ pulver auch so es mit wein vermengt getruncken würt. Sie ist auch ein bewârte und krefftige artzney wider das grimmen und auffsteigen der můter, in gleicher massen jngenommen. Dise wurtzel der gestalt gebτaucht, tôdt die würm im leib, nit allein der menschen, sonder auch der pferden. Sie ist nützlich und gůt denen so schwerlich athmen. Treibt den harn, und bτingt den frawen jre zeit. Heylet die seer feüchten wunden, unnd andere unreynigkeyt der haut. Welcher würckung uτsachen wir im Latein haben angezogen. Dann alle krafft so andern bittern dingen werden zůgelegt, hat auch dise Pestilentz wurtzel. [638, 639]

Van pestkruid. Kapittel 249. (Petasites hybridus)

Namen.

Dat pestkruid noemt men ook Bletzen. Is daarom alzo genoemd geworden omdat ze een kostbare artsenij is tegen de giftige pest. In Griekse en Latijnse spraak wordt ze Petasites geheten. Is in de apotheken onbekend. Oorzaken zulke namen vindt u in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Pestkruid doet zich eerst met de bloemen voort zonder kruid en bladeren. De bloem echter is gans bossig en met vele kleine witte lijfkleurige bloempjes, aan te zien zoals een schone druif in de bloei. Deze grote bossige bloem heeft een holle stengel, soms zeventien cm hoog, verwelkt en vergaat zonder vrucht met de stengel, alsdan doen zich de grauwe ronde askleurige bladeren voort, die zijn in het eerste de paardenvoet gelijk, echter later worden ze groot zodat men met een blad een klein schijfachtige tafel bedekken mag en zijn aan een zijde Zwitersgroen, aan de andere witachtig of grauwgekleurd. Elk blad heeft zijn eigen bruine harige en holle steel waarop het zit zoals een brede hoed of zoals een omgekeerde paddenstoel. De wortel wordt zeer dik, inwendig wit en los, een sterke en bittere smaak.

Zijn groeiplaats.

Pestkruid groeit gewoonlijk op de vochtige natte weiden en gronden, aan de waterkanten.

Tijd.

Dat pestkruid wordt in aanvang der maart met zijn bloemen gezien welke in april zonder alle vruchten verwelken. Wanneer zulks geschied is komen daarna de bladeren met hun stelen voortgekropen, die blijven de ganse zomer goed.

De natuur en samengesteldheid.

Pestkruid is zonder twijfel warme natuur en droogt in derde graad.

Kracht en werking.

Pestkruid gedord en gepoederd in de boze omvretende wonden en zweren gedaan heelt diezelfde. Ze is ook een kostbare artsenij tegen de giftige en pestachtige koorts, een likkepot met honing daaruit gemaakt. Drijft het zweet met geweld uit. Desgelijks doet dit poeder ook zo het met wijn vermengt gedronken wordt. Ze is ook een beweerde en krachtige artsenij tegen dat grommen en opstijgen der baarmoeder, in gelijke mate ingenomen. Deze wortel die gestalte gebruikt doodt de wormen in lijf en niet alleen de mensen, maar ook der paarden. Ze is nuttig en goed diegenen zo zwaar ademen. Drijft de plas en brengt de vrouwen hun tijd. Heelt de zeer vochtige wonden en andere onreinheid der huid. Welke werking oorzaken we in Latijn hebben aangetoond. Dan alle krachten zo andere bittere dingen worden toegelegd heeft ook deze pestwortel. [638, 639]

Von Geyszblatt. Cap. CCL.

(A) Namen.

Geyþblatt nennen ettliche Speckgilgen, Waldtgilgen, und Zeünling. Jn Gτiechischer spτaach würdt sie Periclymenos, zů Latein Volucrum maius, unnd Sylvæ mater, bey den gemeinen kreütlern Capτifolium und Mater sylva, von etlichen Lilium inter spinas geheyssen.

Gestalt.

Geyþblatt ist ein staud die gewindt vil langer dünner rûtlin oder stengel, die wickeln sich umb wie die Hopffen, dieselbigen seind zů beyden seiten mit blettern bekleydet, welche an einer seiten grûn, an der andern graw seind. Und die understen bletter vergleichen sich ettlicher maþ dem Ephew laub, und seind in (B) der mitten gespalten, wie ein nabel. Die ôbersten aber seind den Weiden blettern ânlich, doch zârter unnd bτeyter. Am gipffel der rûtlin oder stengeln wachsen schône wolriechende liebliche weisse blůmen, die seind ehe und sie sich auffthůn rund, und der Bonen blůst nit seer ungleich. Ein yede blům für sich selbs, so sie auffthůt, ist in zwey teyl geteylet, unnd hinder herumb gebogen wie ein spitziger spoτ. Auþ dise blůmen werden treüblin, die seind erstlich grûn, darnach aber so sie zeitig werden rot, wie am Aron, doch kleiner. Die wurtzel ist holtzecht, inwendig weiþ, und verkreücht sich im grund.

(C) Statt seiner wachsung.

Waldtgilgen findt man gemeinlich do die dicken bôsch und Haselstauden wachsen, wicklen sich an die nechsten stauden, und steigen daran übersich. Man pflantzt sie auch in gârten.

Zeit.

Waldtgilg blüet im Bτachmonat und Hewmonat.

Die natur und complexion.

Waldtgilg ist warmer unnd truckner natur, das man auþ dem geschmack mag leichtlich abnemen, der do, sonderlich an den blettern, scharpff ist.

(D) Krafft und würckung.

Die beer von den Waldtgilgen nachdem und sie zeitig seind woτden gesamlet und am schatten gedôτret, auff ein quintlin schwer viertzig tag an einander in wein getruncken, machen das miltz kleiner, und verzeren dasselbig. Sie vertreiben auch die mûde. Der gestalt gebτaucht seind sie nützlich denen so keichen, und den athemb nit wol haben môgen. Jtem für das hexgen. Sie treiben den harn krefftiglichen, allso das am sechsten tag blůt mit dem harn geet. Fürdern auch die gebůrt. Gleiche krafft und würckung haben auch die bletter. Doch so man siben und dτeissig tag darab trinckt, oder aber das wasser darinn sie gesotten seind, machen sie unfruchtbar. Die blettern in ôl gekocht und sich darmit gesalbt, erwermen den gantzen leib. Geyþblatt trücknet seer auþ, unnd heylet die feüchten unreynen wunden, flechten und allerley mâler des angesichts und gantzen leibs. [640, 641]

Van geitenblad. Kapittel 250. (Lonicera caprifolium)

Namen.

Geitenblad noemen ettelijke speklelies, woudlelies en tuinling. In Griekse spraak wordt ze Periclymenos, in Latijn Volucrum maius en Sylvae mater, bij de gewone kruidenkenners Caprifolium en Mater sylva, van ettelijke Lilium inter spinas geheten.

Gestalte.

Geitenblad is een heester die gewint veel lange dunne roedjes of stengels, die wikkelen zich om zoals de hop, diezelfde zijn aan beide zijde met bladeren bekleed welke aan een zijde groen, aan de andere grauw zijn. En de onderste bladeren vergelijken zich ettelijke mate het klimop loof en zijn in het midden gespleten zoals een navel. De bovenste echter zijn de wilgenbladeren gelijk, doch zachter en breder. Aan top der roedjes of stengels groeien schone welriekende lieflijke witte bloemen, die zijn eer en ze zich opendoen rond en de bonen bloei niet zeer ongelijk. Elke bloem voor zichzelf zo ze opent is in twee deel gedeeld en achter omgebogen zoals een spitse spoor. Uit deze bloemen worden druifje, die zijn eerst groen, daarna echter zo ze rijp worden rood zoals aan Arum, doch kleiner. De wortel is houtachtig, inwendig wit en kruipt zich in de grond.

Zijn groeiplaats.

Woudlelies vindt men gewoonlijk daar de dikke bossen en hazelaarstruiken groeien, wikkelen zich aan de naaste heesters en stijgen daaraan omhoog. Men plant ze ook in hof.

Tijd.

Woudlelie bloeit in juni en juli.

De natuur en samengesteldheid.

Woudlelie is warme en droge natuur dat men uit de smaak mag licht afnemen die daar en vooral aan de bladeren scherp is.

Kracht en werking.

De bessen van de woudlelies nadat en ze rijp zijn geworden verzameld en aan schaduw gedroogd op een drachmen zwaar veertig dagen na elkaar in wijn gedronken maken de milt kleiner en verteren datzelfde. Ze verdrijven ook de vermoeidheid. Die gestalte gebruikt zijn ze nuttig diegenen zo kuchen en de adem niet goed hebben mogen. Item voor dat ophitsen. Ze drijven de plas krachtig, alzo dat aan zesde dag bloed met de plas gaat. Bevorderen ook de geboorte. Gelijke kracht en werking hebben ook de bladeren. Doch zo men zevenendertig dag daarvan drinkt of echter dat water waarin ze gekookt zijn maken ze onvruchtbaar. De bladeren in olie gekookt en zich daarmee gezalfd verwarmen dat ganse lijf. Geitenblad droogt zeer uit en heelt de vochtige onreine wonden, chronische huiduitslag en allerlei plekken der aangezicht en ganse lijf. [640, 641]

Von Weytzen. Cap. CCLI.

(A) Namen.

Weytzen würt in Gτiechischer zungen Pyros geheyssen, in Lateinischer Triticum, welcher name ist inn den Apotecken bliben. Warumb es aber in Lateinischer spτaach sey allso genent woτden, findstu in unserm Lateinischen kreüterbůch angezogen.

Geschlecht.

Des Weytzens seind dτeyerley geschlecht. Das erst würdt in Lateinischer spτach Robus, und auff Teütsch slechtlich Weytzen genent. Das ander heyþt in Lateinischer spτaach Trimestre, darumb das an etlichen oτten im dτitten monat auffwachsen mag, und zeitig werden. Sôlches kan aber in unsern landen nit geschehen, dann im Mertzen würdt er gesâet, und erst im fünfften monat, welcher Julius, das ist, Hewmonat genent würdt, gesamlet, zů Teütsch heyþt es Amelkoτn, on zweifel auþ keiner andern uτsach, dann das man das krafftmeel, Amylum genent, darauþ macht. Das dτitt geschlecht mit den langen rauhen spitzlin, nent man welschen Weytzen, und Weytzenkolb.

(B) Gestalt.

Das erst geschlecht gewindt einen halm der ist hôher dann der Gersten. Ein yeder halm aber gewindt dτey knôpff, und ein yeder knopff ist mit einem schmalen rhoτechten grâþlin bekleydet und angethon, also das die holen helm, durch die graþechte bletter herfür schlieffen. Die âhern seind weit von den blettern abgesündert, und mit vilen kôτnern, ettlich mit sechtzig, sibentzig, mehτ oder minder, on oτdnung und zeilen besetzt und auþgefüllt. Das ander geschlecht, nemlich das Amerkoτn, ist mit helm, knôpff, und kôτnern dem ersten und gemeinen Weytzen gleich, auþgenommen die âhern, welche vil langer spitzlin haben, wie die Gersten, und oτdenlich mit zweyen zeilen besetzt. Die kôτner in verschlossenen heüþlin, als der Dinckel verboτgen. Der welchs Weytzen ist mit den helmen den voτigen gleich, hat aber vier knôpff oder gleych. Die âhern seind vil reuher dann des ersten, auch etwas getrungener und runder dann die andern.

Statt irer wachsung.

Das erst und ander geschlecht wechþt schier allenthalben, aber das dτitt im Elsas und umb Tübingen auff vilen âckern dahin es gesâet würt.

(C) Zeit.

Das erst ist ein winter frucht, darumb das derselbig Weytz voτ dem winter gesâet würt, auch den winter frost nach der keymung wol leiden kan. Blüet im Bτachmonat umb Sant Johans des Teüffers tag, wie auch die andern zwey geschlecht, werden aber im Hewmonat jngesamlet.

Die natur und complexion.

Weytzen als ein artzney gebτaucht, und auþwendig übergelegt, ist warm im ersten grad, doch mag er weder feüchten noch trücknen offenbarlich. Das krafftmeel so auþ dem Weytzen gemacht würdt, ist etwas kellter und trückner dann der Weytzen an jhm selbs.

Krafft und würckung.

Weytzen, so er volkommen ist und zeitig, gibt das schônest, edlest, krefftigst, und wolschmeckenst bτodt. Wann er aber noch gar row und unzeitig ist, und in der speiþ gebτaucht würdt, macht ehτ würm im bauch wachsen. Weytzen im mund gekewet und übergestrichen, heylet die bissz der hund. Weytzen meel mit Bilsen safft vermischt unnd übergeschlagen, ist gůt zů den flüssen des geâders [642, 643, 644] (E) oder nerven. Mit Oxymelite in der Apotecken geheyssen vermengt und angestrichen, vertreibt er die roþmucken under dem angesicht. Weytzen kleien in râssem essig gesotten und also warm übergelegt, nemen hinweg die rauden und unsauberkeyt des leibs. Sie seind auch diser gestalt gebτaucht gůt zů den beulen so noch im anfang seind. Mit Rauten vermischt und gesotten und übergelegt, legen sie nider die geschwolnen bτüst. So man mit gemelltem wasser die bissz der schlangen wâscht, heylt er dieselbigen. Der hefel von Weytzen ist einer warmen auþziehende krafft. Mit saltz vermischt, thůt er auff, und zeitiget allerley geschwâr. Das Weytzen meel in hônig, oder in wasser und ôl gesotten, verzert alle beulen. Das bτodt mit hônig gekocht oder row übergelegt, miltert (F) die gedachten beulen. Das bτodt so nun alt ist und hert woτden, stellt den bauchfluþ, so es gessen würdt. Das frisch bτodt in wasser und saltz gebeytzt, vertreibt die flechten und zittermâler. Das Krafftmeel gekocht und ein bτey darauþ gemacht, und gessen, ist nützlich denen so blůt speien. Weytzen kleien mit hônig und essig gesotten, und dasselbig wasser gegurgelt, heylt die geschwulst der mandeln. Sextus Pompeius ein Fürst in Hispanien hatt das Podagra mit Weytzen geheylt diser gestalt: Er ist biþ über die knüe im Weytzen gesessen, der hat die fûþ dermassen auþgetrücknet, das er seines schmertzen wunderbarlicher weiþ entlediget woτden. Die spτeuwer von dem Weytzen in wasser gesotten und übergeschlagen, seind gůt zů den bτüchen.

Van tarwe. Kapittel 251. (Triticum aestivum)

Namen.

Tarwe wordt in Griekse tong Pyros geheten, in Latijnse Triticum welke naam is in de apotheken gebleven. Waarom het echter in Latijnse spraak is alzo genoemd geworden vindt u in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de tarwe zijn drie geslachten. De eerste wordt in Latijnse spraak Robus en op Duits slechts tarwe genoemd. De andere heet in Latijnse spraak Trimestre, daarom dat aan ettelijke oorden in derde maand opgroeien mag en rijp worden. Zulks kan echter in onze landen niet geschieden, dan in maart wordt het gezaaid en eerste in vijfde maand, welke juli dat is juli genoemd wordt, verzameld, in Duits heet het Amelkoren, zonder twijfel uit geen andere oorzaak dan dat men dat zetmeel, Amylum genoemd, daaruit maakt. Dat derde geslacht met de lange ruwe spitsjes noemt men Waalse tarwe en tarwekolf. (var. turgidum)

Vorm.

Dat eerste geslacht gewint een halm die is hoger dan de gerst. Elke halm echter gewint drie knoppen en elke knop is met een smalle rietachtig grasje bekleed en aangedaan, alzo dat de holle halmen door de grasachtige bladeren voort sluipen. De aren zijn wijd van de bladeren afgezonderd en met vele korrels, ettelijke met zestig, zeventig, meer of minder, zonder ordening en hulzen bezet en opgevuld. Dat andere geslacht, namelijk dat Amerkoren, is met helm, knop en korrels de eerste en gewone tarwe gelijk, uitgezonderd de aren welke veel langere spitsjes hebben zoals de gerst en ordelijk met twee hulzen bezet. De korrels in gesloten huisjes zoals de dinkel verborgen. De Waalse tarwe is met de helmen de vorige gelijk, heeft echter vier knoppen of leden. De aren zijn veel ruwer dan de eerste, ook wat meer gedrongen en ronder dan die anderen.

Hun groeiplaats.

Dat eerste en andere geslacht groeien schier overal, echter de derde in Elzas en om Tubingen op vele akkers waarheen het gezaaid wordt.

Tijd.

De eerste is een wintervrucht, daarom dat datzelfde tarwe voor de winter gezaaid wordt, ook de wintervorst na de kieming goed leiden kan. Bloeit in juni om Sint Johannes de Dopers dag zoals ook de andere twee geslachten, wordt echter in juli ingezameld.

De natuur en samengesteldheid.

Tarwe als een artsenij gebruikt en uitwendig opgelegd is warm in eerste graad, doch mag het noch bevochtigen noch drogen openbaar. Dat zetmeel zo uit de tarwe gemaakt wordt is wat kouder en droger dan de tarwe aan zichzelf.

Kracht en werking.

Tarwe zo het volkomen is en rijp geeft dat schoonste, edelste, krachtigste en goed smakende brood. Wanneer het echter noch erg rauw en onrijp is en in de spijs gebruikt wordt maakt eerder wormen in buik groeien. Tarwe in mond gekauwd en overgestreken heelt de beten der honden. Tarwemeel met bilzesap vermengt en omgeslagen is goed tot de vloeden der aderen [642, 643, 644] of nerven. Met oxymel in der apotheken geheten vermengt en aangestreken verdrijft het de zwarte vlekken onder het aangezicht. Tarwe kleef in zure azijn gekookt en alzo warm opgelegd neemt weg de ruigtes en onzuiverheid van het lijf. Ze zijn ook deze gestalte gebruikt goed tot de builen zo noch in aanvang zijn. Met ruit vermengt en gekookt en opgelegd leggen ze neer de gezwollen borsten. Zo men met gemeld water de beet der slangen wast heelt het diezelfde. De hefel van tarwe is een warme uittrekkende kracht. Met zout vermengt doet het open en rijpt allerlei zweren. Dat tarwemeel in honing of in water en olie gekookt verteert alle builen. Dat brood met honing gekookt of rauw opgelegd mildert de gedachten builen. Dat brood zo nu oud is en hard geworden stelpt de buikvloed zo het gegeten wordt. Dat verse brood in water en zout geweekt verdrijft de chronische huiduitslag en littekens. Dat zetmeel gekookt en een brei daaruit gemaakt en gegeten is nuttig diegenen zo bloedspuwen. Tarwe kleef met honing en azijn gekookt en datzelfde water gegorgeld heelt de zwellingen der amandelen. Sextus Pompeius, een vorst in Spanje, heeft het podagra met tarwe geheeld deze gestalte: Hij is tot over die knieën in tarwe gezeten, dat heeft de voeten dermate uitgedroogd zodat hij zijn smarten wonderbaarlijke wijze kwijt is geworden. De naalden van de tarwe in water gekookt en omgeslagen zijn goed tot de breuken.

Von Samkraut. Cap. CCLII.

(A) Namen.

Samkraut würt in Gτiechischer spτaach Potamogeiton und Stachyites geheyssen, in Lateinischer Fontalis und Potamogeton, darumb das gern in wassern wechþt. Spicata würt sie derhalben genent, das sein blům und sam, wie ein âher gestalt seind.

Gestalt.

Samkraut hat einen runden langen stengel, mit vilen gleychen und gewerben, auþ denselbigen wachsen zarte styl, die seind mit grûnen blettern bekleydet, welche sich mit den blettern des roten Mangolts vergleichen, oder aller ding dem laub so in den Apotecken würdt Folium Jndi geheyssen, gleich seind, und schwimmen ein wenig im wasser empoτ. Seine blůmen seind leibfarb und geâhert, wie an den grossen Wegerich, die werden nachdem sie abfallen zů kleinen runden knôpfflin, darinn sein herter same verschlossen ist.

(B) Statt seiner wachsung.

Samkraut würt in dem stillen wassern und grâben gefunden.

Zeit.

Jm Hewmonat stoþt das Samkraut seine geâherte leibfarbe blůmen, und bτingt volgends seinen samen.

Die natur und complexion.

Samkraut ist kalter natur und trücknet, wie man sôlchs leichtlich auþ dem geschmack kan abnemen.

Krafft und würckung.

Das Samkraut zeücht zůsamen unnd kûlet wie das Weggraþ. Darumb wo es über die hitzigen, faulen, fliessenden, umb sich fressenden schâden gelegt würdt, heylet es dieselbigen. Das Samkraut gedôτret, in wein gesotten [645, 646](C) und getruncken, heylt die roten rhůr, und stellt den bauchfluþ. Jn summa, das Samkraut hat fast gleiche würckung wie das Weggraþ, die wir nach der leng an seinem oτt erzelet haben, ist demnach nit von nôten dieselben hie widerumb zů erholen. Und zwar es kan und mag ein yeglicher auþ den yetzangezogenen krefften und würckungen, leichtlich die andern bey sich selbs ermessen.

Van zwemkruid. Kapittel 252. (Potamogeton natans)

Namen.

Samkraut wordt in Griekse spraak Potamogeiton en Stachyites geheten, in Latijnse Fontalis en Potamogeton, daarom dat het graag in wateren groeit. Spicata wordt ze derhalve genoemd omdat zijn bloem en zaad zoals een aar gesteld zijn.

Gestalte.

Samkraut heeft een ronde lange stengel met vele leden en wervels, uit diezelfde groeien zachte stelen, die zijn met groene bladeren bekleed welke zich met de bladeren de rode biet vergelijken of alle dingen dat loof zo in de apotheken wordt Folium Indi geheten gelijk zijn en zwemmen een weinig in water voort. Zijn bloemen zijn lijfkleurig en geaard zoals aan de grote weegbree, die worden nadat ze afvallen tot kleine ronde knopjes waarin zijn hard zaad gesloten is.

Zijn groeiplaats.

Samkraut wordt in de stille wateren en sloten gevonden.

Tijd.

In juli stoot dat Samkraut zijn geaarde lijfkleurige bloemen en brengt vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Samkraut is koude natuur en droogt zoals men zulks licht uit de smaak kan afnemen.

Kracht en werking.

Dat Samkraut trekt tezamen en koelt zoals dat weggras. Daarom wanner het over de hete vuile, vloeiende, om zich vretende schaden gelegd wordt heelt het diezelfde. Dat Samkraut gedroogd, in wijn gekookt [645, 646] en gedronken heelt de rode loop en stelpt de buikvloed. In summa, dat Samkraut heeft vast gelijke werking zoals dat weggras die we in het lang aan zijn oord verhaald hebben, is daarna niet nodig diezelfde hier wederom te herhalen. En zeker het kan en mag iedereen uit de nu aangetoonde krachten en werkingen licht de andere bij zichzelf beoordelen.

Von Genszfůsz. Cap. CCLIII.

(A) Namen.

Genþfůþ oder Genþfûssel hat seinen namen daher, das seine bletter anzůsehen, seind foτmiert wie ein genþfůþ. Diþ gewechþ würt von ettlichen Schweinþtod, oder Sewtod geheyssen darumb, das die sew tôdt, so es von jnen gessen würt. Wie aber diþ kraut bey den alten geheyssen sey, unnd ob sie sôlchs auch erkant haben, kan ich diser zeit nit wissen.

Gestalt.

Genþfůþ hat einen stengel der ist elen hoch, mit holkelen underscheyden. Die bletter vergleichen sich etlicher massen mit dem laub der Judenkirsen, doch seind sie zů ringþumbher mit spitzigen kerfen auþgeschnitten, und ist demnach ein yedes blatt anzůsehen gestalt wie ein genþfůþ, daher es auch seinen namen hat, wie oben angezeygt. Die blůmen seind rotlecht, seer klein. Der samen zůsamen getrungen melbecht, wie an der wilden Molten. Die wurtzel ist krumb, mit vilen (B) anhangenden kleinen würtzelin.

Statt seiner wachsung.

Der Genþfûssel wechþt gern in den krautgârten, und auff dem feld, do man den mist hin pflegt zů schütten und legen.

Zeit.

Genþfůþ blüet fürnemlich im Bτachmonat, unnd bτingt nachmals seinen samen.

Die natur und complexion.

Das kraut Genþfûssel genent, kûlet im andern grad, on allen zweifel, wie der Nachtschatt.

(C) Krafft und würckung.

Genþfûssel ist ein schedlich und tôdtlich kraut den schweinen, wie voτmals auch ist angezeygt, dann welcher saw diþ kraut under die speiþ kompt, unnd sie darvon isset, můþ sterben. Jm leib des menschen hat es alle krafft und würckung wie der garten Nachtschatt, von welchem wir an seinem oτt wôllen schτeiben. Und ist zwar kein wunder, das ein kraut dem viech tôdtlich ist, aber dem menschen nit, dann widerumb seind auch ettliche den menschen tôdtlich, als Nieþwurtz und Wutzerling, die doch den Wachteln und Starnen untôdtlich seind, und jhτe speiþ, wie sôlchs Galenus an vilen oτten seiner schτifft anzeygt, und die tâglich erfarnuþ gibt. [647, 648, 649]

Van ganzenvoet. Kapittel 253. (Chenopodium rubrum)

Namen.

Ganzenvoet of ganzenvoeten heeft zijn naam vandaar dat zijn bladeren aan te zien zijn gevormd zoals een ganzenvoet. Dit gewas wordt van ettelijke zwijndood of zeugdood geheten daarom dat de zeugen doodt zo het van hen gegeten wordt. Hoe echter dit kruid bij de ouden geheten is en of ze zulks ook herkend hebben kan ik deze tijd niet weten.

Gestalte.

Ganzenvoet heeft een stengel die is ellenbogen hoog en met groeven onderscheiden. De bladeren vergelijken zich ettelijke mate met het loof der Jodenkersen, doch zijn ze rondom met spitse kerven uitgesneden en is daarnaar elke blad aan te zien gesteld zoals een ganzenvoet, vandaar het ook zijn naam heeft zoals boven aangetoond. De bloemen zijn roodachtig, zeer klein. De zaden tezamen gedrongen meelachtig zoals aan de wilde melde. De wortel is krom met vele aanhangende kleine worteltjes.

Zijn groeiplaats.

De ganzenvoet groeit graag in de kruidhof en op het veld daar men de mest heen pleegt te schudden en leggen.

Tijd.

Ganzenvoet bloeit voornamelijk in juni en brengt later zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Dat kruid ganzenvoet genoemd koelt in andere graad, zonder alle twijfel zoals de nachtschade.

Kracht en werking.

Ganzenvoet is een schadelijk en dodelijk kruid de zwijnen, zoals hiervoor ook is aangetoond, dan welke zeug dit kruid onder de spijs komt en ze daarvan eet moet sterven. In lijf der mensen heeft het alle kracht en werking zoals de hof nachtschade van welke we aan zijn oord willen schrijven. En is zeker geen wonder dat het ene kruid het vee dodelijk is, echter de mensen niet, dan wederom zijn ook ettelijke de mensen dodelijk zoals nieskruiden en scheerling die toch de kwartels en spreeuwen niet dodelijk zijn en hun spijs zoals zulks Galenus aan vele oorden zijn schrift aantoont en die dagelijks ervaring geeft. [647, 648, 649]

Von frembdem Petersilg. Cap. CCLIIII.

(A) Namen.

Das kraut so wir yetzund frembden Petersilg nennen, würt fast in allen Apotecken Amomum geheyssen, doch nit on grossen jrτthumb, dann sein gestalt gar nit reimpt auff die beschτeibung des Amomi bey dem Dioscoτide, und andern alten, sonder vil mehτ auff das kraut so sie Petroselinon und Apium saxatile, das ist, stein Effich, nennen, wie wir nach der leng sôlchs in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt.

(B) Gestalt.

Der frembd Petersilg ist mit stengeln, den ôbersten blettern, unnd den blůmen, dem Teütschen Petersilg gar gleich. Die unndersten bletter aber seind zůringþumbher zerschnitten, wie das laub am grossen Epffich, welchem sie auch etwas gleich seind, aber lenger, schmeler, und mehτ zůgespitzt. Der same ist dem Ammey samen so gleich, das man sie kaum von einander scheyden und erkennen mag. Doch ist der same dises gewechþ am geruch stercker, scharpff, und dem gewürtz am geruch seer gleich.

(C) Statt seiner wachsung.

Diser frembder Petersilg wechþt nit in unsern landen von sich selbs, sonder můþ in den gârten gepflantzt und auffgezogen werden. Der best Petersilien wechþt in Macedonia, in den hohen steinen und felsen.

Zeit.

Der frembd Petersilg blüet im Augstmonat, und bτingen nachmals seinen samen, von welchem er mag widerumb auffgezogen werden.

Die natur und complexion.

Diser frembder Petersilg ist warm und trucken im dτitten grad, wie man sôlchs auþ seinem geschmack, der do râþ und bitter ist, klârlich kan abnemen.

(D) Krafft und würckung.

Des frembden Petersilgen sam, der am meysten gebτaucht würt, treibt den harn, und bτingt den frawen jre zeit, so er in wasser oder wein gesotten und darnach getruncken würt. Er ist gůt zů den auff blâen des magens, und den grimmen, item weetagen der nieren unnd blasen, gedachter gestalt gebτaucht. Die schwangern frawen sollen disen samen nit jnnemen. Gleiche krafft unnd würckung mit dem samen, hat auch das kraut und die wurtzel, doch ist dieselbig etwas geringer und swecher.

Van vreemde peterselie. Kapittel 254.

(Bubon, Athamanta macedonicum)

Namen.

Dat kruid zo we nu vreemde peterselie noemen wordt vast in alle apotheken Amomum geheten, doch niet zonder grote dwaling, dan zijn gestalte geheel niet rijmt op de beschrijving van de Amomi bij Dioscorides en andere ouden, maar veel meer op dat kruid zo ze Petroselinon en Apium saxatile, dat is steen eppe noemen zoals we in het lang zulks in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

Vorm.

De vreemde peterselie is met stengels, de bovenste bladeren en de bloemen de Duitse Peterselie erg gelijk. De onderste bladeren echter zijn rondom ingesneden zoals dat loof aan grote eppe welke ze ook wat gelijk zijn, echter langer, smaller en meer toegespitst. Dat zaad is de Ammi zaden zo gelijk zodat men ze nauwelijks van elkaar scheiden en herkennen mag. Doch is het zaad van dit gewas aan reuk sterker, scherp en de specerijen aan reuk zeer gelijk.

Zijn groeiplaats.

Deze vreemde peterselie groeit niet in onze landen van zichzelf, maar moet in de hof geplant en opgeteeld worden. De beste peterselie groeit in Macedonië in de hoge stenen en rotsen.

Tijd.

De vreemde peterselie bloeit in augustus en brengt later zijn zaden van welke het mag wederom opgeteeld worden.

De natuur en samengesteldheid.

Deze vreemde peterselie is warm en droog in derde graad zoals men zulks uit zijn smaak die daar vurig en bitter is duidelijk kan afnemen.

Kracht en werking.

Dat vreemde peterselie zaad, dat het meeste gebruikt wordt, drijft de plas en brengt de vrouwen hun tijd zo het in water of wijn gekookt en daarna gedronken wordt. Het is goed tot het opblazen van de maag en het grommen, item pijnen der nieren en blaas, gedachte gestalte gebruikt. De zwangere vrouwen zullen deze zaden niet innemen. Gelijke kracht en werking met de zaden heeft ook dat kruid en de wortel, doch is diezelfde wat geringer en zwakker.

Von Rosen. Cap. CCLV.

(A) Namen.

Rosen werden in Gτiechischer zungen Rhodon, in Lateinischer Rosa genent, welcher name in den Apotecken biþ auff den heütigen tag bliben ist. Warumb aber die Rosen bey den Gτiechen jhτen namen überkommen haben, ist im Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt.

Geschlecht.

Der Rosen seind zweyerley geschlecht fürnemlich, zam und wild. Der zamen so man in den gârten pflantzt, seind auch zweyerley, weiþ und rot: und derselben auch zweyerley, gefüllt und ungefült. Die wilden Rosen haben auch jr sonderliche namen, dann bey den Gτiechen heyssen sie Cynoτhodon, in Lateinischer spτach [649, 650, 651] (B) canina Rosa, und bey ettlichen Heydτosen und Hagenbutten. Wir haben beyderley geschlecht under einer foτm des gemâls begriffen.

Gestalt.

Die zamen Rosen haben růten oder âst mit bτaunen mâlern bespτengt, voller dôτn. Die bletter seind schwartzgrûn, rauch, und zů ringþumbher zerkerfft wie ein sâg. Ehe und sie blüen, kommen herfür die runden knôpff, wie büchsen gestalt, dieselben thůn sich langsam auff, biþ zů letzt die gantzen Rosen herauþ schlieffen, die haben in der mitte gelbe hârlin, und darauff kleine kôpfflin, welche jr blůmen genent werden. Die wurtzel ist holtzecht. Die wilden Rosen seind den zamen mit růten, âst und blettern gleich. Die blůmen aber oder Rosen seind alle ungefüllt. Nach abfallung der Rosen bτingen sie runde, langlechte frücht, die seind erstlich grûn, darnach schôn rot, werden an etlichen oτten Butzhagen, Arþkützlin (C) und mit andern namen mehτ genent. Es wechþt auch an disen wilden Rosen ein harig gewechþ, das etlich schlaafôpffel nennen, welches man in ettlichen Apotecken für Bedagar auff Arabisch geheyssen, doch nit on jrthumb, bτaucht.

Statt irer wachsung.

Die zamen Rosen wachsen allenthalben in gârten dahin sie gepflantzt werden. Die wilden findt man hin und wider auff dem feld, und in den hecken.

Zeit.

Die Rosen seind die letzst blům under denen so im frûling oder Lentzen herfür kommen, unnd vergeen auch bald. Blüen aber im Bτachmonat, zů welcher zeit mans samlen soll.

(D) Die natur und complexion.

Die Rosen haben ein vermischte substantz, dann sie zum teyl einer wâsserigen, warmen, zum teyl auch einer zůsamen ziehenden substantz seind. Die blůmen ziehen mehτ zûsamen, darumb sie auch mehτ trücknen.

Krafft und würckung.

Die Rosen kûlen und ziehen zůsamen, aber vil mehτ so sie dürτ seind. Weil die bletter noch frisch seind, soll man das weiþ mit eim scherlin darvon schneiden, darnach das überig in einem môτsel im schatten stossen biþ das der safft so herauþ geet dick würt, und denselben zů dem tâglichen bτauch behalten. Man mag auch die bletter am schatten dôτren, doch das mans offt umbwende, dann sie sonst schmutzig werden. Wann man die dürτen Rosen in wein seudt, und darnach auþtruckt, so ist derselbig safft dienstlich zů den weetagen des haupts, der augen, ohτen, des zânfleysch, affters, der dârm, und můter, mit einem federlin (E) angestrichen, oder im mund gehalten, oder darinn als ein clystier gethon. Die Rosen dermassen gesotten, und nit auþgetruckt, übergelegt, legen und miltern die hitz so sich umb die leber, oder das miltz ereyget, verzeren die überige feüchtigkeyt des magens, und heylen das rotlauff. Die Rosen gedôτt, zů pulver gestossen und in die wunden gestrewt, heylen dieselben. Das gelb in den Rosen gedôτrt und in das feücht zanfleysch gethon, trücknet dasselbig krefftiglich. Die knôpff gedôτrt und gepulvert, in rotem wein getruncken, stellen den bauchfluþ, und das blůtspeien. Die Rosen übergelegt, bτingen den schlaaf. Jn wein oder wasser gesotten und getruncken, stellen sie der frawen zeit, in sonderheyt aber den weissen fluþ, und das blůtspeien. Rosen zucker krefftiget seer den magen, die leber, und ist gůt zů den hitzigen febern. Die wilden Rosen gedôτrt, zů pulver gestossen und mit Beren schmaltz vermischt angestrichen, verhindert das einem das har nit auþfelt. Die frucht, und der harig schlaafapffel gedôτrt, zů pulver gestossen und getruncken, treiben den harn und lendenstein. [652]

Van rozen. Kapittel. 255.

Namen.

Rozen worden in Griekse tong Rhodon, in Latijnse Rosa genoemd welke naam in de apotheken tot op de huidige dag gebleven is. Waarom echter de rozen bij de Grieken hun namen overkomen hebben is in Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

Geslacht.

Van de rozen zijn twee geslachten voornamelijk, tam en wild. De tamme zo men in de hof plant zijn ook twee, wit en rood: en van die ook twee, gevuld en ongevuld. (Rosa rubiginosa) De wilden rozen hebben ook hun bijzondere namen, dan bij de Grieken heten ze Cynorhodon, in Latijnse spraak [649, 650, 651] canina Rosa en bij ettelijke heide rozen en Hagenbutten. (Rosa canina) We hebben beide geslachten onder een vorm van de tekening begrepen.

Gestalte.

De tamme rozen hebben roeden of takken met bruine vlekken gesprengd, vol doorns. De bladeren zijn zwartgroen, ruw en rondom gekerfd zoals een zaag. Eer en ze bloeien komen voort die ronde knoppen zoals busjes gesteld, diezelfde doen zich langzaam open totdat tenslotte de ganse rozen eruit sluipen, die hebben in het midden gele hartjes en daarop kleine kopjes welke hun bloemen genoemd worden. De wortel is houtachtig. De wilden rozen zijn de tamme met roeden, takken en bladeren gelijk. De bloemen echter of rozen zijn alle ongevuld. Na afvallen der rozen brengen ze ronde, langachtige vruchten, die zijn eerst groen, daarna schoon rood, worden aan ettelijke oorden Butzhagen, Arþkützlin en met andere namen meer genoemd. Er groeit ook aan deze wilden rozen een harig gewas dat ettelijke slaapappel noemen welke men in ettelijke apotheken voor beduagar op Arabisch heten, doch niet zonder dwaling gebruikt.

Hun groeiplaats.

De tamme rozen groeien overal in hof daarheen ze geplant worden. De wilden vindt men her en der op het veld en in de hagen.

Tijd.

De rozen zijn de laatste bloem onder diegene zo in voorjaar of lente voortkomen en vergaan ook gauw. Bloeien echter in juni in welke tijd men het verzamelen zal.

De natuur en samengesteldheid.

De rozen hebben een vermengde substantie, dan ze voor een deel een waterige, warme, voor een deel ook een tezamen trekkende substantie zijn. De bloemen trekken meer tezamen, daarom ze ook meer drogen.

Kracht en werking.

De rozen verkoelen en trekken tezamen, echter veel meer zo ze dor zijn. Terwijl de bladeren noch fris zijn zal men dat witte met een schaartje daarvan snijden, daarna dat overige in een morzel in schaduw stoten totdat het sap zo eruit gaat dik wordt en diezelfde tot het dagelijkse gebruik behouden. Men mag ook de bladeren aan schaduw drogen, doch dat men het vaak omdraait, dan ze anders smerig worden. Wanneer men de dorre rozen in wijn ziedt en daarna uitdrukt dan is datzelfde sap dienstig tot de hoofdpijnen, de ogen, oren, dat tandvlees, achterste, de darm en baarmoeder, met een veertje aangestreken of in mond gehouden of daarin als een klysma gedaan. De rozen dermate gekookt en niet uitgedrukt opgelegd leggen en milderen de hitte zo zich om de lever of de milt vertoont, verteren de overige vochtigheid der maag en helen de rode huiduitslag. De rozen gedord, tot poeder gestoten en in de wonden gestrooid helen diezelfde. Dat gele in de rozen gedord en in dat vochtige tandvlees gedaan droogt datzelfde krachtig. De knoppen gedord en gepoederd, in rode wijn gedronken stelpen de buikvloed en dat bloedspuwen. De rozen opgelegd brengen de slaap. In wijn of water gekookt en gedronken stelpen ze de vrouwen tijd en vooral echter de witte vloed en dat bloedspuwen. Rozen suiker bekrachtigt zeer de maag, de lever en is goed tot de hete koortsen. De wilden rozen gedord, tot poeder gestoten en met berenvet vermengt aangestreken verhindert dat bij een dat haar niet uitvalt. De vrucht en de harige slaapappel gedord, tot poeder gestoten en gedronken drijven de plas en lendensteen. [652]

Von Rhettich. Cap. CCLVI.

(A) Namen.

Rhettich würt von den Gτiechen Rhaphanos und Rhaphanis geheyssen, von den Lateinischen Raphanus, Radix, und Radicula. Warumb aber der Rhettich mit disen namen sey genent woτden, haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Geschlecht.

Der Rhettichs seind fürnemlich zwey geschlecht, zam und wild. Des zamen, welcher in den Apotecken würdt Raphanus minoτ geheyssen, seind auch zweyerley geschlecht, dann ettlich haben gantz runde wurtzeln, das seind die gemeinen Rhettich. Die andern aber seer lang, etwan einer elen ungevârlich, am geschmack sûsser unnd milter dann die runden. Seind sonst einander gleich.

Der wild Rhettich, welcher von dem Latein her Armoτacia, Meerτhettich (B) unnd Kren genent würdt. Jn den Apotecken Radix unnd Raphanus maioτ, von den blettern die seer bτeyt unnd groþ an disem geschlecht seind. Oder von des wegen, das er vil scherpffer und râsser am geschmack ist weder der zam.

Gestalt.

Der zam Rhettich hat nur ein stammen oder stengel, wie ein baum, der hat vil zincken, die tragen bletter dem Rûbenkraut nit ungleich, die seind zerschnitten, und zů ringþumbher zerkerfft, mit rauhen ecken. Die blůmen seind schneeweiþ, darauþ werden hole runde schotten, die seind voτnen spitzig, inwendig mit geelbτaunen rundem samen auþgefüllt. Die wurtzel ist rund oder lang, wie die Rûben. Der Meerτhettich stoþt auþ seiner wurtzel dicke stengel, ettlich zwo elen lang und rundiert. Die bletter, so sie volkommen werden, seind den Pfefferkraut blettern (C) nit unânlich, doch grôsser und bτeyter, zů ringþumbher zerkerfft wie ein sâg. An den gipffeln der stengel werden gantz dτausselechte dolden, mit seer kleinen knôpfflin, die thůn sich auff, und werden zů kleinen weissen blûmlin, welche so sie widerumb abfallen, wachsen seer kleine schôttlin hernach, nit grôsser weder des Besemkrauts. Die wurtzel ist schmal, lang, eins scharpffen geschmacks auff der zungen.

Statt irer wachsung.

Der zam Rhettich wechþt in gârten dahin er gepflantzt würt. Er will aber ein feyþt erdtrich haben. Der Meerτhettich wechþt zů zeiten von sich selbs on pflantzung in den wisen, als umb Tübingen würt sein vil auff der Pfaffenwisen genent gefunden. Er würt auch in den gârten gezilet, unnd derselbig ist ein wenig milter und besser, der wart und pflantzung halben.

(D) Zeit.

Die Rhettich künden wol kellte leiden, darumb sie zů aller zeit môgen gesamlet werden. Blüen im Bτachmonat.

Die natur und complexion.

Der zam Rhettich ist warm im dτitten grad, trucken im andern. Der Meerrhettich ist in beyden krefftiger. Und der same ist vil krefftiger weder das kraut.

Krafft und würckung.

Der zam Rhettich macht blâst und wind. Jst wol dem mund etwas angenem, aber dem magen schedlich. Er macht kôpeln oder auffstossen, unnd treibt den harn. Erweycht den bauch. So er nach dem essen genommen würt, hilfft er zů der auþteylung der speiþ in die glider. Voτ dem essen genommen, ist er nützlich denen so undewen wôllen. Er scherpfft die sinn. Jn wasser gesotten und hônig [653, 654, 655] (E) darzů gethon, bekompt er wol dem langwirigen hůsten, zerteylet den zâhen schleim so umb die bτust sich hat angelegt, ettlich tag getruncken. Die rind vom Rhettich gestossen, und mit Oxymelite in den Apotecken geheyssen, jngenommen, macht speien und kotzen. Er ist den wassersüchtigen gůt. Ubergelegt bekompt er wol den miltzsüchtigen. Mit hônig vermischt heylet er die umb sich fressende schâden. Er verzert auch das undergerunnen blůt. Er ist gůt denen so von natern gestochen seind. Er macht har wachsen. Mit Radten meel und hônig vermengt, vertreibt er allerley mâler und flecken under dem angesicht. Er bekompt wol denen so tôdtlich pfifferling gessen haben. Rhettich samen macht speien, und treibt den harn. Mit essig getruncken, macht er das miltz kleiner. So der sam in Oxymel geheyssen gekocht würt, ist er denen so ein hals geschwâr haben gegurgelt fast nützlich. Der Rhettich ist schwerlich zů verduwen, darumb irτen die seer so den Rhettich nach dem nachtmal diser uτsach halben essen, das er die dewung sol stercken, dieweil er si vil mehτ verhindert. Der Rhettich in wasser gesotten und moτgens nûchter getruncken, zermalt den stein, und treibt denselben auþ. Rhettich somen gedôτrt und mit hônig vermischt, ist gůt wider das gifft. So man Rhettich auff einen scoτpion legt, so stirbt er. Der Rhettich vertreibt die schwartzen mâler und flecken am leib, so sie damit geriben werden. Der Meerrhettich treibt den harn seer. Es würt aber sonst sein wurtzel seer in der kuchen gebτaucht an etlichen oτten, dann man hennen und ander fleysch darbey kocht. Man pflegt auch gedachte wurtzel klein zerschneiden, darnach stossen, und mit saltz und essig abbereyten, zů eim salsament zů fisch und fleysch zůgebτauchen.

Van radijs. Kapittel 256.

Namen.

Radijs wordt van de Grieken Rhaphanos en Rhaphanis geheten, van de Latijnen Raphanus, Radix en Radicula. Waarom echter de radijs met deze namen is genoemd geworden hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de radijzen zijn voornamelijk twee geslachten, tam en wild. De tamme welke in de apotheken wordt Raphanus minor geheten zijn ook twee geslachten, dan ettelijke hebben gans ronde wortels, dat zijn de gewone radijzen. De andere echter zeer lang, ongeveer een elleboog ongeveer, aan smaak zoeter en milder dan de ronde. Zijn verder elkaar gelijk. (Raphanus sativus)

De wilde radijs welke vanuit het Latijn Armoracia, zeeradijs en Kren genoemd wordt. In de apotheken Radix en Raphanus maior, van de bladeren die zeer breed en groot aan dit geslacht zijn. Of vanwege dat het veel scherper en zuurder aan smaak is dan de tamme. (Armoracia rusticana)

Gestalte.

De tamme radijs heeft maar een stam of stengel zoals een boom, die heeft veel scheuten en die dragen bladeren dat rapenkruid niet ongelijk, die zijn ingesneden en rondom gekerfd met ruwe kanten. De bloemen zijn sneeuwwit, daaruit worden holle ronde schotten, die zijn van voren spits, inwendig met geelbruine ronde zaden opgevuld. De wortel is rond of lang zoals de rapen. De mierikswortel stoot uit zijn wortel dikke stengels ettelijke twee ellenbogen lang en rondachtig. De bladeren zo ze volkomen worden zijn de peperkruid bladeren niet ongelijk, doch groter en breder, rondom gekerfd zoals een zaag. Aan de topjes der stengel worden gans bossige spruiten met zeer kleine knopjes, die doen zich open en worden tot kleine witte bloempjes welke zo ze wederom afvallen groeien zeer kleine schotjes erna, niet groter dan het bezemkruid. De wortel is smal, lang, een scherpe smaak op de tong.

Hun groeiplaats.

De tamme radijs groeit in hof waarheen het geplant wordt. Het wil echter een vet aardrijk hebben. De mierikswortel groeit soms van zichzelf zonder planting in de weiden zoals om Tubingen wordt het veel op de Pfaffenwisen genoemd gevonden. Het wordt ook in de hof geteeld en datzelfde is een weinig milder en beter, vanwege de verzorging en planting.

Tijd.

De radijs kan goed koude leiden, daarom ze in alle tijden mogen verzameld worden. Bloeien in juni.

De natuur en samengesteldheid.

De tamme radijs is warm in derde graad, droog in andere. De zeeradijs is in beide krachtiger. En het zaad is veel krachtiger dan dat kruid.

Kracht en werking.

De tamme radijs maakt opblazingen en wind. Is wel de mond wat aangenaam, echter de maag schadelijk. Het maakt braken of opstoten en drijft de plas. Weekt de buik. Zo het na het eten genomen wordt helpt het tot de uitdeling der spijs in de leden. Voor het eten genomen is het nuttig diegenen zo opduwen willen. Het scherpt de geest. In water gekookt en honing [653, 654, 655] daartoe gedaan bekomt het goed de langdurige hoest, verdeelt de taaie slijm zo om de borst zich heeft gelegd, ettelijke dagen gedronken. De bast van radijs gestoten en met oxymel in de apotheken geheten ingenomen maakt spuwen en kotsen. Het is de waterzuchtige goed. Opgelegd bekomt het goed de miltzieken. Met honing vermengt heelt het de om zich vretende schaden. Het verteert ook dat onderhuids gestolde bloed. Het is goed diegenen zo van adder gestoken zijn. Het maakt haar groeien. Met korenroosmeel en honing vermengt verdrijft het allerlei plekken en vlekken onder het aangezicht. Het bekomt goed diegenen zo dodelijke paddenstoel gegeten hebben. Radijszaden maken spuwen en drijven de plas. Met azijn gedronken maakt het de milt kleiner. Zo het zaad in oxymel geheten gekookt wordt is het diegenen zo een hals zweer hebben gegorgeld vast nuttig. De radijs is zwaar te verduwen, daarom dwalen die zeer zo de radijs na het nachtmaal vanwege deze oorzaak eten dat het de verduwen zal versterken omdat het ze veel meer verhindert. De radijs in water gekookt en ‘s morgens nuchter gedronken vermaalt de steen en drijft diezelfde uit. Radijs zaden gedord en met honing vermengt is goed tegen dat gif. Zo men radijs op een schorpioenen legt dan sterft het. De radijs verdrijft de zwarte plekken en vlekken aan lijf zo ze daarmee gewreven worden. De zeeradijs drijft de plas zeer. Het wordt echter verder zijn wortel zeer in de keuken gebruikt aan ettelijke oorden, dan men hennen en ander vlees daarbij kookt. Men pleegt ook gedachte wortel klein te snijden, daarna stoten en met zout en azijn af te bereiden tot een saus bij vis en vlees te gebruiken.

Von S. Johans beerlin. Cap. CCLVII.

(A) Namen.

Sant Johans beerlin oder treüblin werden auþ keiner andern uτsachen also genent, weder das sie umb S. Johans des Teüffers tag reiff und zeitig werden. Jn den Apotecken haben die einen Arabischen behalten, und werden Ribes geheyssen. Ob aber diþ gewechþ auch den Gτiechen sey bekant gewesen, kan ich noch nit wissen.

Gestalt.

S. Johans beerlin ist ein staud der hat vil bτaunen âstlin, die haben keinen doτn. Seine bletter seind dem kleinen Reben laub gleich. Die blůmen seind bleichgeel, unnd hat ein yedes blûmlin fünff blettlin underscheydlich zerteylt. Seine frücht seind kleine beerlin, erstlich grûn, darnach wann sie zeitig werden gantz rot, hangen an seer langen stylen herab.

(B) Statt seiner wachsung.

Diser staud würt allenthalben in den gârten gezilet, nit allein zů einem nütz, sonder auch zů einer zier.

Zeit.

Diser staud bτingt seine blůmen im Meyen, die frucht ungevârlich umb S. Johans des Teüffers tag, wie voτmals ist angezeygt, und im Hewmonat.

Die natur und complexion.

Diþ gewechþ ist kalt und trucken im andern grad, dann es seer zůsamen zeücht.

Krafft und würckung.

Die S. Johans beerlin kûlen den hitzigen magen, leschen den durst, in son- [656, 657] (C) derheyt deren so mit dem feber beladen seind. Sie vertreiben allen unwillen zů dem essen, und bτingen die begird zů demselbigen widerumb. Sie stellen allerley bauchflüþ, und die roten rhůr. Dise beerlin krefftigen den magen, und stillen das speien und kotzen. Sie verhûten auch das die scharpffe gall den dârmen nitt schade noch serig mach. Sie legen die überige hitz so im geblût ist. Darumb sol man jren safft vleissig samlen, unnd mit zucker jnmachen, darmit man jhn das gantz jar môge gebτauchen, wie dan auch die Apotecker thůn.

Van St. Johannes besjes. Kapittel 257.

(Ribes rubrum)

Namen.

Sint Johannes besjes of druifjes worden uit geen andere oorzaken alzo genoemd dan dat ze om St. Johannes de Dopers dag rijpen en rijp worden. In de apotheken hebben die een Arabische behouden en worden Ribes geheten. Of echter dit gewas ook de Grieken is bekend geweest kan ik noch niet weten.

Gestalte.

St. Johannes besje is een heester die heeft veel bruine takjes, die hebben geen dorens. Zijn bladeren zijn de kleine druivenloof gelijk. De bloemen zijn bleekgeel en heeft elk bloempje vijf blaadjes apart verdeeld. Zijn vruchten zijn kleine besjes, eerst groen, daarna wanneer ze rijp worden gans rood, hangen aan zeer lange stelen af.

Zijn groeiplaats.

Deze heester wordt overal in de hof geteeld, niet alleen tot een nut, maar ook tot een sier.

Tijd.

Deze heester brengt zijn bloemen in mei, de vrucht ongeveer om St. Johannes des Dopers dag zoals hiervoor is aangetoond en in juli.

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas is koud en droog in andere graad, dan het zeer tezamen trekt.

Kracht en werking.

De St. Johannes besjes verkoelen de hete maag, lessen de dorst, en [656, 657] vooral diegenen zo met de koorts beladen zijn. Ze verdrijven allen onwil tot het eten en brengen de begeerte tot dezelfde wederom. Ze stelpen allerlei buikvloed en de rodeloop. Deze besjes bekrachtigen de maag en stillen dat spuwen en kotsen. Ze verhoeden ook dat de scherpe gal de darmen niet beschadigt noch bezeerd maakt. Ze leggen de overige hitte zo in bloed is. Daarom zal men zijn sap vlijtig verzamelen en met suiker inmaken waarmee men het dat ganse jaar mag gebruiken zoals dan ook de apothekers doen.

Von Rosenwurtz. Cap. CCLVIII.

(A) Namen.

Rosenwurtz mag zů Latein Rosata radix genennt werden. Ist den Apoteckern unbekant, und bey jhnen in keinen bτauch. Hat jhτen namen daher, das die wurtzel reucht, so sie zerτiben oder zerstossen würt, als ein Roþ.

Gestalt.

Rosenwurtz gewindt vil stengel, mit feyþten blettern zů beyden seiten geziert, die vergleichen sich den blettern am Wundtkraut weible, doch ein wenig schmeler, und am ôbersten teyl zerkerfft. Sie gewindt auch blůmen, welche sie zů der zeit do ichs hab lassen malen, noch nit gehabt, derhalben sie seind auþgelassen woτden. Seind an der farb geel unnd gestirnt wie an der kleinen Hauþwurtz mennle. Die wurtzel ist dick mit vilen zaseln, am geschmack herb, wie Dτackenwurtz. Darumb kan sie Rhodia radix von den alten genent, wiewol ich erstlich sôlches von ettlichen beredt war, nit sein, wie wir hernach wôllen anzeygen.

(B) Statt seiner wachsung.

Die Rosenwurtz wechþt fürnemlich in ôsterτeich unnd Ungern, würt aber yetzund bey uns auch in gârten gepflantzt.

Zeit.

Die Rosenwurtz blüet zeitlich, nemlichen im Meyen. Die wurtzel aber soll gegen dem Herbst gegraben werden.

Die natur und complexion.

Die Rosenwurtz, wie voτmals angezeygt, ist herb, darumb můþ sie kalter und truckner natur sein. Mag demnach nit Rhodia radix genent werden, dann dieselbige ist nach anzeygung Galeni warm im andern grad, und einer subtilen substantz. Hergegen die unser hat ein grobe jrdische substantz, dieweil sie am geschmack herb ist.

(C) Krafft und würckung.

Die Rosenwurtz oder Rhodia radix der alten verzert und zerteylt, legt den weetagen des haupts, mit rosenôl vermischt zerstossen und über die stirn unnd schlâff geschlagen, wie sôlchs Dioscoτides anzeygt. Unser Rosata radix oder Rosenwurtz stellt der frawen kranckheyt, treibt hindersich die geschwulst, legt die hitz, und in summa, hat fast alle würckung wie die Dτackenwurtz, darvon wir oben gnůgsam geschτiben haben. Das wir aber etwan haben gehalten es sey Rhodia radix, ist darumb geschehen, das ich die wurtzel nit hab dürffen auþgraben und versůchen, von des gemâls wegen, und das ich erwartet ob sie blůmen bτingen wolt, das sie doch im ersten jar nit gethon hat, sonder erst im andern, do ich der sterbender leüff halben nit hab môgen anheymisch sein. Het ich aber die wurtzel versůcht, wolt ich jrthumb bald gespürt haben. [658, 659, 660]

Van rozenkruid. Kapittel 258. (Rhodiola rosea of vroeger Sedum rhodiola)

Namen.

Rozenkruid mag in Latijn Rosata radix genoemd worden. Is de apothekers onbekend en bij hen in geen gebruik. Heeft zijn naam vandaar dat de wortel ruikt zo het gewreven of gestoten wordt als een roos.

Gestalte.

Rozenkruid gewint veel stengels met vette bladeren aan beide zijden gesierd, die vergelijken zich de bladeren aan Sedum wijfje, doch een weinig smaller en aan bovenste deel gekerfd. Ze gewint ook bloemen welke ze tot de tijd daar ik het heb laten schilderen noch niet gehad, derhalve ze zijn uitgelaten geworden. Zijn aan de verf geel en gesterd zoals aan de kleine huislook mannetje. De wortel is dik met vele vezels, aan smaak wrang zoals de lis. Daarom kan ze Rhodia radix van de ouden genoemd, hoewel ik eerst zulks van ettelijke besproken was, niet zijn zoals we hierna willen aantonen.

Zijn groeiplaats.

Dat rozenkruid groeit voornamelijk in Oostenrijk en Hongarije, wordt echter nu bij ons ook in hof geplant.

Tijd.

Dat rozenkruid bloeit op tijd, namelijk in mei. De wortel echter zal tegen de herfst gegraven worden.

De natuur en samengesteldheid.

Dat rozenkruid, zoals hiervoor aangetoond, is wrang, daarom moet ze koude en droge natuur zijn. Mag daarnaar niet Rhodia radix genoemd worden, dan diezelfde is naar aantonen van Galenus warm in andere graad en een subtiele substantie. Daartegen de onze heeft een grove aardse substantie omdat ze aan smaak wrang is.

Kracht en werking.

Dat rozenkruid of Rhodia radix der ouden verteert en verdeelt, legt de hoofdpijnen met rozenolie vermengt gestoten en over dat voorhoofd en slaap geslagen zoals zulks Dioscorides aantoont. Onze Rosata radix of rozenkruid stelpt de vrouwen ziekte, drijft terug de zwellingen, legt die hitte en in summa, heeft vast alle werking zoals de lis waarvan we boven voldoende geschreven hebben. Dat we het echter wat hebben gehouden het is Rhodia radix is daarom geschied omdat ik de wortel niet heb durven uitgraven en verzoeken vanwege de tekening en dat ik gewacht hen of ze bloemen brengen wilde dat ze doch in eerste jaar niet gedaan heeft, maar eerst in andere daar ik vanwege stervende lieden niet heb mogen bij zijn. Had ik echter de wortel verzocht zout ik de dwaling gauw opgespoord hebben. [658, 659, 660]

Von Maioτan. Cap. CCLX.

(A) Namen.

Maioτan oder Meiron würdt in Gτiechischer spτaach Sampsychon und Amaracon genent, zů Latein Maioτana und Amaracus. Die Apotecker haben den namen Maioτana behalten.

Gestalt.

Maioτan ist ein fast zart kraut mit vilen bτaunen âstlin, hat zarte kleyne blettlin, nit über eins pfennigs bτeyt, dunckel, âschenfarb grûn, lind und weych, eins seer lieblichen geruchs. Zwüschen den blettlin gegen dem gipffel der âstlin und stengelin gewindt er seer kleine weisse blûmlin, so sie abfallen bτingt er seinen gar kleinen bτaunen samen in runden bôllin. Sein wurtzel ist holtzecht, schwartzlecht, mit vilen zaseln.

(B) Statt seiner wachsung.

Maioτan würt allenthalben in scherben und wurtzgârten gezilet. Er will aber schatten haben, und offt begossen werden, darzů begert er mist.

Zeit.

Maioτan ist ein recht summerkraut, mag keinen frost leiden, darumb er gegen dem winter můþ auþgesetzt, und in warmen kellern behalten werden. Blüet fast den gantzen summer.

Die natur und complexion.

Maioτan ist warm und trucken im dτitten grad, und einer subtilen substantz.

(C) Krafft und würckung.

Maioτan kraut in weissem wein gesotten, ist nütz getruncken denen so anfahen wassersüchtig zů werden. Treibt, also genützt, den harn, unnd lindert das grimmen im leib. Meiron kraut gedôτrt, zů pulver gestossen, mit hônig vermengt unnd übergelegt, verzert das undergerunnen blůt. Ein zâpfflin auþ Maioτan gemacht und in die můter gethon, bτingt den frawen jre blôdigkeyt. Maioτan mit saltz und essig vermischt übergeschlagen, ist gůt denen so von den scoτpion gestochen seind. Ein pflaster auþ wachþ und Maioτan gemacht und übergelecht, richtet widerumb jn die verτuckte glider. Dergleichen gebτaucht, verzert er allerley geschwulst so von kelte kompt. Maioτan in die nasen gethon, macht niesen. Sein safft dermassen gebτaucht, reyniget das hirn. Auff die zungen gestrichen, bτingt er die spτaach widerumb, sterckt das hirn und die gedechtnuþ.

Van majoraan. Kapittel 260. (Origanum majorana)

Namen.

Majoraan of Meiron wordt in Griekse spraak Sampsychon en Amaracon genoemd, in Latijn Majorana en Amaracus. De apothekers hebben de naam Majorana behouden.

Gestalte.

Majoraan is een erg zacht kruid met vele bruine takjes, heeft zachte kleine blaadjes niet over een penning breed, donker, askleurig groen, zacht en week, een zeer lieflijke reuk. Tussen de blaadjes tegen de top der takjes en stengeltjes gewint het zeer kleine witte bloempjes en zo ze afvallen brengt het zijn erg kleine bruine zaden in ronde bolletjes. Zijn wortel is houtachtig, zwartachtig en met vele vezels.

Zijn groeiplaats.

Majoraan wordt overal in potten en kruidhof geteeld. Het wil echter schaduw hebben en vaak begoten worden, daartoe begeert het mest.

Tijd.

Majoraan is een recht zomerkruid, mag geen vorst leiden, daarom het tegen de winter moet uitgeplant en in warme kelders behouden worden. Bloeit vast de ganse zomer.

De natuur en samengesteldheid.

Majoraan is warm en droog in derde graad en een subtiele substantie.

Kracht en werking.

Majoraan kruid in witte wijn gekookt is nuttig gedronken diegenen zo aanvangen waterzuchtig te worden. Drijft alzo genuttigd de plas en verzacht dat grommen in lijf. Majoraan kruid gedord en tot poeder gestoten, met honing vermengt en opgelegd verteert dat onderhuids gestolde bloed. Een klysma uit majoraan gemaakt en in de baarmoeder gedaan brengt de vrouwen hun bloederigheid. Majoraan met zout en azijn vermengt omgeslagen is goed diegenen zo van de schorpioenen gestoken zijn. Een pleister uit was en majoraan gemaakt en opgelegd richt wederom in de verrekte leden. Dergelijke gebruikt verteert het allerlei zwellingen zo van koudheid komen. Majoraan in de neus gedaan maakt niezen. Zijn sap dermate gebruikt reinigt de hersens. Op de tong gestreken brengt het de spraak wederom, versterkt de hersens en de gedachtenis.

Von Spinat. Cap. CCLXI.

(A) Namen.

Spinat oder Spenet würdt auch Bynetsch genent von ettlichen, ist den alten nit bekant gewesen, oder ja von jhnen nit beschτiben woτden, sonder allein von den letzsten Gτiechen so geschτiben haben Spanachia geheyssen. Jn Lateinischer spτach ist er Spinacea und Spinaceum olus genent woτden. Auff Arabisch Hispa- [664, 665] (B) nach, das ist sovil gesagt, als Hispanisch kraut, villeicht darumb, das es auþ Hispania erstlich in ander nation ist gebτacht woτden. Uτsach anderer namen haben wir nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Spinat hat einen runden stengel, von unden auff ein wenig bτaunrot, der ist gemeinlich einer elen hoch, zů zeiten hôher, inwendig hol, der würdt erstlich mit weychen melbechten oder schmutzigen, und dτeyspitzigen blettern bekleydt. Dieselbigen werden nachvolgends den Wegwarten blettern gleich, unnd am end gegen den stylen auþgeschnitten zü beyden seiten, mit zweyen spitzigen ohτen. Zwüschen den flûgeln der stengel unnd blettern wechþt der stechend same, ye sechs oder siben neben einander getrungen, ein yedes sâmlin für sich selbs ist ein wenig bτeyt mit zweyen spitzigen dôτlin. Am gipffel der stengel gewint es seine (C) blůmen wie die trauben zůsamen getrungen. Die wurtzel ist lang, schmal, mit kleinen fâþlin, an der farb geel.

Statt seiner wachsung.

Spinat bedarff kein sonders erdtrich darinn er gesâet werde, sonder wechþt allenthalben, würt auch von yederman gezilet umb der kuchen willen, wie der Mangolt.

Zeit.

Bynetsch würt im jar zwey mal gesâet, gegen dem frûling im Mertzen, und in Herbstmonat, dann es schadet jhm kein kellte. So man jhn gesâet hat, geet er am sibenden tag herfür. Jm Bτachmonat und Hewmonat mag sein same gesamlet werden.

(D) Die natur und complexion.

Spinat oder Bynetsch ist kalt und feücht im ersten grad.

Krafft und würckung.

Spinat erweycht den herten bauch, darumb er under allen kochkreütern fast das best und lieblichst ist denen so der stůlgang verstopfft ist. Der Spinat neeret baþ dann die Molten. Doch samlet er die wind und macht undewen, so die überige feüchtigkeyt nit darvon gethon würt. Die bτüe darinn Spinat gesotten ist, spûlt den bauch, unnd lindert den stůlgang, ist aber dem magen nachteylig. So man die bletter grûn zerstoþt und über den hitzigen magen wie ein pflaster legt, benemen sie die hitz. Sonst hat der Spinat fast alle tugent und würckung wie die Molten.

Van spinazie. Kapittel 261. (Spinacia oleracea)

Namen.

Spinazie of Spenet wordt ook Bynetsch genoemd van ettelijke, is de ouden niet bekend geweest of ja van hen niet beschreven geworden maar alleen van de laatste Grieken zo geschreven hebben Spanachia geheten. In Latijnse spraak is het Spinacea en Spinaceum olus genoemd geworden. Op Arabisch Hispana, [664, 665] dat is zoveel gezegd als Spaans kruid, mogelijk daarom dat het uit Spanje eerst in andere naties is gebracht geworden. Oorzaken andere namen hebben we in het lang in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Spinazie heeft een ronde stengel, van onderen op een weinig bruinrood, die is gewoonlijk een ellneboog hoog, soms hoger, inwendig hol, die wordt eerst met weke meelachtige of smerige en drie spitsige bladeren bekleed. Diezelfde worden navolgend de cichorei bladeren gelijk en aan eind tegen de stelen uitgesneden aan beide zijde met twee spitse oren. Tussen de vleugels der stengels en bladeren groeit het stekend zaad, elke zes of zeven naast elkaar gedrongen, elke zaadje voor zichzelf is een weinig breed met twee spitse dorentjes. Aan top der stengel gewint het zijn bloemen zoals de druiven tezamen gedrongen. De wortel is lang, smal en met kleinen vezeltjes, aan de verf geel.

Zijn groeiplaats.

Spinazie behoeft geen bijzonder aardrijk waarin het gezaaid wordt, maar groeit overal, wordt ook van iedereen geteeld vanwege de keuken zoals de biet.

Tijd.

Spinazie wordt in het jaar tweemaal gezaaid, tegen het voorjaar in maart en in herfstmaand, dan het schaadt hem geen koude. Zo men het gezaaid heeft gaat het aan zevende dag voort. In juni en juli mag zijn zaad verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

Spinazie of Bynetsch is koud en vochtig in eerste graad.

Kracht en werking.

Spinazie weekt de harde buik, daarom het onder alle kookkruiden vast dat beste en lieflijkste is diegenen zo de stoelgang verstopt is. De spinazie voedt beter dan de melde. Doch verzamelt het de wind en maakt opduwen zo de overige vochtigheid niet daarvan gedaan wordt. De brei waarin spinazie gekookt is spoelt de buik en verzacht de stoelgang, is echter de maag nadelig. Zo men de bladeren groen stoot en over de hete maag zoals een pleister legt benemen ze de hitte. Verder heeft de spinazie vast alle deugd en werking zoals de melde.

Von Sonchen. Cap. CCLXII.

(A) Namen.

Sonchen haben wir dise geschlecht der kreüter mûssen nennen, dieweil sie sonst im Teütschen underscheydliche namen haben, von der Gτiechischer spτaach her, dann in derselben werden sie Sonchi geheyssen, wie auch in der Lateinischen, in welcher sie auch Cicerbitæ, Lactucellæ, und Lacterones genent werden. Uτsach aber diser namen aller, haben wir nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt, do mags ein yeglicher, so sie wissen will, sůchen.

Geschlecht.

Der Sonchen seind zwey geschlecht, wie sôlchs die alten klârlich anzeygen. Einer ist gantz wild, stechend unnd schwartz, den nennt man auff gůt Teütsch [666, 667, 668] (B) Moþ oder Genþdistel. Der ander ist vil zârter, unnd nit so schwartz, den heyþt Apuleius Lactucam lepoτinam, das ist, Hasen Lattich. Zů Teütsch aber würt diþ geschlecht Hasenkôl, und Hasenstrauch genent, darumb das sich die hasen pflegen darunder zů kûlen.

Gestalt.

Genþdistel hat einen stengel der ist elen hoch, ecket, inwendig hol, bτaunlecht, voller milch, und ist bekleydet mit langen Lattich blettern, anzůsehen wie ein zung, zů ringþumbher zerschnitten, und mit spitzigen stacheln geziert. Dise bletter seind an einer seiten grûn, an der andern graw oder weiþlecht. Am gipffel der stengel bτingt sie geel gestirnte und gefüllte blůmen, die werden zů grawen harigen samen oder münchþkôpffen, wie an der Creützwurtz, und fliegen darvon. Die wurtzel ist lang, schmal, geel, mit seer vil zaseln. Hasenkôl ist mit stengel, blůmen, münchþkopffen unnd wurtzel dem voτigen gleich. Aber die bletter (C) seind nit gantz, sonder tieff zerschnitten, und in vil teyl gespallten, haben auch nit so scharpffe dôτn als die Genþdistel.

Statt irer wachsung.

Beyde geschlecht der Sonchen wachsen allenthalben in den feyþten gârten, in sonderheyt findt man sie in den weingârten, do wachsen sie seer gern.

Zeit.

Die Genþdistel und der Hasenkôl blüen im Bτachmonat und Hewmonat.

Die natur und complexion.

Der Sonchen complexion unnd natur ist vermischt auþ einer wâsserigen unnd jrdischen substantz, welche doch beyde ein wenig kalt seind. Ziehen auch ein wenig zůsamen. Wann sie aber nun dürτ werden, so würt jhτ substantz gantz jrdisch, und überkompt alþdann ein kleine werme.

(D) Krafft und würckung.

Beyde geschlecht der Sonchen dieweil sie kûlen und ein wenig zůsamen ziehen, seind dem hitzigen magen unnd auch andern hitzigen geschwulsten, so sie grûn zerstossen und übergelegt werden, seer nützlich. Der safft mit einer bτüe jngenommen, miltert das nagen unnd beissen im magen, unnd mehτet die milch. Ein woll darinn getunckt und über den affter gelegt, oder in die můtter gethon, miltert die überige hitz derselbigen. Das kraut, deþgleichen auch die wurtzel übergelegt, ist gůt denen so von den Scoτpion gebissen seind. Die milch die auþ den Sonchen fleüþt jngenommen, ist gůt denen so schwârlich athmen. Treibt den lendenstein durch den harn, und vertreibt den stinckenden athemb, im mund gehalten. Der safft in weissem wein getruncken und darauff umbgangen, macht das die frawen bald und leichtlich gebâren. Der stengel von den Sonchen gesotten und getruncken, mehτet den seügammen die milch, und macht das die kinder ein gůte farb überkommen. Der safft in die ohτen gethon, benimpt den weetagen derselbigen. Warm getruncken, ist er gůt denen so tropffenweiþ harnen. [669, 670, 671, 672, 673]

Van Sonchus. Kapittel 262.

Namen.

Sonchus hebben we dit geslacht der kruiden moeten noemen omdat ze verder in Duits aparte namen hebben vanuit de Griekse spraak, dan in die worden ze Sonchi geheten zoals ook in de Latijnse waarin ze ook Cicerbitae, Lactucellae en Lacterones genoemd worden. Oorzaak echter deze namen alle hebben we in het lang in ons Latijnse kruidenboek aangetoond, daar mag iedereen zo ze weten wil zoeken.

Geslacht.

Van de Sonchus zijn twee geslachten zoals zulks de ouden duidelijk aantonen. Een is gans wild, stekend en zwart, de noemt men op goed Duits [666, 667, 668] moes of ganzendistel. (Sonchus oleraceus) De andere is veel zachter en niet zo zwart, die noemt Apuleius Lactucam leporinam, dat is hazensla. In Duits echter wordt dit geslacht hazenkool en hazenstruik genoemd, daarom omdat zich de hazen plegen daaronder te verkoelen. (Sonchus asper)

Gestalte.

Ganzednistel heeft een stengel die is ellenbogen hoog, kantig, inwendig hol, bruinachtig, vol melk en is bekleed met lange slabladeren, aan te zien zoals een tong, rondom ingesneden en met spitse stekels gesierd. Deze bladeren zijn aan een zijde groen, aan de andere grauw of witachtig. Aan top der stengel brengt ze geel gesterde en gevulde bloemen, die worden tot grauwe harige zaden of monnikskoppen zoals aan het kruiskruid en vliegen daarvan. De wortel is lang, smal, geel, met zeer veel vezels. Hazekool is met stengels, bloemen, monnikskoppen en wortels het vorige gelijk. Echter de bladeren zijn niet gans, maar diep ingesneden en in veel deel gespleten, hebben ook niet zulke scherpe doorns zoals de ganzendistel.

Hun groeiplaats.

Beide geslachten der Sonchus groeien overal in de vette hoven en vooral vindt men ze in de wijnhoven, daar groeien ze zeer graag.

Tijd.

De ganzendistel en de hazenkool bloeien in juni en juli.

De natuur en samengesteldheid.

De Sonchus samengesteldheid en natuur is vermengd uit een waterige en aardse substantie welke doch beide een weinig koud zijn. Trekken ook een weinig tezamen. Wanneer ze echter nu dor worden dan wordt hun substantie gans aards en overkomt alsdan een kleine warmte.

Kracht en werking.

Beide geslachten der Sonchus omdat ze verkoelen en een weinig tezamen trekken zijn de hete maag en ook andere hete gezwellen, zo ze groen gestoten en opgelegd worden, zeer nuttig. Dat sap met een brei ingenomen mildert dat knagen en bijten in maag en vermeerdert de melk. Een wol daarin gedrenkt en over het achterste gelegd of in de baarmoeder gedaan mildert de overige hitte van diezelfde. Dat kruid, desgelijks ook de wortel opgelegd is goed diegenen zo van de schorpioenen gebeten zijn. De melk die uit de Sonchus vloeit ingenomen is goed diegenen zo zwaar ademen. Drijft de lendensteen door de plas en verdrijft de stinkende adem, in mond gehouden. Dat sap in witte wijn gedronken en daarop omgegaan maakt dat de vrouwen gauw en licht baren. De stengel van de Sonchus gekookt en gedronken vermeerdert de voedsters de melk en maakt dat de kinderen een goede kleur overkomen. Dat sap in de oren gedaan beneemt de pijnen van diezelfde. Warm gedronken is het goed diegenen zo druppelvormig plassen. [669, 670, 671, 672, 673]

Von Wegwart. Cap. CCLXIII.

(A) Namen.

Wegwarten werden in Gτiechischer spτaach Serides, in Lateinischer Jntubi genent, darvon der nam Endivia kompt, wie wir hernach klârlicher wôllen anzeygen.

Geschlecht.

Der Wegwarten seind fürnemlich zwey geschlecht, zam und wild. Die zam Wegwart ist zweyerley, eine hat seer bτeyte bletter wie der Lattich, ist die recht Endivia, der sich alle Apotecker sollen gebτauchen, dann das kraut so sie gemeinlich für Endivia bτauchen, ist wilder Lattich, den wir an seinem oτt beschτiben haben. Mag auff Teütsch zam bτeyt Wegwart genent werden. Die ander hat schmelere bletter, und dieweil sie zů ringþumbher zerkerfft seind wie ein sâg, würdt sie zů Latein Scariola geheyssen. Auff Teütsch zame (B) schmale Wegwart. Der wilden Wegwarten seind dτey geschlecht. Das erst dieweil es bitter ist, heyþt bey den Gτiechen Picris und Cichoτion, zů Latein Cichoτium unnd Cichoτea. Mag fûglich wilde blawe Wegwart genent woτden. Das ander geschlecht mit den bτeyten blettern würt bey dem Plinio Hedypnois, bey dem Theophτasto Aphaca geheyssen. Die gemeynen kreütlern nennen sôlchs gewechþ Dentem leonis, und Rostrum poτcinum. Die Apotecker Taraxacon. Zů Teütsch Pfaffenrhôτlin, oder Kôτlkraut. Ettlich heyssens Münchþblatten, oder Pfaffenblatten. Das dτitt ist der wilden blawen Wegwarten gantz gleich, würt derhalben geele Wegwarten geheyssen.

Gestalt.

Die zam bτeyt Wegwart oder Endivia, hat einen grossen runden stengel, auþ welchem wachsen vil zweiglin oder âstlin, geziert mit bτeyten, langen, und (C) zů ringþumbher tieff zerkerfften blettern. Die blůmen seind den wilden Wegwart blůmen gleich, doch ein wenig bτaunlechter und kleiner. Sie seind auch zů zeiten gantz weiþ. Nach abfallung derselbigen bτingt sie samen der ist wie Lattich same gestalt. Die wurtzel ist schmal, lang, mit vilen zaseln geziert. Die zam schmal Wegwart oder Scariol ist der Endivien aller ding gleich, allein die bletter seind etwas schmeler, und nit so tieff zerkerfft, die wurtzel ist auch nit so lang, und hat mehτ fasen. Die wilde blaw Wegwart hat bletter die ligen erstlich auff der erden auþgebτeytet, wie des Pfaffenrhôτlins, doch von farben grawer, rauher, und kleiner zerschnitten, wie die bletter am Hasenkôl. Die stengel werden groþ, rauch, lassen sich biegen oder krümmen, und bτechen nit leichtlich ab, haben vil neben zweiglin, die seind seer zâch, und mit wenig blettern bekleydet, welche weit von einander, und nit tieff zerschnitten sind. Die neben zweiglin (D) seind mit vilen wartzechten knôpfflin geschmuckt, von unden an biþ oben auþ. So die herauþ kriechen werden liechtblawe blůmen darauþ, zů zeiten gar schneeweiþ, die sich allzeit der sonnen nach keren, der himel sey trûb oder heyter, und mag man allso an disen blůmen spûren die zeit des tags, dann so bald die sonn undergeet, thůn sie sich widerumb zůsamen. Die wurtzel ist lang, und auþwendig geel. Das Pfaffenhôτlin bτeytet sich auch erstlich circkels weiþ auff der erden auþ mit seinen blettern, welcher vil seind, zů beyden seiten zerspallten, wie des jungen wilden Wegwarten, doch feyþter und linder. Seine zerkerfften zân vergleichen sich den grossen sâgen zânen. Die rippen so durch die bletter geen, seind gegen der wurtzel leibfarb rot. Mitten auþ dem stock dises gewechþ tringen herauþ hole lange glatte rhôτlin, on gleych und knôpff, auff derselben [674] (E) gipffel wachsen grûne bartete knôpfflin, welche so sie auffgeen werden zů schônen geelen totterfarben gefüllten blůmen, als gemalte schône sonnen. Alls bald sôlche blůmen zeitigen, werden harige runde und wollechte kôpff darauþ, die fliegen seer bald darvon, das ist der same. Nachdem steen die rhôτlin mit den weissen beschoτnen runden blatten ledig, wie die nacketen Münchþkopff. Die wurtzel ist dick, und erdenfarb, mit wenig fâþlin. Die geel Wegwart ist der blawen aller gestalt gleich, auþgenommen die bletter seind gantz rauch, mit vilen kleinen stacheln, als die Endivien, die blůmen seind geel gefüllt. Die wurtzel ist lang und schlecht.

Statt irer wachsung.

Die zamen Wegwarten mûssen in gârten gezilt werden, wachsen von jnen selbs nit. Die wilde blawe Wegwart wechþt allenthalben bey den wegen und strassen die durch die frücht âcker geen, daher sie auch jhτen Teütschen namen hat überkommen. Die Pfaffenrhôτlin werden auff den wisen, und fast allenthalben (F) gefunden. Die geel Wegwart würdt auch bey der blawen gefunden neben den âckern, strassen, und rauhen wisen.

Zeit.

Die zamen Wegwarten blüen im Bτachmonat unnd Hewmonat. Die blaw und geel Wegwarten fahen auch fast zů derselbigen zeit an zů blüen, und weren biþ in den Herbst hinein. Pfaffenrhôτlin bτingen jre blůmen von stund an im Mertzen, und foτt an den gantzen sommer, biþ in den Herbst, ja biþ in kalten winter hinein.

Die natur und complexion.

Die Wegwarten seind kalter unnd truckner complexion, biþ in den andern grad. Die heymschen aber unnd zamen seind ettwas kellter dann die wilden, trücknen auch nit so seer.

(G) Krafft und würckung.

Allerley Wegwarten ziehen zůsamen, unnd stercken den magen. Wann sie gesotten und mit essig gessen werden, stellen die den stůlgang. Die wilden seind dem magen besser und angenemer. Mit gersten maltz vermengt unnd übergelegt, seind sie gůt denen so weetagen haben im magenschlund. Deþgleichen gebτaucht, dienen sie wol zů dem hitzige Podagra, rotlauffen, und hitzigen geschwulsten der augen. Der safft von Wegwarten mit rosenôl und essig vermischt unnd übergelegt, miltert den schmertzen des haupts. Mit wein vermischt und getruncken, bekompt er wol den lebersüchtigen, und der blasen. Darumb nimpt er hinweg allerley verstopffung der leber. Wegwarten gesotten und getruncken helffen denen so die geelsucht haben. Sie machen zimlich schlaffen. Bτingen den frawen jhτe zeit, und treiben auþ die todten frucht. Pfaffenrhôτlin gesotten und getruncken, stopffen den bauchfluþ. Mit Linsen gesotten, seind sie gůt getruncken denen so die roten rhůr haben. Wann einem der mennlich same entgeet, so soll er von den Pfaffenrhôτlin trincken. Sie seind auch treffenlich gůt denen so blůt auþspeien. [675]

Van cichorei. Kapittel 163.

Namen.

Cichorei wordt in Griekse spraak Serides, in Latijnse Intubi genoemd waarvan de naam andijvie komt zoals we hierna duidelijker willen aantonen.

Geslacht.

Van de wegbewakers zijn voornamelijk twee geslachten, tam en wild. De tamme cichorei is twee, een heeft zeer brede bladeren zoals de sla, is de echt andijvie die alle apothekers zullen gebruiken, dan dat kruid zo ze gewoonlijk voor andijvie gebruiken is wilde sla die we aan zijn oord beschreven hebben. Mag op Duits tamme brede cichorei genoemd worden. (Cichorium endivia,) De andere heeft smallere bladeren en omdat ze ringsom gekerfd zijn zoals een zaag wordt ze in Latijn Scariola geheten. Op Duits tamme smalle cichorei. (Lactuca scariola) De wilde wegbewakers zijn drie geslachten. Dat eerste omdat het bitter is heet bij de Grieken Picris en Cichorion, in Latijn Cichorium en Cichorea. Mag gevoeglijk wilde blauwe cichorei genoemd worden. (Cichorium intybus) Dat andere geslacht met de brede bladeren wordt bij Plinius Hedypnois, bij Theophrastus Aphaca geheten. De gewone kruidenkenners noemen zulk gewas Dentem leonis en Rostrum porcinum. De apothekers Taraxacon. In Duits paterrietjes of korrelkruid. Ettelijke noemen het monniksbladeren of paterbladeren. (Taraxacum officinalis) De derde is de wilde blauwe wegbewaarder gans gelijk, wordt derhalve gele wegbewaarder geheten. (Chondrilla juncea)

Gestalte.

De tamme brede cichorei of andijvie, heeft een grote ronde stengel uit welke groeien veel twijgjes of takjes gesierd met brede, lange en rondom diep gekerfde bladeren. De bloemen zijn de wilde cichorei bloemen gelijk, doch een weinig bruiner en kleiner. Ze zijn ook soms gans wit. Na afvallen van diezelfde brengt ze zaden die zijn zoals slazaad gevormd. De wortel is smal, lang en met vele vezels gesierd. De tamme smalle cichorei of Scariol is de andijvie alle dingen gelijk, alleen de bladeren zijn wat smaller en niet zo diep gekerfd, de wortel is ook niet zo lang en heeft meer vezels. De wilde blauwe cichorei heeft bladeren die liggen eerst op de aarde uitgespreid zoals dat paterrietje, doch van verf grauwe, ruwer en kleiner ingesneden zoals de bladeren aan hazenkool. De stengels worden groot, ruw, laten zich buigen of krommen en breken niet licht af, hebben veel zijtwijgjes, die zijn zeer taai en met weinig bladeren bekleed welke wijdt van elkaar en niet diep ingesneden zijn. De zijtwijgjes zijn met vele wratachtige knopjes gesmukt, van onderaan tot bovenuit. Zo die eruit kruipen worden lichtblauwe bloemen daaruit, soms geheel sneeuwwit die zich altijd naar de zon keren, de hemel is troebel of helder en mag men alzo aan deze bloemen bespeuren de tijd van de dag, dan zo gauw de zon ondergaat doen ze zich wederom tezamen. De wortel is lang en uitwendig geel. Dat paterrietje breidt zich ook eerst cirkelvormig op de aarde uit met zijn bladeren welke veel zijn, aan beide zijde gespleten zoals de jonge wilde cichorei, doch vetter en zachter. Zijn gekerfde tanden vergelijken zich de grote zaagtanden. De ribben zo door de bladeren gaan zijn tegen de wortel lijfkleurig rood. Midden uit de stok van dit gewas dringen uit holle lange gladde rietjes, zonder leden en knoppen, op de [674] top van die groeien groene gebaarde knopjes welke zo ze open gaan worden tot schone gele dooierkleurige gevulde bloemen zoals getekende schone zonnen. Alzo gauw zulke bloemen rijpen worden harige ronde en wolachtige koppen daaruit, die vliegen zeer gauw daarvan, dat is het zaad. Nadat staan die rietjes met de witte geschoren ronde blaren leeg zoals de naakten monnikskoppen. De wortel is dik en aardkleurig met weinig vezeltjes. De gele cichorei is de blauwe alle gestalte gelijk, uitgezonderd de bladeren zijn gans ruw, met vele kleine stekels zoals de andijvie, die bloemen zijn geel gevuld. De wortel is lang en recht.

Hun groeiplaats.

De tamme wegbewakers moeten in hof geteeld worden, groeien van zichzelf niet. De wilde blauwe cichorei groeit overal bij de wegen en straten die door de vruchtakkers gaan, vandaar ze ook haar Duitse naam heeft overkomen. De paterrietjes worden op de weiden en vast overal gevonden. De gele cichorei wordt ook bij de blauwe gevonden naast de akkers, straten en ruwe weiden.

Tijd.

De tamme wegbewakers bloeien in juni en juli. De blauwe en gele cichorei vangen ook vast diezelfde tijd aan te bloeien en duren tot in de herfst door. Paterrietjes brengen hun bloemen van stond aan in maart en verder aan de ganse zomer tot in de herfst, ja tot in koude winter door.

De natuur en samengesteldheid.

De wegbewakers zijn koude en droge samengesteldheid tot in de andere graad. Die geteelde echter en tamme zijn wat kouder dan de wilden, drogen ook niet zo zeer.

Kracht en werking.

Allerlei wegbewakers trekken tezamen en versterken de maag. Wanneer ze gekookt en met azijn gegeten worden stelpen die de stoelgang. De wilden zijn de maag beter en aangenamer. Met gerst mout vermengt en opgelegd zijn ze goed diegenen zo pijnen hebben in maagmond. Desgelijks gebruikt dienen ze goed tot het hete podagra, rode huiduitslag en hete gezwellen der ogen. Dat sap van wegbewakers met rozenolie en azijn vermengt en opgelegd mildert de smarten der hoofd. Met wijn vermengt en gedronken bekomt het goed de leverzieke en de blaas. Daarom neemt het weg allerlei verstopping der lever. Wegbewakers gekookt en gedronken helpen diegenen zo de geelzucht hebben. Ze maken tamelijke slaap. Brengen de vrouwen hun tijd en drijven uit de dode vrucht. Paterrietjes gekookt en gedronken stoppen de buikvloed. Met linzen gekookt zijn ze goed gedronken diegenen zo de rodeloop hebben. Wanneer een de mannelijke zaden ontgaat zo zal hij van de paterrietjes drinken. Ze zijn ook voortreffelijk goed diegenen zo bloed uitspuwen. [675]

Von Pastnachen. Cap. CCLXIIII.

(A) Namen.

Pastnachen oder Pasteney würdt bey den Gτiechen Staphylinus, und zů Latein Pastinaca genent. Uτsachen aber sôlches namens haben wir im Latein gnůgsam angezeygt.

Geschlecht.

Der Pastnachen seind zweyerley geschlecht, zam und wild. Der zamen findt man widerumb zweyerley. Eins so yetzund würt Carota geheyssen, welchs ettlich rot Rûben nennen, mag aber fûglicher zam rot Pastiney geheyssen woτden. Das ander geschlecht so von menigklich würt geel Rûben genent, môcht wol zam geel Pasteney geheyssen werden. Das wild geschlecht würt fürnemlich bey den Gτiechen Staphylinus genent, auff Teütsch aber wild Pasteney.

(B) Gestalt.

Die zam Pastnachen so man Rot rûben nent, hat einen holen rauhen stengel mit vilen zweiglin. Seine bletter seind des Kôτbelkrauts blettern nit seer ungleich. Am gipffel der stengel gewindt sie einen dolden von weissen blůmen, auþ welchen darnach ein rauher hariger same würt. Die wurtzel ist lang, unnd zů ôberste gegen dem stengel bτaunrot, daher mans rot Rûben nent. Die geelen Rûben haben auch einen holen rauhen stengel, die bletter seind schwartzgrûn, gantz zinnelecht, zerteylt als des wilden Kôτbelkrauts, ein wenig schmeler dann der voτigen Pasteney. Sie bτingen auch jre weisse gekrônte blůmen, und darnach samen, der ist dem Eniþ samen nit ungleich. Die wurtzel ist geel, und lang.

Die wild Pastnach ist mit dem rauhen und harigen stengel den obgenanten gleich. Die bletter seind etwas grôsser und rauher dann der voτigen. Seine gekrônte blůmen seind weiþ, in derselbigen findt man ein besonders eintzigs purpurfarbs (C) knôpffechts blûmlin. Der samen ist rauch, harig, gleich als mit kleinen stacheln oder disteln überzogen. Der dold thůt sich zůsamen, und macht ein gestalt eins vogelnests. Die wurtzel ist fingers dick, spannen lang, unnd reucht wie die geelen Rûben.

Statt irer wachsung.

Die roten und geelen Rûben, darvon wir hie schτeiben, mûssen in gârten gezilt werden. Die wilde Pasteney wechþt allenthalben an den wegen und steinigen oτten von sich selbs.

Zeit.

Die Pastnachen blüen im Hewmonat und Augstmonat, und bτingen volgends jren samen.

(D) Die natur und complexion.

Die zamen Pastnachen wermen und seubern, doch thůt sôlchs auch die wild, und mehτ dann die zam.

Krafft und würckung.

Die zamen Pastnachen seind unkrefftiger dann die wild, doch seind sie fûglicher und bequemer zů der speiþ. Der sam aber aller Pastnachen gesotten und getruncken, oder in die můter gethon, bτingt den frawen jre zeit. Treibt den harn, ist gůt den wassersüchtigen, unnd denen so von gifftigen thieren gebissen seind. Unnd so einer zůvoτ von disem samen jnnimpt, ist er nachmals voτ gedachten thiern sicher. Er fürdert zů der gebûrt. Die wurtzel gesotten unnd getruncken treibt den harn, und reytzt zů den Eelichen wercken. So man die wurtzel in die [676, 678, 679] (E) můtter thůt, treibt sie die todte frucht. Die bletter mit hônig zerstossen und übergelegt, reynigen und heylen die umb sich fressende geschwâr. Der samen zerstossen und in wein jngenommen, ist gůt den frawen so die můter übersich steigt, unnd legt den schmertzen der můter. Die wurtzel gedôτret unnd gepulvert in Meth jngenommen, ist nützlich zů den gebτesten der leber, des miltz, der nieren und lenden. Die geelen Rûben gessen, bτingen lust zů Eelichen wercken, und seind vil gesunder inn der speiþ zů bτauchen weder die weissen Rûben, darvon wir oben an jhτem oτt gesagt haben.

Van peen. Kapittel 264.

Namen.

Peen of pastinaak wordt bij de Grieken Staphylinus en in Latijn Pastinaca genoemd. Oorzaken echter zulke namen hebben we in Latijn voldoende aangetoond.

Geslacht.

Van de peen zijn twee geslachten, tam en wild. Van de tamme vindt men wederom twee. Een zo nu wordt Carota geheten welke ettelijke rode rapen noemen, mag echter gevoeglijk tamme rode pastinaak geheten worden. (Daucus carota ‘Sativa’) Dat andere geslacht zo van menigeen wordt gele rapen genoemd mag goed tamme gele pastinaak geheten worden. (de gele vorm) Dat wild geslacht wordt voornamelijk bij de Grieken Staphylinus genoemd, op Duits echter wilde pastinaak. (Daucus carota)

Vorm.

De tamme peen zo men rode rapen noemt heeft een holle ruwe stengel met vele twijgjes. Zijn bladeren zijn de kervelkruid bladeren niet zeer ongelijk. Aan top der stengel gewint ze een spruit van witte bloemen waaruit daarna een ruw harig zaad wordt. De wortel is lang, en in het bovenste tegen de stengel bruinrood, vandaar men het rode rapen noemt. De gele rapen hebben ook een holle ruwe stengel, de bladeren zijn zwartgroen, gans aardig en verdeeld zoals het wilde kervelkruid, een weinig smaller dan de vorige peen. Ze brengen ook hun witte gekroonde bloemen en daarna zaden, dat is het anijszaad niet ongelijk. De wortel is geel en lang.

De wilde peen is met de ruwe en harige stengel het opgenoemde gelijk. De bladeren zijn wat groter en ruwer dan de vorige. Zijn gekroonde bloemen zijn wit, in diezelfde vindt men een bijzonder enkel purperkleurig knopachtig bloempjes. De zaden zijn ruw, harig, gelijk als met kleine stekels of distels overtrokken. De scherm doet zich tezamen en maakt een gestalte als een vogelnest. De wortel is vingers dik, zeventien cm lang en ruikt zoals de gele rapen.

Hun groeiplaats.

De rode en gele rapen waarvan we hier schrijven moeten in hof geteeld worden. De wilde peen groeit overal aan de wegen en stenige oorden van zichzelf.

Tijd.

De peen bloeien in juli en augustus en brengen vervolgens hun zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De tamme peen warmen en zuiveren, doch doet zulks ook de wilde en meer dan de tamme.

Kracht en werking.

De tamme peen zijn zwakker dan de wilde, doch zijn ze gevoeglijker en bekwamer tot de spijs. Dat zaad echter van alle peen gekookt en gedronken of in de baarmoeder gedaan brengt de vrouwen hun tijd. Drijft de plas, is goed de waterzuchtige en diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn. En zo een tevoren van deze zaden inneemt is hij later voor gedachte dieren zeker. Het bevordert tot de geboorte. De wortel gekookt en gedronken drijft de plas en wekt op tot de huwelijkse werken. Zo men de wortel in de [676, 678, 679] baarmoeder doet drijft ze de dode vrucht. De bladeren met honing gestoten en opgelegd reinigen en helen de om zich vretende zweren. De zaden gestoten en in wijn ingenomen is goed de vrouwen zo de baarmoeder omhoogstijgt en legt de smarten der baarmoeder. De wortel gedroogd en gepoederd in mede ingenomen is nuttig tot de gebreken der lever, de milt, de nieren en lenden. De gele rapen gegeten brengen lust tot de huwelijkse werken en zijn veel gezonder in de spijs te gebruiken dan de witte rapen waarvan we boven aan zijn oord gezegd hebben.

Von Nachtschatten. Cap. CCLXV.

(A) Namen.

Nachtschatt würt in Gτiechischer spτaach Strychnos und Trychnos genent. Zů Latein Solanum, in den Apotecken Solatrum, von ettlichen Uva Lupina, Uva vulpis, und Moτella.

Geschlecht.

Der Dioscoτides, wie auch Galenus, schτeibt von vier geschlechten des Nachtschattens. Das erst nent er zam und heymisch, darumb das voτ zeiten in den gârten mit andern kreütern ist auffgezogen woτden. Yetzund ist es gar gemein, und wechþt allenthalben hinder den zeünen und andern oτten mehτ, wie wir hernach wôllen weiter anzeygen. Würt schlechtlich Nachtschat oder gemeiner Nachtschatt geheyssen. Das ander geschlecht würt Halicacabum und Vesicaria genent. Jn den Apotecken Alkakengi. Zů Teütsch Judenhûtlin, Judendôcklin, Judenkirsen, Schlutten, Boberellen, roter Nachtschatt.

Die letzsten zwey geschlecht, die auch Theophτastus beschτeibt, seind mir nit bekant, (B) darumb ich nichts wil auff diþ mal darvon schτeiben, sonder allein von ettlichen andern Nachtschatten reden, welcher gestalt hie abgemalt, und seind derselbigen dτey. Der erst ist ein geschlecht der Schlutten, darumb wir sôlches welsch Schlutten geheyssen haben, dann es ein frembd gewechþ ist. Das ander haben wir Dollkraut geheyssen. Ettlich aber nennen es Sewkraut, und haltens für den zamen Nachtschatten, doch nit on grossen jrthumb, dann diþ kraut ein tôdlich gewechþ ist, und mag nit on schaden, wie der zam Nachtschatt, jngenommen werden. Es mag aber wol das dτitt gschlecht der Alraun sein, wie wir sôlchs weitleüffiger haben in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt. Das dτitt würdt in welschen landen Stramonia, unnd Pomum spinosum genent, darumb haben wirs auch der rauhen unnd stechenden frucht halben, Rauch oder Stechend ôpffel geheyssen. Welcher aller geschlecht underscheyd, wir in der beschτeibung jrer gestalt volkommenlich wôllen anzeygen.

(C) Gestalt.

Der zam und gemein Nachtschatt ist ein staud mit vil neben âsten und zincken, der würt etwan elen hoch. Seine bletter seind schwartzgrûn, lind, weych, und voller safft, dem Basilien kraut gleich, aber grôsser und bτeyter. Die blûmlin sind weiþ bleych, steen dτauschlecht bey einander, ein yedes blûmlin anzůsehen wie die blůmen des Lenger ye lieber, haben inwendig ein geels zâpflin. Wann dieselben abfallen, so kommen die grûnen beer hernach, die werden, so sie zeitigen, schwartz. Die wurtzel ist weiþ, schlecht, mit vil fasen. Die Judendocken haben stengel die werden arms lang, neygen sich zů der erden. Die bletter seind dem zamen Nachtschatten etwas gleich, doch bτeyter. Gewindt auch bleych blůmen, grôsser dann der erst Nachtschatt, und nit so weiþ, darauþ wachsen hole, grûne, und gantz [680, 681, 682, 683, 684, 685] (D) verschlossene secklin oder blasen, die werden zů letzst gantz rot, darinn seind runde rote kôτner, als rote Kirsen anzůsehen, verschlossen, die seind am geschmack seer bitter, inn sonderheyt wo mans voτhin angreifft. Die wurtzel ist weiþ, kreucht hin und her mit jhτen zinken. Die welschen Schlutten hencken sich mit jhτen fâden an, und bτeyten sich weit auþ. Jhτe bletter seind lang, und tieff zerkerfft, voτnen hinauþ spitzig. Die blûmlin schneeweiþ, darauþ werden auch blasen, erstlich grûn wie an den Judendôcklin, zů letzst bτaunlecht, darinn seind kôτner in der grôsse den Erbsen gleich, schwartz, aber in der mitte haben sie ein weissen bletz, der vergleicht sich gantz unnd gar einem hertzen. Die wurtzel ist weiþ, holtzecht, mit vilen fasen. Das Dollkraut ist einer staud, ettwan dτeier elen hoch, mit neben âsten als ein bôumlin gestalt. Die stengel seind zum teyl kestenbτaun, die bletter aber vergleichen sich dem zamen und gemeinen Nachtschatten, (E) von welcher wegen es mag under die Nachtschatten gerechnet und gezelt werden. Sonst scheint es mehτ zů sein ein geschlecht der Alraun, wie oben auch gemellt ist. Diþ gewechþ gewindt lange hole blůmen als schellen, bτaunfarb und bleych. Wann dise schellen auþfallen, wachsen runde grûne beer hernach in der grôsse wie die Kirschen oder Weinbeer, ein yedes beer sonderlich an seinem styl, die werden zů letzst schwartz, inwendig gantz voller bτauns saffts, und kleiner kôτnlin. Die wurtzel ist fingers dick, und lang, verkreücht sich hin unnd her im grund. Die Rauhen ôpffel haben bletter die seind den Nachtschatten blettern etwas gleich, aber vil grôsser, in sonderheyt die so gegen der wurtzel unden am disem gewechþ steen. Gewindt schône weisse blůmen, gantz rund, den grossen glatten Winden blůmen ânlich, aber lenger und grôsser, riechen lieblich wie die weissen Lilgen. So dise blůmen abfallen wechþt die frucht hernach, die (F) ist rund wie ein apffel, grûn, mit vil stechenden dôτnen zů ringþumbher geziert, inwendig voller samens, der vergleicht sich ettwas dem samen des Jndianischen oder Chalecutischen Pfeffers. Die wurtzel ist bτaunlecht, kreucht überzwerch hin und her im erdtrich mit seinen vilen kleinen angehenckten würtzelin.

Statt irer wachsung.

Der zam oder gemein Nachtschatt wechþt hinder den zeünen, auff den misten, und neben den mauren, an schattechten oτten. Würdt auch in den gârten gefunden. Die Judenkirsen wachsen gemeinlich in den weingârten, darauþ sie nit leichtlich môgen gebτacht werden, wo sie ein mal jnwurtzeln. Die welschen Schlutten můssen von dem samen auffgezogen werden in den gârten, sonst kommen sie von sich selbs nit in unsern landen. Deþgleichen thůn auch die Stechenden ôpffel, dann sie auch ein frembd gewechþ seind. Das Dollkraut wechþt in wâlden.

(G) Zeit.

Der gemein Nachtschatt blüet den gantzen summer, aber im Herbst bτingt er seine frücht. Die Judenkirsen blüen auch zů gedachter zeit, aber die frucht erscheinet im Augstmonat unnd im Herbstmonat. Die welschen Schlutten blüen im Hewmonat, und bτingen volgends jhτen samen. Das Dollkraut blüet im Meyen und Bτachmonat, wie auch die Stechenden ôpffel thůn.

Die natur und complexion.

Der gemein Nachtschatt kûlet und zeücht zůsamen, ist aber mittelmâssig in dem trücknen und feüchten. Gleiche natur haben auch die Judenkirsen. Das Dollkraut ist einer gifftigen natur, darumb es in den leib oder innerlich nit soll gebτaucht werden. Von den andern zweyen haben wir noch kein sonderlich [686] (G) erfarung, dann es frembde gewechþ seind, und newlich in unser land gebτacht.

Krafft und würckung.

Die bletter des gemeinen Nachtschatten mit gersten maltz vermischt unnd übergelegt, seind nützlich zů dem rotlauff.dise bletter für sich selbs zerstossen, und übergelegt, heylen den weetagen des haupts, sind gůt dem hitzigen magen, und zů allen andern hitzigen gebτesten der augen, ohτen, bτüsten, lebern, nieren, und blasen. Mit saltz zerstossen und übergeschlagen, zerteylen und verzeren sie die ohτmützel. Der safft von den blettern mit rosenôl, silberglett, und bleyweiþ vermischt, ist nützlich zů dem rotlauff. So ein râsser fluþ in die augen felt, soll man disen safft mit dem weissen von einem ey vermischen, unnd überschlagen. Ein woll in disen safft getruckt, unnd in die můter gethon, stellet der frawen kranckheyt. Jn summa, diser Nachtschatt ist gůt zů allen gebτesten, die kûlens und hindersich treibens bedôτffen.

Die Judendocken, so vil unnd die bletter berûrt, haben einerley würckung (H) mit dem gemeinen Nachtschatten. Jre frucht aber treibt den harn, reynigt und nimpt hinweg die verstopffung der leber. Jst derhalben gůt denen so die geelsucht haben. Sie reyniget auch die nieren und blasen, ist demnach krefftigleich den stein treiben.

Von den welschen Schlutten und den Stechenden ôpffeln haben wir noch kein sondere erfarung, darumb wir auff diþ mal von jrer würckung nichts künden anzeygen. Dieweil es aber schône gewechþ seind, habbend wirs nit wôllen überschτeiten, auff das wir den andern uτsach geben nachzůdencken was derselbigen würckung weren. Das Dollkraut hat on zweifel die krafft des vierdten Nachtschatten, der da schellig und unsinnig macht, dann es dem menschen ein tôdtlich kraut ist, welchs die erfarung gibt. Jch weiþ auch gewiþlich, das zwey kinder so die beer, welche seer sûþ am geschmack seind, gessen haben, bald darauff gestoτben seind, welche doch zůvoτ gantz frisch und gesund gewesen. Jch acht es sey das dτitt geschlecht des Alrauns, wie voτmals angezeygt, und sôlches im Latein mit mehτ woτten von uns bewert ist.

Van nachtschade. Kapittel 265.

Namen.

Nachtschade wordt in Griekse spraak Strychnos en Trychnos genoemd. In Latijn Solanum, in de apotheken Solatrum, van ettelijke Uva Lupina, Uva vulpis en Morella.

Geslacht.

Dioscorides, zoals ook Galenus, schrijft van vier geslachten der nachtschaden. De eerste noemt hij tam en geteeld, daarom dat het voor tijden in de hof met andere kruiden is opgeteeld geworden. Nu is het erg algemeen en groeit overal achter de tuinen en andere oorden meer zoals we hierna willen verder aantonen. Wordt slechts nachtschade of gewone nachtschade geheten. (Solanum nigrum) Dat andere geslacht wordt Halicacabum en Vesicaria genoemd. In de apotheken Alkakengi. In Duits Jodenhoedje, Jodendôcklin, Jodenkersen, Schlutten, Boberellen en rode nachtschade. (Physalis alkekengi) De laatste twee geslachten, die ook Theophrastus beschrijft zijn me niet bekend, daarom ik niets wil op deze keer daarvan schrijven, maar alleen van ettelijke andere nachtschades reden welke gestalte hier getekend is en zijn van diezelfde drie. De eerste is een geslacht der Schlutten, daarom we zulks Waalse Schlutten geheten hebben, dan het een vreemd gewas is. (Cardiospermum halicababum) De andere hebben we dolkruid geheten. Ettelijke echter noemen het zeugkruid en houden het voor de tamme nachtschade, doch niet zonder grote dwaling, dan dit kruid een dodelijk gewas is en mag niet zonder schaden, zoals de tamme nachtschade, ingenomen worden. Het mag echter wel dat derde geslacht der alruinen zijn zoals we zulks wijdlopig hebben in ons Latijnse kruidenboek aangetoond. (Atropa belladonna) De derde wordt in Waalse landen Stramonia en Pomum spinosum genoemd, daarom hebben we het ook vanwege de ruwe en stekende vrucht ruwe of stekende appel geheten. (Datura stramonium) Welke alle geslachten onderscheid we in de beschrijving van hun gestalte volkomen willen aantonen.

Vorm.

De tamme en gewone nachtschade is een heester met veel zijtakken en scheuten, die wordt ongeveer ellenboog hoog. Zijn bladeren zijn zwartgroen, zacht, week en vol sap, het basiel kruid gelijk, echter groter en breder. De bloempjes zijn wit bleek, staan bossig bij elkaar, elk bloempje aan te zien zoals de bloemen van Ajuga chamaepitys, hebben inwendig een geel stokje. Wanneer diezelfde afvallen dan komen die groene bessen erna, die worden zo ze rijpen zwart. De wortel is wit, recht met veel vezels. De Jodendocken hebben stengels die worden arm lang, neigen zich tot de aarde. De bladeren zijn de tamme nachtschade wat gelijk, doch breder. Gewint ook bleke bloemen, groter dan de eerste nachtschade en niet zo wit, daaruit groeien holle, groene en gans [680, 681, 682, 683, 684, 685] gesloten zakje of blazen, die worden tenslotte gans rood, daarin zijn ronde rode korrels als rode kersen aan te zien, gesloten, die zijn aan smaak zeer bitter en vooral wanner men het daarvoor aangrijpt. De wortel is wit, kruipt heen en weer met hun scheuten. De Waalse Schlutten hangen zich met hun vezels aan en breiden zich wijdt uit. Hun bladeren zijn lang en diep gekerfd, van voren uit spits. De bloempjes sneeuwwit, daaruit worden ook blazen, eerst groen zoals aan de Judendôcklin, tenslotte bruinachtig, daarin zijn korrels in de grootte de erwten gelijk, zwart, echter in het midden hebben ze een witte vlek, die vergelijkt zich gans en geheel een hart. De wortel is wit, houtachtig, met vele vezels. Dat dolkruid is een heester, wat drie ellenbogen hoog met zijtakken zoals een boompje gesteld. De stengels zijn voor een deel kastanjebruin, de bladeren echter vergelijken zich de tamme en gewone nachtschade, van welke wegen het mag onder de nachtschade gerekend en geteld worden. Verder schijnt het meer te zijn een geslacht der alruinen zoals boven ook gemeld is. Dit gewas gewint lange holle bloemen als schellen, bruinkleurig en bleek. Wanneer deze schellen uitvallen groeien ronde groene bessen erna in de grootte zoals de kersen of wijnbes, elke bes apart aan zijn steel, die worden tenslotte zwart, inwendig gans vol bruin sap, en kleine korreltjes. De wortel is vingers dik en lang verkruipt zich heen en weer in grond. De ruwe appels hebben bladeren die zijn de nachtschade bladeren wat gelijk, echter veel groter en vooral die zo tegen de wortel onderaan dit gewas staan. Gewint schone witte bloemen, gans rond, de grote gladde winde bloemen gelijk, echter langer en groter, ruiken lieflijk zoals de witte lelies. Zo deze bloemen afvallen groeit de vrucht erna, die is rond zoals een appel, groen, met veel stekende dorens ringsom gesierd, inwendig vol zaad, dat vergelijkt zich wat de zaden der paprika. De wortel is bruinachtig, kruipt overdwars heen en weer in aardrijk met zijn vele kleine aanhangende worteltjes.

Hun groeiplaats.

De tamme of gewone nachtschade groeit achter de tuinen, op de mest en naast de muren, aan beschaduwde oorden. Wordt ook in de hof gevonden. De Jodenkersen groeien gewoonlijk in de wijnhoven waaruit ze niet licht mogen gebracht worden wanner eenmaal wortelen. De Waalse Schlutten moeten van de zaden opgeteeld worden in de hof, anders komen ze van zichzelf niet in onze landen. Desgelijks doen ook die stekende appels, dan ze ook een vreemd gewas zijn. Dat dolkruid groeit in wouden.

Tijd.

De gewone nachtschade bloeit de ganse zomer, echter in herfst brengt het zijn vrucht. De Jodenkersen bloeien ook in gedachte tijd, echter de vrucht verschijnt in augustus en in herfstmaand. De Waalse Schlutten bloeien in Juni en brengen vervolgens hun zaden. Dat dolkruid bloeit in mei en juni zoals ook de stekende appels doen.

De natuur en samengesteldheid.

De gewone nachtschade koelt en trekt tezamen, is echter middelmatig in het drogen en bevochtigen. Gelijke natuur hebben ook de Jodenkersen. Dat dolkruid is een giftige natuur, daarom het in de lijf of innerlijk niet zal gebruikt worden. Van de andere twee hebben we noch geen bijzonder [686] ervaring, dan het vreemde gewassen zijn en net in ons land gebracht.

Kracht en werking.

De bladeren der gewone nachtschade met gerst mout vermengt en opgelegd zijn nuttig tot de rode huiduitslag. Deze bladeren voor zichzelf gestoten en opgelegd helen de hoofdpijnen, zijn goed de hete maag en tot alle andere hete gebreken der ogen, oren, borst, lever, nieren en blaas. Met zout gestoten en omgeslagen verdelen en verteren ze de oorzweren. Dat sap van de bladeren met rozenolie, zilverglit en loodwit vermengt is nuttig tot de rode huiduitslag. Zo een zure vloed in de ogen valt zal men dit sap met het witte van een ei vermengen en omslaan. Een wol in dit sap gedrukt en in de baarmoeder gedaan stopt de vrouwen ziekte. In summa, deze nachtschade is goed tot alle gebreken die verkoelen en terugdrijven behoeven.

De Jodendokken, zoveel en de bladeren beroert, hebben een en dezelfde werking met de gewone nachtschade. Hun vrucht echter drijft de plas, reinigt en neemt weg de verstopping der lever. Is derhalve goed diegenen zo de geelzucht hebben. Ze reinigt ook de nieren en blaas, is daarnaar krachtig de steen te drijven.

Van de Waalse Schlutten en de stekende appels hebben we noch geen bijzondere ervaring, daarom we op deze keer van hun werking niets kunnen aantonen. Omdat het echter schone gewassen zijn hebben we ze niet willen voorbijgaan zodat we de anderen oorzaak geven na te denken wat van diezelfde de werking is. Dat dolkruid heeft zonder twijfel de kracht van de vierde nachtschade die daar scheel en onzinnig maakt, dan het de mensen een dodelijk kruid is wat de ervaring geeft. Ik weet ook zeker dat twee kinderen zo die bessen, welke zeer zoet aan smaak zijn, gegeten hebben gauw daarop gestorven zijn welke doch tevoren gans fris en gezond waren. Ik acht het is dat derde geslacht der alruinen, zoals hiervoor aangetoond en zulks in Latijn met meer woorden van ons beweerd is.

Von Walwurtz. Cap. CCLXVI.

(A) Namen.

Walwurtz nent man auch Schwartzwurtz, Schmerwurtz, und Beinwellen. Jn Gτiechischer spτaach würdt sie Symphyton, und Symphyton mega genent. Zů Latein Symphyton und Solidago. Jn den Apotecken würt sie Consolida maioτ geheyssen. Hat alle jhτ namen von jrer tugent und würckung, so sie hat in heylung der wunden und geschwâren überkommen.

Geschlecht.

Der Walwurtz seind zweyerley geschlecht, mennle und weible. Das mennle hat bτaune, das weible aber bleych weiþgeel blůmen. Haben sonst gar keinen underscheyd, darumb wir beyde geschlecht under einer figur begriffen haben.

Gestalt.

Walwurtz hat einen stengel der ist elen lang, unnd ettwan auch lenger, seer harig unnd rauch, inwendig hol, ecket, mit vilen zweiglin, die seind mit rau- [687, 688] (B) hen, langen, unnd schmalen blettern bekleydet, wie die welschen Ochsenzungen. Die blůmen werden runde hole schellen, ettlich bleych weiþ geelferbig, wie voτmals angezeygt, ettlich bτaun. So dise abfallen findt man den samen inn grûnen heüþlin. Die wurtzel ist auþwendig schwartz, inwendig aber gar weiþ, glatt, leymecht und schlupfferig.

Statt irer wachsung.

Walwurtz wechþt gern in feüchten awen, am wasser gestaden, würdt auch in den gârten gezilet, in sonderheyt das mennle, dann das weible ist gemeiner.

Zeit.

Walwurtz blüet fürnemlich im Bτachmonat und Hewmonat.

Die natur und complexion.

Die Walwurtz wermet unnd trücknet im andern grad, zeücht auch seer zůsamen.

(C) Krafft und würckung.

Die wurtzel geseubert in wein oder wasser gesotten und getruncken, ist nützlich denen so blůt auþspeien, und inwendig gebτochen seind. Sie ist auch treffenlich gůt zů allen wunden, dann sie seer heylsam ist. Ein pflaster darauþ gemacht und über die frischen wunden gelegt, hefftet dieselbigen zůsamen. Wann sie bey fleysch gesotten würt, wachsen die stück widerumb zůsamen, wie Dioscoτides schτeibt. Dise wurtzel mit Creützwurtz bletter zerstossen und übergelegt, leschet die hitz des affters. Walwurtzel in wein gesotten, stellt die roten rhůr, und der weiber kranckheyt. Reynigt auch die bτust und lungen vom dem eyter. Dise wurtzel zerstossen und übergelegt, heylet die bτüch. Jn summa, Walwurtz ist nützlich zů allerley wunden und beinbτüchen, darumb sie bey den wundârtzten in grossen ehτen sol gehalten werden.

Van waalkruid. Kapittel 267. (Symphytum officinale)

Namen.

Waalkruid noemt men ook zwartkruid, smeerkruid en beenwel. In Griekse spraak wordt ze Symphyton en Symphyton mega genoemd. In Latijn Symphyton en Solidago. In de apotheken wordt ze Consolida maior geheten. Heeft alle zijn namen van zijn deugd en werking zo ze heeft in heling der wonden en zweren overkomen.

Geslacht.

Van het waalkruid zijn twee geslachten, mannetje en wijfje. Dat mannetje heeft bruine, dat wijfje echter bleek witgele bloemen. Hebben verder geheel geen onderscheid, daarom we beide geslachten onder een figuur begrepen hebben.

Gestalte.

Waalkruid heeft een stengel die is ellenbogen lang en wat ook langer, zeer harig en ruw, inwendig hol, kantig, met vele twijgjes, die zijn met ruwe [687, 688] lange en smalle bladeren bekleed zoals de Waalse ossentong. De bloemen worden ronde holle schellen, ettelijke bleek wit geelkleurig, zoals hiervoor aangetoond, ettelijke bruin. Zo deze afvallen vindt men de zaden in groene huisjes. De wortel is uitwendig zwart, inwendig echter erg wit, glad, lijmachtig en slijmerig.

Hun groeiplaats.

Waalkruid groeit graag in vochtige kanten, aan water kanten, wordt ook in de hof geteeld en vooral dat mannetje, dan dat wijfje is algemener.

Tijd.

Waalkruid bloeit voornamelijk in juni en juli.

De natuur en samengesteldheid.

Die waalkruiden warmen en drogen in andere graad, trekken ook zeer tezamen.

Kracht en werking.

De wortel gezuiverd in wijn of water gekookt en gedronken is nuttig diegenen zo bloed uitspuwen en inwendig gebroken zijn. Ze is ook voortreffelijk goed tot alle wonden, dan ze zeer heilzaam is. Een pleister daaruit gemaakt en over de frisse wonden gelegd hecht diezelfde tezamen. Wanneer ze bij vlees gekookt wordt groeien die stukken wederom tezamen zoals Dioscorides schrijft. Deze wortel met kruiskruid bladeren gestoten en opgelegd lest de hitte der achterste. Waalkruid in wijn gekookt stelpt de rodeloop en de wijven ziekte. Reinigt ook de borst en longen van de etter. Deze wortel gestoten en opgelegd heelt de breuken. In summa, waalkruid is nuttig tot allerlei wonden en beenbreuken, daarom ze bij de wondartsen in grote eer zal gehouden worden.

Von Cucumern. Cap. CCLXVII.

(A) Namen.

Cucumern werden in Gτiechischer spτaach Sicys, und Sicys hemeros geheyssen. Zů Latein Cucumis und Cucumer, welcher namen in den Apotecken bliben ist. Aetius nent sôlch gewechþ Angurium. Uτsach des Gτiechischer und Lateinischen namens haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Geschlecht.

Der Cucumern seind mancherley geschlecht, fürnemlich aber sechs. Das erst geschlecht ist gantz gemein, würdt von ettlichen Anguria geheyssen. Daher kompts das diþ geschlechts früchten auff Teütsch von ettlichen auch Gurchen (B) geheyssen werden. Das ander geschlecht würt Türckischer Cucumer genent darumb, on zweifel, das diþ gewechþ erstlich auþ der Türckey ist in unser land kommen. Das dτitt geschlecht würt zů Latein Cucumur marinus geheyssen, daher nent man sôlchs gewechþ Zucco marin. Magwol Meer Cucumer genent werden. Das vierdt geschlecht nent man in den Apotecken Citrulum, und auff Teütsch Citrullen. Das fünfft geschlecht seind Pfeben, Pepones genent in Gτiechischer und Lateinischer spτaach. Das sechst Melon, die werden auch in beyden gedachten spτaachen und in der Apotecken Melones geheyssen. Diser aller underscheyd wôllen wir in beschτeibung der gestalt klârlich anzeygen. [689, 690, 691, 692, 693, 694]

(C) Gestalt.

Das erst geschlecht, Cucumer in den Apotecken geheyssen, hat einen rauhen stengel, der kreucht auff der erden her. Seine bletter seind rauch, schwartzgrûn, ecket, und voτen zůgespitzt, der kleinen Ephew blettern nit ungleich, aber grôsser und bτeyter. Es hat auch seine hefftlin, darmit es sich an die nechsten gewechþ wicklet. Die blůmen zo zwüschen dem stengel und den blettern wachsen, sind geel. Nach abfallung der blůmen kompt hernach die frucht, welche lang ist, auþwendig mit vil tüpffelin bespτengt, inwendig durchauþ mit spitzigen und bτeyten kernen besetzt. Dise ôpffel seind erstlich grûn, darnach so sie zeitigen, werdens geel, mit vil strômlin oder fürchlin geziert. Die wurtzel ist schlecht, mit vilen weissen fâþlin besetzt. Der Türckische Cucumer ist dem gemeinen mit stengel, kraut, hefftlin, blettern, blůmen und ôpffel etwas gleich, aber aller ding grôsser. (D) Die bletter seind vil tieffer zerschnitten, grûner, und gegem den styl nit wie die Ephew bletter auþgeschnitten. Die blůmen seind vil grôsser, gestalt wie die glocken, doch voτnen in fünff oder sechs teyl zerspalten, gantz saffranfarb. Die ôpffel werden seer groþ, und gantz und gar geel. Die wurtzel ist holtzecht. Der Zucco marin oder Meer Cucumer ist mit stengel, hefftlin, blettern, blůmen und wurtzel dem Türckischen gar ânlich, aber aller ding kleiner. Die bletter seind auch mehτ den Ephew blettern gleich, dann des Türckischen. Die ôpffel seind gantz rund, gestrômt, und an der farb erstlich grûn, darnach geel. Die Citrullen seind mit stengel, blettern, welche mit vilen schnitten oder kerffen zerspalten, und blůmen den frembden Coloquinten gantz gleich. Die ôpffel seind auch rund, grûn, aber vil grôsser, inwendig mit grossen bτaunen bτeyten kernen besetzt.

Die Pfeben und Melonen haben fast einerley kraut, stengel und blůmen Ligen (E) mehτ auff der erden dann sie übersich wachsen. Jre hefftlin seind vil kleiner dann der andern Cucumeren. Die bletter seind rund, rauch, den Reben blettern gleich. Die neben zweiglin tragen zweyerley geeler blůmen, wie der Cucumern, die ersten fallen ab, die andern haben hinder jhnen bützlin nachvolgen, darauþ werden die ôpffel, ettlich lang und geel, die werden Pfeben genent, ettlich gantz rund und grûn, die nent man Melonen, darumb das sie rund, und gestalt seind wie die ôpffel. Dise beyde frücht seind gestrômt, unnd ettwas rauch, inwendig gantz geel, safftig, und mit kernen in einer oτdnung durchauþ besetzt, am geruch lieblich, am geschmack sûþ.

Statt irer wachsung.

Die Cucumern alle wôllen ein feyþt erdtrich, und vil sonnen haben. Das erst geschlecht ist gemein in unsern landen, aber die andern dτey geschlecht der (F) Cucumern seind voτ kurtzen jaren erst zů uns gebτacht woτden, das man auþ jhτen namen wol mag abnemen. Die Pfeben und Melonen wôllen auch ein wolgebawt erdtrich haben, deþgleichen auch vil sonnen. Wachsen umb Nûremberg in grosser menig.

Zeit.

Die Cucumern, Melonen und Pfeben, werden im Hewmonat und Augstmonat zeitig.

Die natur und complexion.

Die Cucumern mitsampt den Melonen und Pfeben seind kalt und feücht im andern grad. Der samen aber und wurtzel, so sie gedôτrt werden, trücknen im ersten grad.

Krafft und würckung.

Die Cucumern gessen, lindern den bauch, und seind gůt dem hitzigen magen. [695] (G) Sie seind auch der blasen nützlich. Der sam treibt den harn. Mit milch oder sûssem wein jngenommen, ist er gůt denen so die blaþ schwirig ist. Die bletter mit wein zerstossen und übergeschlagen, heylen die bissz der hund. Die Pfeben gessen, treiben den harn. So mans über die stirn legt, leschen sie die hitz der augen. Die eüsser schelfe übergelegt, treibt hindersich die flüþ so in die augen geen. Der safft an der sonnen getrücknet und angestrichen, macht ein schôn angesicht. Die wurtzel gedôτrt, gepulvert, unnd in Meth jngenommen eines quintlins schwer, macht speien. Mit hônig vermischt unnd übergelegt, heylt sie die fliessenden geschwâr. So man mit den Pfeben die unreynen haut, und das angesicht reibt, vertreiben sie allerley masen, flecken, roþmucken unnd dergleichen ungestalt so daran gefunden würdt. Gessen, machen sie ein bôþ geblût, und bτingen mit sich die kranckheyt, darinn einer unden unnd oben zůmal von sich gibt, Cholera genent. (H) Der Pfeben samen treibt den lendenstein. Die Melonen seind nit so schâdlich als die Pfeben, dienen auch dem magen baþ. So einer der in onmacht fellt zů den Pfeben oder Melonen schmeckt, kompt er widerumb zů jhm selbs. Wann man der Gurchen zů vil bτaucht, und der andern Cucumern, so leschen sie den mennlichen samen auþ, und machen unlust zů den Eelichen wercken. Sie machen auch vil zâher bôser feüchtigkeyt im leib, darauþ langwirigen feber entsteen, und grimmen der dârmen.

Van komkommers. Kapittel 267.

Namen.

Komkommers worden in Griekse spraak Sicys en Sicys hemeros geheten. In Latijn Cucumis en Cucumer welke naam in de apotheken gebleven is. Aetius noemt zulk gewas Angurium. Oorzaak der Griekse en Latijnse namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de komkommers zijn veel geslachten, voornamelijk echter zes. Dat eerste geslacht is gans algemeen, wordt van ettelijke Anguria geheten. Vandaar komt het dat dit geslacht zijn vruchten in Duits van ettelijke ook augurken geheten worden. (Cucumis sativus) Dat andere geslacht wordt Turkse komkommer genoemd daarom, zonder twijfel dat dit gewas eerst uit Turkei is in ons land gekomen. (Cucurbita maxima) Dat derde geslacht wordt in Latijn Cucumur marinus geheten, vandaar noemt men zulk gewas Zucco marin. Mag wel zeekomkommer genoemd worden. (Cucurbita pepo vorm) Dat vierde geslacht noemt men in de apotheken Citrulum en op Duits Citrullen. (Cucumis lanatus) Dat vijfde geslacht zijn Pfeben, Pepones genoemd in Griekse en Latijnse spraak. (Cucurbita pepo) De zesde meloen, die worden ook in beide gedachten spraken en in de apotheken Melones geheten. (Cucumis melo) Deze alle onderscheid willen we in beschrijving der gestalte duidelijk aantonen. [689, 690, 691, 692, 693, 694]

Vorm.

Dat eerste geslacht, Cucumer in de apotheken geheten, heeft een ruwe stengel, die kruipt op de aarde her. Zijn bladeren zijn ruw, zwartgroen, kantig, en voren toegespitst de kleine klimopbladeren niet ongelijk, echter groter en breder. Het heeft ook zijn hechtjes waarmee het zich aan de naaste gewassen wikkelt. De bloemen zo tussen de stengels en de bladeren groeien zijn geel. Na afvallen der bloemen komt erna de vrucht welke lang is, uitwendig met veel druppeltjes gesprengd, inwendig dooruit met spitse en brede kernen bezet. Deze appels zijn eerst groen, daarna zo ze rijpen worden ze geel met veel lijntjes of voortjes gesierd. De wortel is recht en met vele witte vaatjes bezet. De Turkse komkommer is de gewone met stengel, kruid, hechtjes, bladeren, bloemen en appels wat gelijk, echter alle dingen groter. De bladeren zijn veel dieper ingesneden, groen en tegen de steel niet zoals de klimopbladeren uitgesneden. De bloemen zijn veel groter, gesteld zoals de klokken, doch van voren in vijf of zes deel gespleten, gans saffraankleurig. De appels worden zeer groot en gans en geheel geel. De wortel is houtachtig. De Zucco marin of zeekomkommer is met stengels, hechtjes, bladeren, bloemen en wortel de Turkse erg gelijk, echter alle dingen kleiner. De bladeren zijn ook meer de klimopbladeren gelijk dan de Turkse. De appels zijn gans rond, gestreept en aan de verf eerst groen, daarna geel. De Citrullen zijn met stengels, bladeren, welke met vele sneden of kerven gespleten, en bloemen de vreemde kolokwinten gans gelijk. De appels zijn ook rond, groen, echter veel groter, inwendig met grote bruine brede kernen bezet.

De Pfeben en meloenen hebben vast een en hetzelfde kruid, stengels en bloemen liggen meer op de aarde dan ze omhoog groeien. Hun hechtjes zijn veel kleiner dan de andere komkommers. De bladeren zijn rond, ruw, de druivenranken bladeren gelijk. De zijtwijgjes dragen twee gele bloemen zoals de komkommers, de eerste vallen af, de andere hebben achter hun bosjes navolgers, daaruit worden de appels, ettelijke lang en geel, die worden Pfeben genoemd, ettelijke gans rond en groen, die noemt men meloenen daarom dat ze rond en gesteld zijn zoals de appels. Deze beide vrucht zijn gestreept en wat ruw, inwendig gans geel, sappig en met kernen in een ordening dooruit bezet, aan reuk lieflijk, aan smaak zoet.

Hun groeiplaats.

De komkommers allen willen een vet aardrijk en veel zon hebben. Dat eerste geslacht is gewoon in onze landen, echter de andere drie geslachten der komkommers zijn voor korte jaren eerste tot ons gebracht geworden dat men uit hun namen wel mag afnemen. De Pfeben en meloenen willen ook een goed gebouwd aardrijk hebben, desgelijks ook veel zon. Groeien om Nürnberg in grote menigte.

Tijd.

De komkommers, meloenen en Pfeben worden in juli en augustus rijp.

De natuur en samengesteldheid.

De komkommers met samen de meloenen en Pfeben zijn koud en vochtig in andere graad. De zaden echter en wortel zo ze gedord worden drogen in eerste graad.

Kracht en werking.

De komkommers gegeten verzachten de buik en zijn goed de hete maag. [695] Ze zijn ook de blaas nuttig. Dat zaad drijft de plas. Met melk of zoete wijn ingenomen is het goed diegenen zo de blaas moeizaam is. De bladeren met wijn gestoten en omgeslagen helen de beten der honden. De Pfeben gegeten drijven de plas. Zo men het over dat voorhoofd legt lessen ze de hitte der ogen. De uiterste schil opgelegd drijft terug de vloeden zo in de ogen gaan. Dat sap aan de zon gedroogd en aangestreken maakt een schoon aangezicht. De wortel gedord, gepoederd en in mede ingenomen een drachmen zwaar maakt spuwen. Met honing vermengt en opgelegd heelt ze de vloeiende zweren. Zo men met de Pfeben de onreine huid en dat aangezicht wrijft verdrijven ze allerlei mazelen, vlekken, zwarte vlekken en dergelijke ongesteldheid zo daaraan gevonden wordt. Gegeten maken ze een boos bloed en brengen met zich die ziekte waarin een onder en boven helemaal van zich geeft, cholera genoemd. De Pfeben zaden drijft de lendensteen. De meloenen zijn niet zo schadelijk als die Pfeben, dienen ook de maag beter. Zo een die in onmacht valt aan de Pfeben of meloenen ruikt komt hij wederom tot zichzelf. Wanneer men de augurken te veel gebruikt en de andere komkommers dan lessen ze de mannelijke zaden uit en maken onlust tot de huwelijkse werken. Ze maken ook veel taaien boze vochtigheid in lijf waaruit langdurige koortsen ontstaan en grommen der darmen.

Von wildem Cucumer. Cap. CCLXVIII.

(A) Namen.

Wilder Cucumer, oder Esels Cucumer, würdt in Gτiechischer spτaach Sicys agrios, oder Elaterion, zů Latein Cucumis anguinus, sylvestris und erraticus, in den Apotecken Cucumis asininus genent.

Gestalt.

Der wild Cucumer ist mit stengel und blettern dem Meer Cucumer etwas gleich, doch seind die bletter reuher, und das mehτteyl zůsamen gebogen. Er hat aber kein hefftlin darmit er sich an die nechsten gewechþ anhencke. Die blůmen seind bleychgeel, der gestalt nach der Citrullen blůmen ânlich. Sein frucht ist vil kleiner dann der andern Cucumern, gantz rauch, grûn, rund und langlecht, inwendig voller saffts und bτaunen kôτner, die spτingen schnell herauþ, so man den styl auþzeüch, also das einer můþ darab erschτecken. Die wurtzel ist weiþ und groþ, oben gestalt wie ein weisse Rûb, mit vil neben würtzelin unnd fasen. Das gantz gewechþ ist seer bitter.

(B) Statt seiner wachsung.

Diþ gewechþ wechþt nit vom jm selbs, so vil und mir bewüþt, in unsern landen, sonder můþ von dem samen gepflantzt werden. Wo es aber ein mal hin kompt, besambt es sich selbs jârlich, also das man sein darnach nit mag abkommen. Wechþt gern in sandigen oτten.

Zeit.

Der wilde Cucumer blüet im Augstmonat, und bτingt volgends gegen dem Herbst seine frücht oder ôpffel.

Die natur und complexion.

Diþ gewechþ dieweil es, wie angezeygt, seer bitter ist, můþ von nôten warm und trucken sein. [696, 697]

(C) Krafft und würckung.

Der safft von den blettern in die ohτen gethon, bτingt das gehôτ widerumb. Die wurtzel zerstossen mit gersten maltz vermengt und übergelegt, verzert allerley geschwulst, so sich von kalten flüssen erheben. Jn essig gesotten und übergeschlagen, vertreibt sie das Podagra. Jn wasser gesotten und im mund gehalten, legt die den schmertzen der zân. Die bτüe ist nützlich zů einer clystier denen so das hüfftwee haben. Die wurtzel gedôτrt, zů pulver gestossen und mit hônig angestrichen, vertreibt die flecht und allerley masen des angesichts und des gantzen leibs. Der safft auþ der wurtzel auff ein halben scrupel zum hôchsten jngenommen, treibt auþ durch den stůlgang die gallen und zâhen feüchtigkeyt, unnd ist fürnemlich den wassersüchtigen nützlich, und schadet dem magen nichts.

(D) Der safft von den ôpffeln, Elaterium genent, auff ein halben scrupel schwer auffs hôchst jngenommen, treibt krefftiglich die gallen und zâhe feüchtigkeyt unden und oben auþ. Er bτingt den frawen jhτe zeit. Mit milch vermischt und in die nasen gethon, heylt er die geelsucht. Dermassen gebτaucht, nimpt er hinweg den weetagen des haupts. So einer ein halþgeschwâr hatt, Angina genennt, dem sol man disen safft von aussen mit hônig und altem ôl vermengt anstreichen, dann er verzert die inwendigen geschwulst. Der safft so auþ den blettern und der wurtzel getruckt würdt, ist nit so gar krefftig, als der safft so auþ der frucht kompt. Man sagt, wann einer die wurtzel der Weinreben mit dem Elaterio bestreich oder berûr, so fressen die vôgel keine trauben so daran wachsen. Es soll auch von disem safft nit über ein halben scrupel auff ein mal jngenommen werden, dann wo man diþ gewicht überschτeit, so ist er tôdtlich. Er mag aber zehen jar in seinen krefften verharτen und bleiben.

Van wilde komkommer. Kapittel 268.

(Ecballium elaterium)

Namen.

Wilde komkommer of ezelskomkommer wordt in Griekse spraak Sicys agrios of Elaterion, in Latijn Cucumis anguinus, sylvestris en erraticus, in de apotheken Cucumis asininus genoemd.

Gestalte.

De wilde komkommer is met stengels en bladeren de zeekomkommer wat gelijk, doch zijn de bladeren ruwer en dat meeste deel tezamen gebogen. Het heeft echter geen hechtjes waarmee het zich aan de naaste gewassen aanhangt. De bloemen zijn bleekgeel, naar de gestalte de Citrullus bloemen gelijk. Zijn vrucht is veel kleiner dan de andere komkommers, gans ruw, groen, rond en langachtig, inwendig vol sap en bruine korrels, die springen snel eruit zo men de steel uittrekt alzo dat een moet daarvan verschrikken. De wortel is wit en groot, boven gesteld zoals een witte raap met veel zijworteltjes en vezels. Dat ganse gewas is zeer bitter.

Zijn groeiplaats.

Dit gewas groeit niet van zichzelf zo veel en me bewust in onze landen, maar moet van de zaden geplant worden. Waar het echter eenmaal heen komt zaait het zichzelf jaarlijks alzo dat men het daarna niet mag afkomen. Groeit graag in zanderige oorden.

Tijd.

De wilde komkommer bloeit in augustus en brengt vervolgens tegen de herfst zijn vrucht of appel.

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas omdat het, zoals aangetoond, zeer bitter is moet nodig warm en droog zijn. [696, 697]

Kracht en werking.

Dat sap van de bladeren in de oren gedaan brengt dat gehoor wederom. De wortel gestoten met gerst mout vermengt en opgelegd verteert allerlei zwellingen zo zich van koude vloeden verheffen. In azijn gekookt en omgeslagen verdrijft ze dat podagra. In water gekookt en in mond gehouden legt die de smarten der tanden. De brei is nuttig tot een klysma diegenen zo de voetenpijn hebben. De wortel gedord, tot poeder gestoten en met honing aangestreken verdrijft de chronische huiduitslag en allerlei mazelen der aangezicht en het ganse lijf. Dat sap uit de wortel op een half scrupel ten hoogste ingenomen drijft uit door de stoelgang de gal en taaie vochtigheid en is voornamelijk de waterzuchtige nuttig en schaadt de maag niets.

Dat sap van de appels, Elaterium genoemd, op een half scrupel zwaar op zijn hoogst ingenomen drijft krachtig de gal en taaie vochtigheid onder en bovenuit. Het brengt de vrouwen hun tijd. Met melk vermengt en in de neus gedaan heelt het de geelzucht. Dermate gebruikt neemt het weg de hoofdpijn. Zo een hals zweer heeft, Angina genoemd, die zal men dit sap van buiten met honing en oude olie vermengt aanstrijken, dan het verteert de inwendige zwellingen. Dat sap zo uit de bladeren en de wortels gedrukt wordt is niet zo erg krachtig zoals het sap zo uit de vrucht komt. Men zegt wanneer een de wortel der druivenstok met de Elaterio bestrijkt of beroert dan vreten de vogels geen druiven zo daaraan groeien. Er zal ook van dit sap niet over een half scrupel op eenmaal ingenomen worden, dan wanner men dit gewicht overschrijdt dan is het dodelijk. Het mag echter tien jaar in zijn krachten verharden en blijven.

Von welschen Bonen. Cap. CCLXIX.

(A) Namen.

Welsch Bonen, oder Faselen, ist eben das gewechþ so bey dem Dioscoτide Smilax cepæa, zů Latein Smilax hoτtensis genent würt. Galenus, Theophτastus, und ander mehτ nennen sôlch gewechþ Dolichum. Serapion und seine nachvolger, Faseolos oder Phasiolos. Jst in keinem bτauch bey den Apoteckern.

Gestalt.

Die welschen Bonen wachsen hoch übersich, haben zarte stengel, flechten und hencken sich zů ringþ umb die stangen so darzů gesteckt seind, wie der Hopffen. Die bletter seind den Ephew blettern ânlich, doch zârter und bτeyter, gemeinlich dτey bletter creützweiþ, als ein Kleeblat, auff einem styl. Zwüschen den Ephew (B) blettern kommen die blůmen herfür, auff zarten stylen, etlich weiþ, etlich rotfarb. Auþ den blůmen wachsen seer lange schotten, wie an dem Fœnogræco, aber vil bτeyter, lenger und grôsser. Ein yede schott hat inn jhτ frucht und kôτner, deren seind ettlich rot, ettlich leibfarb, mit schwartzen flecken bespτengt, ettlich leberfarb, auch bespτengt, ettlich schneeweiþ, ettlich weiþgraw, ettlich geel. Ein yede frucht vergleicht sich aller ding einem nieren.

Statt irer wachsung.

Die welschen Bonen wachsen in den gârten, dahin sie gepflantzt werden. Wôllen in einem feyþten erdtrich, dahin stâtige sonn kommen mag, auffgepflantzet werden. [698, 699]

(C) Zeit.

Die welschen Bonen seind ein recht summer gewechþ, môgen aller ding keinen reiffen leiden. Darumb wo dise frucht gegem frûling zů früe inn das erdtrich gelegt würt, und ein kalter reiff felt, seind sie schon erfroτen. Sie blüen im Hewmonat, und werden im Augstmonat und Herbst zeitig.

Die natur und complexion.

Die welschen Bonen seind warm und feücht im ersten grad.

(D) Krafft und würckung.

Dise Bonen seind zů essen wie die Erbþ, so man die schotten mit den kôτnern seudt. Sie treiben den harn, machen aber gantz schwer unnd unrûwig schlâf. Sie neeren nit weniger dann die Erbþ, machen auch keinen wind noch blâst. Sie geben von sich ein grobe narung, doch so man Senff darzů thůt, nimpt er von jhnen vil bôþ, unnd schafft das sie dest weniger schaden. Dise Bonen gesotten und getruncken, bτingen den frawen jhτe zeit.

Van Waalse bonen. Kapittel. 269.

(Phaseolus coccineus)

Namen.

Waalse bonen of faselen is even dat gewas zo bij Dioscorides Smilax cepaea, in Latijn Smilax hortensis genoemd wordt. Galenus, Theophrastus en ander meer noemen zulk gewas Dolichum. Serapio en zijn navolgers Faseolos of Phasiolos. Is in geen gebruik bij de apothekers.

Gestalte.

De Waalse bonen groeien hoog omhoog, hebben zachte stengels, vlechten en hangen zich rondom de stangen zo daartoe gestoken zijn zoals de hop. De bladeren zijn de klimopbladeren gelijk, doch zachter en breder, gewoonlijk drie bladeren kruisvormig zoals een klaverblad op een steel. Tussen de klimopbladeren komen de bloemen voort op zachte stelen, ettelijke wit, ettelijke roodkleurig. Uit de bloemen groeien zeer lange schotten zoals aan Trigonella foenum-graecum, echter veel breder, langer en groter. Elke schot heeft in zich vrucht en korrels van die zijn ettelijke rood, ettelijke lijfkleurig met zwarte vlekken gesprengd, ettelijke leverkleurig, ook gesprengd, ettelijke sneeuwwit, ettelijke witgrauw, ettelijke geel. Elke vrucht vergelijkt zich alle dingen een nier.

Hun groeiplaats.

De Waalse bonen groeien in de hof waarheen ze geplant worden. Willen in een vet aardrijk waarheen steeds zon komen mag opgeplant worden. [698, 699]

Tijd.

De Waalse bonen zijn een echt zomergewas, mogen alle dingen geen rijp leiden. Daarom wanner deze vrucht tegen voorjaar te vroeg in dat aardrijk gelegd wordt en een koude rijp valt zijn ze reeds bevroren. Ze bloeien in juli en worden in augustus en herfst rijp.

De natuur en samengesteldheid.

De Waalse bonen zijn warm en vochtig in eerste graad.

Kracht en werking.

Deze bonen zijn te eten zoals de erwten zo men die schotten met de korrels ziedt. Ze drijven de plas, maken echter gans zwaar en onrustige slaap. Ze voeden niet minder dan de erwten, maken ook geen wind noch opblazingen. Ze geven van zich een grove voeding, doch zo men mosterd daartoe doet neemt het van hun veel boosheid en zorgt dat ze des te minder schaden. Deze bonen gekookt en gedronken brengen de vrouwen hun tijd.

Von Stendelwurtz. Cap. CCLXX.

(A) Namen.

Stendelwurtz würt bey den Gτiechen Satyrion Triphyllon, zů Latein Satyrium trifolium geheyssen. Zů unsern zeiten nennt mans Testiculum vulpis oder sacerdotis, nit on uτsach, dann wie es voτ zeiten seinen namen von den geylen Satyris hat überkommen, allso ist es volgender zeit von der geylheyt der Pfaffen Testiculus sacerdotis geheyssen woτden, das auch die kreüter von jrer boþheyt haben mûssen singen und zeûgnuþ geben.

(B) Gestalt.

Stendelwurtz hat gemeinlich nur dτey bletter, die seind den weissen Gilgen blettern gleich, aber kleiner und ettwas rôter. Sein stengel ist nacket, einer elen ungefârlich lang. Am gipffel desselben bτingt es weisse blůmen, die vergleichen sich beynach den weissen Gilgen blůmen, seind aber vil kleiner. Die wurtzeln sind wie zwey runde nüþlin gestalt, auþwendig leibfarb, inwendig aber weiþ, am geschmack sûþ, und seer angenem, haben wenig zaseln, unnd ist eine grôsser dann die ander.

Statt seiner wachsung.

Stendelwurtz findt man auff den bergigen wisen, und oτten so an der sonnen gelegen seind.

(C) Zeit.

Die Stendelwurtz blüet fürnemlich im Bτachmonat.

Die natur und complexion.

Die Stendelwurtz, dieweil sie am geschmack sûþ ist, můþ von nôten warm und feücht sein.

Krafft und würckung.

Die wurtzel dises gewechþ in rotem wein getruncken, macht lust unnd begird zů den Eelichen wercken. Der gestalt gebτaucht, ist sie gůt zů dem krampff der do hindersich zeücht. Plinius schτeibt, so einer die underste wurtzel, die do grôsser ist, jnneme, gebâr er ein knâble. Hergegen wann er die ôberst und die kleinest bτauch, so gebâr er ein mâgdlin. [700, 701]

Van standelkruid. Kapittel 270. (Platanthera bifolia)

Namen.

Standelkruid wordt bij de Grieken Satyrion Triphyllon, in Latijn Satyrium trifolium geheten. In onze tijden noemt men het Testiculum vulpis of sacerdotis niet zonder oorzaak, dan zoals het voor tijden zijn namen van de geile satyr heeft overkomen alzo is het volgende tijd van de geilheid der paters Testiculus sacerdotis geheten geworden zodat ook de kruiden van hun boosheid hebben moeten zingen en getuigenis geven.

Vorm.

Standelkruid heeft gewoonlijk maar drie bladeren, die zijn de witte lelie bladeren gelijk, echter kleiner en wat roder. Zijn stengel is naakt, een ellenboog ongeveer lang. Aan top daarvan brengt het witte bloemen, die vergelijken zich bijna de witte lelie bloemen, zijn echter veel kleiner. De wortels zijn zoals twee ronde nootjes gesteld, uitwendig lijfkleurig, inwendig echter wit, aan smaak zoet en zeer aangenaam, hebben weinig vezels en is de ene groter dan de andere.

Zijn groeiplaats.

Standelkruid vindt man op de bergachtige weiden en oorden zo aan de zon gelegen zijn.

Tijd.

Dat standelkruid bloeit voornamelijk in juni.

De natuur en samengesteldheid.

Dat standelkruid omdat ze aan smaak zoet is moet nodig warm en vochtig zijn.

Kracht en werking.

De wortel van dit gewas in rode wijn gedronken maakt lust en begeerte tot de huwelijkse werken. De gestalte gebruikt is ze goed tot de kramp die daar terugtrekt. Plinius schrijft zo een de onderste wortel, die daar groter is, inneemt baart hij een knaapje. Daartegen wanneer hij de bovenste en de kleinste gebruikt dan baart hij een maagdje. [700, 701]

Von Creutzblůmen. Cap. CCLXXI.

(A) Namen.

Creutzblůmen seind also genent woτden, auþ keiner andern uτsachen, dann das mans in der Creutzwochen geheyssen, am meysten gefunden hat, dieweil sie zů derselbigen zeit gemeinlich blüen. Bey den Gτiechen so zů letztst geschτiben haben werden sie Satyria basilica, unnd zů Latein Satyria regia genent. Jn den Apotecken nent mans Palmas Chτisti. Auff Arabisch Bucheiden. Der Avicenna heyþt sie Digitos citrinos. Warumb man aber diþ gewechþ hab Palmam Chτisti geheyssen, ist im Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Geschlecht.

Der Creutzblůmen seind zwey geschlecht, mennle und weible. Das mennle hat unbespτengte bletter, und gantz bτaun blůmen. Das weible hat bespτengte (B) bletter unnd vil bτeyter dann das mennle. Seine blůmen seind gar leibfarb. Dise zwey geschlecht haben auch ein underscheydt in der wurtzel, wie wir in beschτeibung der gestalt wôllen klârlicher anzeygen.

Gestalt.

Creutzblům mennle hat ein weychen runden stengel, die Gilgen bletter seind gar schmal, die blůmen bτaun, aller gestalt nach foτmiert wie die blůmen der Stendelwurtz, doch kleiner. Die wurtzeln seind anzůsehen wie zwey hendlin zůsamen gelegt auff die lincken seiten, die haben etwan vier, zů zeiten fünff, sechþ oder mehτ finger. Das weible ist mit stengel dem mennle gleich, aber die bletter seind vil bτeyter, und mit schwartzen tüpffelin bespτengt. Die blůmen seind leibfarb. Die wurtzel wie die hendlin gestalt, deren ettwan dτey oder mehτ an einem stengel hangen.

(C) Statt irer wachsung.

Die Creutzblůmen werden gemeinlich auff den graþechten bergen gefunden, und oτten so an der sonnen gelegen seind.

Zeit.

Die Creutzblůmen werden im Meyen unnd Bτachmonat, zů welcher zeit man etwan mit den Creutzen gegangen ist gefunden. Das mennle im Bτachmonat, aber das weible im Meyen.

Die natur und complexion.

Die Creutzblůmen seind warm unnd trucken im andern grad. Unnd das weible ist etwas bitterer dann das mennle.

(D) Krafft und würckung.

Die wurtzel zerstossen und angestrichen, vertreibt die runtzel, und macht ein glatte haut. Jst treffenlich gůt übergelegt zů den weetagen des geâders. Die wurtzel ist ein sondτe artzney wider die schâdlichen ding. Man sagt auch, so einer dise wurtzel am hals trage, das er sicher voτ gifft, und allerley zauberey sein soll. Der same gedôτrt, gepulvert, und in wein neun tag nach einander getruncken und jngenommen, heylet das vergicht oder die fallenden sucht. So man die wurtzel schabet, in wein jnnimpt, und trinckt ehe unnd das feber Quartan kompt, heylt sie dasselbig. [702, 703, 704, 705]

Van kruisbloemen. Kapittel 271.

Namen.

Kruisbloemen zijn alzo genoemd geworden uit geen andere oorzaak dan dat men het in de kruisweken geheten het meeste gevonden heeft omdat ze in diezelfde tijd gewoonlijk bloeien. Bij de Grieken zo het laatste geschreven hebben worden ze Satyria basilica en in Latijn Satyria regia genoemd. In de apotheken noemt men ze Palmas Christi. In Arabisch Bucheiden. Avicenna heet ze Digitos citrinos. Waarom men echter dit gewas heeft Palmam Christi geheten is in Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de kruisbloemen zijn twee geslachten, mannetje en wijfje. (Gymnadenia conopsea) Dat mannetje heeft ongesprengde bladeren en gans bruine bloemen. Dat wijfje heeft gesprengde bladeren en veel breder dan dat mannetje. Zijn bloemen zijn geheel lijfkleurig. (Dactylorhiza maculata) Deze twee geslachten hebben ook een onderscheid in de wortel zoals we in beschrijving der gestalte willen duidelijker aantonen.

Gestalte.

Kruisbloem mannetje heeft een weke ronde stengel, de lelie bladeren zijn erg smal, de bloemen bruin, alle gestalte na gevormd zoals de bloemen van het standelkruid, doch kleiner. De wortels zijn aan te zien zoals twee handjes tezamen gelegd op de linkerzijde, die hebben ongeveer vier, soms vijf, zes of meer vingers. Dat wijfje is met stengels het mannetje gelijk, echter de bladeren zijn veel breder en met zwarte druppeltjes gesprengd. De bloemen zijn lijfkleurig. De wortel zoals een handje gestalte van die wat drie of meer aan een stengel hangen.

Hun groeiplaats.

De kruisbloemen worden gewoonlijk op de grasachtige bergen gevonden en oorden zo aan de zon gelegen zijn.

Tijd.

De kruisbloemen worden in mei en juni in welke tijd men ongeveer met het kruis omgaat gevonden. Dat mannetje in juni, echter dat wijfje in mei.

De natuur en samengesteldheid.

De kruisbloemen zijn warm en droog in andere graad. En dat wijfje is wat bitterder dan dat mannetje.

Kracht en werking.

De wortel gestoten en aangestreken verdrijft de rimpels en maakt een gladde huid. Is voortreffelijk goed opgelegd tot de pijnen der aderen. De wortel is een bijzondere artsenij tegen de schadelijke dingen. Men zegt ook zo een deze wortel aan hals draagt dat hij zeker voor gif en allerlei toverij zijn zal. Dat zaad gedord, gepoederd en in wijn negen dagen na elkaar gedronken en ingenomen heelt de jicht of de vallende ziekte. Zo men de wortel schaaft, in wijn inneemt en drinkt eer en die vierdaagse malariakoorts komt heelt ze datzelfde. [702, 703, 704, 705]

Von Teuffels Abbisz. Cap. CCLXXII.

(A) Namen.

Teuffels Abbiþ hat seinen namen vonn der abgebissen wurtzel überkommen, dann das abergleubisch gemein volck halt darfür, das der Teuffel sôlche wurtzel abbeiþ, darumb das er sôlche krefftige artzney den menschen nit gunnet. Daher würt diþ kraut Lateinische zů unsern zeiten Moτsus diaboli genent. Wie es bey den alten geheyssen sey woτden, und ob sie sôlchs erkennet haben oder nit, ist mir noch nit bewüþt. Es mag aber fûglich unnd wol Succisa zů Latein geheyssen werden, welchen namen wir jhm in unsern Lateinischen kreüterbůch geben haben.

Gestalt.

Teuffels Abbiþ hat einen runden stengel, der würdt ettwan zwo oder dτey elen lang. Die bletter seind dem spitzigen Wegerich kraut, oder der Ochsenzungen gleich, doch gletter, ein wenig zerschnitten, und an der farb schwartzgrûn. Auff den stengeln bτingt es purpurbτaun blůmen, die seind hart zůsamen, als (B) ein rundes hûtlin, gesetzt. So dieselbigen auþfallen, fleugt der samen darvon, wie von dem Apostemkraut, von welchem wir hernach schτeiben wôllen. Die wurtzel ist zasecht, schwartzlecht, und das hertz von einer yeglichen wurtzel im grund abgebissen.

Statt seiner wachsung.

Teuffels Abbiþ findt man auff den düτren wisen und awen, in den hecken, bôschen, und abgehawen wâlden.

Zeit.

Teuffels Abbiþ blüet im Augstmonat, zů welcher zeit es gantz bekantlich ist.

Die natur und complexion.

Diþ gewechþ, dieweil es seer bitter ist, můþ von nôten warm und trucken sein.

(C) Krafft und würckung.

Die wurtzel des Abbiþ zerteylt und verzert, darumb in wein gesotten und getruncken, ist sie sonderlich gůt zů dem undergerunnen blůt, so sich von stossen, fallen, oder schlagen versamlet hatt. Jst auch seer nützlich für die Pestilentz innerlich und eüsserlich gebτaucht, dann so man kraut, blůmen unnd wurtzel, dieweil sie noch grûn seind, zerstoþt, und über die Pestilentz beulen legt, zeitigen sie und heylen diselbigen. Diþ kraut ist auch nützlich zů allerley gifft. Die wurtzel in wein gesotten und getruncken, legt den schmertzen der můter.

Van duivels afbeet. Kapittel 272. (Succisa pratensis)

Namen.

Duivels afbeet heeft zijn naam van de afgebeten wortel overkomen, dan dat bijgelovige gewone volk houdt het daarvoor dat de duivel zulke wortel afbijt, daarom dat hij zulke krachtige artsenij de mensen niet gunt. Vandaar wordt dit kruid Latijns in onze tijden Morsus diaboli genoemd. Zo het bij de ouden geheten is geworden en of ze zulks herkend hebben of niet is me noch niet bewust. Het mag echter gevoeglijk en goed Succisa in Latijn geheten worden welke namen we hem in ons Latijnse kruidenboek geven hebben.

Gestalte.

Duivels afbeet heeft een ronde stengel, die wordt wat twee of drie ellenbogen lang. De bladeren zijn de spitse weegbree kruid of de ossentong gelijk, doch gladder, een weinig ingesneden en aan de verf zwartgroen. Op de stengels brengt het purperbruine bloemen, die zijn hard tezamen zoals een rond hoedje gezet. Zo diezelfde uitvallen vliegen de zaden daarvan zoals van Scabiosa van welke we hierna schrijven willen. De wortel is vezelig, zwartachtig en dat hart van elke wortel in grond afgebeten.

Zijn groeiplaats.

Duivels afbeet vindt men op de droge weiden en kanten, in de hagen, bossen en afgehouwen wouden.

Tijd.

Duivels afbeet bloeit in augustus in welke tijd het gans bekend is.

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas, omdat het zeer bitter is moet nodig warm en droog zijn.

Kracht en werking.

De wortel der afbeet verdeelt en verteert, daarom in wijn gekookt en gedronken is ze bijzonder goed tot het onderhuids gestolde bloed zo zich van stoten, vallen of slaan verzameld heeft. Is ook zeer nuttig voor de pest innerlijk en uiterlijk gebruikt, dan zo men kruid, bloemen en wortel, terwijl ze noch groen zijn, stoot en over de pestbuilen legt rijpen ze en helen diezelfde. Dit kruid is ook nuttig tot allerlei gif. De wortel in wijn gekookt en gedronken legt de smarten der baarmoeder.

Von Apostemkraut. Cap. CCLXXIII.

(A) Namen.

Apostemkraut oder Scabioþ, würt von den ârtzten und Apoteckern zů unsern zeiten nit anderst genent dann Scabiosa, das ist, Gτindtkraut, darumb das sôlch kraut für die grind und rauden gebτaucht würdt. Ob aber sôlchs gewechþ den allten auch bekant gewesen, und wie es bey jnen genent sey, ist mir noch unwissend. Und wiewol jr vil, sôlchs auff das Stœben Dioscoτidis, etlich auff Cirsion, die dτitten auff Psoτam gezogen und gedeütet haben, doch hat derselbigen meynung keinen grund, darumb wir es noch bey dem namen Scabiosa wôllen diser zeit bleiben lassen. [706, 707]

(B) Gestalt.

Wiewol vil geschlecht der Scabiosen seind, yedoch wôllen wir allein hie die aller gemeinest unnd fürnemest beschτeiben. Diselbig hat erstlich bletter die seind gestalt wie spitzige zungen, on kerffen, aber die nachvolgenden kommen mit grossen kerffen, wie des grossen Baldτians, oder des weissen Senffs, doch rauch. Die voτdersten spitzen an den blettern seind wie die spieþeisen gestalt. Die stengel seind rund, harig, zweyer elen lang. Am ôbersten derselbigen, bτingt sie bτeyt scheiblecht blůmen, welche anzůsehen eim bτeyten hûtlin gleich seind, von farben purpurbτaun. Ein yede blům an disem kraut ist mit vilen kleinen blûmlin zůsamen gesetzt, gleich wie der Bynen heüþlin. Die wurtzel ist weiþ, lang, unnd dick.

(C) Statt seiner wachsung.

Apostemkraut würt fast in allen wisen, in sonderheyt aber in den feüchten, gefunden.

Zeit.

Blüet fürnemlich im Bτachmonat, zů welcher zeit ehe und die wisen werden abgemâet, sie auch soll gesamlet werden.

Die natur und complexion.

Die Scabioþ ist warm und trucken, wie des Teuffels Abbissz, dann sie seer bitter am geschmack ist.

(D) Krafft und würckung.

Das Apostemkraut hat alle krafft und würckung des Abbissz, von welchem wir oben geschτiben haben. Es ist aber sonderlich gůt und nütz zů allerley grind und rauden, so man das kraut mit bletter und blůmen zerstoþt und den leib darmit reibt, oder schweyþbâder darauþ macht. Die blůmen mit zucker jnmacht, und volgends wie ein latwerg gebτaucht, reynigen die bτust, und lindern den hůsten. Das kraut in die laug gelegt unnd darmit gezwagen, tôdtet die milben im har.

Van etterkruid. Kapittel 273. (Knautia arvensis)

Namen.

etterkruid of scabioos wordt van de artsen en apothekers in onze tijden niet anders genoemd dan Scabiosa, dat is schurftkruid, daarom dat zulk kruid voor de schurft en ruigtes gebruikt wordt. Of echter zulks gewas de ouden ook bekend geweest en zoals het bij hen genoemd is me noch onwetend. En hoewel het veel zulks op dat Stoeben Dioscorides, ettelijke op Cirsion, de derde op Psoram getrokken en aangeduid hebben, doch heeft van diezelfde mening geen grond, daarom we het noch bij de naam Scabiosa willen deze tijd blijven laten. [706, 707]

Vorm.

Hoewel er veel geslachten der Scabiosen zijn, toch willen we alleen hier de allergewoonste en voornaamste beschrijven. Die heeft eerst bladeren die zijn gesteld zoals spitse tongen, zonder kerven, echter de navolgende komen met grote kerven zoals de grote valeriaan of de witte mosterd, doch ruw. De voorste spitsen aan de bladeren zijn zoals de spiesijzers gesteld. De stengels zijn rond, harig, twee ellenbogen lang. Aan bovenste van diezelfde brengt ze brede schijfachtige bloemen welke aan te zien een breed hoedje gelijk zijn, van verf purperbruin. Elke bloem aan dit kruid is met vele kleine bloempjes tezamen gezet, gelijk zoals de bijenhuisjes. De wortel is wit, lang en dik.

Zijn groeiplaats.

Apostemkraut wordt vast in alle weiden en vooral echter in de vochtige gevonden.

Tijd.

Bloeit voornamelijk in juni in welke tijd eer en de weiden worden afgemaaid ze ook zal verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

De Scabiosa is warm en droog zoals de duivels afbeet, dan ze zeer bitter aan smaak is.

Kracht en werking.

Dat Aposteemkruid heeft alle kracht en werking der afbeet van welke we boven geschreven hebben. Het is echter bijzonder goed en nuttig tot allerlei schurft en ruigtes zo men dat kruid met bladeren en bloemen stoot en het lijf daarmee wrijft of zweetbaden daaruit maakt. De bloemen met suiker ingemaakt en vervolgens zoals een likkepot gebruikt reinigen de borst en verzachten het hoesten. Dat kruid in die loog gelegd en daarmee gedweild doodt de mijten in haar.

Von grosser stechender Wind. Cap. CCLXXIIII.

(A) Namen.

Groþ stechende Wind, oder scharpffe Wind, würt von den Gτiechen Smilax trachia, und Milax geheyssen. Zů Latein Smilax aspera. Hat jren namen von den scharpffen und dôτnechten stengeln überkommen.

Gestalt.

Die groþ stechend Wind hat vil âst oder zweig, die seind zart, und mit vilen dôτnen und stacheln geziert. Sie wickelt sich umb die nechsten bôum unnd gewechþ, henckt sich an mit jren hefftlin undersich und übersich. Die bletter seind dem Ephew laub ânlich, doch voτnen mehτ zůgespitzt. Die blůmen seind weiþ, die frücht seind beer, deren vil bey einander wie die trauben steen, und werden rot nachdem und sie zeitigen, am geschmack ein wenig scharpff. Die wurtzel ist dick und hart.

Statt seiner wachsung.

Die groþ scharpff Wind wechst nit in unsern landen, man zile sie dann in [708, 709] (B) gârten. Würt aber an rauhen und wâsserigen oτten gefunden, unnd, wie Plinius schτeibt, in schattechten tâlern.

Zeit.

Diþ gewechþ, nach anzeygung Theophτasti, blüet im frûling, unnd bτingt volgends jhτe frucht.

Die natur und complexion.

Dise Wind, dieweil sie ein wenig scharpff am geschmack erfunden würdt, ist warm und trucken.

(C) Krafft und würckung.

Die bletter und frucht gedôτrt, gepulvert, und in wein getruncken nach und voτ, seind nützlich und gůt wider allerley tôdtlich gifft. Man sagt, wann einer das pulver von genanten frucht unnd blettern einem newgeboτnen kind zů trincken geb, so sol jm nachmals kein gifft mehτ schaden. Darumb sol man diþ gewechþ bτauchen zů allen artzneyen, so für gifft gemacht werden. Der safft auþ den beeren getruckt unnd jngenommen, ist auch krefftig wider das gifft. Ein krantz von den blettern gemacht und auffgesetzt, nimpt hinweg den weetagen des haupts.

Van grote stekende winde. Kapittel 274.

(Smilax aspera)

Namen.

Grote stekende winde of scherpe winde wordt van de Grieken Smilax trachia en Milax geheten. In Latijn Smilax aspera. Heeft zijn namen van de scherpe en dorenachtige stengels overkomen.

Gestalte.

De grote stekende winde heeft veel takken of twijgen, die zijn zacht en met vele dorens en stekels gesierd. Ze wikkelen zich om de naaste bomen en gewassen, hangen zich aan met hun hechtjes omlaag en omhoog. De bladeren zijn het klimop loof gelijk, doch van voren meer toegespitst. De bloemen zijn wit, de vruchten zijn bessen waarvan veel bij elkaar zoals de druiven staan en worden rood nadat en ze rijpen, aan smaak een weinig scherp. De wortel is dik en hard.

Zijn groeiplaats.

De grote scherpe winde groeit niet in onze landen, men teelt ze dan in [708, 709] hof. Wordt echter aan ruwe en waterige oorden gevonden en, zoals Plinius schrijft, in beschaduwde dalen.

Tijd.

Dit gewas, naar aantonen van Theophrastus, bloeit in voorjaar en brengt vervolgens zijn vrucht.

De natuur en samengesteldheid.

Deze winde omdat ze een weinig scherp aan smaak gevonden wordt is warm en droog.

Kracht en werking.

De bladeren en vrucht gedord, gepoederd en in wijn gedronken na en voor zijn nuttig en goed tegen allerlei dodelijk gif. Men zegt wanneer een dat poeder van genoemde vruchten en bladeren een net geboren kind te drinken geeft dan zal hem later geen gif meer schaden. Daarom zal men dit gewas gebruiken tot alle artsenijen zo voor gif gemaakt worden. Dat sap uit de bessen gedrukt en ingenomen is ook krachtig tegen dat gif. Een krans van de bladeren gemaakt en opgezet neemt weg de hoofdpijn.

Von grosser glatter Wind. Cap.CCLXXV.

(A) Namen.

Groþ glatte Wind würt von wegen der grossen weissen blůmen Weiþ glocken, und des wickelns halben, Windkraut genent. Bey dem Dioscoτide Smilax lia, bey dem Galeno Milax. Zů Latein würt diþ gewechþ Smilax lævis geheyssen. Jn den Apotecken und von andern mehτ Volubilis maioτ, von ettlichen Campanella, unnd Funis arboτum. Glatte Wind ist sie genent woτden darumb, das sie keinen stachel oder doτn hatt, wie die, darvon wir im voτgeenden Capitel geschτiben haben.

Gestalt.

Die groþ glatte Wind wickelt und windt sich umb die bôum und zeün, gleich wie der Hopff. Hat bletter die seind dem Ephew laub gleich, aber weycher, zerter und gletter. Seine zweig seind der stechenden Winden gleich, doch haben sie keinen stachel, sonder seind gantz glatt. Jhτe blůmen seind schône grossen, runde weisse glocken. So dieselben abfallen, bτingt sie mit der zeit schwartzen ecketen (B) samen als die Feigbonen oder grossen Wicken, in runden knôpflin verschlossen. Die wurtzel ist weiþ, kreucht unnd fladert inn der erden, am geschmack ein wenig bitter.

Statt irer wachsung.

Dise Wind hat jr wonung bey den zeünen, und oτten do vil stauden wachsen, an welchen sie übersich kreucht. Wechþt aber gern an den gebawten oτten.

Zeit.

Die groþ glatte Wind blüet gegen dem Bτachmonat, und fürthin den gantzen summer. Gegen dem Herbst bτingt sie jhτen samen.

Die natur und complexion.

Dieweil dise Wind ettwas bitter ist, unnd wie Galenus schτeibt, fast gleich würckung mit der voτigen scharpffen Winden hat, můþ sie auch warm unnd trucken sein, doch nit so seer als die stechend. [710, 711]

(C) Krafft und würckung.

Die alten kommen nit mit einander überein in erzelung der würckung dises gewechþ, dann Dioscoτides schτeibt, es mach vil unnd unrûwig schlâf. Galenus sagt, es hab zum teyl die krafft und würckung der stechenden Winden. Plinius will das gantz und gar unkrefftig sey, allso das man sich nit wol auþ sôlcher widerwertiger meynung richten kan. Die nachkommen der gedachten lerer, und die zů unser zeit seind, bτauchen die blůmen diser Winden, und den safft derselbigen blůmen, zů den hitzigen gebτesten des haupts, und der augen. Das kraut und wurtzel soll gůt sein zů der verstopffung der leber unnd des miltz, welches der warheyt am ânlichsten ist, dann das gantz kraut, und in sonderheyt die wurtzel, ist ettwas bitter, wie auch boven ist angezeygt. Darumb sôlch gewechþ auch zů der geelsucht nützlich ist.

Van grote gladde winde. Kapittel 275.

(Calystegia sepium)

Namen.

Grote gladde winde wordt vanwege de grote witte bloemen en witte klokken en vanwege het wikkelen windekruid genoemd. Bij Dioscorides Smilax lia, bij Galenus Milax. In Latijn wordt dit gewas Smilax laevis geheten. In de apotheken en van andere meer Volubilis maior, van ettelijke Campanella en Funis arborum. Gladde winde is ze genoemd geworden daarom omdat ze geen stekels of dorens heeft zoals die waarvan we in voorgaande kapittel geschreven hebben.

Gestalte.

De grote gladde winde wikkelt en windt zich om de bomen en tuinen, gelijk zoals de hop. Heeft bladeren die zijn het klimop loof gelijk, echter weker, zachter en gladder. Zijn twijgen zijn de stekende winde gelijk, doch hebben ze geen stekels, maar zijn gans glad. Hun bloemen zijn schone grote ronde witte klokken. Zo diezelfde afvallen brengt ze met de tijd zwarte hoekige zaden als de lupinen of grote wikke in ronde knopjes gesloten. De wortel is wit, kruipt en fladdert in de aarde, aan smaak een weinig bitter.

Hun groeiplaats.

Deze winde heeft zijn woning bij de tuinen en oorden waar veel heesters groeien waaraan ze omhoog kruipt. Groeit echter graag aan de gebouwde oorden.

Tijd.

De grote gladde winde bloeit tegen juni en verder de ganse zomer. Tegen de herfst brengt ze haar zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Omdat deze winde wat bitter is en zoals Galenus schrijft vast gelijk werking met de vorige scherpe winde heeft moet ze ook warm en droog zijn, doch niet zo zeer als de stekende. [710, 711]

Kracht en werking.

De ouden komen niet met elkaar overeen in vertellen van de werking van dit gewas, dan Dioscorides schrijft het maakt veel en onrustige slaap. Galenus zegt het heeft voor een deel de kracht en werking der stekende winde. Plinius wil dat het gans en geheel zwak is, alzo dat men zich niet goed uit zulke tegensprekende mening richten kan. De nakomelingen van gedachte leraars en die in onze tijd zijn gebruiken de bloemen van deze winde en het sap van diezelfde bloemen tot de hete gebreken der hoofd en de ogen. Dat kruid en wortel zal goed zijn tot de verstopping der lever en de milt, welke de waarheid het meest dichtbij is, dan dat ganse kruid en vooral de wortel is wat bitter, zoals ook boven is aangetoond. Daarom zulk gewas ook tot de geelzucht nuttig is.

Von Sisymber. Cap. CCLXXVI.

(A) Namen.

Sisymber haben wir dise kreüter von dem Gτiechischen und Lateinischen namen genent, dann in yetzgedachten spτaachen werden sie Sisymbτia geheyssen. Auþ was uτsach aber sôlcher name jnen gegeben sey, haben wir im Latein gnůgsam angezeygt.

Geschlecht.

Der Sisymber seind zweyerley geschlecht. Das erst würt von ettlichen genent Coτona veneris, in den Apotecken aber Balsamita. Ettlich nennen diþ geschlecht zů Latein Mentam aquaticam, auff Teütsch Fischmünt, Wassermüntz, oder Bachmüntz. Das ander geschlecht würdt geheyssen Sisymbτium cardamine. Bey den Apoteckern Nasturtium aquaticum. Zů Teütsch Bτunnkreþ.

(B) Gestalt.

Fischmüntz ist der zamen Müntzen nit unânlich, hat einen vierecketen, rotlechten stengel. Die bletter seind der zamen Müntzen blettern gleich, zů ringþumbher zerkerfft, bτeyter, und eins gůten geruchs. Die blůmen, welche bey einem yeden gleych herauþ wachsen, seind bτaun leibfarb, und sehen einem enspen oder spindelwirten gleich. Bτunnkreþ hat einen holen stengel, einer elen ungevârlich hoch. Die bletter so erstlich herfür kommen, seind rund, darnach werden sie zerschnitten wie an dem wilden weissen Senff. Blüet mit seer kleinen weissen blûmlin. Darnach volgen kleine schôttlin, mit seer kleinem goldfarben samen, wie des weissen Senffs, auþgefüllt. Seine wurtzeln seind fast reyne weisse harige fâþlin, wie har oder seiden.

(C) Statt irer wachsung.

Die Fischmüntz wechþt auff den weyhern, an gestaden der wassergrâben. Der Bτunnenkreþ würt fürnemlich in warmen bτunnenquellen auff dem wasser schwebend gefunden.

Zeit.

Fischmüntz und Bτunnenkreþ blüen mit andern Müntzen im summer, fürnemlich aber im Augstmonat.

Die natur und complexion.

Dise zwey gewechþ, dieweil und sie noch grûn unnd feücht seind, wermen und trücknen im andern grad. Wann sie aber dür werdeen, im dτitten. [712, 713, 714]

(D) Krafft und würckung.

Der samen der Fischmüntz in wein gesotten unnd getruncken, ist gůt zů der harnwinde und dem lendenstein. Er lindert das grimmen der dârmen, und das hexgen. Die bletter zerstossen und über die stirn unnd schlâf gelegt, lindern den schmertzen des haupts. Sie seind auch treffenlich gůt übergelegt denen so von den bynen oder wespen gestochen seind. Der samen gesotten und getruncken stellt das bτechen. Der Bτunnenkreþ treibt den harn, gesotten und getruncken. Das kraut zerstossen und die gantzen nacht darauff gelegt, vertreibt alle masen, flecken, reuhe, und ungestalt der haut, soll zů moτgens aber widerumb abgewâschen werden. Beyde Fischmüntz und Bτunnenkreþ übergelegt, seind gůt wider allerley thier so stechen, als seind die hurneüþ und dergleichen. Sie sollen aber von den schwangern frawen nit inwendig in leib genommen werden, dann sie treiben zů seer. So man einen will wachend machen, soll jhm der safft von Bτunnenkreþ mit essig vermischt in die nasen gethon werden.

Van Sisymber. Kapittel. 276.

Namen.

Sisymber hebben we dit kruiden van de Griekse en Latijnse namen genoemd, dan in net gedachten spraken wordt ze Sisymbria geheten. Uit welke oorzaak echter zulke name haar gegeven is hebben we in Latijn voldoende aangetoond.

Geslacht.

Van de Sisymber zijn twee geslachten. Dat eerste wordt van ettelijke genoemd Corona veneris, in de apotheken echter Balsamita. Ettelijke noemen dit geslacht in Latijn Mentam aquaticam, op Duits vismunt, watermunt of beekmunt. (Mentha aquatica) Dat andere geslacht wordt geheten Sisymbrium cardamine. Bij de Apothekers Nasturtium aquaticum. In Duits bronnenkers.

(Nasturtium officinale, vroeger Rorippa nasturtium-aquaticum)

Vorm.

Vismunt is de tamme munt niet ongelijk, heeft een vierkantige, roodachtige stengel. De bladeren zijn de tamme munt bladeren gelijk, rondom gekerfd, breder en een goede reuk. De bloemen welke bij elk lid eruit groeien zijn bruin lijfkleurig en zien een enspen of spindelknop gelijk. Bronkers heeft een holle stengel, een ellenboog ongeveer hoog. De bladeren zo eerst voortkomen zijn rond, daarna worden ze ingesneden zoals aan de wilde witte mosterd. Bloeit met zeer kleine witte bloempjes. Daarna volgen kleine schotjes met zeer kleine goudkleurige zaden zoals de witte mosterd opgevuld. Zijn wortels zijn vast reine witte harige vezeltjes zoals haar of zijde.

Hun groeiplaats.

De vismunt groeit op de vijvers, aan kanten der watersloten. De bronkers wordt voornamelijk in warme bronwellen op het water zwevend gevonden.

Tijd.

Vismunt en bronnenkers bloeien met andere munt in zomer, voornamelijk echter in augustus.

De natuur en samengesteldheid.

Deze twee gewassen, terwijl en ze noch groen en vochtig zijn, warmen en drogen in andere graad. Wanneer ze echter dor worden in derde. [712, 713, 714]

Kracht en werking.

De zaden van de vismunt in wijn gekookt en gedronken is goed tot de plaswind en de lendensteen. Het verzacht dat grommen der darmen en dat ophitsen. De bladeren gestoten en over het voorhoofd en slaap gelegd verzachten de smarten van het hoofd. Ze zijn ook voortreffelijk goed opgelegd diegenen zo van de bijeen of wespen gestoken zijn. De zaden gekookt en gedronken stelpen dat breken. De bronnenkers drijft de plas, gekookt en gedronken. Dat kruid gestoten en de ganse nacht daarop gelegd verdrijft alle mazelen, vlekken, ruigte en ongesteldheid der huid, zal ‘s morgens echter wederom afgewassen worden. Beide vismunt en bronkers opgelegd zijn goed tegen allerlei dieren zo steken zoals zijn de horzels en dergelijke. Ze zullen echter van de zwangere vrouwen niet inwendig in lijf genomen worden, dan ze drijven te zeer. Zo men een wil wakker maken zal hem het sap van bronkers met azijn vermengt in de neus gedaan worden.

Von Bachpungen. Cap. CCLXXVII.

(A) Namen.

Bachpung, Wasserpung, oder Pung, hat seinen namen überkommen von den bâchen und wassern, in welchen es gern wechþt. Würt in Gτiechischer spτaach Sion, oder Anagallis enydτos genent. Jn Lateinischer Sium, Anagallis aquatica, und Laver. Uτsachen aber sôlcher namen findt man im unsern Lateinischen kreüterbůch angezogen.

Gestalt.

Bachpung ist ein steudlin mit vil kleinen neben zincken, welchs stengel seind rund, und feyþt. Die bletter sattgrûn, dick, safftig unnd feyþt, garnach wie die Bonen bletter. Wann sie mit den fingern zerτiben werden, so schmecken sie in unlieblich. Zů beyden seiten der stengel, nit am gipffel, wachsen schône lichtblawe blûmlin, fast wie des Gauchheyl weiblins blûmle. Wann dieselbigen abfallen, kompt der samen hernach, welcher sich dem Hûnerferb samen etwas vergleicht. Die wurtzel ist weiþ, wie am Bτunnenkreþ.

(B) Statt seiner wachsung.

Bachpung wechþt in den fliessenden und steenden warmen bτunnenwassern und grâben. Würt offt so die wasser anlauffen, von jnen gar bedeckt.

Zeit.

Bachpung blüet fürnemlich im Bτachmonat, unnd bτingt volgends seinen samen.

Die natur und complexion.

Bachpung ist warmer und truckner natur, das der geschmack klârlich auþweiþt, dann das gantz gewechþ ist bitter, fast wie die Bτunnenkreþ, doch nit so scharpff als derselbig. Daher kompts das ettlich diþ gewechþ under Bτunnenkreþ für ein sallat bereyten.

Krafft und würckung.

Die bletter der Bachpungen so sie noch zart und jung seind als Bτunnenkreþ zum sallat gebτaucht, oder gekocht in der speiþ genützt, zermalen den lendenstein, treiben den harn, bτingen den frawen jre zeit. Der sam auff zwey quintlin [715, 716] (C) schwer in wein jngenommen, hat gleiche würckung. Das kraut gesotten und die bτüe zů einem clystier gebτaucht, ist nützlich denen so die roten rhůr haben. So man die grûnen bletter zerstoþt, und zů nachts überlegt, oder den safft darvon anstreicht, machen sie ein schôn angesicht, und vertreiben die masen und flecken darinn. Die Pferdartzet bτauchen die Bachpungen noch heüt zů tag, zů vertreiben allerley geschwulst und rauden der pferdt.

Van Bachpungen. Kapittel 277. (Veronica beccabunga)

Namen.

Bachpung, waterpung of Pung heeft zijn namen overkomen van de beken en wateren waarin het graag groeit. Wordt in Griekse spraak Sion of Anagallis enydros genoemd. In Latijnse Sium, Anagallis aquatica en Laver. Oorzaken echter zulke namen vindt men in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Beekpung is een heestertje met veel kleine zijscheuten welke stengels zijn rond en vet. De bladeren donkergroen, dik, sappig en vet, geheel na zoals de bonen bladeren. Wanneer ze met de vingers gewreven worden dan ruiken ze onlieflijk. Aan beide zijde der stengels, niet aan de top, groeien schone lichtblauwe bloempjes vast zoals het guichelheil wijfje bloempje. Wanneer diezelfden afvallen komen de zaden erna, welke zich de muur zaden wat vergelijkt. De wortel is wit zoals aan bronnenkers.

Zijn groeiplaats.

Beekpung groeit in de vloeiende en staande warme bronwaters en sloten. Wordt vaak zo de water oplopen van hen geheel bedekt.

Tijd.

Beekpung bloeit voornamelijk in juni en brengt vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Beekpung is warme en droge natuur dat de smaak duidelijk uitwijst, dan dat gans gewas is bitter, vast zoals de bronnenkers, doch niet zo scherp als datzelfde. Vandaar komt het dat ettelijke dit gewas onder bronnenkers voor een salade bereiden.

Kracht en werking.

De bladeren der beekpungen zo ze noch zacht en jong zijn als bronnenkers tot salade gebruikt of gekookt in de spijs genuttigd vermalen de lendensteen, drijven de plas, brengen de vrouwen hun tijd. Dat zaad op twee drachmen [715, 716] zwaar in wijn ingenomen heeft gelijke werking. Dat kruid gekookt en die brei tot een klysma gebruikt is nuttig diegenen zo de rodeloop hebben. Zo men de groene bladeren stoot en ‘s nachts oplegt of het sap daarvan aanstrijkt maken ze een schoon aangezicht en verdrijven de mazelen en vlekken daarin. De paardenartsen gebruiken de beekpungen noch tegenwoordig tot verdrijven allerlei zwellingen en ruigtes der paarden.

Von Garb. Cap. CCLXXVIII.

(A) Namen.

Garb, Schafgarb, Schafripp, Tausentblatt, oder Gerbel, würt bey den Gτiechen Stratiotes chiliophillos genennt. Zů Latein Stratiotes millefolia. Jn den Apotecken Millefolium. Uτsach seiner namen hab ich im Lateinische kreüterbůch angezogen.

Geschlecht.

Der Garben seind fürnemlich zwey geschlecht. Eins hat gantz weisse blûmlin, das ander leibfarbe, haben sonst keinen unnderscheyd zwüschen einander, darumb wir sie beyde under einer figur des gemâls begriffen haben.

Gestalt.

Garb ist ein fast zinnelecht zerspallten kraut, ehe dann es stengel hatt. Seine (B) stengel aber seind rund, hol, auff anderhalb elen hoch, mit vilen kleinen rauhen gefiderten, kurtzen und zerschittnen blettlin bekleydet biþ zů der kronen, die alle zůsamen an einem styl vergleichen sich den flûgeln der jungen vôgel. Die kronen der blůmen, welche gantz weiþ oder leibfarb erscheinen, seind dick und volkommenlich, dann die stengel sich oben in vil zweig teylen darauff die blůmen wachsen. Der auþgefallen samen ist der gemeinen Chamilen samen gleich. Die wurtzel ist schwartz, zasecht, kreücht hin und wider im erdtrich.

Statt irer wachsung.

Die Garben wachsen allenthalben an herten und dürτen oτten, in den graþgârten, an den wegen und strassen.

(C) Zeit.

Beyde geschlecht der Garben blüen den gantzen summer biþ in den Herbst.

Die natur und complexion.

Garben ziehen zůsamen, trücknen, und heylen eüsserlich und innerlich.

Krafft und würckung.

Die Garbkreüter seind nützlich zů allerley eüsserlichen und innerlichen wunden und geschwâren gebτaucht, in wein gesotten und getruncken, oder zů pflastern und salben gebτaucht. Sie heylen auch die allten bôsen fistel. Stellen das blůt, zerstossen und übergelegt. Gleicher gestalt genützt, stellen sie den frawen so zůvil fliessen jhτ kranckheyt. Sie treiben auch auþ das gerunnen blůt, und seind in summa treffenliche gůte wundtkreüter, und derhalben bey den wundârtzten in tâglichem bτauch. [717, 718, 719]

Van kerf. Kapittel 278. (Achillea millefolium)

Namen.

Kerf, schaapkerf, schaaprib, duizendblad of Gerbel wordt bij de Grieken Stratiotes chiliophillos genoemd. In Latijn Stratiotes millefolia. In de apotheken Millefolium. Oorzaak van zijn namen heb ik in Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de Garben zijn voornamelijk twee geslachten. Een heeft gans witte bloempjes, de andere lijfkleurige, hebben verder geen onderscheidt tussen elkaar, daarom we ze beiden onder een figuur van de tekening begrepen hebben.

Gestalte.

Garb is een vast aardig gespleten kruid eer dat het stengels heeft. Zijn stengels echter zijn rond, hol, een anderhalve ellenboog hoog met vele kleine ruwe geveerde, korte en gesneden blaadjes bekleedt tot de kronen die alle tezamen aan een steel vergelijken zich de vleugels der jonge vogels. De kronen van de bloemen welke gans wit of lijfkleurig verschijnen zijn dik en volkomen, dan de stengels zich boven in veel twijgen verdelen waarop de bloemen groeien. Dat uitgevallen zaad is de gewone kamille zaad gelijk. De wortel is zwart, vezelig, kruipt heen en weer in aardrijk.

Hun groeiplaats.

De kerven groeien overal aan harde en dorre oorden, in de grashof, aan de wegen en straten.

Tijd.

Beide geslachten der kerven bloeien de ganse zomer tot in de herfst.

De natuur en samengesteldheid.

Kerven trekken tezamen, drogen en helen uiterlijk en innerlijk.

Kracht en werking.

De kerfkruiden zijn nuttig tot allerlei uiterlijke en innerlijke wonden en zweren gebruikt, in wijn gekookt en gedronken of tot pleisters en zalven gebruikt. Ze helen ook de oude boze lopend gaten. Stelpen dat bloed, gestoten en opgelegd. Gelijke gestalte genuttigd stelpen ze de vrouwen zo te veel vloeien hun ziekte. Ze drijven ook uit dat gestolde bloed en zijn in summa voortreffelijke goede wondkruiden en derhalve bij de wondartsen in dagelijks gebruik. [717, 718, 719]

Von Heydnischem Wundkraut. Cap. CCLXXIX.

(A) Namen.

Heydnisch Wundkraut würt zů unsern zeiten Lateinische Solidago Sarracenica, Consolida Sarracenica, und Herba foτtis oder foτtis geheyssen. Auþ was uτsachen aber jhm sôlche namen seyen gegeben woτden, haben wir im Latein gnůgsam angezeygt. Wie es sey bey den alten geheyssen woτden, ist mir nit wissend. Jch acht sie habends nit erkant, wie auch ettlich ander kreüter so erst von den nachkommen erfunden seind. Es ist nit Ceratophylax, wie ettlich vermeynen, uτsach haben wir am yetzgemellten oτt angezeygt.

Gestalt.

Heydnisch Wundkraut hatt einen runden bτaunfarben holen stengel, der wechþt etwan mannþ hoch, unnd ist bekleydet mit langen, zů ringþumbher zerkerfften (B) Weiden blettern. Am gipffel der stengel bτingt diþ gewechþ seine bleychgeele gestirnte blůmen, die fliegen nacht der zeitigung hinweg, wie der Creützwurtz. Die wurtzel an disem kraut ist zasecht, und auþwendig rotlecht.

Statt seiner wachsung.

Heydnisch Wundkraut würt in finstern und dunckeln wâlden, und hohen bergen gefunden, sonderlich wo es feücht steet, und nit vil sonnen hat.

Zeit.

Blüet im Augstmonat fürnemlich.

Die natur und complexion.

Das Heydnisch Wundkraut ist ein wenig bitter, unnd zeücht zůsamen, darumb jr natur gantz trucken ist, unnd heylet seer allerley wunden, wie wir hernach weiter wôllen anzeygen.

(C) Krafft und würckung.

Heydnisch Wundkraut, wie der nam anzeygt, heylet allerley wunden und geschwâr. Darumb grûn zerstossen und übergelegt, macht er erstlich fleysch, darnach heylts zůsamen. Gedôτrt, gepulvert, unnd in die frischen und alten wunden, auch in die fistel gestrewet, reyniget sie zum ersten, und heylts darnach gar schnell und bald. Mag in aller gestalt gebτaucht werden wie Sanickel, Walwurtz, und Garb.

Van heidens wondkruid. Kapittel 279.

(Senecio fluviatilis vroeger Senecio saracenius)

Namen.

Heidens wondkruid wordt in onze tijden Latijns Solidago Sarracenica, Consolida Sarracenica en Herba fortis of fortis geheten. Uit welke oorzaken echter het zulke namen zijn gegeven geworden hebben we in Latijn voldoende aangetoond. Zo het bij de oude geheten is geworden is me niet bekend. Ik acht ze hebben het niet herkend zoals ook ettelijke ander kruiden zo eerst van de nakomelingen gevonden zijn. Het is niet Ceratophylax zoals ettelijke menen, oorzaak hebben we aan net gemelde oord aangetoond.

Gestalte.

Heidens wondkruid heeft een ronde bruinkleurige holle stengel, die groeit ongeveer manshoog en is bekleed met lange, rondom gekerfde wilgenbladeren. Aan top der stengel brengt dit gewas zijn bleekgele gesterde bloemen, die vliegen na de rijping weg zoals dat kruiskruid. De wortel aan dit kruid is vezelig en uitwendig roodachtig.

Zijn groeiplaats.

Heidens wondkruid wordt in duistere en donkere wouden en hoge bergen gevonden, vooral wanneer het vochtig staat en niet veel zon heeft.

Tijd.

Bloeit in augustus voornamelijk.

De natuur en samengesteldheid.

Dat heidens wondkruid is een weinig bitter en trekt tezamen, daarom zijn natuur gans droog is en heelt zeer allerlei wonden zoals we hierna verder willen aantonen.

Kracht en werking.

Heidens wondkruid zoals de naam aantoont heelt allerlei wonden en zweren. Daarom groen gestoten en opgelegd maakt het eerst vlees, daarna heelt het tezamen. Gedord, gepoederd en in de frisse en oude wonden, ook in de lopend gaten gestrooid reinigt ze als eerste en heelt ze daarna erg snel en gauw. Mag in alle gestalte gebruikt worden zoals sanikel, waalkruid en duizendblad.

Von Maurτaut. Cap. CCLXXX.

(A) Namen.

Maurτaut oder Steinraut, würt von den Gτiechen Saxiphragon, Sarxiphagon und Empetron geheyssen. Zů Latein mag diþ gewechþ Saxifragum oder Saxifraga, oder Muraria ruta genent werden. Ettlich nennen es Salviam vitam. Die Apotecker bτauchens für das Capillum veneris, thůnd aber daran unrecht, wie wir sôlchs oben auch im Capitel von dem Frawen har haben angezeygt. Würdt aber Maurτaut oder Steinraut genent, derhalben das sie auþ den mauren und steynen wechþt, und der Weinrauten etwas gleich ist.

Gestalt.

Maurτaut ist ein gewechþ mit vilen kleinen, zarten, schwartzen und kurtzen stengelin. Seine blettlin seind des Widerthon blettlin gleich, aber grôsser, oder den [720, 721] (B) Weinrauten blettern, doch mit kerffen zerspalten und kleiner. Dieselbigen seind auff der einen seiten glatt, auff der andern gewinnen sie goldgeel tipffelin, schier wie der Engelsûþ. Bτingt weder blůmen noch samen. Die wurtzel ist wasecht, schwartz, und hat in der artzney keinen gebτauch.

Statt irer wachsung.

Die Maurτaut wechþt auþ den riffen und fûgen der steynen und mauren. Würt aber sonderlich gefunden an den alten kirchmauren, und dergleichen gebewen.

(C) Zeit.

Maurτaut bleibt fast über winter grûn und unverseert. Verdirbt nit, es seyen dan zuvoτ andτe junge blettlin voτhanden, die kriechen jârlich gegen dem Apτillen zwüschen den allten blettlin herfür, gantz stumpff umbgebogen wie die ersten bletter an der Hirtzzungen. Jm Bτachmonat aber ist sie zum hüpschten.

Die natur und complexion.

Die Maurτaut ist on zweifel truckner natur, und mittelmâssig warm.

Krafft und würckung.

Maurτaut in wein gesotten und getruncken ist nützlich zů der harnwinden, und dem hexgen. Treibt den harn, bτicht den stein in der blasen, und bτingt den frawen jhτe zeit.

Van muurruit. Kapittel 280. (Asplenium ruta-muraria)

Namen.

Muurruit of steenruit wordt van de Grieken Saxiphragon, Sarxiphagon en Empetron geheten. In Latijn mag dit gewas Saxifragum of Saxifraga of Muraria ruta genoemd worden. Ettelijke noemen het Salviam vitam. De apothekers gebruiken het voor dat Capillum veneris, doen echter daaraan onterecht zoals we zulks boven ook in kapittel van het vrouwenhaar hebben aangetoond. Wordt echter muurruit of steenruit genoemd derhalve dat ze uit de muren en stenen groeit en de wijnruit wat gelijk is.

Gestalte.

Muurruit is een gewas met vele kleine, zachte, zwarte en korte stengeltjes. Zijn blaadjes zijn de wederdoen blaadjes gelijk, echter groter of de [720, 721] wijnruit bladeren, doch met kerven gespleten en kleiner. Diezelfde zijn op de ene zijde glad, op de andere gewinnen ze goudgele druppeltjes, schier zoals de engelzoet. Brengt noch bloemen noch zaden. De wortel is wasachtig, zwart en heeft in de artsenij geen gebruik.

Hun groeiplaats.

De muurruit groeit uit de riffen en voegen der stenen en muren. Wordt echter vooral gevonden aan de oude kerkmuren en dergelijke gebouwen.

Tijd.

Muurruit blijft vast over wintergroen en onbeschadigd. Bederft niet, er zijn dan tevoren andere jonge blaadjes voorhanden die kruipen jaarlijks tegen april tussen de oude blaadjes voort, gans stomp omgebogen zoals de eerste bladeren aan de hertstong. In juni echter is ze echter het mooiste.

De natuur en samengesteldheid.

De muurruit is zonder twijfel droge natuur en middelmatig warm.

Kracht en werking.

Muurruit in wijn gekookt en gedronken is nuttig tot de plaswinden en het opbraken. Drijft de plas, breekt de steen in de blaas en brengt de vrouwen hun tijd.

Von Jndianischem Pfeffer. Cap. CCLXXXI.

(A) Namen.

Jndianischer oder Chalecutischer Pfeffer würdt von dem Plinio Siliquastrum, von wegen der langen unnd grossen schotten, genent: und Piperitis, darumb das sein sam am geschmack scharpff ist wie der Pfeffer. Der Avicenna hat diþ gewechþ meins erachtens Piper caninum genent, welchen namen es auch gehabt do mans erstlich in unser land gebτacht hat. Die andern Arabes habends Coτdumenum geheyssen. Und ist demnach diser gegenwertig Pfeffer ein geschlecht der frucht so man zů unsern zeiten in den Apotecken Gτana Paradisi nent. Jch glaub das diþ gewechþ Actuarius hab Capsicum geheyssen, der uτsachen halber, das sein same in den hülsen oτdenlich, wie inn einer truhen oder kisten, verschlossen ist. Zů unsern zeiten würt es genent Piper Hispanum, Piper Jndianum, und Piper Calecuthicum.

(B) Geschlecht.

Des Jndianischen Pfeffers hab ich vier geschlecht gesehen. Das erst bτingt groþ lange schotten, die sind an der farb schwartzbτaun. Das ander geschlecht hat schotten den voτigen an der grôsse und lenge gleich, aber gantz menigrot. Das dτitt bτingt schmeler bletter dann die andern, die schotten seind auch schmeler, lenger und menigrot. Das vierdt geschlecht hat groþ und rund schotten, etlich seind gestalt wie die Spitzhûtlin, ettlich wie die gemeinen Kürbs, doch an der farb menigrot, wie wir in beschτeibung jrer gestalt klârlicher wôllen anzeygen.

Gestalt.

Jndianischer Pfeffer ist ein kraut mit einem bτaunlechten vierecketen stengel, welcher elen lang ist, mit vil gewerben, und runden âstlin, welche mit schwartzgrûnen zarten blettern bekleydet seind, die vergleichen sich beynach den gemeinen Nachtschatten oder Loτbeer blettern, seind aber schmeler und spitziger dann des Nachtschattens. Zwüschen den flûgeln der stengel unnd blettern an dicken [722, 723, 724, 725] (C) stylen wachsen herauþ die blůmen, welche an der farb weiþ seind, und haben gemeinlich fünff oder sechþ blettlin, und inwendig ein grûnes sternlin. Auþ welchen so die abfallen, folgen die schotten am ersten und andern geschlecht fingers lang, am dτitten noch lenger und schmeler, am vierdten bτeyter und rund, aller gestalt wie oben angezeygt. Die schotten werden erstlich grûn, darnach gantz rot, am andern geschlecht aber schwartzbτaun. Unnd ist an den ersten zweyen geschlechten, die wir under einer figur haben begriffen, die zeitig frucht wie ein krebþscher anzůsehen. Die auþwendige schelf glitzet voτ glette, und ist gantz zart und dünn. Die frücht oder schotten haben vil bleychgeelen bτeyten samen in sich verschlossen, eins hitzigen scharpffen geschmack, wie der Pfeffer, ja scherpffer. Die wurtzeln seind holtzecht und zasecht.

(D) Statt seiner wachsung.

Jndianischer Pfeffer ist ein frembd gewechþ, newlich in unser Teütsch land gebτacht. Würt in den scherben und wurtzgârten gezilet. Mag keinen frost leiden, můþ auþgesetzt, oder über winter in der stuben behalten werden, so bτingt es im volgenden summer widerumb frucht, wie es dann mir gethon hat.

Zeit.

Blüet im Bτachmonat und Hewmonat, unnd bτingt seine zeitige frucht in dem Herbst.

Die natur und complexion.

Jndianischer Pfeffer wermet und trücknet seer, wie man sôlchs erstlich auþ den blettern mag abnemen, die am geschmack bitter seind, und darnach an dem samen, der do seer scharpff ist auff der zungen.

(E) Krafft und würckung.

Man bτaucht an vil oτten den samen von disem gewechþ für Pfeffer, dann er eben desselbigen krafft hat. Er wermet, zerteylt unnd verzert, sterckt den kalten magen und fürdert sein dewung. Vertreibt die wind und blâst. Er zeücht die zâhe feüchte auþ dem kopff, mit Biþmüntzen im mund gekewet. Macht lust zů essen. Er ist den zânen und dem zanfleysch nützlich, dann er verzert alle bôse feüchtigkeyt darinn, unnd wert das da kein feule werd. Macht derhalben einen wolschmeckenden mund. Er verzert die krôpff und allerley geschwulst mit bech vermischt und pflasters weiþ übergelegt. Mit hônig zerstossen unnd angestrichen, macht er ein schôn angesicht, und vertreibt die masen desselbigen. Jn summa, hat fast alle würckung und tugends des rechten Pfeffers.

Van Indiaanse peper, paprika. Kapittel 281. (Capsicum annuum en var.)

Namen.

Indiaanse of Calcutta peper wordt van Plinius Siliquastrum vanwege de langen en grote schotten genoemd: en Piperitis, daarom dat zijn zaad aan smaak scherp is zoals de peper. Avicenna heeft dit gewas mijn gedachte Piper caninum genoemd welke naam het ook had toen men het eerst in ons land gebracht heeft. De andere Arabieren hebben het Cordumenum geheten. En is daarnaar dit tegenwoordig peper een geslacht der vruchten zo men in onze tijden in de apotheken Grana Paradisi noemt. Ik geloof dat dit gewas Actuarius heeft Capsicum geheten, vanwege de oorzaak dat zijn zaad in de hulzen ordelijk zoals in een doos of kist gesloten is. In onze tijden wordt het genoemd Piper Hispanum, Piper Indianum en Piper Calecuthicum.

Geslacht.

Van de paprika heb ik vier geslachten gezien. De eerste brengt grote lange schotten, die zijn aan de verf zwartbruin. Dat andere geslacht heeft schotten de vorige aan de grootte en lengte gelijk, echter gans menierood. De derde brengt smallere bladeren dan de andere, de schotten zijn ook smaller, langer en menierood. Dat vierde geslacht heeft grote en ronde schotten, ettelijke zijn gesteld zoals de spitse hoedjes, ettelijke zoals die gewone kauwoerde, doch aan de verf menierood zoals we in beschrijving van hun gestalte duidelijker willen aantonen.

Gestalte.

Paprika is een kruid met een bruinachtige vierkante stengels welke ellenboog lang is met veel wervels en ronde takjes welke met zwartgroene zachte bladeren bekleed zijn, die vergelijken zich bijna de gewone nachtschade of laurierbladeren, zijn echter smaller en spitser dan de nachtschade. Tussen de vleugels der stengels en bladeren aan dikke [722, 723, 724, 725] stelen groeien eruit de bloemen welke aan de verf wit zijn en hebben gewoonlijk vijf of zes blaadjes en inwendig een groen sterretje. Waaruit zo die afvallen volgen de schotten aan eerste en andere geslacht vingers lang, aan derde noch langer en smaller, aan vierde breder en rond, alle gestalte zoals boven aangetoond. De schotten worden eerst groen, daarna gans rood, aan andere geslacht echter zwartbruin. En is aan de eerste twee geslachten die we onder een figuur hebben begrepen de rijpe vrucht zoals een kreeftschaar aan te zien. De uitwendige schil glinstert van gladheid en is gans zacht en dun. De vruchten of schotten hebben veel bleekgele brede zaden in zich gesloten, een hete scherpe smaak zoals de peper, ja scherper. De wortels zijn houtachtig en vezelig.

Zijn groeiplaats.

Indiaanse peper is een vreemd gewas net in ons Duitsland gebracht. Wordt in de potten en kruidhof geteeld. Mag geen vorst leiden, moet uitgezet of over winter in de kamer behouden worden dan brengt het in volgende zomer wederom vrucht zoals het dan bij mij gedaan heeft.

Tijd.

Bloeit in juni en juli en brengt zijn rijpe vrucht in de herfst.

De natuur en samengesteldheid.

Indiaanse peper warmt en droogt zeer zoals men zulks eerst uit de bladeren mag afnemen die aan smaak bitter zijn en daarna aan de zaden die daar zeer scherp zijn op de tong.

Kracht en werking.

Men gebruikt aan veel oorden de zaden van dit gewas voor peper dan het even die kracht heeft. Het warmt, verdeelt en verteert, versterkt de koude maag en bevordert zijn verduwen. Verdrijft de winden en opblazingen. Het trekt de taaie vochten uit de kop, met luiskruid in mond gekauwd. Maakt lust te eten. Het is de tanden en tandvlees nuttig, dan het verteert alle boze vochtigheid daarin en zorgt dat daar geen vuilheid komt. Maakt derhalve een goed smakende mond. Het verteert de krop en allerlei zwellingen met pek vermengt en pleistervormig opgelegd. Met honing gestoten en aangestreken maakt het een schoon aangezicht en verdrijft de mazelen van die. In summa, heeft vast alle werking en deugden van de rechte peper.

Von Knoblauch. Cap. CCLXXXXII.

(A) Namen.

Knoblauch würt von den Gτiechen Scoτodon, unnd zů Latein Allium genent, welcher name in den Apotecken verharτet und bliben ist. Warumb aber dem Knoblauch sôlche namen gegeben seind, findt man in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Geschlecht.

Des Knoblauchs seind fürnemlich dτey geschlecht. Das erst, garten oder zamer Knoblauch genent. Das andern, von Gτiechen Ophioscoτodon geheyssen, seind widerumb zweyerley geschlecht. Das erst haben wir schlecht wilden Knoblauch genent, das ander aber Feldknoblauch. Noch ist ein geschlecht des [726, 727, 728, 729, 730] (B) wilden Knoblauchs, welcher zů Latein würt Uτsinum geheyssen, denselbigen haben wir darumb daser in wâlden gern wechþt, Waldknoblauch geheyssen.

Gestalt.

Der zam Knoblauch hatt bτeyte graþbletter wie der Zwibel. Sein stengel ist rund und hol. Am gipffel desselbigen bτingt er seine blůmen und samen, doch erst im andern jar, wie die Zwibel mit jren kôpffen gestalt. Die wurtzel ist auch gestalt wie ein zwibel, auþ vilen kôτnern oder zehen zůsamen gesetzt, dann derselbigen hat etwan ein Knoblauch biþ auff die dτeissig zwüschen den dünnen heütlin verschlossen. Am kopff wachsen vil kleiner dünner hârlin herauþ. Der wild Knoblauch hatt nit bτeyte graþbletter, sonder dünne, lange, runde, hole pfeiflin, kleiner dann der Zwibel. Auff der mittelsten pfeiffen am gipffel wechþt (C) ein stachelechter bτaunfarber knopff, darinn ist der schwartz samen verschlossen. Die wurtzel ist gleich dem garten Knoblauch, auþ vilen zehen zůsamen gesetzt.

Der Feldknoblauch ist mit blettern, stengeln, blůmen und samen dem garten Knoblauch gleich, doch seind dise alle kleiner dann an dem gemeinen Knoblauch. Die wurtzel gewindt nit vil kôτner oder zehen. Der Waldknoblauch ist ein kraut gemeinlich mit zweyen grossen bτeyten blettern, die vergleichen sich aller ding dem Meyenblûmlin kraut. Zwüschen disen blettern kreücht herauþ ein stengel oder zween, darauff wachsen weisse blůmen, die seind gestirnt, und die blettlin underscheydlich von einander gesetzt. Die wurtzel ist weiþ, anzůsehen als ein kleiner junger garten Knoblauch, der nit über ein monat im erdtrich ist gestanden. Diser Waldknoblauch hat einen bôsen starcken geruch.

(D) Statt irer wachsung.

Der zam Knoblauch würdt allenthalben in gârten gezilet unnd gepflantzt. Der wild Feldknoblauch würt gefunden in den weingârten, âckern, und feldern hin und wider. Der Waldknoblauch hat sein gewonlichste statt in den finstern, feüchten, und nassen wâlden.

Zeit.

Der zam, wild und Feldknoblauch blüen im Hewmonat fürnemlich. Der Waldknoblauch im end des Apτillen und im Meyen.

Die natur und complexion.

Die Knoblauch seind warm und trucken im vierdten grad.

(E) Krafft und würckung.

Der Knoblauch wermet den leib, und zerteylt die groben und zâhen feüchte. Er erôffnet allerley verstopffung, verzert die blâst und wind. Knoblauch gessen, treibt auþ die bτeyten würm im leib. Ein pflaster auþ Knoblauch gemacht und übergelegt, ist gůt denen so von einem wûtenden hund gebissen seind. Knoblauch gessen, und wein darauff getruncken, oder zerstossen und in wein getruncken, ist gůt denen so von natern oder schlangen gebissen seind. Knoblauch inn der speiþ genützt, ist gůt den so mancherley wasser trincken mûssen. Knoblauch row oder kocht gessen, macht ein helle stimm, und lindert den allten hůsten. Er treibt den harn, lindert den stůlgang. Tôdt leüþ und nissz, wann er mit Wolgemůt gesotten unnd getruncken würt. Knoblauch gessen widersteet allem gifft, darumb jhn Galenus nent ein Theriack der bauren. Die schnitter und mâder, welche zů summers zeiten in der hitz, ungesund weych wasser trincken mûssen, sollen den Knoblauch in der speiþ bτauchen. Die natern fliehen den Knoblauch wie die Weinrauten. Knoblauch ist nützlich dem grimmen so vonn winden entstanden ist. Er macht dünn geblût, und ein rot angesicht. Knoblauch zerstos- [731] (F) sen, und mit dem auþgetruckten safft die haut gesalbet, vertreibt allerley grind, rauden, masen und flecken, sei seyen wo sie wôllen am leib. Knoblauch zů âschen gebτent, und mit hônig vermischt, ist zů obgenanten mâlern und flecken krefftiger, und macht das auþfallend har widerumb wachsen, darmit bestrichen. Ein rauch mit Knoblauch und seinen blettern gemacht, bτingt den frawen jhτe blôdigkeyt. Der Knoblauch ist den hitzigen naturen nit gůt, sonder schâdlich, fürnemlich aber den augen, dem haupt, lungen und nieren derselbigen. Er macht auch durst row gessen, und schadet den gesunden augen. Knoblauch macht neygung zum schlaff und lust zů den Eelichen wercken. Er ist auch nützlich gessen den hûnern und hennen so den zipff oder die schnuder haben.

Van knoflook. Kapittel 282.

Namen.

Knoflook wordt van de Grieken Scorodon en in Latijn Allium genoemd welke naam in de apotheken verhard en gebleven is. Waarom echter de knoflook zulke namen gegeven zijn vindt men in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van de knoflook zijn voornamelijk drie geslachten. De eerste, hof of tamme knoflook genoemd. (Allium sativum) De andere, van Grieken Ophioscorodon geheten, zijn wederom twee geslachten. De eerste hebben we echte wilde knoflook genoemd, (Allium vineale) de andere echter veldknoflook. (Allium oleraceum) Noch is een geslacht van de [726, 727, 728, 729, 730] wilde knoflook welke in Latijn wordt Ursinum geheten, diezelfde hebben we daarom daar het in wouden graag groeit woudknoflook geheten. (Allium ursinum)

Gestalte.

De tamme knoflook heeft brede grasbladeren zoals de ui. Zijn stengel is rond en hol. Aan top daarvan brengt het zijn bloemen en zaden, doch eerst in andere jaar zoals die ui met zijn koppen gesteld. De wortel is ook gesteld zoals een ui, uit vele korrels of tanden tezamen gezet, dan van diezelfde heeft ongeveer een knoflook tot op de dertig tussen de dunne hoedjes gesloten. Aan kop groeien veel kleine dunne haartjes eruit. De wilde knoflook heeft geen brede grasbladeren, maar dunne, lange, ronde, holle pijpjes, kleiner dan de ui. Op het middelste pijpje aan top groeit een stekelachtige bruinkleurige knop, daarin is het zwarte zaad gesloten. De wortel is gelijk de hofknoflook, uit vele tanden tezamen gezet.

De veldknoflook is met bladeren, stengels, bloemen en zaden de hofknoflook gelijk, doch zijn deze alle kleiner dan aan de gewone knoflook. De wortel gewint niet veel korrels of tanden. De woudknoflook is een kruid gewoonlijk met twee grote brede bladeren, die vergelijken zich alle dingen het meibloempjes kruid. Tussen deze bladeren kruipt eruit een stengel of twee, daarop groeien witte bloemen, die zijn gesterd en die blaadjes apart van elkaar gezet. De wortel is wit, aan te zien als een kleine jonge hofknoflook die niet over een maand in aardrijk heeft gestaan. Deze woudknoflook heeft een boze sterke reuk.

Hun groeiplaats.

De tamme knoflook wordt overal in hof geteeld en geplant. De wilde veldknoflook wordt gevonden in de wijnhoven, akkers en velden her en der. De woudknoflook heeft zijn gewoonlijke plaats in de duistere, vochtige en natte wouden.

Tijd.

De tamme, wilde en veldknoflook bloeien in juli voornamelijk. De woudknoflook in eind van april en in mei.

De natuur en samengesteldheid.

Die knoflook zijn warm en droog in vierde graad.

Kracht en werking.

De knoflook warmt het lijf en verdeelt de grove en taaie vochten. Het opent allerlei verstopping, verteert de opblazingen en winden. Knoflook gegeten drijft uit de brede wormen in lijf. Een pleister uit knoflook gemaakt en opgelegd is goed diegenen zo van een woedende hond gebeten zijn. Knoflook gegeten en wijn daarop gedronken of gestoten en in wijn gedronken is goed diegenen zo van adders of slangen gebeten zijn. Knoflook in de spijs genuttigd is goed die zoveel water drinken moeten. Knoflook rauw of gekookt gegeten maakt een heldere stem en verzacht de oude hoest. Het drijft de plas, verzacht de stoelgang. Doodt luizen en neten wanneer het met majoraan gekookt en gedronken wordt. Knoflook gegeten weerstaat alle gif, daarom het Galenus noemt een teriakel der boeren. De snijders en maaiers welke in zomerse tijden in de hitte ongezond week water drinken moeten zullen de knoflook in de spijs gebruiken. De adders vlieden de knoflook zoals de wijnruit. Knoflook is nuttig het grommen zo van winden ontstaan is. Het maakt dun bloed en een rood aangezicht. Knoflook gestoten [731] en met het uitgedrukte sap de huid gezalfd verdrijft allerlei schurft, ruigtes, mazelen en vlekken, ze zijn waar ze willen aan lijf. Knoflook tot as gebrand en met honing vermengd is tot opgenoemde tekens en vlekken krachtiger en maakt dat uitvallend haar wederom groeien, daarmee bestreken. Een rook met knoflook en zijn bladeren gemaakt brengt de vrouwen hun bloederigheid. De knoflook is de hete naturen niet goed, maar schadelijk, voornamelijk echter de ogen, het hoofd, longen en nieren van diezelfde. Het maakt ook dorst, rauw gegeten en schaadt de gezonde ogen. Knoflook maakt neiging tot slaap en lust tot de huwelijkse werken. Het is ook nuttig gegeten de hoenders en hennen zo de spruw of de snuf hebben.

Von S. Jacobs blům. Cap. CCLXXXIII.

(A) Namen.

Sant Jacobs blům nent man diþ kraut darumb, das umb S. Jacobs tag in der besten blûst gefunden würdt. Ob aber sôlchs gewechþ den alten sey bekant gewesen, kan ich diser zeit nit wissen.

Gestalt.

S. Jacobs blům ist ein kraut mit einem langen bτaunen stengel wie des Beyfůþ, die haben vil holkelen, und seind mit vilen neben âstlin besetzt. Jm ersten jar stoþt sie keinen stengel. Die bletter seind zerspallten und vilfeltig auþgeschnitten, wie an dem zamen weissen Senff, oder Creützwurtz. Auff den âstlin wachsen vil geeler gestirnter blůmen, wie der Chamillen, die werden nach der zeitigung zů grawen wollechten samen, fliegen darvon, wie an der Creützwurtz. Die wurtzel ist weiþ und zasecht, wie der Wegerich kreüter.

(B) Statt seiner wachsung.

S. Jacobs blům wechþt allenthalben an den rheynen der âckern, bey den wasser gestaden, und auff ungebawten sandigen und herten oτten.

Zeit.

Diþ gewechþ blüet im Hewmonat und Augstmonat, aber am lustigsten umb S. Jacobs tag, wie voτmals angezeygt ist.

Die natur und complexion.

S. Jacobs blům oder kraut ist warmer und truckner natur, wie sôlchs der geschmack desselbigen, welcher bitter ist und zůsamen zeücht, klârlich auþweiþt.

(C) Krafft und würckung.

Diþ kraut mit seinen geelen blůmen würdt gebτaucht zur heylung der wunden, und alten schâden, deþgleichen zů den fisteln, dann es verhinderts das sie nit weiter umb sich fressen. Man mag aber das kraut grûn zerstossen und überlegen, oder aber gedôτrt voτhin zů pulver stossen, und in die wunden und schâden strewen. Darumb dieweil es ein wundkraut ist, sollens die wundârtzt hoch in eeren haben. [732, 733]

Van St. Jacobsbloem. Kapittel 283. (Senecio jacobaea, nu Jacobaea vulgaris)

Namen.

Sint Jacobs bloem noemt men dit kruid daarom omdat het om St. Jacobs dag in der beste bloei gevonden wordt. Of echter zulk gewas de ouden is bekend geweest kan ik deze tijd niet weten.

Gestalte.

St. Jacobs bloem is een kruid met een lange bruine stengel zoals de bijvoet, die hebben veel groeven en zijn met vele zijtakjes bezet. In het eerste jaar stoot ze geen stengel. De bladeren zijn gespleten en veelvuldige uitgesneden zoals aan de tamme witte mosterd of kruiskruid. Op de takjes groeien veel gele gesternde bloemen zoals de kamille, die worden na de rijping tot grauwe wolachtige zaden, vliegen daarvan zoals aan dat kruiskruid. De wortel is wit en vezelig zoals de weegbree kruiden.

Zijn groeiplaats.

St. Jacobs bloem groeit overal aan de akkerkanten der akkers, bij de waterkanten en op ongebouwde zanderige en harde oorden.

Tijd.

Dit gewas bloeit in Juni en augustus, echter het lustigst om St. Jacobs dag zoals hiervoor aangetoond is.

De natuur en samengesteldheid.

St. Jacobs bloem of kruid is warme en droge natuur zoals zulks de smaak van die welke bitter is en tezamen trekt duidelijk uitwijst.

Kracht en werking.

Dit kruid met zijn gele bloemen wordt gebruikt tot heling der wonden en oude schaden, desgelijks tot de lopende gaten, dan het verhindert ze dat ze niet verder om zich vreten. Men mag echter dat kruid groen stoten en opleggen of echter gedord dat tot poeder stoten en in de wonden en schaden strooien. Daarom omdat het een wondkruid is zullen de wondartsen het hoog in ere hebben. [732, 733]

Von Eppich. Cap. CCLXXXIIII.

(A) Namen.

Eppich, Epffich oder Epff, würdt in Gτiechischer spτaach Selinon cepæon genent. Zů Latein Apium hoτtense. Der namen Apium ist inn den Apotecken bliben. Warumb aber die Gτiechen diþ gewechþ haben Selinon geheyssen, ist in unnserm Lateinischen kreüterbůch gnůgsam angezeygt.

Gestalt.

Der garten Eppich wechþt eins elenbogens hoch übersich und hôher. Hat einen runden stengel, mit vilen zarten holkelen oder fürchlin. Gewindt vil âstlin, daran wachsen die bletter, welche in dτey teyl zerspalten seind, und zů ringþumbher wie ein sâg zerkerfft. Sie seind auch ein wenig krauþ, und glitzend, eines starcken geruchs. Die gekrônte blûmlin seind weiþ, und seer klein, auþ welchen würt der samen, welcher kleiner ist dann des Ammey. Die wurtzel ist eintzig, lang, mit vilen angehenckten zaseln oder haren.

(B) Statt seiner wachsung.

Diser Eppich würt in den gârten gezilt, wil aber ein naþ, und feücht erdtrich haben. Er wechþt auch von jm selbs bey den pfûlen, lachen und grâben, doch nit allenthalben, sonnder an gewissen stetten, als im Wirtenberger land umb Canstatt, do er mit hauffen wechþt.

Zeit.

Epff blüet im Bτachmonat und Hewmonat, bτingt volgends sein samen.

Die natur und complexion.

Der Epffich ist warm im andern grad, unnd trucken in der mitte des dτitten grads.

(C) Krafft und würckung.

Epff treibt den harn, unnd bτingt den frawen jhτe kranckheyt. Verzert die blâst unnd wind im leib. Der Epff ist gůt zů den artzneyen die man wider das gifft bereyt, dann das kraut für sich selbs gesotten und getruncken, widerstrebt dem gifft, in dem das es speien macht. Mit bτodt oder gersten maltz vermischt und übergelegt, ist es gůt zů den hitzigen augen. Es verzert auch die knollen inn den bτüsten der frawen diser gestalt übergelegt. Row oder kocht gessen, treibt es den harn. Der samen ist krefftiger dann das kraut zů allen yetzgedachten gebτesten. So die fisch in den weyhern unnd grâben kranck seind, werden sie mit Eppich widerumb erquickt. Der Epff nimpt hinweg allerley verstopffung. Er ist gůt zů dem hexgen, welcher von groben zâhen flüssen kompt. Reyniget (D) und seubert die nieren und blasen. Der samen zůvoτ jngenommen, verhindert das einer nit truncken werd. Der Epff in wasser gesotten, und darinn gesessen, treibt auþ den stein, und nimpt hinweg die harnwinden. Er vertreibt die milch, darumb sollen jn die seügende weiber nit bτauchen. Wann man den samen in wasser seudt und überlegt, verzert er das undergerunnen blůt, und macht widerumb ein gůte farb. Es schτeiben ettlich, das der Eppich ein sôlche eygenschafft an jm habe, das er leichtlich mit sich bτing das vergicht, und die fallenden sucht, dann vil die schon von diser kranckheyt genesen waren, so bald sie Eppich gebτaucht haben, in dieselben widerumb gefallen seind. [734, 735, 736]

Van Eppe. Kapittel 284. (Apium graveolens)

Namen.

Eppich, Epffich of eppe wordt in Griekse spraak Selinon cepaeon genoemd. In Latijn Apium hortense. De naam Apium is in de apotheken gebleven. Waarom echter de Grieken dit gewas hebben Selinon geheten is in ons Latijnse kruidenboek voldoende aangetoond.

Gestalte.

De hofeppe groeit een ellenboog hoog omhoog en hoger. Heeft een ronde stengel met vele zachte groeven of voortjes. Gewint veel takjes, daaraan groeien de bladeren welke in drie delen gespleten zijn en rondom zoals een zaag gekerfd. Ze zijn ook een weinig gekroesd en glinsterend, een sterke reuk. De gekroonde bloempjes zijn wit en zeer klein waaruit worden de zaden welke kleiner zijn dan de Ammi. De wortel is enkel, lang en met vele aanhangende vezels of haren.

Zijn groeiplaats.

Deze eppe wordt in de hof geteeld, wil echter een nat en vochtig aardrijk hebben. Het groeit ook van zichzelf bij de poelen, plassen en sloten, doch niet overal, vooral aan zekere plaatsen zoals in Wurtenberger land om Canstatt daar het met hopen groeit.

Tijd.

Eppe bloeit in juni en juli, brengt vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De eppe is warm in andere graad en droog in het midden der derde graad.

Kracht en werking.

Eppe drijft de plas en brengt de vrouwen hun ziekte. Verteert de opblazingen en wind in lijf. De eppe is goed tot de artsenijen die men tegen dat gif bereidt, dan dat kruid voor zichzelf gekookt en gedronken weerstreeft dat gif in die dat het spuwen maakt. Met brood of gerst mout vermengt en opgelegd is het goed tot de hete ogen. Het verteert ook de knollen in de borsten der vrouwen, deze gestalte opgelegd. Rauw of gekookt gegeten drijft het de plas. Dat zaad is krachtiger dan dat kruid tot allen net gedachte gebreken. Zo de vissen in de vijvers en sloten zwak zijn worden ze met eppe wederom verkwikt. De eppe neemt weg allerlei verstopping. Het is goed tot het opbraken welke van grove taaie vloeden komt. Reinigt en zuivert de nieren en blaas. De zaden tevoren ingenomen verhindert dat een niet dronken wordt. De eppe in water gekookt en daarin gezeten drijft uit de steen en neemt weg de plaswinden. Het verdrijft de melk, daarom zullen het de zuigende wijven niet gebruiken. Wanneer men de zaden in water ziedt en oplegt verteert het dat onderhuids gestolde bloed en maakt wederom een goede kleur. Er schrijven ettelijke dat de eppe zulke eigenschappen aan hem heeft dat het licht met zich brengt de jicht en de vallende ziekte, dan veel die reeds van deze ziekte genezen waren, zo gauw ze eppe gebruikt hebben in diezelfde wederom gevallen zijn. [734, 735, 736]

Von Barbarakraut. Cap. CCLXXXV.

(A) Namen.

Das Barbarakraut scheinet sein ein zerstôτter nam von den Lateinischen woτten her, Carpentarioτum herba, dann also ist zů Latein diþ kraut genent woτden, derhalben das die wagner unnd schτeiner sôlchs zur heylung der wunden seer gebτaucht haben. Dieweil nun unnser Teütschen gehôτt haben das diþ gewechþ Carpentaria herba ist geheyssen woτden, haben sie auþ dem wôτtlin Carpentaria, Barbara gemacht, wie sie auch in vilen andern dergleichen kreütern gethon haben. Plinius hat gegenwertigs kraut Scopam regiam unnd Sideritin latifoliam genent, darumb das es mit seinen geelen dτauschelechten blûmlin einem besem gleich ist, und bτeyte bletter hat.

(B) Gestalt.

Das Barbarakraut hat einen runden, vesten stengel, mit vil holkelen oder fûrchlin geziert. Seine bletter seind rund, feyþt, zâch, glitzend, dem Epffichkraut nit seer ungleich, doch bτeyter. Am ôbersten teyl der stengel gewindt es vil kleiner geeler blůmen, auþ welchen, so sie abfallen, werden kleine lange und runde schotten, darinn der klein samen verschlossen ist. Die wurtzel ist ettwas dick, und lang, kreücht überzwerch im erdtrich her.

Statt seiner wachsung.

Das Barbarakraut wechþt allenthalben auff den heyden und rechen.

Zeit.

Diþ gewechþ, Barbarakraut geheyssen, blüet fürnemlich im Meyen unnd Bτachmonat, bτingt darnach seinen samen.

(C) Die natur und complexion.

Barbarakraut ist warmer und truckner natur, das man auþ dem geschmack wol kan abnemen, dann am versůchen scheint es erstlich etwas scharpff sein, darnach zeüchts ein wenig zůsamen.

Krafft und würckung.

Diþ gewechþ ist ein wundkraut, wie sôlchs die tâgliche erfarung, und die alten auch bezeugen. Sol aber fürnemlich zů den wunden gebτaucht werden so unreyn seind, unnd faul unnütz fleysch haben, dann dieweil es seer trücknet, reyniget es dieselbigen, und verzert das überig fleysch.

Van Barbarakruid. Kapittel 285. (Barbarea vulgaris)

Namen.

Dat Barbarakruid schijnt te zijn een verstoorde naam vanuit het Latijnse woord Carpentariorum herba, dan alzo is het in Latijn dit kruid genoemd geworden derhalve dat de wagenmakers en schrijnders zulks tot heling der wonden zeer gebruikt hebben. Omdat nu onze Duitsers gehoord hebben dat dit gewas Carpentaria herba is geheten geworden hebben ze uit het woordje Carpentaria Barbara gemaakt zoals ze ook in vele andere dergelijke kruiden gedaan hebben. Plinius heeft tegenwoordig kruid Scopam regiam en Sideritin latifoliam genoemd, daarom dat het met zijn gele bosachtige bloempjes een bezem gelijk is en brede bladeren heeft.

Vorm.

Dat Barbarakruid heeft een ronde, vaste stengel met veel groeven of voren gesierd. Zijn bladeren zijn rond, vet, taai en glinsterend, de eppe niet zeer ongelijk, doch breder. Aan bovenste deel der stengel gewint het veel kleine gele bloemen waaruit zo ze afvallen worden kleine lange en ronde schotten waarin dat kleine zaad gesloten is. De wortel is wat dik en lang, kruipt overdwars in aardrijk her.

Zijn groeiplaats.

Dat Barbarakruid groeit overal op de heide en kanten.

Tijd.

Dit gewas, Barbarakruid geheten, bloeit voornamelijk in mei en juni, brengt daarna zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Barbarakruid is warme en droge natuur dat men uit de smaak goed kan afnemen, dan aan proberen schijnt het eerst wat scherp te zijn, daarna trekt het een weinig tezamen.

Kracht en werking.

Dit gewas is een wondkruid zoals zulks de dagelijkse ervaring en de ouden ook getuigen. Zal echter voornamelijk tot de wonden gebruikt worden zo onrein zijn en vuil onnuttig vlees hebben, dan omdat het zeer droogt reinigt het diezelfde en verteert dat overige vlees.

Von weissem Steinbτech. Cap. CCLXXXVI.

(A) Namen.

Weisser oder hoher Steinbτech hat seinen namen von der krafft unnd tugent so er tâglich erzeygt in bτechung des steins beyde der nieren und blasen. Zů unsern zeiten würt es Saxifraga alba und maioτ geheyssen. Jn den Apotecken nent mans schlecht Saxifragam.

Gestalt.

Weisser Steinbτech hat einen blossen runden harigen bτaunen bintzechten stengel, elenbogen hoch. Seine blettlin ligen gemeinlich auff der erden auþgebτeyt, die seind rund, zerkerfft, schier anzůsehen wie die bletter an der Gundelreben, doch feyþter, linder, und geelgrûner. Am gipffel der stengel tregt er vil weisser blůmen neben einander, als die weissen Veielen anzůsehen. Die wurtzel ist [737, 738] bτaunlecht und zasecht, daran hangen vil kôτnlin, anzůsehen wie ein eyerstock in einer hennen, dann allso hangen dise runde leibfarbe kôτnlin an einander inn der erden, nit grôsser dann der Coτiander samen, am geschmack seer bitter, welcher sich die Apotecker für den samen gebτauchen.

Statt seiner wachsung.

Der weiþ Steinbτech wechþt gern an dürτen, rauhen, steynigen und sandigen bergen. Zů zeiten in den wisen an bergen gelegen, und in den sandigen graþgârten.

Zeit.

Der weiþ Steinbτech blüet im Meyen, zů welcher zeit man jn sůchen und samlen soll, dann nach diser zeit verschwindt er, und würt nit mehτ gesehen.

(C) Die natur und complexion.

Dieweil bletter, blůmen unnd wurtzel an disem gewechþ am geschmack seer bitter seind, volgt darauþ das es im dτitten grad warm und trucken sey.

Krafft und würckung.

Steinbτech mit seiner wurtzel in wein gesotten unnd getruncken, treibt den harn, zermalt und bτicht den lenden und blasen stein. Er ist nützlich zů der harnwind, reyniget, seubert und zerteylt die grobe feüchte in adern. Bτingt den frawen jre zeit, und reyniget die bτust von den groben zâhen flüssen.

Van witte steenbreek. Kapittel 286. (Saxifraga granulata)

Namen.

Witte of hoge steenbreek heeft zijn naam van de kracht en deugd zo het dagelijks toont in breken van de stenen, beide, de nieren en blaas. In onze tijden wordt het Saxifraga alba en maior geheten. In de apotheken noemt men het slechts Saxifragam.

Gestalte.

Witte steenbreek heeft een blote ronde harige bruine biesachtige stengel, ellenboog hoog. Zijn blaadjes liggen gewoonlijk op de aarde uitgespreid, die zijn rond, gekerfd, schier aan te zien zoals de bladeren aan de hondsdraf, doch vetter, zachter en geelgroener. Aan top der stengel draagt het veel witte bloemen naast elkaar zoals de witte violen aan te zien. De wortel is [737, 738] bruinachtig en vezelig, daaraan hangen veel korreltjes, aan te zien zoals een eierstok in een hen, dan alzo hangen deze ronde lijfkleurige korreltjes aan elkaar in de aarde, niet grotere dan de korianderzaden, aan smaak zeer bitter welke de apothekers voor de zaden gebruiken.

Zijn groeiplaats.

De witte steenbreek groeit graag aan dorre, ruwe, steenachtige en zanderige bergen. Soms in de weiden aan bergen gelegen en in de zanderige grashof.

Tijd.

De witte steenbreek bloeit in mei in welke tijd men het zoeken en verzamelen zal, dan na deze tijd verdwijnt het en wordt niet meer gezien.

De natuur en samengesteldheid.

Omdat de bladeren, bloemen en wortels aan dit gewas aan smaak zeer bitter zijn volgt daaruit dat het in derde graad warm en droog is.

Kracht en werking.

Steenbreek met zijn wortel in wijn gekookt en gedronken drijft de plas, vermaalt en breekt de lenden en blaassteen. Het is nuttig tot de plaswind, reinigt, zuivert en verdeelt de grove vochten in aderen. Brengt de vrouwen hun tijd en reinigt de borst van de grove taaie vloeden.

Von Siben gezeit. Cap. CCLXXXVII.

(A) Namen.

Siben gezeit hat seinen namen daher, das er zum tag siben mal seinen geruch hat, und so offt auch widerumb verleürt, so lang er im feld steen bleibt. Nachdem er aber auþgerupfft, auffgehaben und gedôτrt würt, behelt er den geruch stâts für und für. Doch wann trûb wetter anfallen will, ereygt sich der geruch am gedachtem kraut so gewaltig, das es yederman im hauþ, wo das kraut ligt oder hangt, fûlen und riechen můþ. Jn Gτiechischer spτaach würdt diþ kraut Lotos emeros und Triphyllon, zů Latein Lotus sativa, und Trifolium, das ist, zamer Lotus oder Klee genent.

(B) Gestalt.

Siben gezeit hat einen runden, holen, glatten, und weiþfarben stengel, der würt anderhalb elen hoch, und etwan auch hôher, mit vilen zincken und rûtlin die durchauþ mit Kleeblettlin geziert seind, alleweg dτey an einem styl, unnd zů ringþumbher zerkerfft, wie am laub des Fœnogræci. Ein yedes zincklin hat seine getrungene purpurblawe blûmlin in der hôhe wachsen, dem geelen Wisenklee gleich. Auþ yedem blûmlin würt ein stachelechts kôlblin, darinn ist der geel samen verschlossen, welcher sich der Fœnogræci samen etwas vergleicht, ist aber vil kleiner. Die wurtzel ist schlecht, weiþ, wie am Dyllkraut. Aber das gantz gewechþ, on die wurtzel, hatt einen besonndern geruch, beynach wie ein wolriechends bech, am geschmack ein wenig bitter.

Statt seiner wachsung.

Diser Klee, Siben gezeit geheyssen, würt nit auff dem feld wie andτe Klee gefunden, sonder můþ in gârten gezilet werden. Jst auch ein recht summer kraut, můþ jârlich von den kleinen samen auffgezogen werden. [739, 740]

(C) Zeit.

Blüet fürnemlich im Hewmonat, und bτingt volgends seinen samen in den spitzigen heüþlin.

Die natur und complexion.

Siben gezeit ist in der werm und kelt mittelmâssig, trücknet aber zimlich auþ.

Krafft und würckung.

(D) Der safft auþ disem kraut getruckt, mit hônig vermischt, und in die augen gethon, macht ein klar gesicht. Jst zů allen den gebτesten gůt so trücknens und seuberns bedôτffen. Das gantz gewechþ aber, fürnemlich der same, trücknet, zerteylt, macht subtil, und verzert allerley geschwulst, und die krôpff, eüsserlich gebτaucht und übergelegt. Der samen gesotten unnd getruncken, fürdert das auþwerffen der groben und zâhen flüþ so sich umb die bτust und lungen gesamlet haben. Er stellt den bauchfluþ, diser gestalt gebτaucht, und treibt den harn. Hat fast alle krafft des wilden Loti, ist doch nit so krefftig.

Van zevengetijde. Kapittel 287. (Trigonella caerulea)

Namen.

Zevengetijde heeft zijn naam vandaar omdat er per dag zeven maal zijn reuk heeft en zo vaak ook wederom verliest zo lang het in veld staan blijft. Nadat het echter uitgetrokken, opgeheven en gedord wordt behoudt het de reuk steeds voor en voor. Doch wanneer troebel weer aanvangen wil vertoont zich de reuk aan gedacht kruid zo geweldig zodat het iedereen in huis waar dat kruid ligt of hangt voelen en ruiken moet. In Griekse spraak wordt dit kruid Lotos emeros en Triphyllon, in Latijn Lotus sativa en Trifolium, dat is tamme lotus of klaver genoemd.

Vorm.

Zevengetijde heeft een ronde, holle, gladde en witkleurige stengel, die wordt anderhalve ellenboog hoog en soms ook hoger met vele scheuten en roedjes die dooruit met klaverblaadjes gesierd zijn, altijd drie aan een steel en rondom gekerfd zoals aan loof der Trigonella foenum-graecum. Elk twijgje heeft zijn gedrongen purperblauwe bloempjes in de hoogte groeien, de gele weideklaver gelijk. Uit elk bloempjes wordt een stekelachtig kolfje daarin is het gele zaad gesloten welke zich de Trigonella foenum-graecum zaden wat vergelijken, is echter veel kleiner. De wortel is recht, wit zoals aan dille kruid. Echter dat ganse gewas, zonder de wortel, heeft een bijzondere reuk, bijna zoals een welriekend pek, aan smaak een weinig bitter.

Zijn groeiplaats.

Deze klaver, zevengetijde geheten, wordt niet op het veld zoals andere klavers gevonden maar moet in hof geteeld worden. Is ook een recht zomer kruid, moet jaarlijks van de kleine zaden opgeteeld worden. [739, 740]

Tijd.

Bloeit voornamelijk in juli en brengt vervolgens zijn zaden in de spitse huisjes.

De natuur en samengesteldheid.

Zevengetijde is in de warmte en koude middelmatig, droogt echter matig uit.

Kracht en werking.

Dat sap uit dit kruid gedrukt, met honing vermengt en in de ogen gedaan maakt een helder gezicht. Is tot alle gebreken goed zo drogen en zuiveren behoeven. Dat ganse gewas echter, voornamelijk het zaad, droogt, verdeelt, maakt subtiel en verteert allerlei zwellingen en de krop, uiterlijk gebruikt en opgelegd. De zaden gekookt en gedronken bevordert dat uitwerpen der grove en taaie vloeden zo zich om de borst en longen verzameld hebben. Het stelpt de buikvloed, deze gestalte gebruikt, en drijft de plas. Heeft vast alle kracht der wilden Loti, is doch niet zo krachtig.

Von steinklee. Cap. CCLXXXVIII.

(A) Namen.

Steinklee, oder geeler Klee, würt von ettlichen auch geeler Steinbτech geheyssen, ist nichts anderst bey dem Dioscoτide und andern Gτiechen, dann Lotos agrios, auff Lateinisch Lotus sylvestris, das ist, wilder Lotus oder Klee geheyssen. Die allten Rômer haben diþ kraut Trifolium minus, das ist, kleinen Klee genent, on zweifel von wegen der bletter, die etwas schmeler seind weder der andern Klee, fürnemlich aber dann des zamens Klees, darvon wir im voτgeenden Capitel geschτiben haben. Die Apotecker bτauchen diþ gewechþ für Melilotum, doch nit on jrthumb, wie wir sôlches im Lateinischen kreüterbůch mit mehτen woτten haben angezeygt.

(B) Gestalt.

Steinklee hat einen runden stengel der würt zweyer elen hoch, und etwan auch hôher, mit vilen zweiglin oder âstlin. Seine bletter seind dem Wisenklee, oder des Bockþhoτns blettern gleich, zů ringþumbher zerkerfft, allewegen dτey an einem styl. Die blûmlin seind geel geâhert, an der gestalt den Erbsen blůmen gleich, aber kleiner, sehen undersich, und riechen wol. Nach abfallung der geâherten blûmlin, wachsen runde schôttlin oder secklin hernach, darinn ist der samen, welcher dem Bockþhoτn, das man Fœnogræcum nent, gar gleich ist, am geschmack den blûmlin gleich. Die wurtzel ist lang, wie eins kleins rûblin gestalt.

Statt seiner wachsung.

Steinklee wechþt auff den âckern, und allenthalben an den rheynen.

(C) Zeit.

Steinklee blüet den gantzen summer, fürnemlich aber im Hewmonat.

Die natur und complexion.

Steinklee, fürnemlich aber der samen, ist warm und trucken im andern grad.

Krafft und würckung.

Der Steinklee wermet, und seubert zimlich. Darumb mit hônig vermengt und angestrichen, nimpt er hinweg allerley flecken und masen des angesichts. Gedôτrt, zů pulver gestossen, und in sûssem wein getruncken, ist er nützlich zů den weetagen der blasen. Er treibt den harn, zermalt den stein, zerteylt unnd treibt [741, 742] (B) auþ die zâhen groben feüchtigkeyt so sich umb die bτust unnd lungen gelegt hat. Der safft von den blůmen oder blettern auþgetruckt, ist gůt zů den dunckeln augen, und macht ein lauter gesicht, dann er zerteylt und verzert die fâl darinn. Diþ kraut nimpt hinweg die verstopffung der leber und des miltz.

Van steenklaver. Kapittel 288. (Melilotus officinalis)

Namen.

Steenklaver of gele klaver wordt van ettelijke ook gele steenbreek geheten, is niet anders bij Dioscorides en andere Grieken dan Lotos agrios, op Latijns Lotus sylvestris, dat is wilde Lotus of klaver geheten. De oude Romeinen hebben dit kruid Trifolium minus, dat is kleine klaver genoemd, zonder twijfel vanwege der bladeren die wat smaller zijn dan de andere klavers, voornamelijk echter dan de tamme klaver waarvan we in voorgaande kapittel geschreven hebben. De apothekers gebruiken dit gewas voor Melilotum, doch niet zonder dwaling zoals we zulks in Latijnse kruidenboek met meer woorden hebben aangetoond.

Vorm.

Steenklaver heeft een ronde stengel die wordt twee ellenbogen hoog en wat ook hoger met vele twijgjes of takjes. Zijn bladeren zijn de weideklaver of de bokhorens bladeren gelijk, rondom gekerfd, altijd drie aan een steel. De bloempjes zijn geel in aren, aan de gestalte de erwten bloemen gelijk, echter kleiner, zien omlaag en ruiken goed. Na afvallen der geaarde bloempjes groeien ronde schotjes of zakjes erna daarin is het zaad welke de bokshoorn dat men Trigonella foenum-graecum noemt erg gelijk is, aan smaak de bloempjes gelijk. De wortel is lang, zoals een klein raapje gesteld.

Zijn groeiplaats.

Steenklaver groeit op de akkers en overal aan de akkerkanten.

Tijd.

Steenklaver bloeit de ganse zomer, voornamelijk echter in juli.

De natuur en samengesteldheid.

Steenklaver, voornamelijk echter de zaden, is warm en droog in andere graad.

Kracht en werking.

De steenklaver warmt en zuivert matig. Daarom met honing vermengt en aangestreken neemt het weg allerlei vlekken en mazelen van het aangezicht. Gedord, tot poeder gestoten en in zoete wijn gedronken is het nuttig tot de pijnen der blaas. Het drijft de plas, vermaalt de steen, verdeelt en drijft [741, 742] uit de taaie grove vochtigheid zo zich om de borst en longen gelegd heeft. Dat sap van de bloemen of bladeren uitgedrukt is goed tot de donkere ogen en maakt een zuiver gezicht, dan het verdeelt en verteert dat vel daarin. Dit kruid neemt weg de verstopping der lever en de milt.

Von Sisern. Cap. CCLXXXIX.

(A) Namen.

Sisern haben wir dise kreüter vonn dem Lateinischen namen her genent, dann die Gτiechen nennen die kreüter darvon wir in disem Capitel handlen, Sisara, die Lateinischen Sisera, und ettlichen auch Pastinacas.

Geschlecht.

Der Sisern seind fürnemlich zwey geschlecht. Eins zam, das ander wild. Das zam würt widerumb in zwey geschlecht geteylt. Eins ist groþ, unnd sicht dem wilden geschlecht gantz und gar gleich, darumb mag mans recht und billich groþ zam Moτen heyssen. Das ander zam geschlecht ist vil kleiner, und den andern zweyen geschlechten nit seer gleich, wie wir inn der beschτeibung klârlicher wôllen anzeygen. Würdt bey uns Teütschen Gerlin, weiþ moτelen, klein zam Moτele oder Moτchele geheyssen. Das wild geschlecht ist dem ersten zamen gleich, und würt in ettlichen Apotecken Baucias genent.

(B) Gestalt.

Die groþ zam Moτen hat einen stengel der ist manns hoch, mit vilen holkelen und fürchlin. Die bletter seind langlecht, vil an einem styl, zů ringþumbher zerkerfft, gantz grûn. Am gipffel der stengel bτingt sie jhτ schône geele blûmlin, und wann dieselbigen abfallen, einen bτeyten samen. Die wurtzel ist an der gestalt und dem geschmack den geelen Růben gleich. Die Gerlin haben einen bτaunen stengel, mit vilen holkelen. Die bletter seind etwas runder, unnd nit so tieff zerschnitten. Die blůmen weiþ, und nach disen der samen nit so gar bτeyt. Der wurtzeln seind vil bey einander, gestalt wie die kleine Rûblin, an der farb weiþ, und am geschmack sûþ und lieblich. Die wilden Moren ist der grossen zamen in allen dingen gleich, aber sie ist mit stengeln und blettern kleiner dann die zam.

(E) Statt irer wachsung.

Die groþ zam Moτen wechþt nit von sich selbs, sonder můþ gepflantzt werden in gârten, ist noch nit gemein woτden in unsern landen. Die Gerlin aber wachsen fast allenthalben in den krautgârten, dahin sie gezilet werden. Die wild würt allenthalben in wisen, an den wegstrassen, und andern ungebawten oτten gefunden.

Zeit.

Allerley geschlecht der Sisern blüen im Bτachmonat und Hewmonat fürnemlich, bτingen darnach den samen.

Die natur und complexion.

Die Sisern seind warm im andern grad, unnd trucken im ersten. Doch ist die wild Siser etwas trückner dann die zamen.

Krafft und würckung.

Die wurtzel der Sisern, in sonderheyt des Gerlins, gesotten, ist gantz lieblich zů essen, dem magen nützlich, treibt den harn unnd macht lust zů essen. Der [743, 744, 745, 746] (F) samen gedôτrt, gepulvert, und in wein jngenommen, ist gůt denen so den heschen haben, und grimmen im leib. Die Sisern machen lust zů den Eelichen wercken. Stercken das hertz. Seind nützlich denen so sich seer erbτochen haben. Der safft der zamen Sisern mit geyþmilch getruncken, stellt den bauchfluþ.

Van Sisern. Kapittel 289.

Namen.

Sisern hebben we deze kruiden vanuit de Latijnse namen genoemd, dan de Grieken noemen de kruiden waarvan we in dit kapittel handelen Sisara, de Latijnen Sisera en ettelijke ook Pastinacas.

Geslacht.

Van de Sisern zijn voornamelijk twee geslachten. Een tamme, het andere wild. De tamme wordt wederom in twee geslachten gedeeld. Een is groot en ziet het wilde geslacht gans en geheel gelijk, daarom mag men het recht en billijk grote tamme moren heten. (Pastinica sativa en de wilde vorm) Dat andere tamme geslacht is veel kleiner en de andere twee geslachten niet zeer gelijk zoals we in de beschrijving duidelijker willen aantonen. Wordt bij ons Duitsers Gerlin, witte moren, kleine tamme morele of morchele geheten. (Sium sisarium) Dat wilde geslacht is de eerste tamme gelijk en wordt in ettelijke apotheken Baucias genoemd.

Vorm.

De grote tamme moren heeft een stengel die is manshoog met vele groeven en voortjes. De bladeren zijn langachtig, veel aan een steel, rondom gekerfd, gans groen. Aan top der stengel brengt ze haar schone gele bloempjes en wanneer diezelfde afvallen brede zaden. De wortel is aan de gestalte en de smaak de gele rapen gelijk. Die Gerlin hebben een bruine stengel met vele groeven. De bladeren zijn wat rond en niet zo diep ingesneden. De bloemen wit en na deze de zaden niet zo erg breed. De wortels zijn veel bij elkaar, gesteld zoals die kleine raapjes, aan de verf wit en aan smaak zoet en lieflijk. De wilden moren is de grote tamme in alle dingen gelijk, echter ze is met stengels en bladeren kleiner dan de tamme.

Hun groeiplaats.

De grote tamme moren groeit niet van zichzelf, maar moet geplant worden in hof, is noch niet algemeen geworden in onze landen. De Gerlin echter groeien vast overal in de kruidhof waarheen ze geteeld worden. De wilde wordt overal in weiden, aan de wegstraten en andere ongebouwde oorden gevonden.

Tijd.

Allerlei geslachten der Sisern bloeien in juni en juli voornamelijk, brengen daarna de zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De Sisern zijn warm in andere graad en droog in eerste. Doch is de wilde Siser wat droger dan de tamme.

Kracht en werking.

De wortel der Sisern en vooral de Gerlins gekookt is gans lieflijk te eten, de maag nuttig, drijft de plas en maakt lust te eten. De [743, 744, 745, 746] zaden gedord, gepoederd en in wijn ingenomen is goed diegenen zo de heesheid hebben en grommen in lijf. De Sisern maken lust tot de huwelijkse werken. Versterken dat hart. Zijn nuttig diegenen zo zich zeer gebroken hebben. Dat sap der tamme Sisern met geitenmelk gedronken stelpt de buikvloed.

Vom Feigenbaum. Cap. CCXC.

(A) Namen.

Der Feigenbaum würt in Gτiechischer spτaach Syce, in Lateinischer Ficus genent, welcher name nachmals ist in den Apotecken bliben.

Geschlecht.

Der Feigen seind zwey geschlecht, zam und wild. Wir wôllen aber hie allein von den zamen sagen.

Gestalt.

Der Feigenbaum ist nit hoch, wiewol ettlich derselbigen seer groþ werden, als die Birenbôum. Der stamm ist kurtz, mit einer glatten rinden. Seine bletter seind groþ, bτeyt, unnd tieff zerkerfft, ein yedes blatt in dτey teyl geteylt, anzůsehen wie dτey finger die undersich hangen. Bτingt kein blůst. Die frucht, welche gerad ob dem styl der blettern herauþ wechþt, ist rund wie ein byrle, weych, inwendig voller kleiner kôτnlin. So sie anfacht zů zeitigen ist jr safft inwendig weiþ wie milch, wann sie aber gar zeitig ist, wôrt er geel wie hônig. Die wurtzel (B) ist krumb und lang.

Statt seiner wachsung.

Der Feigenbaum ist zeer zart, mag kein kelte leiden, darumb wechþt er gern in warmen landen. Würt bey uns in gârten gepflantzt, bτingt aber selten frucht.

Zeit.

Der Feigenbaum schlecht langsam auþ, nemlich erst nach den Lentzen, nit lang voτ der Sonnenwende, darumb mag er in unsern landen nit wol zeitige frucht bτingen, wie voτmals angezeygt,

Die natur und complexion.

Der Feigenbaum ist warmer natur, und einer subtil substantz. Die Feigen seind warm im ersten grad volkommenlich, oder im anfang des anndern grads, und trucken in der mitte des ersten.

(C) Krafft und würckung.

Die zeitigen, zarten, und frischen Feigen, seind de magen schâdlich. Machen den durchlauff, der sich doch bald selbs stellt. Sie bτingen den schweyþ, und machen das die kindþblatern und flecken genent, bald herauþschlagen. Sie leschen den durst unnd die hitz. Die düτren Feigen neeren, wermen, bτingen durst, behalten den leib offen. Schaden aber dem magen, in welchen die flüþ von oben herab fallen. Seind der kelen, nieren unnd blasen gůt unnd nützlich. Deþgleichen denen, so nach langer kranckheyt bleych seind woτden, denen auch so schwerlich athmen, die fallenden sucht haben, und wassersüchtig seind. Mit Ispen gesotten unnd getruncken, reynigen sie die bτust, heylen den langwirigen hůsten, unnd andere dergleichen gebτesten der lungen. Mit Salpeter unnd Saffran gestossen unnd gessen, erweychen sie den bauch. Das wasser darinn die Feigen gesotten seind, gegurgelt, ist gůt zů der rauhen kelen, unnd den geschwollnen mandeln. Feigen mit gersten meel vermengt unnd [747, 748] Fœnogræco, darnach gesotten und zerstossen übergelegt, verzeren alle geschwulst, und erweychen die herte. Mit Veielwurtz, salpeter und kalch vermischt, zerstossen und übergelegt, weychen sie auff die ohτmützel, und andere beulen. Gleiche krafft haben sie auch row, mit yetz gedachtem zůsatz gebτaucht. Mit wein, Wermůt und gersten meel gekocht und übergeschlagen, seind sie gůt den wassersüchtigen. Feigen zů pulver gebτent und mit wachþ vermengt, ein pflaster darauþ gemacht, heylen die erfτoτnen füþ. Row Feigen mit senff vermischt und gestossen über doe ohτen gelegt, benemmen das sausen unnd klingen darinn. Der Feigen safft macht die milch zůsamen lauffen, und teylts widerumb wann sie zůsamen ist gelauffen, wie der essig. Er etz auff den leib, unnd erôffnet die ader. Diser safft erôffnet auch die stůlgang. So man disen safft mit einem eyer tottter vermischt (E) und in die můtter thůt, bτingt er den frawen jhτe zeit. So er mit Fœnogræci meel und essig vermischt übergelegt würdt, bekompt er wol denen so das Podagra haben. Mit gersten maltz vermengt und übergelegt, heylet er die rauden, flechten, zittermal, masen, und andere ungestalt des angesichts, und des gantzen leibs. So einer von einem scoτpion gestochen, oder von einem wûtenden hund gebissen ist, heylt er dieselbigen, wann er in die wunden getreüfft würt. Er heylet und lindert das zanwee, so man ein baumwoll darinn tunckt, unnd inn den holen zan thůt. Er vertreibt die wartzen, wann man jhn mit schmaltz vermischt, und zů ringþumbher darmit das fleysch bestreicht. Die grûnen Feigen gessen, reynigen unnd seuberen, darumb treiben sie den sand oder grieþ auþ den (F) nieren. Die dürτen Feigen machen khein gůt geblût, darumb werden die lausig, so derselbigen stâts und vil essen. Die Feigen bletter zerstossen unnd übergelegt, verzeren die krôpff, erweychen unnd zerteylen auch alle andere geschwulst. Die Feigen haben ein sondere krafft wider das gifft, wann sie tâglich nûchter werden gebτaucht und jngenommen, in sonderheyt mit zůthůn der Welschen nuþ. Die âsch von dem Feigenbaum gibt ein gůte laug, welche heylt allerley bôse geschwâr, so man einen schwammen darinn tunckt, unnd auff die geschwâr legt. Mit wachþ unnd rosenôl vermengt, ein pflaster darauþ gemacht und übergelegt, heylet den bτand. Jn wasser getruncken ist sie treffenlich gůt denen so hoch gefallen und gebτochen seind. Zerteylt das undergerunnen blůt.

Van vijgenboom. Kapittel 290. (Ficus carica)

Namen.

De vijgenboom wordt in Griekse spraak Syce, in Latijnse Ficus genoemd welke naam later is in de apotheken gebleven.

Geslacht.

Van de vijgen zijn twee geslachten, tam en wild. We willen echter hier alleen van de tamme zeggen.

Gestalte.

De vijgenboom is niet hoog, hoewel ettelijke van diezelfde zeer groot worden zoals de perenbomen. De stam is kort met een gladde bast. Zijn bladeren zijn groot, breed en diep gekerfd, elk blad in drie deel gedeeld, aan te zien zoals drie vinger die omlaag hangen. Brengt geen bloei. De vrucht welke gereed boven de steel der bladeren uit groeit is rond zoals een peertje, week, inwendig vol kleine korreltjes. Zo ze aanvangt te rijpen is zijn sap inwendig wit zoals melk, wanneer ze echter geheel rijp is wordt het er geel zoals honing. De wortel is krom en lang.

Zijn groeiplaats.

De vijgenboom is zeer zacht, mag geen koudheid leiden, daarom groeit het graag in warme landen. Wordt bij ons in hof geplant, brengt echter zelden vrucht.

Tijd.

De vijgenboom slaat langzaam uit, namelijk eerste na de lente, niet lang voor de zonnewende, daarom mag het in onze landen niet goed rijpe vrucht brengen zoals hiervoor aangetoond.

De natuur en samengesteldheid.

De vijgenboom is warme natuur en een subtiele substantie. De vijgen zijn warm in eerste graad volkomen of in aanvang der andere graad en droog in het midden der eerste.

Kracht en werking.

De rijpe, zachte en frisse vijgen zijn de maag schadelijk. Maken de doorloop die ze doch gauw zelf stelpt. Ze brengen de zweet en maken dat de kindblaartjes en vlekken genoemd gauw uitslaan. Ze lessen de dorst en de hitte. De droge vijgen voeden, warmen, brengen dorst, houden het lijf open. Schaden echter de maag waarin de vloeden van bovenaf vallen. Zijn de keel, nieren en blaas goed en nuttig. Desgelijks diegenen zo na lange ziekte bleek zijn geworden, diegenen ook zo zwaar ademen, de vallende ziekte hebben en waterzuchtig zijn. Met hysop gekookt en gedronken reinigen ze de borst, helen de langdurige hoest en andere dergelijke gebreken der longen. Met salpeter en saffraan gestoten en gegeten weken ze de buik. Dat water waarin die vijgen gekookt zijn gegorgeld is goed tot de ruwe kelen en de gezwollen amandelen. Vijgen met gerstemeel vermengt en [747, 748] Trigonella foenum-graecum, daarna gekookt en gestoten opgelegd verteren alle zwellingen en weken de hardheid. Met vioolkruid, salpeter en kalk vermengt, gestoten en opgelegd weken ze open de oorzweren en andere builen. Gelijke kracht hebben ze ook rauw met net gedachte toevoeging gebruikt. Met wijn, alsem en gerstemeel gekookt en omgeslagen zijn ze goed de waterzuchtige. Vijgen tot poeder gebrand en met was vermengd, een pleister daaruit gemaakt heelt de bevroren voeten. Rauwe vijgen met mosterd vermengt en gestoten over de oren gelegd beneemt dat suizen en klingen daarin. Dat vijgensap maakt de melk tezamen loopt en verdeelt het wederom wanneer ze tezamen is gelopen zoals de azijn. Het eet open het lijf en opent de aders. Dit sap opent ook de stoelgang. Zo men dit sap met een eierdooiers vermengt en in de baarmoeder doet brengt het de vrouwen hun tijd. Zo het met Trigonella foenum-graecum meel en azijn vermengt opgelegd wordt bekomt het goed diegenen zo dat podagra hebben. Met gerst mout vermengt en opgelegd heelt het de ruigtes, chronische huiduitslag, littekens, mazelen en andere ongesteldheid der aangezicht en dat ganse lijf. Zo een van een schorpioenen gestoken of van een woedende hond gebeten is heelt het diezelfde wanneer het in die wonden gedruppeld wordt. Het heelt en verzacht de tandpijn zo men een katoen daarin drenkt en in de holle tand doet. Het verdrijft de wratten wanneer men die met vet vermengt en rondom daarmee dat vlees bestrijkt. De groene vijgen gegeten reinigen en zuiveren, daarom drijven ze het zand of steengruis uit de nieren. De dorre vijgen maken geen goed bloed, daarom worden die luizig zo van diezelfde steeds en veel eten. De vijgenbladeren gestoten en opgelegd verteren de krop, weken en verdelen ook alle andere zwellingen. De vijgen hebben een bijzondere kracht tegen dat gif wanneer ze dagelijks nuchter worden gebruikt en ingenomen en vooral met toedoen van de walnoot. De as van de vijgenboom geeft een goede loog, welke heelt allerlei boze zweren zo men een zwam daarin drenkt en op de zweren legt. Met was en rozenolie vermengt, een pleister daaruit gemaakt en opgelegd heelt de brand. In water gedronken is ze voortreffelijk goed diegenen zo hoog gevallen en gebroken zijn. Verdeelt dat onderhuids gestolde bloed.

Von Pfrimmen. Cap. CCXCI.

(A) Namen.

Das wir hie Pfrimmen nennen, ist bey den Gτiechen Sparton, oder Spartion, von den Rômern Spartum genent woτden. Die allten haben sôlch gewechþ seer gebτaucht die Weinreben darmit zů binden.

Gestalt.

Pfrimm ist ein staud mit langen zâhen unnd starcken růten, welche gar khein blatt haben, dann die schmalen zünglin die sie bτingt, seind nit werdt bletter genent zů werden. Die blůmen seind geel, nit seer ungleich den blůmen der geelen Veiel. Nach abfallung derselbigen bτingt es schâflin, und darinn bτeyten samen wie Wicken gestalt. Die wurtzel ist lang und schmal.

Statt seiner wachsung.

Pfrimm wechþt gern an dürτen oτten, und ist fast gestalt wie ein Bintz. [749, 750]

(B) Zeit.

Die Pfrimm blüet im Bτachmonat, und bτingt nachmals jren samen.

Die natur und complexion.

Die Pfrimm ist warm unnd trucken, das man auþ jrer würckung unnd geschmack, mag klârlich abnemen.

(C) Krafft und würckung.

Der samen und blůmen der Pfrimmen auff ein quintlin schwer in Meth jngenommen, purgieren übersich durch das bτechen, wie die Nieþwurtz, doch on gevârlicheyt. Der same allein purgiert undersich durch den stůlgang. Der safft auþ den růten der Pfrimmen jngenommen, purgiert auch. Man můþ aber die rûtlin in wasser beytzen, darnach stossen unnd auþtrucken. Von sôlchen safft soll man nûchtern dτey lot trincken. Diser safft mag auch nützlich inn die clystier gebτaucht werden, deren so das hüfftwee haben.

Van priemen. Kapittel 291. (Spartium junceum)

Namen.

Dat we hier priemen noemen is bij de Grieken Sparton of Spartion, van de Romeinen Spartum genoemd geworden. De ouden hebben zulk gewas zeer gebruikt om de druivenstok daarmee te binden.

Gestalte.

Priem is een heester met lange taaie en sterke roeden welke geheel geen bladeren hebben, dan de smalle tongetjes die ze brengt zijn niet waard bladeren genoemd te worden. De bloemen zijn geel, niet zeer ongelijk de bloemen der gele viool. Na afvallen van diezelfde brengt het scheepjes en daarin breed zaad zoals wikken gesteld. De wortel is lang en smal.

Zijn groeiplaats.

Priem groeit graag aan dorre oorden en is vastgesteld zoals een bies. [749, 750]

Tijd.

De priem bloeit in juni en brengt later zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De priem is warm en droog wat men uit zijn werking en smaak mag duidelijk afnemen.

Kracht en werking.

De zaden en bloemen der priemen op een drachmen zwaar in mede ingenomen purgeren omhoog door dat braken zoals dat nieskruid, doch zonder gevaarlijkheid. Dat zaad alleen purgeert omlaag door de stoelgang. Dat sap uit de roeden der priemen ingenomen purgeert ook. Men moet echter die roedjes in water weken, daarna stoten en uitdrukken. Van zulk sap zal men nuchter drie lood drinken. Dit sap mag ook nuttig in de klysma’s gebruikt worden die zo de voetenpijn hebben.

Von Liebstôckel. Cap. CCXCII.

(A) Namen.

Liebstôckel, oder Libstôckel, ist bey den Gτiechen unnd Rômern Smyrnium geheyssen woτden. Zů unsern zeiten würdt er in den Apotecken Levisticum genent. Warumb aber sôlchs gewechþ sey Smyrnium geheyssen, haben wir in unnserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Liebstôckel hat einen holen runden knôpffechten stengel, mit vilen zweiglin. Die bletter seind dem Eppich laub nit seer ungleich, aber bτeyter, feyþt, vest, an der farb etwas geel, eins starcken geruchs. Seine grosse kronen blüen geel, und hat ein yedes blûmle sechs oder siben blettlin. Der samen ist rund, schwartz, am geschmack (B) scharpff. Die wurtzel reucht starck, ist auch seer scharpff auff der zungen, zart, safftig, gibt aber von sich ein geelen zâhen safft, auþwendig schwartz, inwendig weiþlecht oder gelflecht.

Statt seiner wachsung.

Der Libstôckel wechþt allenthalben in gârten. Er wil aber ein naþ feücht erdtrich haben.

Zeit.

Der Liebstôckel blüet gegen dem Hewmonat.

Die natur und complexion.

Der Libstôckel ist warm und trucken im dτitten grad.

(C) Krafft und würckung.

Die bletter mit essig und saltz jngemacht, môgen wie andτe deþgleichen kochkreüter gessen werden, stellen den bauchfluþ. Die wurtzel gesotten und getruncken, ist gůt denen so von den natern und schlangen gebissen seind. Lindert den hůsten, und den schweren athemb. Treibt den harn. Grûn zerstossen und übergelegt, verzert sie allerley geschwulst unnd herte. Sie heylet wunden zůsamen. Der samen ist treffenlich gůt zů allerley verstopffung der leber, des miltz, der nieren und blasen, gesotten und getruncken. Diser gestalt genützt, bτingt er den frawen jre zeit, unnd treibt auþ das nachbürdlin. Mit wein jngenommen, ist er nützlich denen so das hüfftwee haben. Er nimpt hinweg das auffblâen des [751, 752] (D) magens. Bτingt den schweyþ. Er ist aber in sonderheyt gůt den wassersüchtigen in wein jngenommen. Der samen zermalt den stein. Die wurtzel gedôτrt und gepulvert, ist am geschmack dem Pfeffer nit unânlich, darumb mag sie zů der speiþ wie derselbig genützt werden, dann sie dient wol dem kalten magen, hilfft dewen, und verzert alle überflüssige feüchtigkeyt. Sie ist auch treffenlich gůt für allerley gifft. Die kindbettern sollen sôlche wurtzel in jrer speiþ bτauchen, dann sie macht das dieselbigen nach der gebûrt wol gereynigt werden. Man mag auþ dem kraut dampff und wasserbâden machen, dann es treibt den harn, den stein, bτingt den frawen kranckheyt, unnd erwermet alle innerliche glider. Der safft vom Liebstôckel macht ein klar angesicht, und ein schône weisse lautere haut, darmit ettlich tag gewâschen. Er heylet auch alle serigkeyt im mund, hals, am hindern, und an allen heymlichen oτten, darmit gewâschen, und leine tûchlin darüber geschlagen. Jn summa, Liebstôckel ist ein treffenlich kraut, und würt demnach billich in allen gârten gezilet.

Van Liefstok, maggi. Kapittel 292. (Levisticum officinalis)

Namen.

Liefstok of liefstokkel is bij de Grieken en Romeinen Smyrnium geheten geworden. In onze tijden wordt het in de apotheken Levisticum genoemd. Waarom echter zulk gewas is Smyrnium geheten hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Liefstok heeft een holle ronde knoopachtige stengel met vele twijgjes. De bladeren zijn het Apium loof niet zeer ongelijk, echter breder, vet, vast, aan der verf wat geel, een sterke reuk. Zijn grote kronen bloeien geel en heeft elke bloempje zes of zeven blaadjes. De zaden zijn rond, zwart, aan smaak scherp. De wortel ruikt sterk, is ook zeer scherp op de tong, zacht en sappig, geeft echter van zich een geel taai sap, uitwendig zwart, inwendig witachtig of geelachtig.

Zijn groeiplaats.

De liefstok groeit overal in hof. Het wil echter een nat vochtig aardrijk hebben.

Tijd.

De liefstok bloeit tegen juli.

De natuur en samengesteldheid.

De liefstok is warm en droog in derde graad.

Kracht en werking.

De bladeren met azijn en zout ingemaakt mogen zoals andere dergelijke kookkruiden gegeten worden, stelpen de buikvloed. De wortel gekookt en gedronken is goed diegenen zo van de adders en slangen gebeten zijn. Verzacht de hoest en de zware adem. Drijft de plas. Groen gestoten en opgelegd verteert ze allerlei zwellingen en hardheid. Ze heelt wonden tezamen. De zaden zijn voortreffelijk goed tot allerlei verstopping der lever, de milt, de nieren en blaas, gekookt en gedronken. Deze gestalte genuttigd brengt het de vrouwen hun tijd en drijft uit de nageboorte. Met wijn ingenomen is het nuttig diegenen zo de voetenpijn hebben. Het neemt weg dat opblazen der [751, 752] maag. Brengt de zweet. Het is echter vooral goed de waterzuchtige in wijn ingenomen. De zaden vermalen de steen. De wortel gedord en gepoederd is aan smaak de peper niet ongelijk, daarom mag ze tot de spijs zoals datzelfde genuttigd worden, dan ze dient goed de koude maag, helpt verduwen en verteert alle overvloedige vochtigheid. Ze is ook voortreffelijk goed voor allerlei gif. De vrouwen in kraambed zullen zulke wortel in hun spijs gebruiken, dan ze maakt dat diezelfde na de geboorte goed gereinigd worden. Men mag uit dat kruid damp en waterbaden maken, dan het drijft de plas, de steen, brengt de vrouwen ziekte en verwarmt alle innerlijke leden. Dat sap van liefstok maakt een helder aangezicht en een schone witte zuivere huid, daarmee ettelijke dagen gewassen. Het heelt ook alle zeerheid in mond, hals, aan achterste en aan alle heimelijke oorden, daarmee gewassen en linnen doekjes daarover geslagen. In summa, liefstok is een voortreffelijk kruid en wordt daarna billijk in alle hoven geteeld.

Von Meisterwurtz. Cap. CCXCIII.

(A) Namen.

Meisterwurtz ist on zweifel ein geschlecht des gewechþ so vonn den Gτiechen Silphion, und von den Rômern Laser, und Laserpitium genent ist woτden. Daher kompts das zů unsern zeiten würdt Osteritium geheyssen, von ettlichen aber Ostritium, von andern Asteritium, welche namen alle, wie auch der name Meisterwurtz, auþ dem alten wôτtlin Laserpitium entspτungen seind. Und ist sôlch kraut, meins erachtens, voτ zeiten Laserwurtz genent woτden, unnd volgends darauþ geflossen der name Meisterwurtz, wie wir sôlches im Lateinischen kreüterbůch weitleüffiger haben angezeygt.

Gestalt.

(B) Meisterwurtz hat einen runden knôpffechten stengel, wie die Angelick, oder der Fenchel, welcher gegen der wurtzel zů, bτaun ist. Die bletter seind dem Eppich laub etwas gleich, aber vil grôsser. Es seind aber auff eim yedem styl dτey bletter, und ein yedes blatt mit zweyen oder dτeyen schnitten zerspallten, und auþwendig zů ringþumbher mit kleinen kerflin, als ein sâg, zerkerfft. Auff den stengeln bτingt sie jre kronen, die tragen vil weisser kleiner blûmlin, als der Eppich, die werden zů bτeytem samen, wie der Dyllsamen, grawschwartz, anzůsehen wie die wantzen. Die wurtzel ist fingers dick, etwan dicker, fladert und wechþt hin und her, auþwendig grawschwartz, inwendig weiþ, eins starcken und lieblichen geruchs, gibt ein gelen zâhen safft, ist seer scharpff, und bτennt auff der zungen.

Statt irer wachsung.

(C) Die Meisterwurtz würt auff den hohen gebirgen funden, und yetz fast allenthalben in den gârten gezilet. Das aller best Silphium wecht in Aphτica, und würdt desselbigen safft zů unsern zeiten in den Apotecken Belzuinum oder Ben Juinum geheyssen, voτ zeiten aber ist er Succus Cyrenaicus genent woτden. Der safft des Silphij so auþ Media und Syria gebτaucht würdt, heyþt in den Apotecken Asa fœtida, das ist, Teüffels dτeck, darumb das er so übel stinckt, als het jhn der Teuffel geschissen.

Zeit.

Die Meisterwurtz blüet im Bτachmonat, und bτingt darnach jren bτeyten samen, der gestalt ist wie ein kleins blettlin. [753, 754]

(D) Die natur und complexion.

Die Meisterwurtz ist hitziger und scherpffer dann der Pfeffer, darumb sie warm und trucken sein můþ biþ in den dτitten grad. Die wurtzel aber und der samen übertreffen die bletter und den stengel.

Krafft und würckung.

Die wurtzel, der samen, kraut unnd safft der Meisterwurtz seind treffenlich nütz und gůt wider allerley gifft. Sollen in sonderheyt zů der zeit der Pestilentz wider den vergifften bôsen lufft gebτaucht werden. Sie zerteylen und verzeren die groben, zâhen, kalten flüþ im leib. Seind gůt zů dem hůsten der von kellte kompt. Sie verzeren auch die groben feüchtigkeyt so sich umb die bτust gesamlet hat. Jn sonderheyt aber der safft jngenommen, oder von auþwendig angestrichen ist gůt wider allerley stich und bissz der gifftigen thier. Mit essig vermengt unnd angestrichen, heylet er die flecht. Er ist gůt denen so die geelsucht haben, (E) oder wassersüchtig seind, mit dürτen feigen jngenommen. So er dan dem essen gebτaucht würdt, überkompt der gantz leib darvon ein gůte farb. Er zerteylt die knollechte milch, unnd das zůsamen gerunnen blůt, wann man jhn eüsserlich anstreicht. Jn eim weychen oder lind gesottnen ey jngenommen, sterckt er den magen, macht lust zů essen, treibt den harn, und bτingt den frawen jre zeit. Die grûne bletter zerstossen, und in die wunden so von einem wûtenden hund, oder natern gebissen seind, gethon, heylet dieselbigen. Das kraut in wein und wasser gesotten, heylet die innerliche wunden. Reynigt auch diser gestalt genützt die můter, und treibt auþ die todte frucht. So es dürτ würt, ein rauch damit zum offtermal gemacht, vertreibt es allerley wartzen so am hindern gewachsen seind. Der safft mit gekochtem hônig vermischt und angestrichen, ist gůt zů den hüfftwee. Jn wein jngenommen ist er gůt zů bewegung des schweyþ, hilfft dem erstoτben kalten mann wider auff. Ein halber scrupel darvon jngenommen, ist gůt zů dem krampff, und dergleichen kalten gebτesten der nerven. Er ist gůt zů der kalten lungen, dem keichen, unnd andern dergleichen gebτesten der bτust. Mit essig und wasser gemischt und übergeschlagen, lindert es das Podagra.

Van meesterkruid. Kapittel 293. (Peucedanum ostruthium)

Namen.

Meesterkruid is zonder twijfel een geslacht der gewassen zo van de Grieken Silphion en van de Romeinen Laser en Laserpitium genoemd is geworden. Vandaar komt het dat in onze tijden wordt Osteritium geheten, van ettelijke echter Ostritium, van andere Asteritium welke namen alle zoals ook de naam meesterkruid uit het oude woordje Laserpitium ontsprongen zijn. En is zulk kruid, mijn gedachte, voor tijden laserkruid genoemd geworden en vervolgens daaruit gekomen de naam meesterkruid zoals we zulks in Latijnse kruidenboek wijdlopig hebben aangetoond.

Gestalte.

Meesterkruid heeft een ronde knoopachtige stengel zoals de engelwortel of de venkel, welke tegen de wortel toe bruin is. De bladeren zijn het Apium loof wat gelijk, echter veel groter. Er zijn echter op elke steel drie bladeren en elke blad met twee of drie sneden gespleten en uitwendig rondom met kleine kerfje als een zaag gekerfd. Op de stengels brengen ze hun kronen, die dragen veel witte kleine bloempjes zoals de Apium, die worden tot brede zaden zoals de dille zaden, grauwzwart, aan te zien zoals de wantsen. De wortel is vingers dik, wat dikker, fladdert en groeit heen en weer, uitwendig grauwzwart, inwendig wit, een sterke en lieflijke reuk, geeft een geel taai sap, is zeer scherp en brandt op de tong.

Hun groeiplaats.

Dat meesterkruid wordt op de hoge bergen gevonden en nu vast overal in de hof geteeld. Dat allerbeste Silphium groeit in Afrika en wordt dat sap tot onze tijden in de apotheken Belzuinum of Ben Juinum geheten, voor tijden echter is het Succus Cyrenaicus genoemd geworden. Dat sap der Silphij zo uit Medië en Syrië gebruikt wordt heet in de apotheken Asafoetida, dat is duivelsdrek, daarom dat er zo kwaad stinkt alsof heeft het de duivel gescheten.

Tijd.

Dat meesterkruid bloeit in Juni en brengt daarna zijn brede zaden dat gesteld is zoals een klein blaadje. [753, 754]

De natuur en samengesteldheid.

Dat meesterkruid is heter en scherper dan de peper, daarom ze warm en droog zijn moet tot in de derde graad. De wortel echter en de zaden overtreffen de bladeren en de stengels.

Kracht en werking.

De wortel, de zaden, kruid en sap der meesterkruid zijn voortreffelijk nuttig en goed tegen allerlei gif. Zullen vooral in de tijd der pest tegen de vergiftige boze lucht gebruikt worden. Ze verdelen en verteren de grove, taaie, koude vloeden in lijf. Zijn goed tot het hoesten dat van koude komt. Ze verteren ook de grove vochtigheid zo zich om de borst verzameld heeft. En vooral echter dat sap ingenomen of van uitwendig aangestreken is goed tegen allerlei steek en beet der giftige dieren. Met azijn vermengt en aangestreken heelt het de chronische huiduitslag. Het is goed diegenen zo de geelzucht hebben of waterzuchtig zijn, met dorre vijgen ingenomen. Zo het dan in eten gebruikt wordt overkomt dat ganse lijf daarvan een goede kleur. Het verdeelt de knolachtige melk en dat tezamen gestolde bloed wanneer men het uiterlijk aanstrijkt. In een week of zacht gekookt ei ingenomen versterkt het de maag, maakt lust tot eten, drijft de plas en brengt de vrouwen hun tijd. De groene bladeren gestoten en in de wonden zo van een woedende hond of adder gebeten zijn gedaan heelt diezelfde. Dat kruid in wijn en water gekookt heelt de innerlijke wonden. Reinigt ook deze gestalte genuttigd de baarmoeder en drijft uit de dode vrucht. Zo het dor wordt, een rook daarmee vaak gemaakt verdrijft het allerlei wratten zo aan achterste gegroeid zijn. Dat sap met gekookte honing vermengt en aangestreken is goed tot de voetenpijn. In wijn ingenomen is het goed tot beweging der zweet, helpt de verstorven koude man weer op. Een half scrupel daarvan ingenomen is goed tot de kramp en dergelijke koude gebreken der nerven. Het is goed tot de koude longen, het kuchen en andere dergelijke gebreken der borst. Met azijn en water gemengd en omgeslagen verzacht het podagra.

Von stinckendem Andoτn. Cap. CCXCIIII.

(A) Namen.

Stinckender oder riechender Andoτn, würdt von ettlichen auch feld Andoτn geheyssen, auff Gτiechisch und Lateinisch Stachys. Uτsach sôlchs namens haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Stinckender Andoτn hatt einen gantz rauhen, harechten, vierecketen stengel. Seine bletter seind gantz wollecht, grawlecht, oder weiþ wie des Wullkrauts, zů ringþumbher zerkerfft. Die blůmen seind von farben bτaun, oder rotlecht, in heüþlin verschlossen. Der samen ist rund. Das gantz kraut ist eins starcken geruchs. Die wurtzel geel und zasecht.

(B) Statt seiner wachsung.

Riechender Andoτn wechþt an ungebawten rauhen oτtten, do die Distel und unkreüter gefunden werden.

Zeit.

Der riechend Andoτn blüet im Bτachmonat und Hewmonat. [755, 756]

Die natur und complexion.

Diþ gewechþ ist bitter und scherpff, darumb an der natur warm biþ in dτitten grad, und trucken.

Krafft und würckung.

Die bletter des riechenden Andoτns gesotten unnd getruncken, bτingen den frawen jre zeit, und treiben auþ das bürdlin. Es sollen sich aber die schwangern frawen voτ disem kraut hûten. Hatt sonst alle würckung wie die andern Andoτn, welche wir an seinem oτt erzelet haben.

Van stinkende andoorn. Kapittel 294.

(Stachys germanica)

Namen.

Stinkende of ruikende andoorn wordt van ettelijke ook veld andoorn geheten, op Grieks en Latijns Stachys. Oorzaak zulke namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Stinkende andoorn heeft een gans ruwe, haarachtige, vierkantige stengel. Zijn bladeren zijn gans wolachtig, grauwachtig of wit zoals het wolkruid, rondom gekerfd. De bloemen zijn van verf bruin of roodachtig, in huisjes gesloten. De zaden zijn rond. Dat ganse kruid is een sterke reuk. De wortel geel en vezelig.

Zijn groeiplaats.

Ruikende andoorn groeit aan ongebouwde ruwe oorden daar de distels en onkruiden gevonden worden.

Tijd.

De ruikende andoorn bloeit in juni en juli. [755, 756]

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas is bitter en scherp, daarom aan de natuur warm tot in derde graad en droog.

Kracht en werking.

De bladeren der ruikende andoorn gekookt en gedronken brengen de vrouwen hun tijd en drijven uit de nageboorte. En zullen zich echter de zwangere vrouwen voor dit kruid hoeden. Heeft verder alle werking zoals de andere andoorn welke we aan zijn oord verhaald hebben.

Von Rocken. Cap. CCXCV.

(A) Namen.

Rocken koτn ist nit Siligo zů Latein genent wie ettlich meynen. Dann nach anzeygung Plinij im xviij.bůch, am ix.capitel, so würt auþ dem Siligine das lieblichst, zârtest, unnd weissest bτot gemacht. Auþ dem Rocken aber würt das aller gemeinst, schwartzest und schwerst bτodt gebachen, welchs allein der gemein man und die armen, zů enthaltung des hungers, gebτauchen. Jtem Siligo bτingt ein âher das steet gestracks übersich, aber des Rocken âhern sehen undersich zů der erden. Darzů so hatt Siligo schône weisse glatte kôτner, in vilen spτewern verschlossen, aber des Rocken same oder koτn ist schwartz, mit vil fürchlin geziert, und in wenig hülsen oder spτeüwern verschlossen. So hatt auch Siligo an den âhern kein spitzlin, und ist doch des Rocken âher von spitzlin gantz rauch, wie wir dann sôlchs weitleüffiger in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezogen. Des Rocken aber rechter name bey dem Plinio ist Secale und Farrago.

(B) Gestalt.

Rocken hat einen halm dem Weytzen gleich, doch zârter und lenger, mit scharpfen rhoτechten graþscheyden angezogen, an yedem knopff ein besondere. Der knôpff aber werden gemeinlich vier an yedem halm, daher der Rocken hôher steigt weder andere frücht. Seine âher werden rauch, steen selten übersich, sonder biegen sich fast allewegen unnderzich gegen der erden. Blüet bleychgeel. Der sam ist nit wol in den hülsen verschlossen, darumb würt er schwartz, schmutzig und unlieblich anzůsehen.

Statt seiner wachsung.

Rocken wechþt schier in eim yeden erdtrich, darumb er fast allenthalben gebawt würt in unsern landen, fürnemlich aber im Rieþ und Beyerland.

Zeit.

(C) Rocken würt zwey mal im jar gesâet. Erstlich im Herbstmonat und Weinmonat, bleibt also über winter ein grûner waþ, gegen dem frûling scheüþt er in seine helm. Würt derhalben winter Rocken geheyssen. Sôlcher Rocken zeitigen nach der blůst in fünff wochen. Das ander summerkoτn sâet man im frûling mit der Gersten. Werden beyde in Hewmonat jngesamlet.

Die natur und complexion.

Rocken ist mehτ wermer und trückner weder der Weytzen, doch nit so trucken als die Gersten oder der Dinckel.

Krafft und würckung.

Rocken ist etwas zâch und schleimerig, darumb er leichtlich verstopffung gebiert. Das bτodt so auþ dem Rocken gemacht würt, in sonderheyt so es nit wol gebeutlet ist, beschwert den magen. Darumb es nur für das gemein volck, das do arbeytet, und speiþ bedarff die wol settiget, sol gebτaucht werden. [757, 758, 759]

Van rogge. Kapittel 295. (Secale cereale)

Namen.

Rogge koren is niet Siligo in Latijn genoemd zoals ettelijke menen. Dan naar aantonen van Plinius in 18^de boek, in het 9^de kapittel zo wordt uit de Siligine dat lieflijkste, zachtste en witste brood gemaakt. Uit de rogge echter wordt dat allergewoonste, zwartste en zwaarste brood gebakken welke alleen de gewone man en de armen tot onthouding van de honger gebruikt. Item, Siligo brengt een aar dat staat gestrekt omhoog, echter de roggearen zien omlaag tot de aarde. Daartoe zo heeft Siligo schone witte gladde korrels in vele omhulsels gesloten, echter dat rogge zaad of korrel is zwart met veel voortjes gesierd en in weinig hulzen of huisjes gesloten. Zo heeft ook Siligo aan de aren geen spitsjes en is doch de roggeaar van spitsjes gans ruw zoals we dan zulks wijdlopig in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond. De rogge echter echte naam bij Plinius is Secale en Farrago.

Vorm.

Rogge heeft een halm de tarwe gelijk, doch zachter en langer, met scherpe rietachtige grasscheden bedekt, aan elke knop een aparte. De knoppen echter worden gewoonlijk vier aan elke halm vandaar de rogge hoger stijgt dan andere vruchten. Zijn aren worden ruw, staan zelden omhoog, maar buigen zich vast altijd onder zich tegen de aarde. Bloeit bleekgeel. Dat zaad is niet goed in de hulzen gesloten, daarom wordt het zwart, smerig en onlieflijk aan te zien.

Zijn groeiplaats.

Rogge groeit schier in elk aardrijk daarom het vast overal gebouwd wordt in onze landen, voornamelijk echter in Ries en Beieren.

Tijd.

Rogge wordt tweemaal in jaar gezaaid. Eerst in herfstmaand en wijnmaand, blijft alzo over winter een groen waas, tegen het voorjaar schiet het in zijn helm. Wordt derhalve winterrogge geheten. Zulke rogge rijpt na de bloei in vijf weken. Dat andere zomerkoren zaait men in voorjaar met de gerst. Worden beide in juli ingezameld.

De natuur en samengesteldheid.

Rogge is meer warmer en droger dan de tarwe, doch niet zo droog als de gerst of de dinkel.

Kracht en werking.

Rogge is wat taai en slijmerig daarom het licht verstopping baart. Dat brood zo uit de rogge gemaakt wordt en vooral zo het niet goed gebuideld is bezwaard de maag. Daarom het alleen voor dat gewone volk, dat daar arbeid en spijs behoeft dat goed voedt zal gebruikt worden. [757, 758, 759]

Von Glidkraut. Cap. CCXCVI.

(A) Namen.

Glidkraut hat on zweifel seinen Teütschen namen daher überkommen, das man sôlch kraut zů den verwundten glidern am fürnemsten gebτaucht hat. Bey den Gτiechischen und Lateinischen würt es Sideritis auþ gleicher uτsachen genent, wie wir sôlches in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt.

Gestalt.

Glidkraut hat einen rauhen harigen vierecketen stengel, einer elen hoch. Die bletter seind dem Andoτn etwas gleich, aber lenger, fast wie die Salbey bletter gestalt, doch schmeler unnd kleiner. Umb den stengel zů ringþumbher gewindt diþ gewechþ weiþgeele blůmen in hülsen oder heüþlin verschlossen, in welchen (B) nach abfallung der blůmen würt gefunden schwartzer runder samen. Die wurtzel ist dünn und geel.

Statt seiner wachsung.

Glidkraut wechþt gern an rauhen steinigen und ungebawten oτten, zů zeiten auch in den wisen und graþgârten, in sonderheyt neben den zeünen derselben.

Zeit.

Glidkraut blüet im Bτachmonat, und foτt an biþ in Herbst hinein.

Die natur und complexion.

Glidkraut seubert, und zeücht ein wenig zůsamen. Doch ist das mehτer teyl daran feücht, und mittelmâssig kalt.

(C) Krafft und würckung.

Die bletter des Glidkrauts grûn zerstossen und übergelegt, heylen die wunden, und treiben hindersich die hitzigen geschwulst und beulen. Diþ kraut ist also krefftig, das es so bald mans über die wunden bindt, das blůt stellet. Hie můþ ich gedencken des grossen jrthumbs ettlicher Apotecker unsers Teütschen lands, die diþ gegenwertig gewechþ für Chamæpytin, das man Ye lenger ye lieber nent, gebτauchen, dann es das recht nit ist, wie wir sôlchs weiter hernach in seinem Capitel wôllen anzeygen.

Van Glidkruid. Kapittel 296. (Stachys recta)

Namen.

Glidkruid heeft zonder twijfel zijn Duitse naam vandaar overkomen dat men zulk kruid tot de verwonde leden het voornaamste gebruikt heeft. Bij de Grieken en Latijnen wordt het Sideritis uit gelijke oorzaken genoemd zoals we zulks in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

Gestalte.

Glidkruid heeft een ruwe harige vierkantige stengel, een ellenboog hoog. De bladeren zijn de andoorn wat gelijk, echter langer, vast zoals de salie bladeren gestalte, doch smaller en kleiner. Om de stengel rondom gewint dit gewas witgele bloemen in hulzen of huisjes gesloten waarin na afvallen der bloemen wordt gevonden zwarte ronde zaden. De wortel is dun en geel.

Zijn groeiplaats.

Glidkruid groeit graag aan ruwe stenige en ongebouwde oorden, soms ook in de weiden en grashof en vooral naast de tuinen van die.

Tijd.

Glidkruid bloeit in juni en verder aan tot in herfst door.

De natuur en samengesteldheid.

Glidkruid zuivert en trekt een weinig tezamen. Doch is dat meerder deel daaraan vochtig en middelmatig koud.

Kracht en werking.

De bladeren der glidkruid groen gestoten en opgelegd helen de wonden en drijven terug de hete zwellingen en builen. Dit kruid is alzo krachtig zodat het zo gauw men het over de wonden bindt dat bloed stopt. Hier moet ik gedenken de grote fout van ettelijke apothekers ons Duitse land die dit tegenwoordig gewas voor Chamaepytin dat man Ajuga chamaepitys noemt gebruiken, dan het dat echte niet is zoals we zulks verder hierna in zijn kapittel willen aantonen.

Von welschem Hirsz. Cap. CCXCVII.

(A) Namen.

Dieweil diþ ein frembd gewechþ ist, unnd keinen Teütschen namen hat, haben wir sôlchs auch wie ander frembde gewechþ, welschen Hirþ genent, darumb das er unsern Hirþ etwas gleich ist. Etlich heyssen dise frucht Soτgsamen, von dem namen Soτgi, dann also würt sie in Welsch land genent. Wie es bey den alten sey geheyssen woτden, ist noch nit gentzlich offenbar und erkant, es sey dann ein geschlecht der Farris, welche frucht würt in Franckreich Frumentum rubτum und barbatum, das ist, rot und zottecht Koτn genent. Wir wôllen aber sôlchs nit bestreiten.

Gestalt.

Welscher Hirþ hat vier oder fünff dick, hoch, knôpffecht und bτaunlecht stengel, mit langen scharpffen bτeyten, voτnen hinauþ zůgespitzten blettern, dem Rhoτ nit unânlich, bekleydet. Seine bartechte oder zottechte bτaunrote âhren wachsen auff den stengeln, und seind grôsser unnd dicker weder des Pfenichs. Blüet geel wie ander frucht. Der sam ist rotlecht, rund, inn der grôsse einer Linsen, und spitzig. Die wurtzel hat vil fasen oder zaseln. [760, 761]

(B) Statt seiner wachsung.

Der Soτgsamen ist ein frembd gewechþ, wie voτmals angezeygt, unnd in kurtzen jaren zů uns gebτacht woτden. Můþ in gârten durch den samen alle jar auffgebτacht und gepflantzt werden.

Zeit.

Der welsch Hirþ blüet im Hewmonat und Augstmonat, würdt aber voτ den Herbst nit zeitig.

(C) Die natur und complexion.

Dieweil der Soτgsamen sůþ ist wie der Pfenich, unnd auch am geschmack gar kein underscheyd ist under jhm und dem Pfenich, můþ er auch einerley natur und complexion mit demselbigen haben.

Krafft und würckung.

Der welsch Hirsþ hatt noch keinen sonderlichen bτauch bey uns Teütschen. Dieweil er aber dem Pfenich oder Fench am geschmack gantz gleich ist, würdt er auch on zweifel alle seine würckung haben, welche wir oben in seinem Capitel erzelt haben.

Van buitenlandse Hirs. Kapittel 297. (Sorghum dochna)

Namen.

Omdat dit een vreemd gewas is en geen Duitse namen heeft hebben we zulks ook zoals andere vreemde gewassen Waalse hirs genoemd, daarom dat het onze hirs wat gelijk is. Ettelijke heten deze vrucht sorgzaden, van de naam Sorgi, dan alzo wordt ze in Waals land genoemd. Hoe het bij de ouden is geheten geworden is noch niet gans openbaar en bekend, het is dan een geslacht der Farris welke vrucht wordt in Frankrijk Frumentum rubrum en barbatum, dat is rode en bossige graan genoemd. We willen echter zulks niet bestrijden.

Gestalte.

Waalse hirs heeft vier of vijf dikke hoge knopachtige en bruinachtig stengels met lang scherpe breed, van voren uit toegespitste bladeren, het riet niet ongelijk, bekleedt. Zijn baardachtige of pluimachtige bruinrode aren groeien op de stengels en zijn grotere en dikker dan de Pfenich. Bloeit geel zoals andere vruchten. Dat zaad is roodachtig, rond, in de grootte een lens en spits. De wortel heeft veel vezels of vezels. [760, 761]

Zijn groeiplaats.

De sorgsamen is een vreemd gewas, zoals hiervoor aangetoond, en in korte jaren tot ons gebracht worden. Moet in hof door de zaden alle jaar opgebracht en geplant worden.

Tijd.

De Waalse hirs bloeit in juli en augustus, wordt echter voor de herfst niet rijp.

De natuur en samengesteldheid.

Omdat de sorgzaad zoet is zoals de panikzaden en ook aan smaak geheel geen onderscheid is onder hem en de panik moet het ook een en dezelfde natuur en samengesteldheid met dezelfde hebben.

Kracht en werking.

De Waalse hirs heeft noch geen bijzonder gebruik bij ons Duitsers. Omdat het echter de panikzaden of Fench aan smaak gans gelijk is zal het ook zonder twijfel al zijn werking hebben welke we boven in zijn kapittel verhaald hebben.

Von Naterwurtz. Cap. CCVCVIII.

(A) Namen.

Naterwurtz würdt inn den Apotecken Serpentaria geheyssen, doch nit on jrhtumb, dann es nit die recht Serpentaria ist darvon die allten geschτiben haben, wie wir sôlchs nach der leng oben im Capitel von der Schlangenwurtz haben angezeygt. Ob aber gegenwertige Naterwurtz den alten bekant gewesen, und mit was namen sie von jhnen genent sey woτden, kan ich noch nit gentzlich wissen. Wiewol ettlich meynen es sey Limonium, ist der krafft halben nit unrecht, dann das Limonium der alten hatt einerley krafft und würckung mit der Naterwurtz. Wir halten aber ein anders für Limonium, wie oben ist klârlich durch uns angezeygt woτden im Capitel von dem Wintergrûn.

(B) Geschlecht.

Der Naterwurtz werden zweyerley geschlecht erfunden. Eins mit glatten blettern, und einer zůsamen gekrümbten wurtzel, welches der uτsachen halben würt zů unsern zeiten zů Latein Bistoτta geheyssen. Auff Teütsch mag es Naterwurtz mennle genent woτden. Das ander geschlecht hatt runtzlechtere bletter und ein grôssere wurtzel, mit vilen zaseln. Diþ würt von ettlichen auff Lateinische Colubτina genent. Bey uns mag es fûglich und recht Naterwurtz weiblin geheyssen werden, damit ein underscheyd under beyden geschlechten sey, welche jre namen daher haben überkommen, das sie erstlich wanns auþ dem erdtrich kriechen, mit einem zarten heutlin, welchs einem Naterbalg ânlich ist, überzogen und bedeckt seind.

(C) Gestalt.

Naterwurtz mennle hat einen zarten bintzechten glatten stengel. Seine bletter, die do lang und bτeyt seind wie der Mengelwurtz, und auff einer seiten grûn, auff der andern blawgrûn, unnd rumbgebogen, werden fürnemlich gegen der wurtzel gefunden. Am stengel aber gar wenig, und seer klein, spitzig wie die zünglin. Am gipffel der stengel bτingt sie schône kolbechte âherlin, mit vilen kleinen [762, 763, 764] (D) leibfarben blûmlin, neben einander getrungen, anzůsehen wie die blůmen an dem mittel Wegerich. Die wurtzel ist verwicklet unnd zůsamen gekrümbt wie ein nater, auþwendig schwartz, inwendig aber rot, eins rauhen geschmacks. Naterwurtz das weible hat auch einen langen glatten zarten stengel. Die bletter aber seind krauser, rumbgebogen, schwartzgrûn, doch auff der andern seiten auch blawgrûn. Die geâherten blůmen am gipffel des stengels, seind den voτigen gleich, aber das kôlblin würdt grôsser. So die blûmlin abfallen, bτingen sie jhren bτaunlechten ecketen samen in den kôlblin, wie die voτig. Die wurtzel ist lang, groþ, gestalt voτnen wie ein schlangen oder naterkopff, mit vil haren oder fasen geziert.

(E) Statt irer wachsung.

Dise kreüter wachsen gern an schattechten feüchten oτten, in sonnderheyt in den wisen in wâlden gelegen.

Zeit.

Die zwey geschlecht der Naterwurtz blüen im Meyen unnd Bτachmonat, bτingen darnach jren ecketen samen.

Die natur und complexion.

Die Naterwurtz, dieweil sie am geschmack rauch seind, unnd seer zůsamen ziehen, kûlen sie und trücknen, wie ettlich meynen, im dτitten grad, welches war ist vonn dem trücknen, sie seind aber nit so kalter natur, das sie im dτitten grad kalt werden.

(F) Krafft und würckung.

Die wurtzel beyder geschlecht der Naterwurtz gesotten und getruncken, heylen die wunden, stellen das bτechen, und kommen zůhilff denen so die roten rhůr haben. Das wasser im mund gehalten und gegurgelt, heylet die umbfressende geschwâr des munds. Die Naterwurtz mit kraut und wurtzel gesotten und getruncken, stellen der frawen blôdigkeyt. Deþgleichen thůt das pulver vonn der Naterwurtz, in rotem wein jngenommen. Jn summa, dise kreüter seind gůt zů allerley gebτesten die trücknens und zůsamen ziehens bedôτffen.

Van adderkruid. Kapittel 298.

Namen.

Adderkruid wordt in de apotheken Serpentaria geheten, doch niet zonder dwaling, dan het niet de echte Serpentaria is waarvan de ouden geschreven hebben zoals we zulks in het lang boven in kapittel van het slangenkruid hebben aangetoond. Of echter tegenwoordige adderkruid de ouden bekend geweest en met welke namen ze van hen genoemd is geworden kan ik noch niet gans weten. Hoewel ettelijke menen het is Limonium, is vanwege de kracht niet onterecht, dan dat Limonium der ouden heeft een en dezelfde kracht en werking met het adderkruid. We houden echter een andere voor Limonium zoals boven is duidelijk door ons aangetoond geworden in kapittel van wintergroen.

Geslacht.

Van dat adderkruid worden twee geslachten gevonden. Een met gladde bladeren en een tezamen gekromde wortel welke vanwege die oorzaken wordt in onze tijden in Latijn Bistorta geheten. Op Duits mag het adderkruid mannetje genoemd worden. (Persicaria bistorta) Dat andere geslacht heeft rondere bladeren en een grotere wortel met vele vezels. Dit wordt van ettelijke op Latijnse Colubrina genoemd. Bij ons mag het gevoeglijk en recht adderkruid wijfje geheten worden waarmee een onderscheid onder beide geslachten is welke hun namen vandaar hebben overkomen dat ze eerst wanneer ze uit het aardrijk kruipen met een zacht hoedje welke een adderbalg gelijk is overtrokken en bedekt zijn. (Persicaria minor)

Vorm.

Adderkruid mannetje heeft een zachte biesachtige gladde stengel. Zijn bladeren die daar lang en breed zijn zoals de zuring en aan een zijde groen en op de andere blauwgroen en omgebogen worden voornamelijk tegen de wortels gevonden. Aan de stengels echter erg weinig en zeer klein, spits zoals een tongetje. Aan top der stengel brengt ze schone kolfachtige aartjes met vele kleine [762, 763, 764] lijfkleurige bloempjes naast elkaar gedrongen, aan te zien zoals de bloemen aan de middelste weegbree. De wortel is verwikkeld en tezamen gekromd zoals een adder, uitwendig zwart, inwendig echter rood, een ruwe smaak Adderkruid dat wijfje heeft ook een lange gladde zachte stengel. De bladeren echter zijn gekrulder, omgebogen, zwartgroen, doch op de andere zijde ook blauwgroen. De aarachtige bloemen aan top der stengels zijn het vorige gelijk, echter dat kolfje wordt groter. Zo de bloempjes afvallen brengen ze hun bruinachtige hoekige zaden in de kolfjes zoals de vorige. De wortel is lang, groot, gesteld van voren zoals een slangen of adderkop en met veel haren of vezels gesierd.

Hun groeiplaats.

Deze kruiden groeien graag aan beschaduwde vochtige oorden en vooral in de weiden in wouden gelegen.

Tijd.

De twee geslachten der adderkruid bloeien in mei en juni, brengen daarna hun hoekige zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De adderkruiden omdat ze aan smaak ruw zijn en zeer tezamen trekken verkoelen ze en drogen zoals ettelijke menen in derde graad, wat waar is van het drogen, ze zijn echter niet zo’n koude natuur zodat ze in derde graad koud worden.

Kracht en werking.

De wortel beide geslachten der adderkruid gekookt en gedronken helen de wonden, stelpen dat braken en komen te hulp diegenen zo de rodeloop hebben. Dat water in mond gehouden en gegorgeld heelt de omvretende zweren der mond. Dat adderkruid met kruid en wortel gekookt en gedronken stelpt de vrouwen bloederigheid. Desgelijks doet dat poeder van het adderkruid in rode wijn ingenomen. In summa, deze kruiden zijn goed tot allerlei gebreken die drogen en tezamen trekken behoeven.

Von wasser Bathenig. Cap. CCXCIX.

(A) Namen.

Wasser Bathenig, oder Scoτdien, würt von den Gτiechischen Scoτdion, von den Rômern Trixago palustris genent. Uτsachen sôlcher namen findt man in unnserm Lateinischen kreüterbůch nach der leng angezeygt. Diþ gewechþ aber ist vonn mir wasser Bathenig geheyssen woτden darumb, das dem Bathenig oder Gamenderlin etwas mit den blettern und blůmen gleich ist, unnd sein wonung, wie wir nachmals weiter anzeygen wôllen, bey den wassern hatt. Wem aber sôlcher name, der jhm von dem Lateinischen her gegeben ist, nit gefelt, der mag es Scoτdien heyssen.

(B) Gestalt.

Wasser Bathenig hat viereckt stengel, mit blettlin bekleydet die der gestalt nach dem kleinen Bathenig laub gleich seind, doch lenger und grôsser, und nit so tieff zů ringþumbher zerkerfft, am geschmack dem Knoblauch gantz und gar ânlich und bitter. Die blůmen seind der kleine Bathenig blůmen gantz und gar gleich, komen allenthalben am stengel herfür, und in keinen weg oben am gipffel der sten- [765, 766] (C) gel allein, wie ettlich meynen. Die wurtzel ist manigfeltig zerteylt mit vilen zaseln, kreucht hin und wider. Diþ kraut kennen wenig Apotecker in unsern landen, und sol doch in den Theriack gebτaucht werden. Sie nemen aber darfür zů sôlchem gebτauch den wilden Knoblauch, nit on grossen jrthumb.

Statt seiner wachsung.

Wasser Bathenig wechþt gern an feüchten oτten, doch die etwas in der hôhe gelegen seind. Jst voτ kurtzen jaren wenig oder schier gar niemands bekant gewesen. Yetzund aber wechþt es an vil oτten dahin es gepflantzt würdt. Bekompt gern wo man nur ein steudlin mag haben, dann es wurtzelt bald jn, unnd kreucht darnach hin und wider, und bτeytet sich selbs auþ.

(D) Zeit.

Wasser Bathenig blüet im Bτachmonat und Hewmonat. Unnd so vil ich hab künden vermercken, so bleibt ein blûmlin nit über einen tag, also volgt jmmerzů eins nach dem andern.

Die natur und complexion.

Das wasser Bathenig ist warm und trucken, dann es am geschmack bitter und ein wenig scharpff ist.

Krafft und würckung.

Das kraut gedôτrt, gepulvert und mit wein getruncken, treibt den harn, ist gůt denen so von den natern gebissen seind, und tôdtlich gifft getruncken haben. Mit Meth auff zwey quintlin schwer jngenommen, heylet es die roten rhůr, die verserung (E) des magens, und die harnwinden. Es reynigt die bτust von den zâhen und groben feüchtigkeyten. Mit hônig vermischt, unnd ein latwerg darauþ gemacht, ist treffenlich gůt zů den langwirigen hůsten. Wasser Bathenig gesotten und getruncken, bτingt den frawen jre zeit, ist nützlich denen so inwendig gebτochen seind, den krampff haben, unnd erôffnet die verstopffung der lebern und des miltz. Das kraut grûn zerstossen und übergelegt, heylt die grossen alten wunden. So mans aber gedôτret und gepulvert jnstrewet, reynigt es erstlich die unsaubern wunden, und heylt sie zů letzst. Deþgleichen thůts auch so mans mit hônig vermischt und überstreicht. Das kraut gepulvert unnd jngestrewet, verzert das faul und überig fleysch so in den wunden wechþt. Gesotten in wasser oder mit essig übergelegt, bekompts wol den so das Podagra haben. Man mag auch auþ disen kraut einen safft trucken, welcher so er jngenommen und getruncken würt, gleiche krafft und würckung hat wie das kraut.

Van water Bathenig. Kapittel 299. (Teucrium scordium)

Namen.

Water Bathenig of Scordien wordt van de Grieken Scordion, van de Romeinen Trixago palustris genoemd. Oorzaken zulke namen vindt men in ons Latijnse kruidenboek in het lang aangetoond. Dit gewas echter is van me water Bathenig geheten worden daarom omdat het de Bathenig of gamander wat met de bladeren en bloemen gelijk is en zijn woning, zoals we later verder aantonen willen, bij de wateren heeft. Wie echter zulke naam die hem vanuit het Latijnse gegeven is niet bevalt die mag het Scordien heten.

Vorm.

Water Bathenig heeft vierkantige stengels met blaadjes bekleedt die naar de gestalte het kleine Bathenig loof gelijk zijn, doch langer en groter en niet zo diep rondom gekerfd, aan smaak de knoflook gans en geheel gelijk en bitter. De bloemen zijn de kleine Bathenig bloemen gans en geheel gelijk, komen overal aan stengel voort en in geen weg boven aan top der stengel [765, 766] alleen zoals ettelijke menen. De wortel is veelvuldig verdeeld met vele vezels, kruipt her en der. Dit kruid kennen weinig apothekers in onze landen en zal toch in de teriakel gebruikt worden. Ze nemen echter daarvoor tot zulk gebruik de wilden knoflook, niet zonder grote dwaling.

Zijn groeiplaats.

Water Bathenig groeit graag aan vochtige oorden, doch die wat in de hoogte gelegen zijn. Is voor korte jaren weinig of schier geheel niemand bekend geweest. Nu echter groeit het aan veel oorden waarheen het geplant wordt. Slaat goed aan als men maar een heestertjes mag hebben, dan het wortelt gauw in en kruipt daarna her en der en breidt zichzelf uit.

Tijd.

Water Bathenig bloeit in juni en juli. En zoveel ik heb kunnen merken zo blijft een bloempje niet over een dag, alzo volgt immer toe de ene na de andere.

De natuur en samengesteldheid.

De water Bathenig is warm en droog dan het aan smaak bitter en een weinig scherp is.

Kracht en werking.

Dat kruid gedord, gepoederd en met wijn gedronken drijft de plas, is goed diegenen zo van de adder gebeten zijn en dodelijk gif gedronken hebben. Met mede op twee drachmen zwaar ingenomen heelt het de rodeloop, de verzering der maag en de plaswinden. Het reinigt de borst van de taaie en grove vochtigheden. Met honing vermengt en een likkepot daaruit gemaakt is voortreffelijk goed tot de langdurige hoest. Water Bathenig gekookt en gedronken brengt de vrouwen hun tijd, is nuttig diegenen zo inwendig gebroken zijn, de kramp hebben en opent de verstopping der lever en de milt. Dat kruid groen gestoten en opgelegd heelt de grote oude wonden. Zo men het echter gedroogd en gepoederd op strooit reinigt het eerst de onzuivere wonden en heelt ze tenslotte. Desgelijks doet het ook zo men het met honing vermengt en over strijkt. Dat kruid gepoederd en opgestrooid verteert de vuilheid en overige vlees zo in de wonden groeit. Gekookt in water of met azijn opgelegd bekomt het goed die zo dat podagra hebben. Men mag ook uit dit kruid een sap drogen welke zo het ingenomen en gedronken wordt gelijke kracht en werking heeft als dat kruid.

Von Stichaskraut. Cap. CCC.

(A) Namen.

Stichaskraut, oder Stichskraut, ist ein frembd gewechþ. Darumb dieweil es noch keinen Teütschen namen hatt, mûssen wirs nach dem Gτiechischen und Lateinischen wôτtlin Stichas oder Stœchas, dann allso würt es in disen beyden spτaachen genent, Stichaskraut heyssen. Welcher ein besseren namen weyþ, den mag er jhm mit der zeit geben. Jn den Apotecken würt sôlch gewechþ Stichas Arabica geheyssen. Uτsachen seines namens findt man in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Stichskraut ist ein gewechþ mit vilen zarten zweiglin und âstlin, den Thy- [767, 768] (B) mo, welchen man welschen Quendel nennt, nit seer ungleich. Doch seind seine bletter lenger, fast wie an der Ispen oder dem Lavendel, aber kleiner, zarter und geeler. Am gipffel der stengel gewindt es geâherten kolben, die vergleichen sich schier den bτaunen Betonick blůmen. Sôlche geâherten kolben seind zůsamen gesetzt auþ vil kleinen blawen blûmlin. So dieselbigen verderben unnd abfallen, würt das kôlblin gantz geelfarb, und findt man darinn den samen, welcher klein und bτaun ist. Die wurtzel ist klein und holtzecht. Das gantz gewechþ, so es grûn ist, reucht seer wol.

Statt seiner wachsung.

Stichskraut wechþt fürnemlich inn den Jnseln so Stichades genent werden, (C) die ligen gegen Massilien über, und hat diþ gewechþ darvon seinen namen überkommen. Es würt auch in Arabia unnd andern oτten mehτ gefunden. Bey uns zilt mans in den scherben und wurtzgârten, můþ wardt haben, wil mans auff bτingen, dann es ein zart gewechþ ist.

Zeit.

Das Stichaskraut blüet im Bτachmonat mit dem Lavendel, welchem es mit den blettern, wie voτmals angezeygt, gleich ist.

Die natur und complexion.

Stichaskraut ist züsamen gesetzt auþ zweyerley substantz, wie man sôlches auþ dem geschmack mag abnemen, dann es zeücht zůsamen, unnd ist bitter. Darumb, wie sôlchs seine würckung klârlich auþweisen, ist es warmer unnd truckner complexion.

(D) Krafft und würckung.

Das Stichaskraut mit seinen blůmen gesotten und getruncken, nimpt hinweg allerley verstopffung, zerteylt, reyniget und sterckt die inwendige glider, und den gantzen leib. Es ist auch gůt zů den gebτesten der bτust und der lungen, wie der garten Ispen. Mag ye eins für das andern genommen werden. Diser gestalt genützt, bτingt es den frawen jhτe zeit. Würt auch gebτaucht zů den artzneyen so wider gifft gemacht werden. An das kraut und blůmen gerochen, krefftigen sie das blôd schwindelecht hirn. Man mag zwar diþ gewechþ wol in eeren haben, umb seines lieblichen geruchs wegen, wie den Lavendel, Spicanardi, unnd dergleichen kreüter, die man zů sterckung des haupts gebτaucht.

Van stoechas kruid. Kapittel 300. (Lavandula stoechas)

Namen.

Stoechaskruid of Stoechaskruid is een vreemd gewas. Daarom omdat het noch geen Duitse naam heeft moeten we het naar het Griekse en Latijnse woordje Stichas of Stoechas, dan alzo wordt het in deze beide spraken genoemd stoechaskruid heten. Welke een betere namen weet die mag het hem met de tijd geven. In de apotheken wordt zulk gewas Stichas Arabica geheten. Oorzaken zijn namen vindt men in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

Stoechaskruid is een gewas met vele zachte twijgjes en takjes de tijm [767, 768] welke men Waalse tijm noemt niet zeer ongelijk. Doch zijn zijn bladeren langer, vast zoals aan de hysop of de lavendel, echter kleiner, zachter en geler. Aan top der stengels gewint het aarachtige kolven, die vergelijken zich schier de bruine betonie bloemen. Zulke aarachtige kolven zijn tezamen gezet uit veel kleine blauwe bloempjes. Zo diezelfde bederven en afvallen wordt dat kolfje gans geelkleurig en vindt men daarin de zaden welke klein en bruin zijn. De wortel is klein en houtachtig. Dat ganse gewas zo het groen is ruikt zeer goed.

Zijn groeiplaats.

Stoechaskruid groeit voornamelijk in de eilanden zo Stichades genoemd worden, die liggen tegenover Marseille en heeft dit gewas daarvan zijn naam overkomen. Het wordt ook in Arabië en andere oorden meer gevonden. Bij ons teelt men het in de potten en kruidhof, moet verzorging hebben wil men het opbrengen dan het een zacht gewas is.

Tijd.

Dat stoechaskruid bloeit in juni met de lavendel welke het met de bladeren, zoals hiervoor aangetoond, gelijk is.

De natuur en samengesteldheid.

Stoechaskruid is tezamen gezet uit twee substanties zoals men zulks uit de smaak mag afnemen, dan het trekt tezamen en is bitter. Daarom zoals zulks zijn werking duidelijk uitwijst is het warme en droge samengesteldheid.

Kracht en werking.

Dat stoechaskruid met zijn bloemen gekookt en gedronken neemt weg allerlei verstopping, verdeelt, reinigt en versterkt de inwendige leden en het ganse lijf. Het is ook goed tot de gebreken der borst en de longen zoals der hof hysop. Mag de ene voor de andere genomen worden. Deze gestalte genuttigd brengt het de vrouwen hun tijd. Wordt ook gebruikt in de artsenijen zo tegen gif gemaakt worden. Aan dat kruid en bloemen geroken bekrachtigen ze de zwakke duizelige hersens. Men mag zeker dit gewas wel in ere hebben vanwege zijn lieflijke reuk zoals de lavendel, Spicanardi en dergelijke kruiden die men tot versterking van het hoofd gebruikt.

Von Seyffenkraut. Cap. CCCI.

(A) Namen.

Seyffenkraut würdt in Gτiechischer spτaach Struthion, in Lateinischer Radicula und Lanaria, in den Apotecken Condisi genent. Von ettlichen würdt diþ gewechþ Herba fullonum, vonn den andern Saponaria, davon sein Teütscher nam her kompt, geheyssen. Sôlche namen aber seind disem kraut darumb gegeben woτden, das es seer von den Walckern genützt würt zů den kleydern, dann dieselbigen reynigt und seubert es von allerley masen und unsauberkeyt, nit anderst dann die Seyff. Warumb es aber ander namen überkommen habe, ist nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch durch uns angezeygt woτden, daselbst môgens die so sôlche zů wissen lust haben, sůchen und lesen. [769, 770]

(B) Geschlecht.

Des Seyffenkrauts seind zweyerley geschlecht, zam und wild. Das zam würt nit in unsern landen gefunden, sonder můþ in gârten gepflantz werden. Das wild wechþt allenthalben, wie wir nachmals weiter wôllen anzeygen. Sehen einander seer gleich.

Gestalt.

Zam Seyffenkraut hat einen roten harigen stengel, mit vilen gleychen. Seine bletter seind schmal, spitzig wie des ôlbaums, an der farb grûn, deren kommen etwan fünffe zůsamen. Am gipffel der stengel gewindt es schône weisse blûmlin gestalt wie de Negelin blůmen, aber kleiner, die kriechen auþ einem holen runden blâþlin oder sâcklin herauþ. Die wurtzel ist auþwendig rot, groþ, rund und lang, kreucht nach der leng oben hin im erdtrich. Dise zerschneidt man, und seubert die woll und kleyder darmit. Das wild ist dem zamen gleich, doch seind (C) die stengel nit so gar rot, sonder bτaunlecht. Die bletter und blůmen seind ettwas grôsser dann an der zamen. Es seind auch die bletter lind, und am griff feyþt.

Statt irer wachsung.

Das zam Seyffenkraut wechþt gern an rauhen und steinigen oτten, würt bey uns nit gefunden dann in gârten, dahin mans pflantzen můþ, wie voτmals angezeygt. Das wild wechþt allenthalben inn den hecken, neben den âckern und zeünen.

Zeit.

Seyffenkraut blüet im Bτachmonat fürnemlich, und verharτet volgends zween gantz monat in der blůst.

Die natur und complexion.

Seyffenkraut, in sonderheyt das zam, ist warm unnd trucken gar nach im vierdten grad.

(D) Krafft und würckung.

Die wurtzel, welche scharpff ist, mit hônig vermengt unnd wie ein latwerg genossen, treibt den harn, ist nützlich den lebersiechen, dem hůsten, unnd denen so schwerlich athmen. Sie macht einen linden bauch, diser gestalt gebτaucht. Mit Cappern wurtzel vermischt jngenommen, bτicht sie den stein, und treibt jhn durch den harn auþ. Sie macht das miltz kleiner, dermassen wie voτmals angezeygt genützt. Jn die weiblichen scham gethon, bτingt sie den frawen jhτe zeit, unnd treibt auþ die todten frucht. Mit gersten maltz unnd essig vermischt und übergestrichen, heylet die rauden unnd grind. Mit gersten meel in wein gesotten und übergelegt, verzeret sie geschwulst und beulen. Sie würdt auch gebτaucht zů den artzneyen darmit man ein klar unnd lauter gesicht macht. Gepulvert in die nasen gethon, macht sie niesen. Aber mit hônig vermengt unnd in die nasen gethon, reyniget sie durch den mund. Die wurtzel gesotten unnd getruncken ist gůt denen so die geelsucht haben, und zů den gebτesten der bτust, treibt den harn, lindert den bauch, unnd reyniget die můtter. Die wurtzel gepulvert auff ein quintlin schwer in Meth jngenommen, hilfft denen so einen schweren athemb haben. [771, 772]

Van zeepkruid. Kapittel 301. (Saponaria officinalis)

Namen.

Zeepkruid wordt in Griekse spraak Struthion, in Latijnse Radicula en Lanaria, in de apotheken Condisi genoemd. Van ettelijke wordt dit gewas Herba fullonum, van de andere Saponaria, daarvan zijn Duitse naam komt geheten. Zulke namen echter zijn dit kruid daarom gegeven geworden omdat het zeer van de Walckern genuttigd wordt tot de klederen, dan diezelfde reinigt en zuivert het van allerlei vlekken en onzuiverheid, niet anders dan zeep. Waarom het echter andere namen overkomen heeft is in het lang in ons Latijnse kruidenboek door ons aangetoond geworden, daar mogen het die zo zulks te weten lust hebben zoeken en lezen. [769, 770]

Geslacht.

Van het zeepkruid zijn twee geslachten, tam en wild. De tamme wordt niet in onze landen gevonden, maar moet in hof geplant worden. De wilde groeit overal zoals we later verder willen aantonen. (Silene inflata) Zien elkaar zeer gelijk.

Gestalte.

Tam zeepkruid heeft een rode harige stengel met vele leden. Zijn bladeren zijn smal, spits zoals de olijfboom, aan de verf groen die gekomen ongeveer vijf tezamen. Aan top der stengel gewint het schone witte bloempjes gesteld zoals de nageltjes bloemen, echter kleiner, die kruipen uit een hol rond blaasje of zakje eruit. De wortel is uitwendig rood, groot, rond en lang, kruipt in het lang boven heen in aardrijk. Deze versnijdt men en zuivert de wol en kleren daarmee. De wilde is het tamme gelijk, doch zijn de stengels niet zo erg rood, maar bruinachtig. De bladeren en bloemen zijn wat groter dan aan de tamme. En zijn ook die bladeren zacht en aan te grijpen vet.

Hun groeiplaats.

Dat tamme zeepkruid groeit graag aan ruwe en stenige oorden, wordt bij ons niet gevonden dan in de hof waarheen men het planten moet zoals hiervoor aangetoond. De wilde groeit overal in de hagen, naast de akkers en tuinen.

Tijd.

Zeepkruid bloeit in juni voornamelijk en verhard vervolgens twee ganse maanden in de bloei.

De natuur en samengesteldheid.

Zeepkruid en vooral de tamme is warm en droog erg nabij in vierde graad.

Kracht en werking.

De wortel, welke scherp is, met honing vermengt en zoals een likkepot genoten drijft de plas, is nuttig de leverzieke, het hoesten en diegenen zo zwaar ademen. Ze maakt een zachte buik, deze gestalte gebruikt. Met kapperwortel vermengt ingenomen breekt ze de steen en drijft het door de plas uit. Ze maakt de milt kleiner, dermate zoals hiervoor aangetoond genuttigd. In de vrouwelijke schaam gedaan brengt ze de vrouwen hun tijd en drijft uit de dode vrucht. Met gerst mout en azijn vermengt en overgestreken heelt de ruigtes en schurft. Met gerstemeel in wijn gekookt en opgelegd verteert ze zwellingen en builen. Ze wordt ook gebruikt tot de artsenijen waarmee men een helder en zuiver gezicht maakt. Gepoederd in de neus gedaan maakt ze niezen. Echter met honing vermengt en in de neus gedaan reinigt ze door de mond. De wortel gekookt en gedronken is goed diegenen zo de geelzucht hebben en tot de gebreken der borst, drijft de plas, verzacht de buik en reinigt de baarmoeder. De wortel gepoederd en op een drachme en zwaar in mede ingenomen helpt diegenen zo een zware adem hebben. [771, 772]

Von Meerzwibel. Cap. CCCII.

(A) Namen.

Meerzwibel würt in Gτiechischer und Lateinischer spτaach Scilla, in den Apotecken Squilla genent.

Gestalt.

Die wurtzel des Meerzwibels hat vil schelfen über einander, wie der Zwibel. Auþ derselben wechþt ein stengel, als am Saffran, auff welchem wachsen weiþgeel oder bleych blůmen. Wann dieselbigen veralten, so kommen nach vilen tagen herfür die bletter, welche an kheinem styl wachsen, und vergleichen sich ettlicher maþ mit den Zwibel blettern, seind aber grôsser und bτeyter, und biegen sich der mehτer teyl derselbigen gegen der erden.

(B) Statt seiner wachsung.

Der Meerzwibel wechþt allenthalben dahin er gepflantzt würdt, wie der Zwibel und Knoblauch.

Zeit.

Der Meerzwibel, wie Theophτastus schτeibt, blüet dτey mal, und zeygt mit sôlcher blůst an wann man bequemlich und fûglich âckern sol.

Die natur und complexion.

Meerzwibel zerteylt alle grobe feüchtigkeyt, und ist im andern grad warm.

Krafft und würckung.

(C) Wann man den Meerzwibel bτauchen will, so soll er voτhin gesotten oder gebτaten werden, dann allso ist er nit so scharpff, unnd unschâdlicher zů dem gebτauch. Meerzwibel row in ôl gekocht, oder mit hartz vermischt unnd übergelegt, heylt die schτunden der fûþ. Jn essig gekocht unnd übergeschlagen, hilfft er denen so von den natern gebissen seind. Einen teyl des gebτennten Meerzwibels, acht teyl saltz zůgesetzt, und under einander gestossen und gessen, erweycht den bauch. Meerzwibel würdt gebτaucht zů den artzneyen die den harn treiben. Er ist gůt denen so die geelsucht haben, den wassersüchtigen, und denen so hůsten, schwerlich athmen, und das grimmen im leib haben, mit hônig auff ein halb quintlin schwer vermischt und jngenommen. Mit hônig gekocht unnd gessen, (D) sterckt er und fürdert die dewung des magens. Meerzwibel gebτaten über die wartzen gelegt, und die erfroτnen fûþ, heylt dieselbigen. Es sollen aber alle die, den gebτauch des Meerzwibels fliehen und meiden, so im leib serig und verwundt sein. Es wôllen ettlich, wann man einen gantzen Meerzwibel für ein hauþ hencke, das er dasselbig voτ allem gespenst unnd zauberey beware. Der Meerzwibel mit hônig und essig gebτaucht und jngenommen, vertreibt die würm und ander ungezifer im leib. Frischer Meerzwibel under der zungen gehalten, vertreibt den wassersüchtigen den grossen unleidlichen durst.

Van zeeui. Kapittel 302. (Urginea maritima)

Namen.

Zeeui wordt in Griekse en Latijnse spraak Scilla, in de apotheken Squilla genoemd.

Gestalte.

De wortel der zeeui heeft veel schillen over elkaar zoals de ui. Uit die groeit een stengel zoals aan saffraan op welke groeien witgele of bleke bloemen. Wanneer diezelfde verouderen dan komen na vele dagen voort de bladeren welke aan geen steel groeien en vergelijken zich ettelijke mate met de uien bladeren, zijn echter groter en breder en buigen zich het meeste deel van diezelfde tegen de aarde.

Zijn groeiplaats.

De zeeui groeit overal waarheen het geplant wordt zoals de ui en knoflook.

Tijd.

De zeeui, zoals Theophrastus schrijft, bloeit driemaal en toont met zulke bloei aan wanneer men bekwaam en gevoeglijk de akkers bewerken zal.

De natuur en samengesteldheid.

Zeeui verdeelt alle grove vochtigheid en is in andere graad warm.

Kracht en werking.

Wanneer men de zeeui gebruiken wil dan zal het daarvoor gekookt of gebraden worden, dan alzo is het niet zo scherp en onschadelijker te gebruiken. Zeeui rauw in olie gekookt of met hars vermengt en opgelegd heelt de kloven der voeten. In azijn gekookt en omgeslagen helpt het diegenen zo van de adder gebeten zijn. Een deel van de gebrande zeeui, acht deel zout toe gezet en onder elkaar gestoten en gegeten weekt de buik. Zeeui wordt gebruikt tot de artsenijen die de plas drijven. Het is goed diegenen zo de geelzucht hebben, de waterzuchtige en diegene zo hoesten, zwaar ademen en dat grommen in lijf hebben, met honing op een half drachme zwaar vermengt en ingenomen. Met honing gekookt en gegeten versterkt het en bevordert de verduwen der maag. Zeeui gebraden en over de wratten gelegd en de bevroren voeten heelt diezelfde. Er zullen echter alle die dat gebruik der zeeui vlieden en mijden zo in lijf zeer en gewond zijn. Er willen ettelijke wanneer men een ganse zeeui voor een huis hangt dat het datzelfde voor alle gespenst en toverij bewaart. De zeeui met honing en azijn gebruikt en ingenomen verdrijft de wormen en andere ongedierte in lijf. Frisse zeeui onder de tong gehouden verdrijft bij de waterzuchtige de grote onlijdelijke dorst.

Von Biszmüntz. Cap. CCCIII.

(A) Namen.

Biþmüntz würdt von den Gτiechen Staphis agria geheyssen, welchen namen es inn den Apotecken behallten hat. Zů Latein nent man diþ gewechþ Herbam pedicularem und Pituitariam. Uτsach sôlcher namen haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt. [773, 774]

(B) Gestalt.

Biþmüntz hat gerad, weych, und schwartzgrûne stengel. Die bletter sind dem laub der wilden Reben ânlich, inn siben, sechs, zů zeiten auch weniger teyl zerschnitten. Die blůmen, welche auff sondern stylen wachsen, seind schôn himelblaw, und ist ein yede blům in sechs underscheydliche blettlin geteylt. Nach abfallung der blůmen bτingt sie ein dτeyecketen schwartzbτaunen samen in grûnen heüþlin, der ist am geschmack scharpff. Die wurtzel schlecht und holtzecht. Auþ welchen allen offenbar würt, das diþ gewechþ ein geschlecht des Staphidis agrie ist. Ob es aber das recht Staphis agria sey, steet noch in zweifel, dieweil es nit geele blůmen hat als der Weyd, Jsatis genent.

(C) Statt seiner wachsung.

Biþmüntz můþ man in gârten zilen. Das recht Staphis agria wechþt gern an schattechten oτten.

Zeit.

Biþmüntz blüet im summer.

Die natur und complexion.

Biþmüntz ist warm und trucken im vierdten grad, dann es bτennt.

Krafft und würckung.

(D) Des samens fünffzehen kôτnlin zerstossen unnd in Meth jngenommen, treibt oben auþ durch das bτechen die groben zâhen feüchtigkeyten. Es sollen aber die jhenige so gemellte artzney haben gebτaucht und jngenommen, auff und nider spacieren, den hals stâts mit Meth schwencken, dann sie bτennen seer, wo sôlchs nit geschicht. Der samen im mund gehalten und zerkewet, zeücht herauþ die zâhen feüchte von dem haupt und hirn. Das kraut, samen oder wurtzel in essig gesotten, und warm im mund gehalten, legt das zanwee. Die wurtzel gepulvert und mit hônig vermischt, heylt die geschwâr unnd feule des munds. Das kraut, samen oder wurtzel grûn zerstossen, oder gedôτrt, gepulvert, und mit ôl vermengt zů einer salben, vertreibt und tôdt die leüþ und nissen, heylt das jucken unnd die rauden. Die wurtzel inn wasser oder laugen gesotten, darmit gewâschen, hatt gleiche würckung. Man bτaucht auch die Biþmüntz zů den artzneyen so bτennen. Seine blůmen gedort, zerstossen und in wein getruncken, seind gůt denen so von den natern gebissen seind. Das kraut in essig gesotten und die kleyder darmit bespτengt, vertreibt die leüþ so darinn gewachsen seind.

Van tweemunt. Kapittel 303. (Delphinium staphisagria)

Namen.

Luiskruid wordt van de Grieken Staphis agria geheten welke naam het in de apotheken behouden heeft. In Latijn noemt men dit gewas Herbam pedicularem en Pituitariam. Oorzaak zulke namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond. [773, 774]

Vorm.

Luiskruid heeft zwakke, weke en zwartgroene stengels. De bladeren zijn het loof der wilde druivenranken gelijk en in zeven, zes, soms ook minder delen ingesneden. De bloemen, welke op aparte stelen groeien, zijn schoon hemelsblauw en is elke bloem in zes aparte blaadjes gedeeld. Na afvallen der bloemen brengen ze een driekantig zwartbruin zaad in groene huisjes, dat is aan smaak scherp. De wortel recht en houtachtig. Waaruit alles openbaar wordt dat dit gewas een geslacht der Staphidis agrie is. Of het echter dat echte Staphis agria is staat noch in twijfel omdat het geen gele bloemen heeft zoals de wede, Isatis genoemd.

Zijn groeiplaats.

Luiskruid moet men in hof telen. De echte Staphis gria groeit graag aan beschaduwde oorden.

Tijd.

Luiskruid bloeit in zomer.

De natuur en samengesteldheid.

Luiskruid is warm en droog in vierde graad, dan het brandt.

Kracht en werking.

Van het zaad vijftien korreltjes gestoten en in mede ingenomen drijft bovenuit door dat braken de grove taaie vochtigheden. En zullen echter diegene zo gemelde artsenij hebben gebruikt en ingenomen op en neer lopen, de hals steeds met mede spoelen, dan ze branden zeer wanneer zulks niet geschiedt. De zaden in mond gehouden en gekauwd trekt uit de taaie vochten van het hoofd en hersens. Dat kruid, zaden of wortel in azijn gekookt en warm in mond gehouden legt de tandpijn. De wortel gepoederd en met honing vermengt heelt de zweren en vuilheid der mond. Dat kruid, zaden of wortel groen gestoten of gedord, gepoederd en met olie vermengt tot een zalf verdrijft en doodt de luizen en neten, heelt dat jeuken en de ruigtes. De wortel in water of loog gekookt, daarmee gewassen heeft gelijke werking. Men gebruikt ook dat luiskruid tot de artsenijen zo branden. Zijn bloemen gedord, gestoten en in wijn gedronken zijn goed diegenen zo van de adder gebeten zijn. Dat kruid in azijn gekookt en de kleren daarmee gesprengd verdrijft de luizen zo daarin gegroeid zijn.

Von Sesel. Cap. CCCIIII.

(A) Namen.

Sesel haben wir dise kreüter genent von dem Gτiechischen und Lateinischen namen her, dann in beyderley spτaach werden sie Seseli geheyssen. Wie aber ein yedes in sonderheyt bey uns Teütschen genent werde, wôllen wir gleich hernach anzeygen.

Geschlecht.

Der Sesel seind dτey geschlecht. Das erst würt zů Latein Seseli Massiliense geheyssen. Jn den Apotecken Siler montanum, das ist, berg Sesel. Jst meins erachtens (dann ichs noch nit hab sehen wachsen, dieweil mir der same, den ich zum offtermal gesâet hab, nit hat wôllen auffgon) das gewechþ so ettlichen berg Fenchel nennen, darumb das dem Fenchel gleich sicht, und gern in den hohen bergen wechþt. Hab hie sein gestalt nit künden gemalet darthůn. Das [775, 776, 777] (B) ander geschlecht Aethiopicum geheyssen, ist das so man zů Teütsch nent weisse Hirtzwurtz, wie sôlchs die beschτeibung der gestalt auþweiþt. Das dτitt geschlecht des Seseli so Peloponnesiacum genent würt, ist das kraut so unsere Teütschen schwartze Hirtzwurtz nennen, welches auch augenscheinlich die beschτeybung der alten, so sie gegen disem gewechþ gehalten würt, auþweiþt.

Gestalt.

Das berg Sesel hatt bletter wie der Fenchel, aber dicker. Sein stengel ist auch etwas stercker. Die kron vergleicht sich mit der Dyllen kron, doch sind die gekrônten blůmen gantz weiþ. Der samen ist lang, ecket, mit vilen fürchlin oder holkelen geziert, am geschmack scharpff und bitter. Die wurtzel ist lang, eins starcken (C) geruchs. Die weiþ Hirtzwurtz hat ein knôpffechten stengel, gar nach wie die Angelick oder Meisterwurtz. Die bletter seind dem Ephew laub ânlich, doch kleiner, und langlechter. Die kron vergleicht sich auch dem Dyllen, aber die gekronten blůmen seind weiþ, wie an dem berg Sesel. Der sam ist dick wie Weytzen, bitter, aber scherpffer, und eines sterckern geschmacks weder das voτigen Sesels. Die wurtzel ist lang und groþ, auþwendig bτaunfarb, und mit groben langen har, das übersich gegen dem stengel steet, bedeckt. Die schwartz Hirtzwurtz hat ein hohen stengel der etwan manns hoch wechþt, dem Fenchel stengel ânlich. Die bletter seind des Wutzerlings bletter gleich, aber bτeyter und dicker. (D) Am gipffel des stengels bτingt sie ein schône bτeyte kron vonn weissen blůmen. Wann dieselben abfallen, wechþt hernach der samen, welcher bτeyter ist dann der weissen Hirtzwurtz, dem Dyll samen ânlich, eines gůten geruchs. Die wurtzel ist auþwendig gantz schwartz, und mit har, wie die voτig, übersich gegen dem stengel bedeckt, eins gůten geschmacks, schier wie Weyrauch.

Statt irer wachsung.

Der aller best berg Sesel wechþt umb die statt Massiliam, wie Dioscoτides anzeygt, von welcher es auch seinen namen überkommen hat, und Seseli Massiliense genent woτden ist. Die weiþ Hirtzwurtz würdt in hohen bergen in der wildtnuþ funden. Die schwartz Hirtzwurtz an rauhen, doch feüchten oτten, und auff den büheln. Jst gemeiner dann die weiþ.

(E) Zeit.

Die Sesel blüen fürnemlich im Hewmonat, und bτingen gegen dem Herbst iren zeitigen samen.

Die natur und complexion.

Die Sesel kreüter seind warm und trucken im andern grad.

Krafft und würckung.

Der samen und wurtzel der Sesel kreüter gesotten und getruncken, seind gůt zů der harnwinden, denen so gar schwerlich athmen, den frawen so die můtter empoτ geet, und denen so mit dem fallenden siechtagen beladen seind. Sie bτingen den frawen jhτe zeit, und treiben auþ die todten frucht. Sie seind dienstlich zů allerley innerlichen gebτesten, und dem langwirigen hůsten. Der samen mit wein jngenommen ist gůt zů der dewung, vertreibt das grimmen im leib, und treibt den harn. Er ist auch gůt zů fürdering der gebůrt, den geyssen unnd andern vierfüssigen thieren zů trincken gegeben. Die bletter von dem viech gessen, haben gleiche krafft zů fürdern die gebůrt. [778, 779]

Van seseli. Kapittel 304.

Namen.

Seseli hebben we deze kruiden genoemd vanuit de Griekse en Latijnse namen, dan in beide spraken worden ze Seseli geheten. Hoe echter elke vooral bij ons Duitsers genoemd worden willen we gelijk hierna aantonen.

Geslacht.

Van de Seseli zijn drie geslachten. Dat eerste wordt in Latijn Seseli Massiliense geheten. In de apotheken Siler montanum, dat is bergseseli. Is naar mijn mening (dan ik het noch niet heb zien groeien omdat me het zaad dat ik vaak gezaaid heb niet heeft willen opkomen) dat gewas zo ettelijke bergvenkel noemen, daarom dat het venkel gelijk ziet en graag in de hoge bergen groeit. Heb hier zijn gestalte niet kunnen getekend kunnen maken. (Seseli tortuosum) Dat [775, 776, 777] andere geslacht, Aethiopicum geheten, is dat zo men in Duits noemt wit hertenkruid, zoals zulks de beschrijving van de gestalte uitwijst. (Laserpitium latifolium) Dat derde geslacht der Seseli zo Peloponnesiacum genoemd wordt is dat kruid zo onze Duitsers zwart hertenkruid noemen welke ook ogenschijnlijk de beschrijving der ouden, zo ze tegen dit gewas gehouden wordt, uitwijst. (Peucedanum cervaria)

Gestalte.

De bergseseli heeft bladeren zoals de venkel, echter dikker. Zijn stengel is ook wat sterker. De kroon vergelijkt zich met de dille kroon, doch zijn de gekroonde bloemen gans wit. De zaden zijn lang, kantig, met vele voortjes of groeven gesierd, aan smaak scherp en bitter. De wortel is lang, een sterke reuk. Dat witte hertenkruid heeft een knoopachtige stengel, bijna zoals de engelwortel of meesterkruid. De bladeren zijn het klimop loof gelijk, doch kleiner en langer. De kroon vergelijkt zich ook de dille, echter de gekroonde bloemen zijn wit zoals aan de berg seseli. Dat zaad is dik zoals tarwe, bitter, echter scherper en een sterkere reuk dan de vorige seseli. De wortel is lang en groot, uitwendig bruinkleurig en met grof lang haar dat omhoog tegen de stengel staat bedekt. Dat zwarte hertenkruid heeft een hoge stengel die ongeveer manshoog groeit, de venkel stengel gelijk. De bladeren zijn de scheerling bladeren gelijk, echter breder en dikker. Aan top der stengels brengt ze een schone brede kroon van witte bloemen. Wanneer diezelfde afvallen groeit daarna de zaden welke breder zijn dan dat witte hertenkruid, de dille zaden gelijk, een goede reuk. De wortel is uitwendig gans zwart en met haar zoals de vorige omhoog tegen de stengel bedekt, een goede reuk, schier zoals wierook.

Hun groeiplaats.

De allerbeste berg seseli groeit om die plaats Marseille zoals Dioscorides aantoont waarvan het ook zijn naam overkomen heeft en Seseli Massiliense genoemd geworden is. Dat witte hertenkruid wordt in hoge bergen in de wildernis gevonden. Dat zwarte hertenkruid aan ruwe, doch vochtige oorden en op de heuvels. Is algemener dan de witte.

Tijd.

De seselies bloeien voornamelijk in juli en brengen tegen de herfst hun rijpe zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De Seseli kruiden zijn warm en droog in andere graad.

Kracht en werking.

De zaden en wortel der Seseli kruiden gekookt en gedronken zijn goed tot de plaswinden, diegenen zo erg zwaar ademen, de vrouwen zo de baarmoeder ervoor gaat en diegenen zo met de vallende ziekte beladen zijn. Ze brengen de vrouwen hun tijd en drijven uit de dode vrucht. Ze zijn dienstig tot allerlei innerlijk gebreken en de langdurige hoest. De zaden met wijn ingenomen is goed tot de verduwen, verdrijft dat grommen in lijf en drijft de plas. Het is ook goed tot bevordering der geboorte de geiten en andere viervoetige dieren te drinken gegeven. De bladeren van het vee gegeten hebben gelijke kracht te bevorderen de geboorte. [778, 779]

Von Beerwurtz. Cap. CCCV.

(A) Namen.

Beerwurtz würdt von den Gτiechen und Rômern Toτdylon, Toτdylion, und Seseli Creticum genent. Etlich heyssen diþ gewechþ Goτdylion. Jst aber on zweifel Beerwurtz genent woτden, entweder des rauhen hars halben an der wurtzel so gegen dem stengel übersich sicht, oder darumb das sôlchs gewechþ zů vilen kranckheyten der bârmůter gůt ist.

Gestalt.

Beerwurtz hat zinnelechte zerhackte bletter, dem Fenchel kraut so gleich, das jhn vil für Fenchel ansehen môchten. Der stengel ist rund, unnd gewindt seine gewerblin und knôpff wie der Fenchel. Darauff blüen die kronen weiþ, mit seer kleinen blûmlin. Der zeitig samen ist rund, zwifeltig, wie ein schilt gestalt, eines (B) starcken geruchs, und am geschmack ein wenig scharpff. Die wurtzel ist lang, fingers dick: das ober teyl derselben ist mit vilen rauhen har überzogen, reucht starck, und ist am geschmack scharpff.

Statt seiner wachsung.

Die Beerwurtz findt man im hohen gebirg, sonderlich im Schwartzwald auff den wisen. Würt auch in gârten auffgezogen.

Zeit.

Die Beerwurtz pflegt fürnemlich im Hewmonat zů blüen, bτingt nachmals den zeitigen samen.

Die natur und complexion.

Die Beerwurtz ist heysser und truckner natur, wie man sôlchs klârlich auþ seinen würckungen mag abnemen.

(C) Krafft und würckung.

Der samen der Beerwurtz gesotten und getruncken, ist gůt zů der harnwinden, und bτingt den frawen jre zeit. Der safft auþ dem stengel und grûnen samen getruckt, auff ein halb quintlin schwer zehen tag lang in sûssem wein getruncken, heylt die gebτesten der nieren. Die wurtzel gedôτrt, gepulvert und mit hônig ein latwerg darauþ gemacht, fûret auþ den kalten zâhen schleim der lungen unnd bτust. Der samen und wurtzel in wein gesotten und getruncken, seind ein bewerte artzney für allerley gifft. Treiben den stein, und seind treffenlich gůt den weibern die den weissen fluþ haben. Jn summa, sollen gebτaucht werden wo wermens und trücknens von nôten ist.

Van Baarwortel. Kapittel 305. (Meum athamanticum)

Namen.

Baarwortel wordt van de Grieken en Romeinen Tordylon, Tordylion en Seseli Creticum genoemd. Ettelijke heten dit gewas Gordylion. Is echter zonder twijfel beerwortel genoemd geworden of vanwege het ruwe haar aan de wortel zo tegen de stengel omhoog ziet of daarom dat zulks gewas tot vele krenkingen der baarmoeder goed is.

Gestalte.

Baanwortel heeft fraaie gehakte bladeren, het venkel kruid zo gelijk zodat veel het voor venkel aanzien mogen. De stengel is rond en gewint zijn werveltjes en knoppen zoals de venkel. Daarop bloeien de kronen wit met zeer kleine bloempjes. De rijpe zaden zijn rond, tweevoudig zoals een schild gesteld, een sterke reuk en aan smaak een weinig scherp. De wortel is lang, vingers dik: dat bovenste deel van die is met vele ruw haar overtrokken, ruikt sterk en is aan smaak scherp.

Zijn groeiplaats.

De baarwortel vindt men in hoge bergen en vooral in het Zwarte woud op de weiden. Wordt ook in hof opgeteeld.

Tijd.

De beerwortel pleegt voornamelijk in juli te bloeien, brengt later de rijpe zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De beerwortel is hete en droge natuur zoals men zulks duidelijk uit zijn werkingen mag afnemen.

Kracht en werking.

De zaden der Baarwortel gekookt en gedronken is goed tot de plaswinden en brengt de vrouwen hun tijd. Dat sap uit de stengel en groene zaden gedrukt, op een half drachmen zwaar tien dagen lang in zoete wijn gedronken heelt de gebreken der nieren. De wortel gedord, gepoederd en met honing een likkepot daaruit gemaakt voert uit dat koude taaie slijm der longen en borst. De zaden en wortel in wijn gekookt en gedronken zijn een beweerde artsenij voor allerlei gif. Drijven de steen en zijn voortreffelijk goed de wijven die de witte vloed hebben. In summa, zullen gebruikt worden wanner verwarmen en drogen nodig is.

Von Vogelsnest. Cap. CCCVI.

(A) Namen.

Das kraut so wir hie Vogelnest nennen, vonn wegen seiner kronen, die sich zů letzt wann der sam zeitig würt ein vogelnest vergleichen, ist das dτitt geschlecht des Dauci bey Dioscoτide, wie man sôlchs deütlich und klârlich auþ der beschτeibung kan abnemen.

Gestalt.

Vogelnest hat einen runden bτaunlechten stengel, mit vilen âsten. Die bletter seind des Coτianders bletter gleich. Sein kron mit den weissen blůmen, ist der kron der wilden Pastnach ânlich. Der same ist lang, an der gestalt dem [780, 781] (B) welchen Kimmel gleich, am gschmack scherpff. Die wurtzel ist bτaunlecht, lang, mit angehenckten zaseln.

Statt seiner wachsung.

Vogelnest würdt nit in unsern landen gefunden, sonder můþ in gârten gezilet werden.

Zeit.

Vogelnest blüet im Hewmonat fürnemlich, bτingt nachmals seinen zeitigen samen.

Die natur und complexion.

Der samen des Vogenests ist seer warm und trucken, deþgleichen auch das kraut, aber weniger dann der samen.

(C) Krafft und würckung.

Der same des Vogelnests gesotten und getruncken, treibt den harn, bτingt den frawen jre zeit, und treibt auþ die todten frucht. Der gestalt genützt, legt er das grimmen im leib, und lindert den langwirigen hůsten. Jn wein jngenommen ist er gůt denen so von gifftigen thiern gebissen seind. Eüsserlich übergelegt, verzert er allerley geschwulst. Die wurtzel gesotten in wein und getruncken, stellt die roten rhůr. Die bletter übergelegt, ziehen die pfeil, wie Plinius schτeibt, auþ dem leib. Seind sonst in andern dingen unkrefftiger dann der samen.

Van vogelnest. Kapittel 306. (Athamanta cretensis)

Namen.

Dat kruid zo we hier vogelnest noemen vanwege zijn kronen die zich in het laatste wanneer dat zaad rijp wordt een vogelnest vergelijkt is dat derde geslacht der Dauci bij Dioscorides zoals men zulks duidelijk en duidelijk uit de beschrijving kan afnemen.

Gestalte.

Vogelnest heeft een ronde bruinachtige stengel met vele takken. De bladeren zijn de korianderbladeren gelijk. Zijn kroon met de witte bloemen is de kroon der wilden peen gelijk. Dat zaad is lang, aan de gestalte de [780, 781] Waals kummel gelijk, aan smaak scherp. De wortel is bruinachtig, lang, met aanhangende vezels.

Zijn groeiplaats.

Vogelnest wordt niet in onze landen gevonden, maar moet in hof geteeld worden.

Tijd.

Vogelnest bloeit in juli voornamelijk, brengt later zijn rijpe zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De zaden van dat vogelnest zijn zeer warm en droog, desgelijks ook dat kruid, echter minder dan de zaden.

Kracht en werking.

Dat zaad van het vogelnest gekookt en gedronken drijft de plas, brengt de vrouwen hun tijd en drijft uit de dode vrucht. Die gestalte genuttigd legt het dat grommen in lijf en verzacht de langdurige hoest. In wijn ingenomen is het goed diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn. Uiterlijk opgelegd verteert het allerlei zwellingen. De wortel gekookt in wijn en gedronken stelpt de rodeloop. De bladeren opgelegd trekken de pijlen, zoals Plinius schrijft, uit het lijf. Zijn verder in andere dingen zwakker dan de zaden.

Von Kôlbleskraut. Cap. CCCVII.

(A) Namen.

Kôbles oder Kôlblinskraut würdt an ettlichen oτtten Hergots bârtlin genent. Den ersten namen hat es von seinen bτaunen kôlblin, so am gipffel der stengel wachsen, überkommen. Wie es aber bey den alten sey geheyssen woτden ist mir nit bewüþt. Zů unsern zeiten würt es Lateinisch Sanguisoτba, das ist, Blůtverschlinderin, geheyssen, umb seiner grossen krafft willen die es hat das blůt zů stellen. Dann wie das dürτ erdtrich an sich zeücht und verschlindt das wasser, also verschlindt auch diþ gewechþ das blůt. Daher kompts das es von ettlichen würt Blůtkraut geheyssen. Die sôlche gewechþ für Bibinell achten und halten, die irren nit wenig, wie wir sôlchs nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt.

(B) Geschlecht.

Des Kôlbleskraut seind zweyerley geschlecht. Das ein hat grôssere und lengere bletter, doch zârter oder dünnere stengel wie Rockenhelm, darumb es würt groþ Kôlblins kraut geheyssen. Das ander ist aller ding, auþgenommen den stengel, kleiner. Seind beyde sonst einander gleich.

Gestalt.

Kôlbleskraut hat vil bτauner stengel, welche mit vilen holkelen geziert, und mit wenig wollen und har überzogen seind, die bletter rauch, langlecht, und zů ringþumbher wie ein sâg zerkerfft. Auff den stengeln wachsen runde kestenbτaune kôlblin voller lôchlin oder heüþlin wie der Bynen anzůsehen, die thůnd sich auff, und kommen herauþ kleine grûne blûmlin, welche in der mitte geele hârlin haben. Die wurtzel ist dick und lang, am geschmack herb und rauch.

Statt irer wachsung.

Das groþ Kôlbleskraut wechþt gern in dürτen wisen unnd graþpletzen. [782, 783, 784] (C) Das kleiner auff dürren rauhen rheynen, ungebawten âckern und feldern, do die sonn stâts mag hinkommen.

Zeit.

Die Kôlbleskreüter beyde geschlecht blüen im Meyen und Bτachmonat.

Die natur und complexion.

Dise kreüter dieweil sie am geschmack seer zůsamen ziehen, und etwas schleimerig seind, trücknen sie nit wenig, und stellen über die massen seer, wie wir hernach weiter wôllen anzeygen.

(D) Krafft und würckung.

Die Kôlbleskreüter stellen krefftiglich allerley blůtflüþ, also das auch etlich sagen, wann mans nur in der hand trag, so stellen die das blůt. Die erfarung gibts das nichts krefftiger sey zů stelle der frawen kranckheyt so sie überflüssig ist, als eben dise zwey gschlecht der Kôlbleskreüter. Die bletter grün zerstossen übergelegt, heylen die wunden, fisteln, und den krebs. Deþgelichen thůn sie auch gedôτrt und gepulvert, darinn gestrewet. Jn wein oder wasser gesotten und getruncken, stellen sie gewaltiglich die roten rhůr, und andτe bauchflüþ. Seind in summa rechte wundtkreüter, darumb sollen sie die wundârtzt in grossen eeren halten.

Van kolfjeskruid. Kapittel 307.

Namen.

Kolfjes of kolfjeskruid wordt aan ettelijke oorden Heer Gods baardje genoemd. De eerste namen heeft het van zijn bruine kolfjes zo aan top der stengels groeien overkomen. Hoe het echter bij de ouden is geheten geworden is me niet bewust. In onze tijden wordt het Latijns Sanguisorba, dat is bloed verslindering geheten vanwege zijn grote kracht die het heeft dat bloed te stelpen. Dan zoals dat dorre aardrijk aan zich trekt en verslindt dat water alzo verslindt ook dit gewas dat bloed. Vandaar komt het dat het van ettelijke wordt bloedkruid geheten. Die zulk gewas voor bevernel achten en houden die dwalen niet weinig zoals we zulks in het lang in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

Geslacht.

Van het kolfjeskruid zijn twee geslachten. De ene heeft grotere en langere bladeren, doch zachtere of dunnere stengel zoals roggehalmen, daarom het wordt groot kolfjeskruid geheten. (Sanguisorba officinalis) De andere is alle dingen, uitgezonderd de stengel, kleiner. Zijn beide verder elkaar gelijk. (Pimpinella saxifraga)

Gestalte.

Kolfjeskruid heeft veel bruine stengels welke met vele groeven gesierd en met weinig wol en haar overtrokken zijn, de bladeren ruw, langachtig en rondom zoals een zaag gekerfd. Op de stengels groeien ronde kastanjebruine kolfjes vol gaatjes of huisjes zoals de bijen aan te zien, die doen zich open en komen eruit kleine groene bloempjes welke in het midden gele haartjes hebben. De wortel is dik en lang, aan smaak wrang en ruw.

Hun groeiplaats.

Dat grote kolfjeskruid groeit graag in dorre weiden en grasplaatsen. [782, 783, 784] De kleinere op dorre ruwe akkerkanten, ongebouwde akkers en velden daar de zo steeds mag heenkomen.

Tijd.

De kolfjeskruiden beide geslachten bloeien in mei en juni.

De natuur en samengesteldheid.

Deze kruiden omdat ze aan smaak zeer tezamen trekken en wat slijmerig zijn drogen ze niet weinig en stelpen overmatig zeer zoals we erna verder willen aantonen.

Kracht en werking.

De kolfjeskruiden stelpen krachtig allerlei bloedvloeden alzo dat ook ettelijke zeggen wanneer men het maar in der hand draagt dan stelpen die dat bloed. De ervaring geeft dat niets krachtiger is te stelpen de vrouwen ziekte zo ze overvloedig is als even deze twee geslachten der kolfjeskruiden. De bladeren groen gestoten opgelegd helen de wonden, lopende gaten en de kanker. Desgelijks doen ze ook gedord en gepoederd, daarin gestrooid. In wijn of water gekookt en gedronken stelpen ze geweldig de rode loop en andere buikvloed. Zijn in summa echte wondkruiden, daarom zullen de wondartsen ze in grote ere houden.

Von Strobildoτn. Cap. CCCVIII.

(A) Namen.

Strobildoτn, oder wie etlich ander jn nenen, Cardchoffil, ist ein frembd gewechþ von dem Lateinischen namen her also geheyssen, dann auff Gτiechisch würt es Scolymus, zů Latein Strobilus und Cinara genent. Zů unsern zeiten würt das kraut von etlichen Arocum, von andern Alcocalum, Articocalus und Articoca geheyssen. Daher kompts das von vilen würt Artischock genent.

Gestalt.

Strobildoτn hat grosse bleychgrûne stachelechte unnd zů beyden seiten zerschnittene bletter, mit scharpffen spitzigen dôτnen zů ringþumbher besetzt, seer lang. Mitten zwüschen den blettern wechþt ein runder stengel, steckens dick, der ist mit etlichen kleinen stachelechten blettern besetzt, und bτingt in der hôhe einen grossen schônen runden und seer scharpffen schûpechten distelkopff, schier als die nussen oder zapffen an den Kiffern bôumen, die blüen schôn purpur oder Violbτaun. (B) In disen zeitigen Ygels kôpffen ligt der weiþ graw samen inn weycher wollen verboτgen, der vergleicht sich schier dem samen des wilden garten Saffrans, so man Cnicum nent. Die wurtzel ist seer lang und groþ.

Statt seiner wachsung.

Strobildoτn wechþt nit in unsern landen, man pflantze jhn dann in gârten, ist in kurtzen jaren auþ Jtalia und Franckreich zů uns gebτacht woτden.

Zeit.

Strobildoτn ist warm und trucken im andern grad.

Krafft und würckung.

Die wurtzel des Strobildoτns in wein gesotten und truncken, vertreibt den bôsen geschmack des gantzen leibs. Deþgleichen thůt sie auch wann die grûn zerstossen würt und übergelegt. Gesotten wie voτmals gemellt und truncken, treibt [785, 786] (C) sie krefftiglich den stinckenden harn. Die bletter, so sie noch zart und jung seind, werden wie Spargen und andere dergleichen kochkreüter gessen. Die Walhen bereyten auch die ôbersten kôpfflin wann sie noch jung seind zů der speiþ, machen lust und begird zů Eelichen wercken. Die wurtzel zerstossen mit essig, und angestrichen, heylet die rauden und flecht.

Van strobeelddoorn, kardoen. Kapittel 308. (Cynara scolymus)

Namen.

Strobildorn of zoals ettelijke andere het noemen kardoen is een vreemd gewas vanuit de Latijnse naam alzo geheten, dan op Grieks wordt het Scolymus, in Latijn Strobilus en Cinara genoemd. In onze tijden wordt dat kruid van ettelijke Arocum, van andere Alcocalum, Articocalus en Articoca geheten. Vandaar komt het dat van vele wordt artisjok genoemd.

Gestalte.

Strobildorn heeft grote bleekgroene stekelachtige en aan beide zijde gesneden bladeren met scherpe spitse dorens rondom bezet, zeer lang. Midden tussen de bladeren groeit een ronde stengel, stek dik, die is met ettelijke kleinen stekelachtige bladeren bezet en brengt in de hoogte een grote schone ronde en zeer scherpe schubachtige distelkop, schier zoals de noten of kegels aan de dennenbomen, die bloeien schoon purper of vioolbruin. In deze rijpen egelskoppen ligt het witte grauwe zaad in weke wol verborgen, dat vergelijkt zich schier de zaden der wilden hof saffraan zo men Cnicum noemt. De wortel is zeer lang en groot.

Zijn groeiplaats.

Strobildorn groeit niet in onze landen, men plant het dan in hof, is in korte jaren uit Italië en Frankrijk tot ons gebracht geworden.

Tijd.

Strobildorn is warm en droog in andere graad.

Kracht en werking.

De wortel der Strobildorn in wijn gekookt en gedronken verdrijft de boze geur aan ganse lijf. Desgelijks doet ze ook wanneer die groen gestoten wordt en opgelegd. Gekookt zoals hiervoor gemeld en gedronken drijft [785, 786] ze krachtig de stinkende plas. De bladeren zo ze noch zacht en jong zijn worden zoals asperges en andere dergelijke kookkruiden gegeten. De Walen bereiden ook de bovenste kopjes wanneer ze noch jong zijn tot de spijs, maken lust en begeerte tot de huwelijkse werken. De wortel gestoten met azijn en aangestreken heelt de ruigtes en chronische huiduitslag.

Von Wandtleüszkraut. Cap. CCCIX.

(A) Namen.

Wandtleüþkraut scheint ein geschlecht Xiphij oder Gladioli sein, wiewol die wurtzel dises krauts anderst gestalt dann des Xiphij, wie wir sôlchs weitleüffiger im Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt. Jn den Apotecken nennt mans Sphatulam fœtidam. Jst aber Wantleüþkraut geheyssen woτden darumb, das es die wantzen oder wantleüþ tôdtet.

Gestalt.

Wandtleüþkraut hatt bletter wie der blawen Gilgen gestalt, doch kleiner unnd spitziger. Zwüschen denselbigen kreucht der stengel herfür, auff welches (B) gipffel wachsen grosse hülsen, schier den Peonien rosen hülsen gleich. So sich dieselbigen auffthůn, findt man darinn einen schônen runden roten samen. Die wurtzel ist etlicher massen oben rund, und kommen darauþ vil kleiner würtzelin.

Statt seiner wachsung.

Wandtleüþkraut wechþt bey den zeünen und hecken, ist gemein in Welschen landen, aber bey uns würt sie nit allenthalben gefunden.

Zeit.

Gegen dem Herbst bτingt diþ gewechþ seine hülsen, die thůn sich darnach auff, und erzeygen den samen.

Die natur und complexion.

(C) Wandtleüþ ist warm und trucken, dann es am geschmack seer scharpff ist.

Krafft und würckung.

Wandtleüþ hat fast einerley würcking mit der Biþmüntz. Seubert unnd reyniget krefftiglich, darumb ist es, fürnemlich sein safft, nützlich unnd gůt die rauden und kretzen darmit zů vertreiben. Sie zeücht pfeil und dôτn auþ dem leib on allen schmertzen. Veriagt und tôdt die wantzen, wie voτmals angezeygt ist. [787, 788, 789]

Van wandluiskruid. Kapittel 309. (Iris foetidissima)

Namen.

Wandluiskruid schijnt een geslacht Xiphij of Gladioli te zijn, hoewel de wortel van dit kruid anders gesteld is dan de Xiphij zoals we zulks wijdlopig in Latijnse kruidenboek hebben aangetoond. In de apotheken noemt men het Sphatulam foetidam. Is echter wandluiskruid geheten geworden daarom dat het de wantsen of wandluizen doodt.

Gestalte.

Wandluiskruid heeft bladeren zoals de blauwe lelies gestalte, doch kleiner en spitser. Tussen diezelfde kruipt de stengel voort op welke top groeien grote hulzen, schier de pioenenrozen hulzen gelijk. Zo zich diezelfde opendoen vindt men daarin schone ronde rode zaden. De wortel is ettelijke mate boven rond en komen daaruit veel kleine worteltjes.

Zijn groeiplaats.

Wandluiskruid groeit bij de tuinen en hagen, is algemeen in Waalse landen, echter bij ons wordt ze niet overal gevonden.

Tijd.

Tegen de herfst brengt dit gewas zijn hulzen, die doen zich daarna open en vertonen de zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Wandluis is warm en droog dan het aan smaak zeer scherp is.

Kracht en werking.

Wandluis heeft vast een en dezelfde werking met het luiskruid. Zuivert en reinigt krachtig, daarom is het en voornamelijk zijn sap nuttig en goed de ruigtes en krassen daarmee te verdrijven. Ze trekt pijl en doorns uit het lijf zonder alle smarten. Verjaagt en doodt de wantsen zoals hiervoor aangetoond is. [787, 788, 789]

Von Widertodt. Cap. CCCX.

(A) Namen.

Widertodt würdt vonn ettlichen auch Abthon genent. Bey den Gτiechen und Lateinischen ist es Trichomanes und Capillaris geheyssen woτden. Jnn den Apotecken Polytrichon, wiewol felschlich und unrecht, dann sôlcher nam gebürt den Frawenhar, welchs Adiantum genent würdt. Uτsachen seiner namen findt man im Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Der Widertodt ist ein kleins kreütlin ungevârlich spannen hoch, welchs hat seer kleine kestenbτaune glitzende rûtlin oder stengelin als netzfâden, die seind zů beyden seyten mit den aller kleinsten runden blettlin, schier wie die Meerlinsen, durchauþ besetzt und bekleydet, welche seind an der einen seiten gegen der erden (B) mit vilen kleinen bτaungeelen tüpffelin bespτengt wie Engelsůþ. Bτingt weder blůmen noch samen. Die wurtzel ist schwartz, auþ vilen kleinen haren oder fâþlin zůsamen gesetzt.

Statt seiner wachsung.

Widertodt wechþt gern in dunckeln feüchten gründen, unnd nach bey dem wasser, fürnemlich aber auff den feüchten und nassen felsen und alten mauren.

Zeit.

Widertodt sol im anfang des Herbsts, ungevârlich umb Bartholomei, gesamlet werden.

Die natur und complexion.

Diþ gewechþ ist in der werme und kelte mittelmâssig, trücknet aber auþ, zerteylt und verzert.

(C) Krafft und würckung.

Widertodt gesotten und getruncken, ist gůt denen so schwerlich athmen, und die geelsucht haben, den miltzsüchtigen, und zů der harnwinden. Er bτicht den stein, daher würt er von etlichen Steinbτech geheyssen. Er stelt den bauchfluþ. Jnn wein getruncken, kompt er zůhilff denen so vonn gifftigen thieren gebissen seind. Er bτingt den frawen jre zeit, und treibt auþ das bürdlin, stellt aber das blůt auþspeien. Grûn zerstossen und übergelegt, ist er nützlich denen so von gifftigen thieren gebissen seind. Jn die laug gelegt unnd darmit gezwagen, macht er das auþgefallen har widerumb wachsen, vertreibt die schûpen, und heylt den fliessenden hauptgrind. Jn wasser gesotten und dasselbig mit wein vermischt in die laug gethon, unnd darmit gezwagen, verhindert er das har auþfallen. Dermassen gesotten und übergelegt, verzert er die krôpff. Jn summa, hat einerley krafft unnd würckung mit dem Frawenhar, welche wir in seinem Capitel erzelt haben.

Van tegendood. Kapittel 310. (Asplenium trichomanes)

Namen.

Wederdood wordt van ettelijke ook afdoen genoemd. Bij de Grieken en Latijnen is het Trichomanes en Capillaris geheten geworden. In de apotheken Polytrichon, hoewel vals en onterecht, dan zulke naam behoort het vrouwenhaar welke Adiantum genoemd wordt. Oorzaken zijn namen vindt men in Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

De tegendood is een klein kruidje ongeveer zeventien cm hoog welke heeft zeer kleine kastanjebruine glinsterende roedjes of stengeltjes zoals netvezels, die zijn aan beide zijden met de allerkleinste ronde blaadjes, schier zoals de eendenkroos, door uit bezet en bekleed welke zijn aan de ene zijde tegen de aarde met vele kleine bruingele druppeltjes gesprengd zoals engelzoet. Brengt noch bloemen noch zaden. De wortel is zwart, uit vele kleinen haren of vezeltjes tezamen gezet.

Zijn groeiplaats.

Wederdood groeit graag in donkere vochtige gronden en nabij het water, voornamelijk echter op de vochtige en natte rotsen en oude muren.

Tijd.

Wederdood zal in aanvang der herfst, ongeveer om Bartholomeus verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas is in de warmte en koudheid middelmatig, droogt echter uit, verdeelt en verteert.

Kracht en werking.

Wederdood gekookt en gedronken is goed diegenen zo zwaar ademen en de geelzucht hebben, de miltzieken en tot de plaswinden. Het breekt de steen, vandaar wordt het van ettelijke steenbreek geheten. Het stelpt de buikvloed. In wijn gedronken komt het te hulp diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn. Het brengt de vrouwen hun tijd en drijft uit de nageboorte, stelpt echter dat bloed uitspuwen. Groen gestoten en opgelegd is het nuttig diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn. In de loog gelegd en daarmee gedweild maakt het dat uitgevallen haar wederom groeien, verdrijft de schubben en heelt de vloeiende hoofdschurft. In water gekookt en datzelfde met wijn vermengt in de loog gedaan en daarmee gedweild verhindert het dat haar uitvallen. Dermate gekookt en opgelegd verteert het de krop. In summa, heeft een en dezelfde kracht en werking met het vrouwenhaar welke we in zijn kapittel verhaald hebben.

Von Fenugreck. Cap. CCCXI.

(A) Namen.

Fenugreck hat seinen namen von dem Latein her, dann in Gτiechischer spτaach würt er Telis, Ceraitis, Aegoceros und Bucerus genent, zů Latein Fœnumgræcum, welcher nam ist in den Apotecken bliben. Uτsach sôlcher namen findt man in unserm Lateinischen kreüterbůch angezogen. Nach dem Gτiechischer namen mag diþ gewechþ fûglich und wol Bockþhoτn und Kûhoτn genent werden. [790, 791]

(B) Gestalt.

Fenugreck oder Bockþhoτn hatt zarte runde bτaunlechte und hole stengelin, mit vilen neben zincken und Kleeblettern geziert unnd geschmuckt. Die blůmen an den zweiglin seind bleych weiþfarb, kleiner dann der Feigbonen. Auþ denselbigen wachsen krumme unnd spitzige schotten, die seind durchauþ mit geelem samen gefüllt. Zwo schotten die neben einander wachsen, vergleichen sich einem bocks gehürn, daher diþ gewechþ auch seinen namen hat überkommen. Die wurtzel ist lang, geel, mit seer vilen zaseln geziert.

Statt seiner wachsung.

Fenugreck ist ein summer gewechþ, mag nit wol frost leiden. Wechþt nit von jm selbs in unsern landen, můþ durch den samen in gârten auffgezogen werden.

(C) Zeit.

Bockþhoτn blüet im Bτachmonat und Hewmonat, und bτingt alþdan seine lange krumme schotten, unnd darinn den samen, welcher im Augstmonat zeitig würdt.

Die natur und complexion.

Kûhoτn ist warm im andern grad, und im ersten trucken.

Krafft und würckung.

Das meel von Fenugreck erweycht und verzert. Jn meth gekocht und übergelegt, thůt es wol allen innerlichen und eüsserlichen beulen, doch nit im anfang derselbigen. Mit salpeter und essig vermischt und übergelegt, macht es das miltz kleiner. Der samen gesotten in wasser, unnd in dasselbig gesessen, bekompt wol den frawen so ein geschwulst an der můtter haben. Der samen in wasser gesotten, und die bτüe durch ein tûchlin getruckt, heylt den fliessenden hauptgrind und (D) vertreibt die schûpen. Das meel mit genþschmaltz vermischt, ein zâpflin darauþ gemacht und in die verschlossene můter gethon, erôffnet dieselben. Man soll den samen zů den clystieren bτauchen in der roten rhůr. Die bτüe darinn der samen gesotten ist, sol man bτauchen zů dem zwang, unnd den hindern damit wâschen. Der samen in wein getruncken, fürdert die gebůrt. Das meel von dem samen mit Leinsamen gesotten unnd übergelegt, stillt den weetagen und schmertzen der můtter. Mit schwebel und hônig vermengt und angestrichen, vertreibt es die masen under dem angesicht, und die rauden. Der samen inn wasser gesotten, und die üechsen darmit gewâschen, vertreibt den gestanck darunder. Er ist gůt zů linderung der schmertzen, und verzerung allerley geschwulst, eüsserlich gebτaucht und übergelegt. Darumb in Meth gesotten und übergelegt, bekompt er wol den ohτmützeln, Podagra, unnd andern weetagen der glider so verzerens bedürffen.

Van fenegriek. Kapittel 311. (Trigonella foenum-graecum)

Namen.

Fenegriek heeft zijn namen vanuit het Latijn, dan in Griekse spraak wordt het Telis, Ceraitis, Aegoceros en Bucerus genoemd, in Latijn Trigonella foenum-graecum welke naam is in de apotheken gebleven. Oorzaak zulke namen vindt men in ons Latijnse kruidenboek aangetoond. Naar de Griekse namen mag dit gewas gevoeglijk en goed bokshoorn en koehoren genoemd worden. [790, 791]

Vorm.

Fenegriek of bokshoorn heeft zachte ronde bruinachtige en holle stengeltjes met vele zijscheuten en klaverbladeren gesierd en gesmukt. De bloemen aan de twijgjes zijn bleek witkleurig, kleiner dan de lupinen. Uit diezelfde groeien kromme en spitse schotten, die zijn door uit met gele zaden gevuld. Twee schotten die naast elkaar groeien vergelijken zich een bokkenhoren, vandaar dit gewas ook zijn naam heeft overkomen. De wortel is lang, geel, met zeer vele vezels gesierd.

Zijn groeiplaats.

Fenegriek is een zomergewas, mag niet goed vorst leiden. Groeit niet van zichzelf in onze landen, moet door de zaden in hof opgeteeld worden.

Tijd.

Bokshoorn bloeit in juni en juli en brengt alsdan zijn lange kromme schotten en daarin de zaden welke in augustus rijp worden.

De natuur en samengesteldheid.

Koehoren is warm in andere graad en in eerste droog.

Kracht en werking.

Dat meel van fenegriek weekt en verteert. In mede gekookt en opgelegd doet het goed alle innerlijk en uiterlijke builen, doch niet in aanvang van diezelfde. Met salpeter en azijn vermengt en opgelegd maakt het de milt kleiner. De zaden gekookt in water en in datzelfde gezeten bekomt goed de vrouwen zo een zwelling aan de baarmoeder hebben. De zaden in water gekookt en die brei door een doekjes gedrukt heelt de vloeiende hoofdschurft en verdrijft de schubben. Dat meel met ganzenvet vermengt, een klysma daaruit gemaakt en in de gesloten baarmoeder gedaan opent diezelfde. Men zal de zaden tot de klysma’s gebruiken in de rodeloop. De brei daarin de zaden gekookt zijn zal men gebruiken tot de dwang en het achterste daarmee wassen. De zaden in wijn gedronken bevordert de geboorte. Dat meel van de zaden met vlaszaden gekookt en opgelegd stilt de pijnen en smarten der baarmoeder. Met zwavel en honing vermengt en aangestreken verdrijft het de mazelen onder het aangezicht en de ruigtes. De zaden in water gekookt en de oksels daarmee gewassen verdrijft de stank daaronder. Het is goed tot verzachten der smarten en vertering van allerlei zwellingen, uiterlijk gebruikt en opgelegd. Daarom in mede gekookt en opgelegd bekomt het goed de oorzweren, podagra en andere pijnen der leden zo verteren behoeven.

Von Wundkraut. Cap. CCCXII.

(A) Namen.

Das gewechþ so wir Wundkraut, umb der heylung willen nennen, hatt noch vil andere namen, dann es würt Knabenkraut, darumb das mans zů den bτüchen bτaucht, Fotzwein, unnd Fotzzwang, umb anderer uτsachen willen, geheyssen. Jn Gτiechischer spτaach Telephion, und Aizoon agrion. Zů Latein Telephium unnd Jllecebτa. Jn den Apotecken Crassula maioτ. [792, 793, 794]

(B) Geschlecht.

Diþ gewechþ seind fürnemlich zwey geschlecht. Eins mit pupurbτaunen blůmen, welchs für das mennle mag gehalten werden. Das ander mit weissen blůmen, mag weible geheyssen werden. Dise zwey haben ein underscheyd auch in den blettern, wie wir inn beschτeibung der gestalt klârer wôllen anzeygen. Es ist über dise zwey noch eins das hat geel blůmen, hab aber sôlchs zů diser zeit nit môgen zů malen bekommen.

Gestalt.

Knabenkraut mennle stoþt einen runden feyþten bτaunen stengel, mit feyþten blettern voller saffts, durchauþ bekleydet, die seind den Burtzel blettern gleich, und nit zerkerfft. Am gipffel der stengel tregt es schône bτaune gekrônte blůmen, on geruch, in aller foτm schier als die wasser Dosten, wiewol von farben schôner und bτauner, ein yedes kleins blûmlin wie eins kleins holdseligs sternlin anzůsehen. (C) Die wurtzel ist weiþ, knôpffecht, durch einander verwicklet. Knabenkrauts das weible ist dem mennle seer gleich. Doch seind die stengel nit so gar bτaun, die bletter grûner, und zerkerfft oder schartecht wie die Hanenkemb. Die blůmen an der farb weiþ, die wurtzel grôsser und knôpffechter.

Statt irer wachsung.

Die Knabenkreüter wachsen gern an schattechten oτten, in den weingârten, und sonst auch an feüchten stetten.

Zeit.

Die Wundkreüter kommen gantz früe herfür im Lentzen. Blüen im Hewmonat und Augstmonat.

Die natur und complexion.

Dise beyde geschlecht seind warm im ersten grad, unnd trucken im andern volkommenlich, oder im anfang des dτitten.

(D) Krafft und würckung.

Das kraut zerstossen und darüber geschlagen, hefftet und heylt allerley wunden, sonderlich aber was gebτochen ist an heimlichen enden. Es stelt auch das blůt krefftiglich. Das kraut über die bτüch gelegt, heylet dieselben, und aller verserung, sie seien im magen, an der lungen, lebern, můter, oder ingeweyd. Darumb es in der roten rhůr soll gebτaucht werden. Der safft auþ den stengeln und blettern getruckt, hatt gleiche würckung. Die wurtzel mit hônig in wein gesotten und getruncken, hat auch gleiche krafft. Die bletter mit essig zerstossen, vertreiben die weissen und schwartzen mâler am leib.

Van wondkruid. Kapittel 312.

Namen.

Dat gewas zo we wondkruid vanwege de heling noemen heeft noch veel andere namen, dan het wordt knapenkruid, daarom dat men het tot de breuken gebruikt, Fotzwein en Fotzzwang vanwege andere oorzaken geheten. In Griekse spraak Telephion en Aizoon agrion. In Latijn Telephium en Illecebra. In de apotheken Crassula maior. [792, 793, 794]

Geslacht.

Van dit gewas zijn voornamelijk twee geslachten. Een met purperbruine bloemen welke voor dat mannetje mag gehouden worden. (Sedum of Hylotelephium telephium) De andere met witte bloemen mag wijfje geheten worden. Deze twee hebben een onderscheid ook in de bladeren zoals we in beschrijving der gestalte duidelijk aantonen. (Hylotelephium anacampseros) En is boven deze twee noch een dat heeft gele bloemen, heb echter zulks in deze tijd niet mogen te tekenen bekomen.

Gestalte.

Knapenkruid mannetje stoot een ronde vette bruine stengel met vette bladeren vol sap dooruit bekleedt, die zijn de postelein bladeren gelijk en niet gekerfd. Aan top der stengel draagt het schone bruine gekroonde bloemen zonder reuk, in alle vorm schier zoals de Eupatorium, hoewel van verf schoner en bruiner, elk klein bloempjes zoals een klein bekoorlijk sterretje aan te zien. De wortel is wit, knopachtige, door elkaar verwikkeld. Knapenkruid dat wijfje is dat mannetje zeer gelijk. Doch zijn de stengels niet zo erg bruin, de bladeren groener en gekerfd of geschaard zoals de hanenkam. De bloemen aan de verf wit, de wortel groter en knopiger.

Hun groeiplaats.

De knapenkruiden groeien graag aan beschaduwde oorden, in de wijnhoven en verder ook aan vochtige plaatsen.

Tijd.

De wondkruiden komen gans vroeg voort in lente. Bloeien in juli en augustus.

De natuur en samengesteldheid.

Deze beide geslachten zijn warm in eerste graad en droog in andere volkomen of in aanvang der derde.

Kracht en werking.

Dat kruid gestoten en daarover geslagen hecht en heelt allerlei wonden, vooral echter wat gebroken is aan heimelijke einden. Het stelpt ook dat bloed krachtig. Dat kruid over de breuk gelegd heelt diezelfde en alle verzering, ze zijn in maag, aan de longen, lever, baarmoeder of ingewand. Daarom het in de rodeloop zal gebruikt worden. Dat sap uit de stengels en bladeren gedrukt heeft gelijke werking. De wortel met honing in wijn gekookt en gedronken heeft ook gelijke kracht. De bladeren met azijn gestoten verdrijven de witte en zwarte plekken aan lijf.

Von Freyschamkraut. Cap. CCCXIII.

(A) Namen.

Freyschamkraut oder Freyssam würt auch Dτeyfeltigkeyt blům genent, von wegen der dτeyen farben so an seiner blůmen gesehen werden. Jst ein geschlecht der Violen, unnd, meins erachtens, deren so man Jovis floτem zů Latein, und auff Gτiechisch Dios anthos nent. Zů unsern zeiten würt diþ gewechþ geheyssen Herba Trinitatis, Jacea, und Herba clavellata.

Geschlecht.

Diþ krauts seind zweyerley geschlecht, zam und wild, einander seer gleich, wie wir volgends in beschτeibung der gestalt weitleüffiger wôllen anzeygen. [795, 796]

(B) Gestalt.

Zam Freyschamkraut hat einen stengel der ist dτeycket, inwendig hol, mit vilen holkelen und gleychen oder gewerben. Die bletter so erstlich herfür kommen seind rund, zů ringþumbher zerkerfft, schwartzgrûn, darnach werden sie langlechtig. Auþ den gewerblin wachsen herauþ lange blosse dünnen styl, darauff seind die schônen blůmen von vilen, fürnemlich dτeyen, farben zůsamen gesetzt. Ein yedes blûmlin oder Viol hat fünff bletlin. Die zwey ôbersten seind gemeinlich gantz purpurbτaun, die andern zwey weiþ, und das fünfft geel. Ettliche diser Violen haben zwey himelblawer blettlin neben den bτaunen, mit schwartzen strichlin oder linien underzogen, aber mitten inn der gantzen Violen werden dieselben strichlin am meysten in den geelen sternlin wargenommen. Zum dτitten findt man auch dτey blawer bletlin under den zweyen purpurbτaunen gesetzt. Mitten in denen allen sicht man das sternlin. Dise Violen seind alle on geruch. Wann sie abfallen so gewindt diþ kraut seinen geelfarben samen (C) in bollen oder kôpfflin verschlossen. Und wann derselbig zeitig würdt, reissen sich die bollen auff, alþdann sicht man die kleinen goldfarben sâmlin neben einander gesetzt, kleiner dann der samen von dem Schôlkraut. Die wurtzel ist grawlecht, zasecht unnd kurtz, mit vilen hârlin. Das wild Freyschamkraut ist dem zamen fast in allen dingen gleich, auþgenommen die blûmlin seind kleiner, von farben nit so schôn, sonder weiþ und geel, ettliche blaw und geel. Besamet sich selbs wie auch das zam.

Statt irer wachsung.

Zam Freyschamkraut würt in gârten auffgezogen. Das wild wechþt in âckern von sich selbs.

Zeit.

Beyde geschlecht kommen im frûling nacht dem Mertzen Violen herfür, unnd blüen den gantzen summer.

(D) Die natur und complexion.

Die Freyschamkreüter seind nit kalter, wie ettlich meynen, sonder warmer und truckner natur, wie man sôlchs auþ dem geschmack und den würckungen mag klârlich abnemen, unnd wir in unserm Lateinischen kreüterbůch auch haben angezeygt.

Krafft und würckung.

Freyschamkraut ist nützlich gesotten unnd getruncken denen so schwerlich athmen, reynigt die bτust und lungen von allerley schleim und eyter. Es ist gůt den jungen kindern so das freysch oder vergicht haben, daher ist es auch Fτeyschamkraut geheyssen woτden. Gedôτt, gepulvert, mit hônig vermischt und angestrichen, heylt es die rauden und das jucken. Jn die wunden gestrewet, reyniget und heylt es dieselbigen.

Van kinderstuipen kruid. Kapittel 313. (Viola tricolor, Viola canina)

Namen.

Freyschamkraut of Freyssam wordt ook Drievuldigheid bloem bloem genoemd vanwege de drie verven zo aan zijn bloemen gezien worden. Is een geslacht der violen en, mijn mening, die zo men Jovis florem in Latijn en op Grieks Dios anthos noemt. In onze tijden wordt dit gewas geheten Herba Trinitatis, Jacea en Herba clavellata.

Geslacht.

Van dit kruid zijn twee geslachten, tam en wild en elkaar zeer gelijk zoals we vervolgens in beschrijving der gestalte wijdlopig willen aantonen. [795, 796]

Vorm.

Tam Freyschamkraut heeft een stengel die is driekantig, inwendig hol met vele groeven en leden of wervels. De bladeren zo eerst voortkomen zijn rond, rondom gekerfd, zwartgroen, daarna worden ze langachtig. Uit de werveltjes groeien uit lange blote dunne stelen, daarop zijn die schone bloemen van vele, voornamelijk drie, verven tezamen gezet. Elk bloempje of viool heeft vijf blaadjes. De twee bovenste zijn gewoonlijk gans purperbruin, de andere twee wit en het vijfde geel. Ettelijke van deze violen hebben twee hemelsblauwe blaadjes naast de bruine met zwarte streepjes of lijnen doortrokken, echter midden in de ganse viool worden diezelfde streepjes het meeste in het gele sterretje waargenomen. Als derde vindt men ook drie blauwe blaadjes onder de twee purperbruine gezet. Midden in diegenen allen ziet men dat sterretje. Deze violen zijn alle zonder reuk. Wanneer ze afvallen zo gewint dit kruid zijn geelkleurige zaden in bollen of kopjes gesloten. En wanneer datzelfde rijp wordt rijzen zich die bollen open en dan ziet men de kleine goudkleurige zaadje naast elkaar gezet, kleiner dan de zaden van het stinkende gouwe. De wortel is grauwachtig, vezelig en kort met vele hartjes. Dat wilde Freyschamkraut is de tamme vast in alle dingen gelijk, uitgezonderd de bloempjes zijn kleiner, van verf niet zo schoon, maar wit en geel, ettelijke blauw en geel. Zaait zichzelf zoals ook de tamme.

Hun groeiplaats.

Tam Freyschamkraut wordt in hof opgeteeld. De wilde groeit in akkers van zichzelf.

Tijd.

Beide geslachten komen in voorjaar na de maarte violen voort en bloeien de ganse zomer.

De natuur en samengesteldheid.

De kinderstuipen kruiden zijn niet koud zoals ettelijke menen, maar warme en droge natuur zoals men zulks uit de smaak en de werkingen mag duidelijk afnemen en we in ons Latijnse kruidenboek ook hebben aangetoond.

Kracht en werking.

Kinderstuipen kruid is nuttig gekookt en gedronken diegenen zo zwaar ademen, reinigt de borst en longen van allerlei slijm en etter. Het is goed de jonge kinderen zo de stuipen of jicht hebben, vandaar is het ook Fτeyschamkraut geheten worden. Gedord, gepoederd, met honing vermengt en aangestreken heelt het de ruigtes en dat jeuken. In de wonden gestrooid reinigt en heelt het diezelfde.

Von Mangolt. Cap. CCCXIIII.

(A) Namen.

Mangolt würt bey den Gτiechen Teutlon oder Seutlon genent, zů Latein Beta, welcher nam in etlichen Apotecken bliben ist. Uτsach seiner namen haben wir im Lateinischen kreüterbůch angezogen. Diþ gewechþ würt an ettlichen oτten Biessen geheyssen.

Geschlecht.

Des Mangolts seind fürnemlich zwey geschlecht, der weiþ unnd rot. Der [797, 798, 799] (B) weiþ würt zů Latein Sicula, und zů unsern zeiten mit einem unvolkommen namen Sicla genent. Der rot Mangolt würt zů Latein Nigra Beta geheyssen, ist mit wurtzel, blettern und stengeln bτaunrot.

Gestalt.

Der Mangolt hat einen rippechten stengel, der ist zimlich lang. Die bletter seind etwas bτeyt, den Molten blettern gleich, aber grôsser und lenger. Die blûmlin steen ye eins an dem andern, von unden an des stengels unnd der neben âstlin biþ oben auþ: seind bleychgrûn, gestirnt. Nach auþfallung derselben wachsen runde stachelechte knôpfflin, das ist der hert samen. Die wurtzel ist schlecht und einig, lang wie die Fenchel wurtzel, zů seiten aber wachsen zwo oder dτey auþ der seiten den grossen, mit vilen hârlin.

(C) Statt irer wachsung.

Der Mangolt würt allenthalben in gârten gepflantzt, unnd ist under allen kochkreütern kaum eins das lieber auffgeet als der Mangolt, dann wo der auþgefallen samen hin kompt, ist das kraut nit wol zů vertreiben.

Zeit.

Der Mangolt blüet im Hewmonat und Augstmonat, bτingt auch volgends seinen samen.

Die natur und complexion.

Die Mangolt kreüter seind warm unnd trucken, wie man sôlches auþ jhτer würckung wol kan abnemen.

(D) Krafft und würckung.

Der rot Mangolt mit Linsen gekocht unnd gessen, stellt den bauchfluþ, vil mehτ aber die wurtzel. Der weiþ Mangolt reytzt vil mehτ zů dem stülgang, fůrnemlich der safft. Darumb wann man des zůvil isset, nagt er den magen, und ist jm ettwas verdτieþlich und beschwerlich. Mangolt ist nützlich und gůt den leber unnd miltzsüchtigen, nimpt hinweg jhτe verstopffung. Der safft von dem weissen Mangolt mit hônig vermischt in die nasen gethon, reynigt das haupt. Die bletter grûn zerstossen und über die schâden gelegt so umb sich fressen, heylen dieselben. Gekocht oder voτhin gesotten, seind sie treffenlich gůt zů dem rotlauff, und bτandt. Die bτüe von den gesottenen blettern ist gůt zů den schûpen (E) und nissen. Man sol auch die erfroτnen fůþ darob bâen. Der weiþ Mangolt gekocht, und mit rowhem Knoblauch gessen, ist gůt wider die würm im leib. Der safft von dem roten Mangolt in die ohτen gethon, ist gůt zů dem langwirigen weetagen des haupts, unnd dem schwindel. Er nimpt auch hinweg das klingen und sausen der ohτen. Getruncken treibt er den harn, und heylt die geelsucht. An die zân gestrichen benimpt er den weetagen derselben.

Van biet. Kapittel 313.

Namen.

Biet wordt bij de Grieken Teutlon of Seutlon genoemd, in Latijn Beta welke naam in ettelijke apotheken gebleven is. Oorzaak zijn namen hebben we in Latijnse kruidenboek aangetoond. Dit gewas wordt aan ettelijke oorden bieten geheten.

Geslacht.

Van de biet zijn voornamelijk twee geslachten, de witte en rode. (Beta vulgaris) De [797, 798, 799] witte wordt in Latijn Sicula en in onze tijden met een onvolkomen naam Sicla genoemd. De rode biet wordt in Latijn Nigra Beta geheten, is met wortels, bladeren en stengels bruinrood. (Beta nigra ‘Romana’)

Gestalte.

De biet heeft een ribachtige stengel, die is matig lang. De bladeren zijn wat breed, de melde bladeren gelijk, echter groter en langer. De bloempjes staan elke ene aan de andere, van onderaan der stengels en de zijtakjes tot bovenaan: zijn bleekgroen, gesterd. Na afvallen van die groeien ronde stekelachtige knopjes, dat is het harde zaad. De wortel is recht en enkel, lang zoals de venkelwortel, soms echter groeien twee of drie uit de zijde der grote met vele haartjes.

Hun groeiplaats.

De biet wordt overal in hof geplant en is onder alle kookkruiden nauwelijks een dat liever opkomt dan de biet, dan waar dat uitgevallen zaad heen komt is dat kruid niet goed te verdrijven.

Tijd.

De biet bloeit in juli en augustus, brengt ook vervolgens zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De bietkruiden zijn warm en droog zoals men zulks uit hun werking goed kan afnemen.

Kracht en werking.

De rode biet met linzen gekookt en gegeten stelpt de buikvloed, veel meer echter de wortel. De witte biet wekt op veel meer tot de stoelgang, voornamelijk het sap. Daarom wanneer men dat te veel eet knaagt het de maag en is hem wat verdrietig en bezwaarlijk. Biet is nuttig en goed de lever en miltzieken, neemt weg hun verstopping. Dat sap van de witte biet met honing vermengt in de neus gedaan reinigt dat hoofd. De bladeren groen gestoten en over de schaden gelegd zo om zich vreten helen diezelfde. Gekookt of daarvoor gekookt zijn ze voortreffelijk goed tot de rode huiduitslag en brand. De brei van de gekookte bladeren is goed tot de schubben en neten. Men zal ook de bevroren voeten daarin baden. De witte biet gekookt en met rauwe knoflook gegeten is goed tegen de wormen in lijf. Dat sap van de rode biet in de oren gedaan is goed tot de langdurige hoofdpijnen en de duizeligheid. Het neemt ook weg dat klingen en suizen der oren. Gedronken drijft het de plas en heelt de geelzucht. Aan de tanden gestreken beneemt het de pijnen van dezelfde.

Von Ferbblůmen. Cap. CCCXV.

(A) Namen.

Die Ferbblůmen werden von ettlichen Gilbblůmen, vonn andern Streichblůmen geheyssen. Sie werden auch Ackerpfrimmen oder Ginst genent, darumb das sie den Pfrimmen und der Ginst etlicher massen gleich sind. Die andern namen hat diþ gewechþ überkommen darumb, das man seine blůmen zů dem ferben und gilben bτaucht. Mag demnach fûglich und wol zů Latein Flos tinctoτius oder tinctoτum geheyssen werden. Wie mans aber bey den alten genent hab, ist mir nit bewüþt. [800, 801]

(B) Gestalt.

Die Ferbblům ist der Ginst seer ânlich, hatt vil grûner, dünner reiþlin, die seind durchauþ mit schwartzgrûnen kleinen spitzigen Jspen blettlin besetzt. Dise rûtlin oder gertlin bτingen jre geele blůmen an den gipffeln, vil bey einander getrungen, die vergleichen sich der Erbþ blůst. Wann sôlche blůmen abfallen, wachsen darauþ lange schwartze schôtlin, mit schwartzgrawen samen, den Wicken gleich, gefüllt. Die wurtzel ist gantz und gar holtzecht.

Statt seiner wachsung.

Die Ferbblůmen wachsen auff dürτen ungebawten oτten, und an ettlichen büheln und rheynen.

Zeit.

Die Ferbblům blüet im Bτachmonat und Hewmonat. Sein sam aber zeitiget im Augst.

(C) Die natur und complexion.

Diþ gewechþ ist bitter wie die Ginst, darumb můþ es im andern grad wermen und trücknen.

Krafft und würckung.

Wie diþ gewechþ mit der Ginst einerley natur unnd complexion hatt, allso hats auch einerley würckung. Was aber dieselben sind, findstu im Capitel obem von der Ginst gnůgsam angezeygt.

Van verfbloemen. Kapittel 315. (Genista tinctoria)

Namen.

De verfbloemen worden van ettelijke gele bloemen, van andere strijkbloemen geheten. Ze worden ook akkerpriemen of brem genoemd, daarom dat ze de priemen en de brem ettelijke mate gelijk zijn. De andere namen heeft dit gewas overkomen daarom dat men zijn bloemen tot het verven en geelkleuren gebruikt. Mag daarna gevoeglijk en goed in Latijn Flos tinctorius of tinctorum geheten worden. Hoe men het echter bij de ouden genoemd heeft is me niet bewust. [800, 801]

Vorm.

De verfbloem is de brem zeer gelijk, heeft veel groene, dunne twijgjes, die zijn door uit met zwartgroene kleinen spitse hysop blaadjes bezet. Deze roedjes of gaardjes brengen hun gele bloemen aan de topjes, veel bij elkaar gedrongen, die vergelijken zich de erwtenbloei. Wanneer zulke bloemen afvallen groeien daaruit lange zwarte schotjes met zwartgrauwe zaden, de wikke gelijk, gevuld. De wortel is gans en geheel houtachtig.

Zijn groeiplaats.

De verfbloemen groeien op dorre ongebouwde oorden en aan ettelijke heuvels en akkerkanten.

Tijd.

De verfbloem bloeit in juni en juli. Zijn zaad echter rijpt in augustus.

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas is bitter zoals de brem, daarom moet het in andere graad warmen en drogen.

Kracht en werking.

Zoals dit gewas met de brem een en dezelfde natuur en samengesteldheid heeft alzo heeft het ook een en dezelfde werking. Wat echter diezelfde zijn vindt u in kapittel boven van de brem voldoende aangetoond.

Von Wolffsmilch. Cap. CCCXVI.

(A) namen.

Wolffsmilch würt von den Gτiechen Tithymalus, aber von den Rômern Lactaria, und Lactuca capτina oder marina genent. Zů unsern zeiten werden alle geschlecht der Wolffsmilch Esulæ geheyssen, welcher nam auch in den Apotecken bliben ist.

Geschlecht.

Der Wolffsmilch seind vil geschlecht, auþ welchen wir die fürnemsten dτey haben lassen contrafeyten. Das erst würt bey dem Dioscoτide Helioscopius geheyssen, das ist zů Latein Solisequus. Darumb haben wir sôlchs geschlecht Sonnenwendede Wolffsmilch genent. Etlich nennen sôlch kraut groþ Wolffsmilch. Das ander geschlecht würt zů Latein Cyparissias geheyssen, darumb das sie dem Cypτeþ etwas ânlich ist. Der uτsach halben ist sôlch geschlecht von uns Cypτessene Wolffsmilch genent woτden. Mag aber fûglich schmale Wolffsmilch genent werden. Das dτitt geschlecht ist Gτiechisch Platyphyllos, das ist zů Latein Latifolius, geheyssen, daher wir diþ gewechþ bτeytbletterte Wolffsmilch genent haben. Alle dτeyer underscheyd wôllen wir in beschτeibung der gestalt klârlich anzeygen.

(B) Gestalt.

Das erst geschlecht der Wolffsmilch hat einen runden, rotfarben zarten stengel, vol weisser milch. Die bletter vergleichen sich den Burtzel blettern, sind aber nit so dick, und zů ringþumbher zerkerfft wie ein sâg. Auff dem stengel gewindt es schône kronen, etwan vier oder fünff neben einander: ein yedes gewerblin ist mit dτeien runden blettlin umblegt. Es blüet schweitzergrûn, bτingt nachmals seine kleine nüþlin mit dτeyen underscheyden, darauþ spτingt das bτaun sâmle. Die wurtzel ist seer klein und zasecht. Das and gschlecht gewint auþ einer wurtzel vil roter stengel, von unden an biþ oben auþ mit schmalen und langen bletlin bekleydt, fast wie das gemeinst Lynkraut. Auff dem stengel wachsen geel kronen. [802, 803, 804, 805] (C) Die wurtzel ist bτaun und holtzecht. Das dτitt geschlecht der Wolffsmilch hat einen dicken langen grûnen stengel, die bletter seind lang unnd schmal. Mit dem blůst und samen ist es dem ersten gantz ânlich. Die wurtzel ist holtzecht.

Statt irer wachsung.

Die erst Wolffsmilch wechþt in den gârten und weingârten hin und wider. Die ander auff den sandigen heyden, und feüchten awen. Das dτitt findt man in den wâlden.

Zeit.

Der samen der Wolffsmilch würdt gegen dem Herbst zeitig. Den safft soll man im anfang des summers samlen.

Die natur und complexion.

Die Wolffsmilch seind warm im vierdten grad, unnd trücknen seer, etzen und bτennen, fürnemlich aber die milch von denselbigen.

(D) Krafft und würckung.

Der milchsafft ist am krefftigsten, darnach der samen, bletter und wurtzel. Der bτauch aber sôlcher Wolffsmilch sol mehτ eüsserlich sein dann innerlich, har, grind, und wartzen darmit zů vertreiben, dann sie seer seubern unnd reynigen. Man bτaucht auch dise zerstossene wurtzel, kreüter, und milch, zů dem erbgrind, ein salb darauþ gemacht. Die eüsserst rinden diser wurtzel ein nacht und ein tag in milch oder essig gebeytzt, und widerumb gedôτrt, gestossen und gepulvert, und ein halbs quintlin schwer mit Meth oder wein jngenommen, treibt auþ alle wâsserige feüchtigkeyt. Darumb seind die Wolffsmilch in sonderheyt nützlich den wassersüchtigen. Man sol sie aber mit soτgen bτauchen, und allewegen Mastix, darmit jr krafft ein wenig gedempfft werd, und sie dem magen weniger schaden bτingen môgen, hinzů thůn. Es ist aber vil besser man bτauch dise kreüter, wie voτmals auch angezeygt, allein eüsserlich, dieweil sie seer warm seind, etzen und bτennen.

Van wolfsmelk. Kapittel 316.

Namen.

Wolfsmelk wordt van de Grieken Tithymalus, echter van de Romeinen Lactaria en Lactuca caprina of marina genoemd. In onze tijden worden alle geslachten der wolfsmelk Esulae geheten welke naam ook in de apotheken gebleven is.

Geslacht.

Van de wolfsmelken zijn veel geslachten waaruit we de voornaamste drie hebben laten afbeelden. De eerste wordt bij Dioscorides Helioscopius geheten, dat is in Latijn Solisequus. Daarom hebben we zulk geslacht zonnewendende wolfsmelk genoemd. Ettelijke noemen zulk kruid grote wolfsmelk. (Euphorbia helioscopia) Dat andere geslacht wordt in Latijn Cyparissias geheten, daarom dat ze de cipres wat gelijk is. Vanwege die oorzaak is zulk geslacht van ons cipres wolfsmelk genoemd geworden. Mag echter gevoeglijk smalle wolfsmelk genoemd worden. (Euphorbia cyparissias) Dat derde geslacht is Grieks Platyphyllos, dat is in Latijn Latifolius geheten, vandaar we dit gewas breedbladige wolfsmelk genoemd hebben. Alle drie hun onderscheid willen we in beschrijving der gestalte duidelijk aantonen. (Euphorbia platyphyllos)

Vorm.

Dat eerste geslacht der wolfsmelk heeft een ronde, roodkleurige zachte stengel, vol witte melk. Die bladeren vergelijken zich de postelein bladeren, zijn echter niet zo dik en rondom gekerfd zoals een zaag. Op de stengel gewint het schone kronen, ongeveer vier of vijf naast elkaar: elk werveltjes is met drie ronde blaadjes omkleedt. Het bloeit Zwitsersgroen, brengt later zijn kleine nootjes met drie onderscheiden, daaruit springt dat bruine zaadje. De wortel is zeer klein en vezelig. Dat andere geslacht gewint uit een wortel veel rode stengels, van onder aan tot bovenuit met smalle en lange blaadjes bekleedt, vast zoals dat gewone lijnkruid. Op de stengel groeien gele kronen. [802, 803, 804, 805] De wortel is bruin en houtachtig. Dat derde geslacht der wolfsmelk heeft een dikke lange groene stengel, de bladeren zijn lang en smal. Met de bloei en zaden is het de eerste gans gelijk. De wortel is houtachtig.

Hun groeiplaats.

De eerste wolfsmelk groeit in de hof en wijnhoven her en der. De andere op de zanderige heide en vochtige kanten. De derde vindt men in de wouden.

Tijd.

De zaden van de wolfsmelk worden tegen de herfst rijp. Dat sap zal men in aanvang der zomer verzamelen.

De natuur en samengesteldheid.

De wolfsmelken zijn warm in vierde graad en drogen zeer, eten en branden, voornamelijk echter de melk van diezelfde.

Kracht en werking.

Het melksap is het krachtigste, daarna de zaden, bladeren en wortels. Het gebruik echter zulke wolfsmelk zal meer uiterlijk zijn dan innerlijk om haar, schurft en wratten daarmee te verdrijven, dan ze zeer zuiveren en reinigen. Men gebruikt ook deze gestoten wortel, kruiden en melk tot de vloeiende schurft, een zalf daaruit gemaakt. De uiterste bast van deze wortel een nacht en een dag in melk of azijn geweekt en wederom gedord, gestoten en gepoederd en een halve drachme zwaar met mede of wijn ingenomen drijft uit alle waterige vochtigheid. Daarom zijn de wolfsmelken vooral nuttig de waterzuchtige. Men zal ze echter met zorg gebruiken en altijd mastiek, daarmee hun kracht een weinig gedempt wordt en ze de maag minder schaden brengen mogen erbij doen. Het is echter veel beter men gebruikt deze kruiden, zoals hiervoor ook aangetoond, alleen uiterlijk omdat ze zeer warm zijn, eten en branden.

Von Wisenklee. Cap. CCCXVII.

(A) Namen.

Wisenklee würdt von den Gτiechen Triphyllon choτtocopijon, und zů Latein Trifolium pτatense genent. Klee aber nent man zů Teütsch alle die kreüter so dτey bletter haben. Darumb würt diþ gegenwertig kraut also geheyssen, das er dτey bletter hatt, und gern auff den wisen wechþt.

Geschlecht.

Des Wisenklee seind fürnemlich dτey geschlecht. Einer hat schôn lichtbτaun blůmen, darumb er bτauner Wisenklee genent würt. Ettlich heyssen denselben bτaune Fleyschblůmen. Der ander hat weiþ blůmen, darumb er von denselben her weisser Wisenklee genent würt. Von andern würdt er weisse Fleyschblům geteufft. Der dτitt hat geel blůmen, und derhalben würdt er geeler Wisenklee geheyssen, von ettlichen auch kleiner Steinklee.

(B) Gestalt.

Der bτaun Wisenklee hat vil runder zarter stengelin, die haben jr gewerblin mit dτeyfeltigen kleeblettern bekleydt. An den stengeln in der hôhe erscheinen die lieblichen liechtbτaunen runde und getrungene blůmen: wann diselben verwelcken, findt man runden samen in den getrungenen heüþlin verschlossen, der sich am geschmack den Wicken vergleicht. Die wurtzel ist holtzecht unnd lang. [806, 807, 808, 809] (C)

Der weiþ Wisenklee ist dem voτigen gleich, auþgenommen das die stengelin rauch und harig seind, deþgleichen auch die bletter, welche darzů etwas lenger und schmeler seind dann an dem bτaunen. Die blůmen werden weiþ. Der geel Wisenklee gewindt runde bintzechte stengelin, unnd runde kleeblettlin. Seine blûmlin seind klein getrungen, vonn farben geel, werden nach der zeitigung zů schwartzen kôpfflin, das ist der krumb getrungen samen in schwartzen schôttlin verschlossen.

Statt irer wachsung.

Dise Klee wachsen allenthalben in wisen oder matten und gârten. Der geel würt auch in früchten und âckern gefunden.

Zeit.

Die Wisenklee blüen fürnemlich im Meyen und Bτachmonat, bτingen nachmals jhτen samen.

(D) Die natur und complexion.

Die Wisenklee seind warmer und truckner natur, wie man sôlchs auþ dem geschmack kan abnemen, und wir im Lateinischen kreüterbůch haben angezeygt.

Krafft und würckung.

Die Wisen oder Mattenklee gesotten und getruncken, seind gůt den frawen so den weissen fluþ haben. Die blůmen mit dem samen in wasser unnd ôl gesotten und übergeschlagen, zeitigen die herten beulen unnd geschwulsten. Seind in keinem bτauch bey den Apoteckern, dann sie gern kôstlich ding bτauchen, die sie doch selten recht kennen. Aber man můþ die und dergleichen mehτ mengel mit der zeit bessern und abstellen.

Van weideklaver. Kapittel 317.

Namen.

Weideklaver wordt van de Grieken Triphyllon chortocopijon en in Latijn Trifolium pratense genoemd. Klaver echter noemt men in Duits al die kruiden zo drie bladeren hebben. Daarom wordt dit tegenwoordig kruid alzo geheten omdat het drie bladeren heeft en graag op de weiden groeit.

Geslacht.

Van de weideklaver zijn voornamelijk drie geslachten. Een heeft schoon lichtbruine bloemen, daarom het bruine weideklaver genoemd wordt. Ettelijke heten diezelfde bruine vleesbloemen. (Trifolium pratense) De andere heeft witte bloemen, daarom het vanuit diezelfde witte weideklaver genoemd wordt. Van andere wordt het witte vleesbloem gedoopt. (Trifolium repens) De derde heeft gele bloemen en derhalve wordt het gele weideklaver geheten, van ettelijke ook kleine steenklaver. (Medicago lupulina)

Vorm.

De bruine weideklaver heeft veel ronde zachte stengeltjes, die hebben hun werveltjes met drievoudige klaverbladeren bekleed. Aan de stengels in der hoogte verschijnen de lieflijke lichtbruin ronde en gedrongen bloemen: wanneer die verwelken vindt men ronde zaden in de gedrongen huisjes gesloten die zich aan smaak de wikke vergelijkt. De wortel is houtachtig en lang. [806, 807, 808, 809] De witte weideklaver is het vorige gelijk, uitgezonderd dat de stengeltjes ruw en harig zijn, desgelijks ook de bladeren welke daartoe wat langer en smaller zijn dan aan de bruine. De bloemen worden wit. De gele weideklaver gewint ronde biesachtige stengeltjes en ronde klaverblaadjes. Zijn bloempjes zijn klein gedrongen, van verf geel, worden na de rijping tot zwarte kopjes dat is het kromme gedrongen zaad in zwarte schotjes gesloten.

Hun groeiplaats.

Deze klavers groeien overal in weiden of alpenweiden en hof. De gele wordt ook in vruchten en akkers gevonden.

Tijd.

De weideklavers bloeien voornamelijk in mei en juni, brengen later hun zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De weideklavers zijn warme en droge natuur zoals men zulks uit de smaak kan afnemen en we in Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

Kracht en werking.

De weiden of mattenklaver gekookt en gedronken zijn goed de vrouwen zo de witte vloed hebben. De bloemen met de zaden in water en olie gekookt en omgeslagen rijpen de harde builen en gezwellen. Zijn in geen gebruik bij de apothekers, dan ze graag kostbare dingen gebruiken die ze doch zelden recht kennen. Echter men moet die en dergelijke meer mangel met de tijd verbeteren en afstellen.

Von Bocksbart. Cap. CCCXVIII.

(A) Namen.

Bocksbart würt derhalben also genent, das seine blůmen zů eim grawen bart werden, oder das sich die herumbgebogne bletlin unden an den hülsen der blůmen einem bocksbart vergleichen. Ettlich heyssen diþ gewechþ Gauchbτot, darumb das gemeinlich an seinen knôpffen oder gleychen einen weissen schaum, wie speychel hat, vermeynen der Gauch thû sôlchs. Jn Gτiechischer spτach würt es Tragopogon unnd Come, in Lateinischer Barba hirci und Coma geheyssen. Würt in den Apotecken nit gebτaucht.

Gestalt.

Bocksbart hatt einen runden knôpffechten langen stengel. Die bletter steen nach einander am stengel biþ schier zum ende, anzůsehen wie des zamen Saffrans oder Knoblauchs kraut. Auff dem stengel wachsen gefüllte geele grosse gestirnte blůmen, so die vergeen werden darauþ grosse harige kôpff, vil grôsser (B) dann des Pfaffenrhôτlins. Dasselbig wollecht har hat seinen schwartzen samen under jhm, fleugt allso ein yedes koτn mit seiner wollen, die es auff der spitzen tregt, darvon, als andere milchsamen. Die wurtzel ist weiþ, rund, fingers dick. Das gantz gewechþ ist inwendig voller milch.

Statt seiner wachsung.

Der Bocksbart wechþt allenthalben in gârten und wisen.

Zeit.

Bocksbart blüet fürnemlich im Meyen und Bτachmonat. Würt auch noch in Augstmonat, so das graþ widerumb wechþt, gefunden. [810, 811]

(C) Die natur und complexion.

Diþ gewechþ ist sůþ, darumb můþ es ein zimliche werme haben, ist auch ein wenig feücht.

Krafft und würckung.

Diþ kraut würdt inn der jugendt gessen umb seiner sûssigkeyt willen. Man mags aber kochen, und in der speiþ gebτauchen, wie andτe kochkreüter. Jst aber fürnemlich gůt zů dem hitzigen magen, und zů den gebτesten der bτust, leber, nieren und blasen. Sein safft ist wunderbarlich für das stechen in der seiten.

Van boksbaard. Kapittel 318. (Tragopogon pratensis)

Namen.

Boksbaard wordt derhalve alzo genoemd omdat zijn bloemen tot een grauwe baard worden of dat zich de omgebogen blaadjes onderaan de hulzen der bloemen een boksbaard vergelijken. Ettelijke heten dit gewas koekoeksbrood, daarom dat gewoonlijk aan zijn knoppen of leden een wit schuim, zoals speeksel heeft, menen de koekoek doet zulks. In Griekse spraak wordt het Tragopogon en Come, in Latijnse Barba hirci en Coma geheten. Wordt in de apotheken niet gebruikt.

Gestalte.

Boksbaard heeft een ronde knoopachtige lange stengel. De bladeren staan na elkaar aan stengel tot schier het einde, aan te zien zoals de tamme saffraan of knoflookkruid. Op de stengel groeien gevulde gele grote gesterde bloemen, zo die vergaan worden daaruit grote harige koppen, veel groter dan de paardenbloem. Datzelfde wolachtig haar heeft zijn zwarte zaden onder hem, vliegt alzo elke korrel met zijn wol, die het op der spitsen draagt, daarvan zoals andere melkzaden. De wortel is wit, rond, vingers dik. Dat ganse gewas is inwendig vol melk.

Zijn groeiplaats.

De boksbaard groeit overal in hof en weiden.

Tijd.

Boksbaard bloeit voornamelijk in mei en juni. Wordt ook noch in augustus zo dat gras wederom groeit gevonden. [810, 811]

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas is zoet, daarom moet het een tamelijke warmte hebben, is ook een weinig vochtig.

Kracht en werking.

Dit kruid wordt in de jeugd gegeten vanwege zijn zoetheid. Men mag het echter koken en in de spijs gebruiken zoals andere kookkruiden. Is echter voornamelijk goed tot de hete maag en tot de gebreken der borst, lever, nieren en blaas. Zijn sap is wonderbaarlijk voor dat steken in de zijde.

Von Narτenkolben. Cap. CCCXIX.

(A) Namen.

Narτenkolben, oder Moþkolben, werden auch Liessen und Knospen geheyssen, vonn den Gτiechen Typhe, zů Latein Typha. Diþ gewechþ ist in keinem bτauch bey den Apoteckern.

Gestalt.

Narτenkolben gewinnen lange schwertbletter, wie der wild Galgat, doch schmal und spitzig. Jhτ stengel ist glatt, on knôpff, unnd nit hol. Auff den stengeln wachsen die kolben, welche nichts anders seind dann seine getrungene blůmen, die zů letzst zů einer grawen woll werden und darvon fliegen. Die wurtzel ist gantz gleychet, mit vilen gewerben, inwendig weiþ unnd gantz luck, stoþt an den gewerben jârlich newe augen, darauþ andere schwertbletter wachsen.

(B) Statt irer wachsung.

Die Moþkolben wachsen an den wasser gestaden, in sümpffen und weyhern.

Zeit.

Jm Hewmonat wachsen die Kolbe auff den stengeln, aber im Augst fahen sie an darvon zů fliegen. Die bτaucht man an ettlichen oτten zů betten unnd küssen.

Die natur und complexion.

Die Narτenkolben seind mittelmâssig in der werme und kelt, seubern zimlich.

Krafft und würckung.

Die Kolben mit alltem schweinen schmer vermischt unnd übergeschlagen, seind ein gůte und bewerte artzney den bτandt darmit zů leschen. Die langen schwertbletter bτauchen die küeffer und binder zů den fůgen der vaþbôden. [812, 813, 814]

Van narrenkolven. Kapittel 319. (Typha latifolia)

Namen.

Narrenkolven of moskolven worden ook liezen en knoppen geheten, van de Grieken Typhe, in Latijn Typha. Dit gewas is in geen gebruik bij de apothekers.

Gestalte.

Narrenkolven gewinnen lange zwaardbladeren zoals de Cyperus, doch smal en spits. Zijn stengel is glad, zonder knopen en niet hol. Op de stengels groeien de kolven welke niets anders zijn dan zijn gedrongen bloemen die tenslotte tot een grauwe wol worden en daarvan vliegen. De wortel is gans geleed met vele wervels, inwendig wit en gans los, stoot aan de wervels jaarlijks nieuwe ogen waaruit andere zwaardbladeren groeien.

Hun groeiplaats.

De moskolven groeien aan de waterkanten, in moerassen en vijvers.

Tijd.

In juli groeien die kolven op de stengels, echter in augustus vangen ze aan daarvan te vliegen. Die gebruikt men aan ettelijke oorden tot bedden en kussens.

De natuur en samengesteldheid.

De narrenkolven zijn middelmatig in de warmte en koude, zuiveren matig.

Kracht en werking.

De kolven met oud zwijnensmeer vermengt en omgeslagen zijn een goede en beweerde artsenij de brand daarmee te lessen. De langen zwaardbladeren gebruiken de kuipers en binders tot de voegen der vatbodems. [812, 813, 814]

Von Türckischem Koτn. Cap. CCCXX.

(A) Namen.

Das gegenwertig gewechþ ist auch newlich auþ der Türkey, Asia und Gτiechen land zů uns gebτacht woτden, darumb es Türckisch koτn genent würdt. Jst zů Latein noch nit anders geheyssen dann Turcicum frumentum.

Geschlecht.

Des Türckischen koτns sind vierley geschlecht. Eins mit bτaunem, das ander mit rotlechtem, das dτitt mit geelem, das vierdt mit weissem koτn. Sie haben auch ein underscheyd inn den âhern, welche, wiewol sie alle on spitz seind, blüen sie doch mit mancherley farb, darnach das koτn so sie bτingen, geferbt ist, eins bτaun, das ander rot, und so foτt an. Seind sonst einander gleich, darumb wir sie alle under einem gemâl und figur begriffen haben.

(B) Gestalt.

Das Türckisch koτn bτingt seer hohe helm oder stengel, welche rund, dick, und gegen der wurtzel bτaun seind, mit vilen knôpffen oder gewerben. Die bletter seind lang, den scharpffen Ried oder Rhoτblettern gleich. Auff den stengeln gewindt es âher die seind on spitz und gantz leer, dann sie darinn keinen samen bτingen, die blüen wie der Rocken, yetz rot, weiþ oder geel, darnach sie koτn bτingen. Die koτn aber seind dτeiecket, und ligen in grossen runden oben auþ zottechten graþscheyden, welche nach der seiten der helm auþ den gewerben wachsen, verschlossen. Es seind auch dise koτn hart zůsamen getrungen, unnd hat etwan ein scheyd acht zeil, die ander zehen, seltten darüber. Das zottecht har so oben auþ den graþscheyden wechþt, hat eben die farb welche das koτn hat so darinn verschlossen ist. Die wurtzel ist auþ vilen kleinen hârlin zůsamen gesetzt.

(C) Statt irer wachsung.

Dise koτn seind erstlich, wie voτmals gemellt ist, auþ der Turckey in unnser land bτacht woτden. Bekommen gern, darumb sie nun fast gemein seind, und in vilen gârten gezilt werden.

Zeit.

Das Türckisch koτn můþ im frûling, fürnemlich im Aprllen, gesâet werden. Würt aber erst gegen dem Herbst in unsern landen zeitig.

Die natur und complexion.

Das Türckisch koτn hat on zweifel einerley natur und complexion mit dem Weytzen, wie wir sôlchs uτsachen haben in unnserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Krafft und würckung.

(D) Wie das Türckisch koτn einerley natur hat mit dem Weytzen, also hats auch einerley würckung. Man macht aber auþ disem koτn über die massen schôn weiþ meel, und becht darnach bτodt darauþ, das macht leichtlich verstopffung. Darumb, wie man sagt, so ist diþ koτn in der Türckey inn keinem gebτauch zů dem bτodt, es sey dann thewre voτhanden, unnd man andere frucht nit haben môg. Der safft auþ den blettern sol ettwas kalt seind, darumb jhn vil zů dem rotlauff bτauchen. [815, 816]

Van Turks koren. Kapittel 320. (Zea mays)

Namen.

Dat tegenwoordig gewas is ook net uit Turkije, Azië en Griekenland tot ons gebracht geworden, daarom het Turks graan genoemd wordt. Is in Latijn noch niet anders geheten dan Turcicum frumentum.

Geslacht.

Van het Turkse koren zijn vier geslachten. Een met bruine, de andere met roodachtige, de derde met gele, de vierde met witte korrels. Ze hebben ook een onderscheid in de aren welke, hoewel ze alle zonder spits zijn, bloeien ze doch met veel kleuren naar de korrel zo ze brengen geverfd is, een bruine, de andere rood en zo verder door. Zijn verder elkaar gelijk, daarom we ze alle onder een tekening en figuur begrepen hebben.

Vorm.

Dat Turkse koren brengt zeer hoge halmen of stengels welke rond, dik en tegen de wortel bruin zijn, met vele knoppen of wervels. Die bladeren zijn lang, de scherpe riet of rietbladeren gelijk. Op de stengels gewint het aren die zijn zonder spits en gans leeg, dan ze daarin geen zaden brengen, doe bloeien zoals de rogge, dan rood, wit of geel waarnaar ze korrels brengen. De korrels echter zijn driekantig en liggen in grote ronde boven uit bossige grasscheden welke naast de zijde der helm uit de wervels groeien gesloten. En zijn ook deze korrels hard tezamen gedrongen en heeft ongeveer een schede acht hulzen, de andere tien, zelden daarover. Dat bossige haar zo boven uit de grasscheden groeit heeft even die verf welke de korrel heeft zo daarin gesloten is. De wortel is uit vele kleinen haartjes tezamen gezet.

Hun groeiplaats.

Deze korrels zijn eerst, zoals hiervoor gemeld is, uit Turkije in ons land gebracht geworden. Slaan zeer goed aan waarom ze nu vast algemeen zijn en in vele hoven geteeld worden.

Tijd.

Dat Turkse koren moet in voorjaar, voornamelijk in april, gezaaid worden. Wordt echter eerst tegen de herfst in onze landen rijp.

De natuur en samengesteldheid.

Dat Turkse koren heeft zonder twijfel een en dezelfde natuur en samengesteldheid met de tarwe zoals we zulke oorzaken hebben in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Kracht en werking.

Zoals dat Turkse koren een en dezelfde natuur heeft met de tarwe alzo heeft het ook een en dezelfde werking. Men maakt echter uit deze korrel overmatig schoon wit meel en bakt daarna brood daaruit, dat maakt licht verstopping. Daarom, zoals men zegt zo is dit koren in Turkije in geen gebruik tot het brood, er is dan duurte te voorzien en men andere vrucht niet hebben mag. Dat sap uit de bladeren zal wat koud zijn, daarom het veel tot de rode huiduitslag gebruiken. [815, 816]

Von welschem Quendel. Cap. CCCXXI.

(A) Namen.

Welscher oder Rômischer Quendel würdt nit unbillich also genent, dann er ist mit gestalt der blettlin, und dem geruch, unserm Teütschen Quendel gantz gleich. Mag aber auch Thym geheyssen werden, dann er in Gτiechischer und Lateinischer spτaach Thymus genent würt. Warumb er aber von jhnen also sey geheyssen woτden, haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt.

Gestalt.

Der Thym ist ein steudlin mit vilen âstlin, welche mit seer kleinen blettlin bekleydet seind, den Quendel blettlin gleich, aber kleiner unnd schwartzgrûner. Am gipffel der zincklin oder âstlin gewindt er schône kleine leibfarbe blûmlin, wie der Saturon. Die wurtzel ist zasecht, und hat vil grûner schoþ, darmit sie sich erfrischet. Das gantz gewechþ hat einen starcken geruch, wie der Quendel, aber lieblicher.

(B) Statt seiner wachsung.

Der welsch Quendel ist nit lang in unsern landen gewesen, sonder wie andere frembde gewechþ, von vleissigen gartnern erstmals auff kommen unnd gepflantzt woτden. Wechþt gern an magern und steinigen oτten, so vil sonnen haben.

Zeit.

Der Thym blüet spat, wie sôlchs auch Theophτastus anzeygt, nemlich umb Joannis des Teuffers tag, oder umb die zeit der Sonnenwende, und seind seine blůmen allzeit voller Jmmen.

Die natur und complexion.

Der welsch Quendel ist warm und trucken im dτitten grad.

Krafft und würckung.

(C) Der Thym mit hônig gesotten und getruncken ist bequem unnd nützlich denen so keichen und einen schweren athemb haben. Er treibt auþ die würm, das bürdlin, bτingt den frawen jre zeit, unnd zerteylt das gerunnen blůt. Mit saltz und essig getruncken, treibt er auþ durch den stůlgang die zâhen feüchtigkeyt, Pituita geheyssen. Auþ dem gedôτrten und gepulverten Thym ein latwerg mit hônig gemacht, und gebτaucht, macht auþwerffen. Der Thym mit essig zerstossen unnd übergelegt, verzeret die geschwulst so von kalten flüssen kommen. Er vertreibt die wartzen darüber gelegt. Mit wein und gersten maltz vermengt unnd übergelegt, ist er hilfflich dem hüfftwee. Alle die so blôde augen haben, sollen den Thym stâts inn der speiþ bτauchen, dann er jhnen treffenlich nütz ist. Der Thym ist auch seer nützlich denen so die fallenden sucht haben. Und wann dieselbigen gefallen seind, sol mans daran riechen lassen, so kommen sie wider zů jnh (D) selbs. Er vertreibt auch gewaltiglich die blâst und wind im bauch, mit hônig und essig vermischt und übergelegt. Deþgleichen thůt er auch wann die gemecht auffgeblasen unnd geschwollen seind darüber geschlagen. Gleiche würckung hat er so man jhn dôτrt, unnd von dem pulver ein quintlin schwer nûchter mit Meth jnnimpt. Thym gestossen zů pulver und mit saltz vermischt, zů der speiþ genützt, macht lust zů essen. [817, 818]

Van buitenlandse tijm. Kapittel 321.

(Thymus vulgaris)

Namen.

Waalse of Roomse Quendel wordt niet onbillijk alzo genoemd, dan het is met gestalte der blaadjes en de reuk onze Duitse tijm gans gelijk. Mag echter ook tijm geheten worden, dan het in Griekse en Latijnse spraak Thymus genoemd wordt. Waarom het echter van hen alzo is geheten geworden hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

De tijm is een heestertjes met vele takjes welke met zeer kleine blaadjes bekleed zijn, de tijmblaadjes gelijk, echter kleiner en zwartgroener. Aan top der twijgjes of takjes gewint het schone kleine lijfkleurige bloempjes zoals Satureja. De wortel is vezelig en heeft veel groene scheuten waarmee ze zich verfrist. Dat ganse gewas heeft een sterke reuk zoals de Quendel, echter liefelijker.

Zijn groeiplaats.

De Waalse Quendel is niet lang in onze landen geweest maar zoals andere vreemde gewassen van vlijtige tuinders de eerste maal opgekomen en geplant geworden. Groeit graag aan magere en stenige oorden zo veel zon hebben.

Tijd.

De tijm bloeit laat zoals zulks ook Theophrastus aantoont, namelijk om Johannis de Dopers dag of om de tijd der zonnewende en zijn zijn bloemen altijd vol bijen.

De natuur en samengesteldheid.

De Waalse Quendel is warm en droog in derde graad.

Kracht en werking.

De tijm met honing gekookt en gedronken is bekwaam en nuttig diegenen zo kuchen en een zware adem hebben. Het drijft uit de wormen, de nageboorte, brengt de vrouwen hun tijd en verdeelt dat gestolde bloed. Met zout en azijn gedronken drijft het uit door de stoelgang de taaie vochtigheid, Pituita geheten. Uit de gedorde en gepoederde tijm een likkepot met honing gemaakt en gebruikt maakt uitwerpen. De tijm met azijn gestoten en opgelegd verteert de zwellingen zo van koude vloeden komen. Het verdrijft de wratten, daarover gelegd. Met wijn en gerst mout vermengt en opgelegd is het behulpzaam de voetenpijn. Alle die zo zwakke ogen hebben zullen de tijm steeds in de spijs gebruiken, dan het hen voortreffelijk nuttig is. De tijm is ook zeer nuttig diegenen zo de vallende ziekte hebben. En wanneer diezelfde gevallen zijn zal men ze daaraan ruiken laten dan komen ze weet tot zichzelf. Het verdrijft ook geweldig de opblazingen en winden in buik, met honing en azijn vermengt en opgelegd. Desgelijks doet het ook wanneer dat geslacht opgeblazen en gezwollen is, daarover geslagen. Gelijke werking heeft het zo man het droogt en van dat poeder een drachme zwaar nuchter met mede inneemt. Tijm gestoten tot poeder en met zout vermengt en tot de spijs genuttigd maakt lust te eten. [817, 818]

Von grosz Bathengel. Cap. CCCXXII.

(A) Namen.

Groþ Bathengel würt in Gτiechischer unnd Lateinischer spτaach Teucrium genent. Uτsachen sôlches namens findt man nach der leng in unserm Lateinischen kreüterbůch angezogen. Jst auch ein frembd gewechþ, derhalben den Apotecken noch unbekant. Gτoþ Bathengel aber würts es wol und recht geheyssen, dann es dem Bathengel gantz und gar gleich ist, doch vil grôsser und hôher.

Gestalt.

Gτoþ Bathengel ist ein gewechþ einer růten gleich, mit bτaunen stengeln, und runden krausen blettern, den Bathengel blettlin gantz ânlich, zů ringþumbher wie ein sâg zerkerfft. Seine blûmlin sind klein bτaun, wie am Bathengel kraut. Die wurtzel ist auþ vilen kleinen dünnen weissen fâþlin zůsamen gesetzt.

(B) Statt seiner wachsung.

Gτoþ Bathengel ist nit lang in unsern landen, so vil unnd mir bewüþt, gewesen, dann es ein frembd gewechþ ist, můþ in gârten durch den samen auffgebτacht und gepflantzt werden.

Zeit.

Gτoþ Bathengel blüet im Bτachmonat und Hewmonat, wie das Bathengel, bτingt nachmals seinen samen.

Die natur und complexion.

Diþ gewechþ ist warm im andern, und im dτitten grad trucken.

(C) Krafft und würckung.

Gτoþ Bathengel gedôτrt gesotten und getruncken, macht das miltz krefftiglich kleiner. Mit essig und Feygen vermischt über das miltz gelegt, bekompt es wol den miltzsüchtigen. Mit essig aber allein vermengt und übergeschlagen, ist es nützlich denen so von gifftigen thiern gebissen seind.

Van Teucrium chamaedrys. Kapittel 322. (Teucrium scorodonia)

Namen.

Teucrium chamaedrys wordt in Griekse en Latijnse spraak Teucrium genoemd. Oorzaken zulke naam vindt men in het lang in ons Latijnse kruidenboek aangetoond. Is ook een vreemd gewas, derhalve de apothekers noch onbekend. Groþ Bathengel echter wordt het goed en recht geheten dan het de Bathengel gans en geheel gelijk is, doch veel groter en hoger.

Gestalte.

Teucrium scorodonia is een gewas een roede gelijk, met bruine stengels en ronde gekroesde bladeren, de Bathengel blaadjes gans gelijk, rondgsom zoals een zaag gekerfd. Zijn bloempjes zijn klein en bruin zoals aan Bathengel kruid. De wortel is uit vele kleine dunne witte vezeltjes tezamen gezet.

Zijn groeiplaats.

Teucrium scorodonia is niet lang in onze landen, zo veel en me bewust, geweest dan het een vreemd gewas is, moet in hof door de zaden opgebracht en geplant worden.

Tijd.

Teucrium scorodonia bloeit in juni en juli zoals de Bathengel, brengt later zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas is warm in andere en in derde graad droog.

Kracht en werking.

Teucrium scorodonia gedord gekookt en gedronken maakt de milt krachtig kleiner. Met azijn en vijgen vermengt over de milt gelegd bekomt het goed de miltzieken. Met azijn echter alleen vermengt en omgeslagen is het nuttig diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn.

Von S. Johanskraut. Cap. CCCXXIII.

(A) Namen.

Sant Johanskraut würt von den Gτiechen und Rômern Hypericum genent. Und diser nam ist biþ auff den heütigen tag in den Apotecken bliben. Vonn den gemeinen kreütlern würdt diþ gewechþ zů Latein Perfoτata und Fuga dæmonum geheyssen, darumb das seine blettlin so sie gegen der sonnen werden gehalten, sehen als werens mit nadeln vilfeltig durchstochen, und das es alle gespenst vertreiben soll.

Gestalt.

S. Johanskraut hat ein bτaunroten vierecketen stengel, mit vilen âstlin geziert. Seine blettlin seind den Rauten blettern nit ungleich, klein unnd schmal, alle anzůsehen als weren sie mit einer nadel, wie oben angezeygt, durchstochen. Die blůmen so auff dem gipffel steen, seind geel, unnd hatt ein yede blům fünff blettlin. Wann mans mit den fingern zerτeibt, so geben sie einen bτaunroten blůtigen safft vonn sich. Nach abfallung der blůmen kommen hernach schâflin, die sind gegen dem styl rund, oben auþ zůgespitzt, einem gersten koτn gleichfôτmig, darinn findt man schwartzen samen, der schmecht wie hartz. Die wurtzel ist holtzecht, lang und geel. [819, 820]

(B) Statt seiner wachsung.

S. Johanskraut würt allenthalben in den hecken, und an den rheynen der âcker gefunden.

Zeit.

Diþ gewechþ blüet am meysten in Hewmonat unnd Augstmonat, bτingt volgends seinen samen in den schâflin.

Die natur und complexion.

S. Johanskraut ist warmer und truckner natur, und einer subtilen substantz.

Krafft und würckung.

(C) S. Johanskraut mit blůmen und samen gesotten und getruncken, treibt den harn, und bτingt den frawen jr zeit. Jn wein gesotten und getruncken, vertreibt es das dτittâglich und viertâglich feber. Sein sam gesotten und viertzig tag an einander getruncken, heylet das hüfftwee. Die bletter mit dem samen zerstossen und übergelegt, heylen den bτandt. Die bletter gedôτrt, und zů pulver gestossen, in die faulen schâden und geschwâr gestrewet, heylen dieselbigen. Der samen gesotten unnd getruncken, stellt den bauchfluþ, unnd ist treffenlich gůt zů dem blasen stein.

Van St. Johans kruid. Kapittel 323. (Hypericum perforatum)

Namen.

Sint Johanskruid wordt van de Grieken en Romeinen Hypericum genoemd. En deze naam is tot op de huidige dag in de apotheken gebleven. Van de gewone kruidenkenners wordt dit gewas in Latijn Perforata en Fuga daemonum geheten, daarom dat zijn blaadjes zo ze tegen de zon worden gehouden zien als waren ze met naalden veelvuldige doorstoken en dat het alle gespenst verdrijven zal.

Gestalte.

St. Johanskruid heeft een bruinrode vierkantige stengel met vele takjes gesierd. Zijn blaadjes zijn de ruit bladeren niet ongelijk, klein en smal, alle aan te zien als waren ze met een naald, zoals boven aangetoond, doorstoken. De bloemen zo op de top staan zijn geel en heeft elke bloem vijf blaadjes. Wanneer men het met de vingers wrijft dan geven ze een bruinrood bloedig sap van zich. Na afvallen der bloemen komen erna scheepjes, die zijn tegen de steel rond, bovenop toegespitst, een gerstekorrel gelijkvormig, daarin vindt men zwarte zaden dat ruikt zoals hars. De wortel is houtachtig, lang en geel. [819, 820]

Zijn groeiplaats.

St. Johanskruid wordt overal in de hagen en aan de kanten der akkers gevonden.

Tijd.

Dit gewas bloeit het meeste in juli en augustus, brengt vervolgens zijn zaden in de scheepjes.

De natuur en samengesteldheid.

St. Johanskruid is warme en droge natuur en een subtiele substantie.

Kracht en werking.

St. Johanskruid met bloemen en zaden gekookt en gedronken drijft de plas en brengt de vrouwen hun tijd. In wijn gekookt en gedronken verdrijft het de driedaagse en vierdaagse malariakoorts. Zijn zaad gekookt en veertig dagen aan elkaar gedronken heelt de voetenpijn. De bladeren met de zaden gestoten en opgelegd helen de brand. De bladeren gedord en tot poeder gestoten, in de vuile schaden en zweren gestrooid helen diezelfde. De zaden gekookt en gedronken stelpen de buikvloed en is voortreffelijk goed tot de blaassteen.

Von Bilsenkraut. Cap. CCCXXIIII.

(A) Namen.

Bilsenkraut nennen ettlich Sawbonen und Schlaafkraut. Jn Gτiechischer und Lateinischer spτaach würdt es Hyoscyamus unnd Apollinaris geheyssen. Die Araber nennen diþ gewechþ Altercum. Jn den Apotecken heyþt mans Jusquiamum. Uτsachen seiner namen haben wir in unnserm Lateinischen kreüterbůch angezogen.

Geschlecht.

Wiewol bey den alten dτey geschlecht des Bilsen erzelt werden, wie wir dann sôlchs klârlich im Latein haben angezeygt, yedoch so ist uns noch zů diser zeit nit mehτ dann eins bekant, welchs contrafeytung wir hie dargethon haben. Wôllen derhalben auff diþ mal nur dasselbig allein beschτeiben, unnd die andern faren lassen.

(B) Gestalt.

Bilsen ist ein staud die hat seer dicke stengel. Seine bletter seind erstlich vast bτeyt, lind, weych und wollecht, zerschnitten und zerspallten beynach wie Eychen laub, schwartz âschenfarb grûn. Dise werden am stengel oben auþhin schmeler, kleiner unnd spitziger, zerkerfft mit fünff oder siben spitzen, anzůsehen wie ein hendlin. Seine blůmen seind bleych totterfarb schellen, die do erstmals auþ Bynen heüþlin kriechen, haben inwendig vier oder fünff purpurfarber kôpfflin, welche wann sie abfallen zů hâfelin werden, mit kleine decklin verdeckt, die wachsem am stengel nach einer oτdnung bib oþen auþ. Der samen so darinn zeitig würt, ist den Magsamen gleich, doch grawe unnd erdenfarber. Die wurtzel ist geel, schlecht, fingers dick, mit vilen zaseln.

Statt seiner wachsung.

Das Bilsenkraut wechþt allenthalben bey den gestaden der wasser, an den wegen, und alten hoffstetten. [821, 822]

(C) Zeit.

Bilsenkraut blüet den gantzen summer, fürnemlich aber in Hewmonat.

Die natur und complexion.

Bilsen kraut und samen seind kalter natur, und dem menschen schâdlich, ja tôdtlich, darumb sie nit sollen in den leib genommen werden.

Krafft und würckung.

Das Bilsenkraut grûn zerstossen allein, oder mit gersten maltz vermischt und übergelegt, stillen allerley schmertzen. Der safft vonn dem kraut auþgetruckt, tûchlin darinn naþ gemacht, und über die hitzige, trieffende unnd schmertzliche augen gelegt, lescht die hitz, stillt den fluþ, und den schmertzen derselbigen. Der safft oder das ôl von den samen inn die ohτen gethon, legt unnd stillt die stich darinn, unnd den schmertzen. Doch sollen dise mit grosser soτg gebτaucht werden. Die bletter also grûn übergeschlagen, trucken nider, unnd treiben hindersich allerley geschwulst. Mit gersten maltz vermengt, zerstossen und übergeschlagen, stillen und vertreiben die die weetagen der glider, das Podagra so von hitz (D) kompt. Ein sůþ wasser vonn Bilsen gemacht, bτingt den schlaaf. Deþgleichen thůt das ôl vom samen gemacht mit essig vermischt, unnd über die stirn unnd schlâf gestrichen. Die bletter zerstossen und übergelegt, stellen das blůten, und das überig fliessen der frawen. Die wurtzel von Bilsen in essig gesotten unnd im mund ein zeit lang gehalten, stillt den grossen unnd unleidlichen schmertzen der zân. Jn summa, die grûne Bilsen bletter, der samen, und safft, dieweil sie nit allein den menschen, sonder auch das viech doll und unsinnig machen, sollen nit innerlich, sonder allein eüsserlich die schmertzen zů stillen, und den schlaaf zů machen, gebτaucht werden, und alþdan auch mit gůter bescheydenheyt. Das hab ich gemeldet von der landstreicher wegen, die zů zeiten ungeschickt mit den Bilsen umbgeen. Aber wann ein Oberkeyt, der es zůsteet, ein jnsehen hette, unnd disen lotterþbůben nit gestattet allso die leüt jemerlich zů betriegen, bedürfft man sôlcher warnung nit.

Van bilzekruid. Kapittel 324. (Hyoscyamus niger)

Namen.

Bilzekruid noemen ettelijke zeugbonen en slaapkruid. In Griekse en Latijnse spraak wordt het Hyoscyamus en Apollinaris geheten. De Arabieren noemen dit gewas Altercum. In de apotheken heet men het Jusquiamum. Oorzaken zijn namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Hoewel bij de ouden drie geslachten der bilzen verhaald worden, zoals we dan zulks duidelijk in Latijn hebben aangetoond, toch zo is ons noch in deze tijd niet meer dan een bekend welke afbeelding we hier gedaan hebben. Willen derhalve op deze keer alleen datzelfde alleen beschrijven en de andere varen laten.

Vorm.

Bilzen is een heester die heeft zeer dikke stengels. Zijn bladeren zijn eerst vast breed, zacht, week en wolachtig, ingesneden en gespleten bijna zoals eikenloof, zwart askleurig groen. Deze worden aan stengel boven heen smaller, kleiner en spitser, gekerfd met vijf of zeven spitsen, aan te zien zoals een handje. Zijn bloemen zijn bleke dooierkleurige schellen die daar eerste keer uit bijenhuisjes kruipen, hebben inwendig vier of vijf purperkleurige kopjes welke wanneer ze afvallen tot potjes worden met kleine dekseltjes bedekt, die groeien aan de stengel naar een ordening tot bovenuit. De zaden zo daarin rijp worden zijn de papaver gelijk, doch grauwer en aardkleuriger. De wortel is geel, recht, vingers dik, met vele vezels.

Zijn groeiplaats.

Dat bilzekruid groeit overal bij de kanten der wateren, aan de wegen en oude hofplaatsen. [821, 822]

Tijd.

Bilzekruid bloeit de ganse zomer, voornamelijk echter in juli.

De natuur en samengesteldheid.

Bilzekruid en zaden zijn koude natuur en de mensen schadelijk, ja dodelijk, daarom ze niet zullen in het lijf genomen worden.

Kracht en werking.

Dat bilzekruid groen gestoten alleen of met gerst mout vermengt en opgelegd stillen allerlei smarten. Dat sap van het kruid uitgedrukt, doekjes daarin nat gemaakt en over de hete, druipende en smartelijke ogen gelegd lest de hitte, stilt de vloed en de smarten van diezelfde. Dat sap of de olie van de zaden in de oren gedaan legt en stilt de steken daarin en de smarten. Doch zullen deze met grote zorg gebruikt worden. De bladeren alzo groen omgeslagen drogen neer en drijven terug allerlei zwellingen. Met gerst mout vermengt, gestoten en omgeslagen stillen en verdrijven die de pijnen der leden, dat podagra zo van hitte komt. Een zoet water van bilzen gemaakt brengt de slaap. Desgelijks doet de olie van zaden gemaakt met azijn vermengt en over dat voorhoofd en slaap gestreken. De bladeren gestoten en opgelegd stelpen dat bloeden en dat overige vloeien der vrouwen. De wortel van bilzen in azijn gekookt en in mond een tijd lang gehouden stilt de grote en onlijdelijke smarten der tanden. In summa, de groene bilzen bladeren, de zaden en sap omdat ze niet alleen de mensen maar ook dat vee dol en onzinnig maken zullen niet innerlijk, maar alleen uiterlijk de smarten te stillen en de slaap te maken gebruikt worden en alsdan ook met goede bescheidenheid. Dat heb ik gemeld vanwege de landlopers die soms ongeschikt met de bilzen omgaan. Echter wanneer een overheid die het toestaat een inzien heeft en deze loterijknapen niet toestaat alzo de lieden jammerlijk te bedriegen behoeft men zulke waarschuwing niet.

Von Mertzenblůmen. Cap. CCCXXV.

(A) Namen.

Dise gewechþ so wir hie Mertzenblůmen nennen seind nichts anderst, dann geschlecht der blůmen die von den Gτiechen und Lateinischen Hyacinthi genent werden, wie dann sôlchs die beschτeibung derselben klârlich auþweiþt. Sie werden aber Mertzenblůmen derhalben geheyssen, das die mehτteyl derselbigen im Mertzen, mit den blawen Violen, herfür kommen, wie wir nachmals weiter wôllen anzeygen.

Geschlecht.

Der Mertzenblůmen, nach anzeygung Columellæ, seind fürnemlich zweyerley art, blaw und schneeweiþ. Die blawen nent er Cæruleos, und seind derselbigen uns vier geschlecht bekant. Die erst ist ettwas grôsser an der wurtzel unnd blettern weder die andern, darumb haben wir dieselben zů einem underscheyd groþ blaw Mertzenblům mennlin geheyssen. Die ander ist der voτigen gantz ânlich, aber ettwas mit wurtzel, blettern unnd blůmen kleiner. Sôlche haben [823, 824, 825, 826, 827, 828] (B) wir groþ blaw Mertzenblům weible genent. Die dτitt Mertzenblům hat gemeinlich nur zwey bletter, und jre blůmen seind gestirnt, den blawen Violen nit seer ungleich, dise würdt von uns klein blaw Mertzenblům mennle geheyssen. Die vierdt hat gemeinlich dτey bletter, und jhτ blůmen seind vil bleycher weder der voτigen, würdt klein blaw Mertzenblům weible genent. Die fünfft ist der vierdten mit allen dingen gleich, auþgenommen die blůmen seind schneeweiþ. Darumb der Columella diþ geschlecht recht unnd wol Niveum Hyacinthum geheyssen hat.

Gestalt.

Die Mertzenblůmen haben gemeinlich zwey oder dτey bletter, die sind schmal unnd lang, fast dem Knoblauch kraut, oder des Feldzwibels blettern gleich. Zwüschen denselbigen blettern kommen die kleine dünne glatte bintzen stengelin (C) herfür, die seind mit blawen blůmlin besetzt, welche an den ersten zwey geschlechten gantz klein und rund sind, gestalt wie ein laþkopff, und ist oben darauff ein klein schôn weiþ sternlin. An den andern zweyen geschlechten seind die blůmen gestirnt, an dem letztsten schneeweiþ, wie voτmals auch gemellt ist. So die blûmlin abfallen, werden an den ersten zweyen geschlechten dτeycketen kôpfflin darauþ, und ist in eim yeden fach ein runds schwartzgrawes sâmlin beschlossen. An den letzsten dτeyen werden runde knôpff auþ den blůmen, in der grôsse als ein Erbþ, unnd zů zeiten grôsser, mit goldtgeelen samen, als Hirþ, gefüllt. Die wurtzel ist ein runder zwibel, eine grôsser dann die ander, wie sôlchs das gemâl klârlich auþweiþt. So vil den gegenwürff von den zweyen bůchstaben AI betrifft, achten wir on von nôten hie darauff zů antwoτten, dieweil sôlchs der gemein man nit wol versteen mag. Wer aber ye sôlche verantwoτtung gern wissen wolt, der findt sie im Lateinischen kreüterbůch nach der leng angezogen.

(D) Statt irer wachsung.

Die Mertzenblůmen wachsen gern in dicken wâlden und gebirgen. Die ersten zwey geschlecht seind nit so gemein als die andern zwey. Das fünfft, nemlich das weiþ, wechþt zů aller nechst bey Nurtingen in einem wâldlin, das man das Steinbergen hôltzlin nent.

Zeit.

Die Mertzenblůmen kommen alle im frûling herfür, und bτingen alþdan jhτe schône blûmlin. Doch die ersten zwey kommen ettwas langsamer weder die letzsten, welche im end des Hoτnungs und des Mertzen gemeinlich herfür kommen. Jm Meyen verschwinden sie widerumb, wie andere gewechþ mehτ.

Die natur und complexion.

Die wurtzel diser Mertzenblůmen ist kalt im andern grad, unnd trucken im ersten. Aber der sam ist im dτitten grad trucken, unnd in der werme unnd kellt mittelmâssig.

(E) Krafft und würckung.

Die wurtzel mit wein zerstossen unnd übergestrichen, verhindert das den knaben kein har umb die scham wechþt. Die wurtzel mit wein getruncken, stelt den bauchfluþ, treibt den harn, und bekompt wol denen so von gifftigen thiern gebissen seind. Der samen stellt mehτ, darumb er zů dem bauchfluþ krefftiger ist weder die wurtzel. Der samen mit wein getruncken, heylt die geelsucht. Die anderen thůnd Staubwurtz darzů. [829, 830]

Van maartse bloemen. Kapittel 325.

Namen.

Dit gewas zo we hier maartse bloemen noemen zijn niets anders dan een geslacht der bloemen die van de Grieken en Latijnen Hyacinthi genoemd worden zoals dan zulks de beschrijving van die duidelijk uitwijst. Ze worden echter maartse bloemen derhalve geheten dat het meeste deel van diezelfde in maart met de blauwe violen voortkomen zoals we later verder willen aantonen.

Geslacht.

Van de maartse bloemen, naar aantonen van Columella, zijn voornamelijk twee vormen, blauw en sneeuwwit. De blauwe noemt hij Caeruleos en zijn van diezelfde ons vier geslachten bekend. De eerste is wat groter aan de wortels en bladeren dan de andere, daarom hebben we diezelfde tot een onderscheid grote blauwe maartse bloem mannetje geheten. (Muscari comosum) De andere is de vorige gans gelijk, echter wat met wortel, bladeren en bloemen kleiner. Zulke hebben [823, 824, 825, 826, 827, 828] we grote blauwe maartse bloem wijfje genoemd. (Muscari botryoides) De derde maartse bloem heeft gewoonlijk maar twee bladeren en hun bloemen zijn gesterd, de blauwe violen niet zeer ongelijk, deze wordt van ons klein blauwe maartse bloem mannetje geheten. (Scilla bifolia) De vierde heeft gewoonlijk drie bladeren en zijn bloemen zijn veel bleker dan de vorige, wordt kleine blauwe maartse bloem wijfje genoemd. (Scilla bifolia vorm) De vijfde is de vierde met alle dingen gelijk, uitgezonderd de bloemen zijn sneeuwwit. Daarom dat Columella dit geslacht recht en goed Niveum Hyacinthum geheten heeft. (witte vorm)

Gestalte.

De maartse bloemen hebben gewoonlijk twee of drie bladeren, die zijn smal en lang, vast het knoflookkruid of de veldui bladeren gelijk. Tussen diezelfde bladeren komen de kleine dunne gladde biezen stengeltjes voort, die zijn met blauwe bloempjes bezet welke aan de eerste twee geslachten gans klein en rond zijn, gesteld zoals een laþkopff en is boven daarop een klein schoon wit sterretje. Aan de andere twee geslachten zijn die bloemen gesterd, aan de laatste sneeuwwit zoals hiervoor ook gemeld is. Zo die bloempjes afvallen worden aan de eerste twee geslachten driekantige kopjes daaruit en is in elk vak een rond zwartgrauw zaadje gesloten. Aan de laatste drie worden ronde knoppen uit de bloemen in der grootte als een erwt en soms groter met goudgele zaden zoals hirs gevuld. De wortel is een ronde ui, de een groter dan de andere zoals zulks de tekening duidelijk uitwijst. Zoveel de weergave van de twee letters AI betreft achten we onnodig hier daarop te antwoorden omdat zulks de gewone man niet goed verstaan mag. Wie echter elke zulke verantwoording graag weten wil die vindt ze in Latijnse kruidenboek in het lang aangetoond.

Hun groeiplaats.

De maartse bloemen groeien graag in dikke wouden en bergen. De eerste twee geslachten zijn niet zo algemeen zoals de andere twee. De vijfde, namelijk de witte, groeit het aller dichtste bij Nurtingen in een woudje dat men dat Steinbergen houtje noemt.

Tijd.

De maartse bloemen komen alle in voorjaar voort en brengen alsdan hun schone bloempjes. Doch de eerste twee komen wat langzamer dan de laatste welke in eind van februari en maart gewoonlijk voortkomen. In mei verdwijnen ze wederom zoals andere gewassen meer.

De natuur en samengesteldheid.

De wortel van deze maartse bloemen zijn koud in andere graad en droog in eerste. Echter dat zaad is in derde graad droog en in de warmte en koude middelmatig.

Kracht en werking.

De wortel met wijn gestoten en overgestreken verhindert dat de knapen geen haar om de schaam groeit. De wortel met wijn gedronken stelpt de buikvloed, drijft de plas en bekomt goed diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn. Dat zaad stelpt meer, daarom het tot de buikvloed krachtiger is dan de wortel. De zaden met wijn gedronken heelt de geelzucht. De anderen doen staafkruid daartoe. [829, 830]

Von Ispen. Cap. CCCXXVI.

(A) Namen.

Jspen oder Hyssop würt von ettlichen Closter Hyssop geheyssen. Die Gτiechen und Rômer nennen sôlch gewechþ Hyssopum. Sein rechter nam ist in den Apotecken bliben biþ auff den heütigen tag.

Geschlecht.

Des Hyssops seind zweyerley geschlecht, zam und wild. Den zamen, dieweil er in den gârten gezilt würdt, nent man garten Jspen. Den wilden, darumb das er auff den bergen wechþt, heyþt man berg Jspen.

Gestalt.

Garten Hyssop ist ein kraut auff holtz geartet, auþ einer harten wurtzel ein stamm, ettwan zween, dτey, nachdem der stock allt würdt. Gewindt vil zweig oder růten, die von unden an biþ oben auþ mit schônen grûnen blettlin bekleydt seind, welche sich das Saturons blettlin der gestalt nach vergleichen. Bτingt seine blůmen auff bτaunblaw geferbt, und ist ein blům an der andern biþ oben (B) auþ, einer âher gleich. So die blůmen auþfallen, kompt ein kleines sâmlin hernach inn heüþlin verschlossen. Die wurtzel ist lang und holtzecht.

Der wild Hyssop ist uns noch nit zůsehen woτden, darumb wir seine gestalt nit beschτeiben künden.

Statt irer wachsung.

Der zam Hyssop würt allenthalben in gârten gepflantzt. Der wild wechst, wie voτmals auch ist angezeygt, auff den bergen.

Zeit.

Der garten Hyssop blüet fürnemlich gegen dem Hewmonat, zů welcher zeit man jhn auch samlen soll von wegen der blůmen.

Die natur und complexion.

Der Hyssop ist warm und trucken im dτitten grad, unnd ist einer subtilen substantz.

(C) Krafft und würckung.

Ispen mit Feygen, Rauten und hônig in wasser gesotten und getruncken, hilfft denen so keichen und schwerlich athmen, dem langwirigen hůsten, und schnudern. Hyssop mit hônig vermischt und wie ein latwerg jngenommen tôdt die würm. Jspen mit Oxymelite in der Apotecken geheyssen, ingenommen unnd getruncken, treibt den zâhen schleim auþ durch den stůlgang. Mit grûnen Feygen gessen, lindert er den stůlgang. Er macht ein gůte farb. Jn wasser gesotten und übergeschlagen, verzert er das undergerunnen blůt. Mit Feygen gesotten unnd mit der bτüe gegurgelt, ist gůt zů den halþgeschwulsten. Mit essig gesotten, unnd die bτüe im mund gehalten, lindert er den schmertzen der zân. Mit welschem Kümmel, hônig und saltz zerstossen unnd übergelegt, ist er treffenlich gůt zů den naterbissen. Hyssop in ôl gekocht unnd angestrichen, vertreibt die leüþ. Das wasser darinn Hyssop gesotten ist, heylet alle rauden, grind unnd flechten, darmit gewâschen. [831, 832]

Van hysop. Kapittel 326.

Namen.

Hysop of hyssop wordt van ettelijke klooster hysop geheten. De Grieken en Romeinen noemen zulk gewas Hyssopum. Zijn echte naam is in de apotheken gebleven tot op de huidige dag.

Geslacht.

Van de hysop zijn twee geslachten, tam en wild. De tamme, omdat het in de hof geteeld wordt, noemt men hof hysop. (Hyssopus officinalis) De wilde, daarom dat het op de bergen groeit, noemt men berg hysop. (Hyssopus montanum)

Gestalte.

Hof hysop is een kruid op hout geaard, uit een harde wortel een stam, ongeveer twee of drie nadat de stokoud wordt. Gewint veel twijgen of roeden die van onder aan tot bovenuit met schone groene blaadjes bekleed zijn welke zich dat Saturons blaadje naar de gestalte vergelijken. Brengt zijn bloemen op bruinblauw geverfd en is de ene bloem na de andere tot boven uit een aar gelijk. Zo die bloemen uitvallen komt een klein zaadje erna in huisjes gesloten. De wortel is lang en houtachtig.

De wilde hysop is ons noch niet te zien geworden, daarom we zijn gestalte niet beschrijven kunnen.

Hun groeiplaats.

De tamme hysop wordt overal in hof geplant. De wilde groeit, zoals hiervoor ook is aangetoond, op de bergen.

Tijd.

De hof hysop bloeit voornamelijk tegen juli in welke tijd men het ook verzamelen zal vanwege de bloemen.

De natuur en samengesteldheid.

De hysop is warm en droog in derde graad en is een subtiele substantie.

Kracht en werking.

Hysop met vijgen, ruit en honing in water gekookt en gedronken helpt diegenen zo kuchen en zwaar ademen, de langdurige hoest en snuffen. Hysop met honing vermengt en als een likkepot ingenomen doodt de wormen. Hysop met oxymel in de apotheken geheten ingenomen en gedronken drijft de taaie slijm uit door de stoelgang. Met groene vijgen gegeten verzacht het de stoelgang. Het maakt een goede kleur. In water gekookt en omgeslagen verteert het dat onderhuids gestolde bloed. Met vijgen gekookt en met de brei gegorgeld is goed tot de halszwellingen. Met azijn gekookt en die brei in mond gehouden verzacht het de smarten der tanden. Met Waalse kummel, honing en zout gestoten en opgelegd is het voortreffelijk goed tot de adderbeten. Hysop in olie gekookt en aangestreken verdrijft de luizen. Dat water waarin hysop gekookt is heelt alle ruigtes, schurft en chronische huiduitslag, daarmee gewassen. [831, 832]

Von Wasserpfeffer. Cap. CCCXXVII.

(A) Namen.

Wasserpfeffer würt auch von ettlichen Muckenkraut geheyssen. Den ersten namen hat diþ gewechþ von seiner scherpffe überkommen, dieweil es am geschmack râþ ist, unnd wie der Pfeffer auff der zungen bτennt. Den andern namen hatt es von den mucken erlangt, die nichts anrûren so mit dem safft dises krauts bespτengt ist.

Gestalt.

Wasserpfeffer hat einen stengel mit vilen knôpffen und gleychen, der ist vest. Auþ demselbigen wachsen seine bletter, die seind den Weiden blettern gleich, an der farb grawlecht, in sonderheyt an der einen seiten gegen der erden. Die blůmen seind getrungen, einer spitzigen schmalen âher gleich, an der farb schneeweiþ. So dise abfallen bτingt er seinen bτaunen bτeyten samen, welcher auch auff der zungen hitzig ist. Die wurtzel ist seer zasecht.

(B) Statt seiner wachsung.

Wasserpfeffer, wie sein nam auþweiþt, wechþt gern an feüchten oτten, bey den weyhern, lachen und pfützen.

Zeit.

Der Wasserpfeffer blüet fürnemlich im Augstmonat, unnd bτingt darnach seinen samen.

Die natur und complexion.

Der Wasserpfeffer ist seer warm und trucken.

Krafft und würckung.

Die bletter und samen zerstossen unnd übergelegt, verzeren die geschwullst, und das undergerunnen blůt. Die bletter gedôτrt und gepulvert, môgen an statt des Pfeffers zů der speiþ gebτaucht werden. Der safft auþ den blettern getruckt ist nützlich zů den faulen wunden darmit gewâschen.

Van waterpeper. Kapittel 327. (Persicaria hydropiper)

Namen.

Waterpeper wordt ook van ettelijke muggekruid geheten. De eerste naam heeft dit gewas van zijn scherpte overkomen omdat het aan smaak vurig is en zoals de peper op de tong brandt. De andere naam heeft het van de muggen gekregen die niets aanroeren zo met het sap van dit kruid gesprengd is.

Gestalte.

Waterpeper heeft een stengel met vele knoppen en leden, die is vast. Uit dezelfde groeien zijn bladeren, die zijn de wilgenbladeren gelijk, aan de verf grauwachtig en vooral aan de ene zijde tegen de aarde. De bloemen zijn gedrongen, een spitse smalle aar gelijk, aan de verf sneeuwwit. Zo deze afvallen brengt het zijn bruine brede zaden welke ook op de tong heet zijn. De wortel is zeer vezelig.

Zijn groeiplaats.

Waterpeper, zoals zijn naam uitwijst, groeit graag aan vochtige oorden, bij de vijvers, plassen en putten.

Tijd.

De waterpeper bloeit voornamelijk in augustus en brengt daarna zijn zaden.

De natuur en samengesteldheid.

De waterpeper is zeer warm en droog.

Kracht en werking.

De bladeren en zaden gestoten en opgelegd verteren de zwellingen en dat onderhuids gestolde bloed. De bladeren gedord en gepoederd mogen aan plaats der peper in de spijs gebruikt worden. Dat sap uit de bladeren gedrukt is nuttig tot de vuile wonden, daarmee gewassen.

Von Wullkraut. Cap. CCCXXVIII.

(A) Namen.

Wullkraut, oder Kertzenkraut, Bτennkraut, Himelbτandt, Unholden kertz, unnd Künigskertz heyþt bey den Gτiechen Phlomos, zů Latein Verbascum, Candela regis, Candelaria unnd Lanaria. Jn den Apotecken Tapsus barbatus. Uτsach sôlcher namen findt man im Lateinischen kreüterbůch angezogen.

Geschlecht.

Des Wullkrauts seind vil geschlecht, fürnemlich aber sechs. Das erst so von dem Dioscoτide ist Verbascum candidum mas, das ist, weiþ Wullkraut mennle, genent, das ander so von gedachtem Dioscoτide würt Verbascum candidum fœmina, das ist, weiþ Wullkraut weible, geheyssen. Das dτitt geschlecht würt schwartz Wullkraut genent. Das vierdt ist das so Dioscoτides Verbascum sylvestre heyþt, das ist, wild Wullkraut. Das fünfft würt Verbasculum, das ist, klein Wullkraut geheyssen.und das ist zweyerley art. Eins reucht seer wol und starck, würt von meniglich Schlüsselblům, oder geel Schlüsselblům, Himelschlüssel, unnd S. Peters schlüssel genennt. Das ander reucht nit, heyþt wild Schlüsselblům, oder weiþ Himelschlüssel. Das sechst geschlecht heyþt Lychni- [833, 834, 835, 836, 837, 838, 839] (B) tis, zů Teütsch Marien rôþlin, und seind dises auch zwey geschlecht, bτaun und weiþ. Sovil geschlecht des Wullkrauts seind uns diser zeit bekant.

Gestalt.

Das erst geschlecht hat einen hohen grawen harigen stengel, von unden an biþ oben auþ mit blettern geziert, also das jmmer ein blatt an dem andern ist, doch ye kleiner und schmeler. Die bletter gegen der wurtzel seind seer bτeyt und lang, weiþ âschenfarb grûn, wollecht lind. Oberthalb der bletter erscheinen die geelen wolriechenden blůmen zů ringþumb den stengel biþ zum end, ein yede blům mit fünff blettlin underscheyden. Wann die auþfallen, werden runde harige bollen oder knôpfflin darauþ, die seind vol samens, dem Magsamen gleich, doch kleiner. Und ist der lang stengel mit seinen blůmen anzůsehen einer schônen kertzen gleich, daher es auch Kertzenkraut, wie oben angezeygt, genent würt. Die wurtzel ist lang, schlecht, holtzecht, rund, und fingers dick. Das ander geschlecht (C) ist mit stengel unnd wurtzel dem yetzgemellten gleich. Die bletter seind weiþferbig, ein wenig wollecht. Die blůmen schneeweiþ, und ist ein yede blům mit sechs blettlin underscheyden. Der samen ist auch in knôpffechten bollen verschlossen. Das dτitt, schwartz Wullkraut genennt, ist dem ersten gantz gleich, doch seind die bletter grôsser unnd schwertzer. Jtem die blůmen seind auch vil grôsser, gestalt wie die rôþlin. Das vierdt geschlecht so man wild Wullkraut nent, bτingt hohe unnd dicke stengel. Die bletter vergleichen sich den Salbey blettern. Die blůmen seind geel, kleiner dann des ersten, unnd haben inn der mitte ein bτaun oder purpurfarb sternlin. Die wurtzel ist seer dick, und vergleicht sich demnach das gantz gewechþ so darauþ kompt einem bôumlin. Das fünfft geschlecht geel Schlüsselblům geheyssen, hat ein kraut auff der erden auþgebτeytet, mit weiþferbigen geruntzelten, unnd erstlich runden blettern. Zwüschen den blettern (D) wechszt herausz ein runder glatter styl, spannen hoch, unnd âschenfarb. Am gipffel eins yedes styls hangen tottergeele blůmen, die schlieffen ausz weiszfarben holen secklin, nit anders dann ausz khleinen glôcklin oder schlüsselrhôτlin, ettwan eylff, mehτ oder minder auff einem styl. So die blůmen auszfallen werden klein Magsamen kôpfflin darausz, mit schwartzem kleinem samen auþgefüllt. Die wurtzel ist weisz unnd zasecht, wie des Wegerichs. Die weisz Schlüsselblům ist der yetzgemellten gelich, aber hatt vil bτeyttere bletter weder dieselbig. Jhτe blůmen seind gantz bleychgeel, schier weiszfarb, daher mans weisz Schlüsselblůmen geheyssen hatt. Haben keinen sondern geruch wie die geelen. Das sechst geschlecht Marien rôszlin genent, hat âschenfarb grûne, dicke, linde, und wollechte bletter, wie das erst Wullkraut, aber zârter. Der stengel hat vile gleych oder knôpff, ist harecht oder wollecht. Auff dem stengel wachsen (E) schône rôszlin, die seind an der farb bτaun oder weisz, unnd würdt ausz einer yeden blůmen wann sie vergangen ist, ein Magsamen kôpfflin, oben ausz spitzig wie ein klein Eychel, darinn ist âschenfarber samen. Die wurtzel ist auch holtzecht wie der andern Wullkreüter.

Statt irer wachsung.

Die Wullkreüter werden hin unnd wider gefunden. Die ersten dτey geschlecht wachsen gemeinlich auff den heyden, neben den strassen, in den hecken, unnd bey den zeünen. Doch ist das mit den weissen blůmen nit so gemein als die andern zwey, würdt auch nit allenthalben gefunden. Aber umb Rotenburg am Necker wechszt es in grosser menig. Das vierdt würdt auch auff den heyden gefunden, in sonderheyt so trucken und steinig seind. Die geelen Schlüs- [840] (F) selblůmen wachsen in trucknen wisen, unnd in den graþgârten. Die weissen Schlüsselblůmen findt man gemeinlich auff den bergen, und in den wâlden. Die Marienrôþlin zilt man in gârten.

Zeit.

Die Wullkreüter blüen fürnemlich im Hewmonat und Augstmonat. Sollen gegen dem Herbst gesamlet werden. Aber die Schlüsselblůmen kommen bald herfür, und verkünden und gewiþlich den gegenwertigen frûling. Mûssen zů derselbigen zeit gesamlet werden, dann sie bald widerumb verschwinden und vergeen.

Die natur und complexion.

Die Wullkreüter seind alle truckner natur, und doch nit seer warm.

Krafft und würckung.

(G) Die wurtzel von den Wullkreütern in rotem wein gesotten und getruncken, stellt den bauchfluþ. Jn wasser gesotten und getruncken, bekompt sie wol den gebτochnen, unnd denen so ettwas im leib zerτissen oder zerknütschet ist. Jtem dem langwirigen hůsten. Die bτüe im mund gehalten, lindert die schmertzen der zân. Die Wullkreüter mit den geelen blůmen in die laug gethon, machen schôn har. Die bletter in wasser gesotten und übergeschlagen, verzeren die kalten geschwulst, und andere beulen. Sie seind auch gůt denen so von einem Scoτpion gestochen seind, übergelegt. Dise bletter gedôτrt, gepulvert, und mit hônig vermischt und in die geschwâr und wunden gethon, heylen dieselben.

Die bletter des wilden Wullkrauts zerstossen unnd übergelegt, heylen den bτandt. Wann man Feygen über ein jar unversert behalten will, so sollen dieselbigen mit den blettern des weissen Wullkraut weiblins underlegt werden, dann alþdann bleiben sie unversert. Die wurtzel der Wullkreüter mit Rauten in wasser gesotten unnd getruncken, ist gůt denen so von einem Scoτpion (H) gestochen seind. Das Wullkraut mit den geelen blůmen ist nützlich gesotten und getruncken zů allerley gebτesten der bτust. Der samen in wein gesotten und zerstossen übergelegt, ist gůt denen so die glider auþeinander seind, dann er nimpt hinweg den schmertzen, und die geschwulst. Wann man die bletter mit sampt dem samen in wein seudt, und darnach zerstoþt und überlegt, so siehen die dôτn und spτeissel auþ dem leib.

Die Schlüsselblůmen haben eben gleiche krafft unnd würckung. Dann die bletter und blůmen trucken nider und verzeren die geschwulst, darumb sie treffenlich gůt seind zů den weetagen der gleychen. Daher diþ gewechþ ist Arthτitica auff Gτiechisch von ettlichen geheyssen woτden, und zů unsern zeiten Herba paralysis. Die bτüe darinn die Schlüsselblůmen gesotten seind, vertreibt die blawen unnd schwartzen mâler, so sie darmit gewâschen werden. Das thůt auch der safft auþ der blůmen getruckt. Darumb pflegen die weiber sich mit disem safft under dem angesicht zů bestreichen und wâschen, in hoffnung er soll alle flecken, masen, und runtzel vertreiben. [841]

Van wolkruid. Kapittel 328.

Namen.

Wolkruid of kaarsenkruid, brandkruid, hemelbrand, unholden kaars en koningskaars heet bij de Grieken Phlomos, in Latijn Verbascum, Candela regis, Candelaria en Lanaria. In de apotheken Tapsus barbatus. Oorzaak zulke namen vindt men in Latijnse kruidenboek aangetoond.

Geslacht.

Van het wolkruid zijn veel geslachten, voornamelijk echter zes. De eerste zo van de Dioscorides is Verbascum candidum mas, dat is wit wolkruid mannetje, genoemd, (Verbascum lychnitis) de andere zo van gedachte Dioscorides wordt Verbascum candidum foemina, dat is wit wolkruid wijfje, geheten. Verbascum lychnites, witte vorm) Dat derde geslacht wordt zwart wolkruid genoemd. (Verbascum nigrum) De vierde is dat zo Dioscorides Verbascum sylvestre heet, dat is wild wolkruid. (Verbascum thapsus) De vijfde wordt Verbasculum, dat is klein wolkruid geheten. En dat is er in twee vormen. Een ruikt zeer goed en sterk, wordt van menigeen sleutelbloem of gele sleutelbloem, hemelsleutel en St. Peters sleutel genoemd. De andere ruikt niet, heet wilde sleutelbloem of witte hemelsleutel. (Primula veris) Dat zesde geslacht heet Lychnitis, [833, 834, 835, 836, 837, 838, 839] in Duits Maria roosje en zijn van deze ook twee geslachten, bruin en wit. (Primula elatior) Zoveel geslachten der wolkruiden zijn ons deze tijd bekend.

Gestalte.

Dat eerste geslacht heeft een hoge grauwe harige stengel, van onderaan tot bovenuit met bladeren gesierd alzo dat immer een blad aan de andere is, doch steeds kleiner en smaller. De bladeren tegen de wortel zijn zeer breed en lang, wit askleurig groen, wolachtig zacht. Bovenste deel der bladeren verschijnen de gele welriekende bloemen rondom de stengel tot het einde, elke bloem met vijf blaadjes onderscheiden. Wanneer die uitvallen worden ronde harige bollen of knopjes daaruit, die zijn vol zaad, de papaver gelijk doch kleiner. En is de lange stengel met zijn bloemen aan te zien een schone kaars gelijk vandaar het ook kaarsenkruid, zoals boven aangetoond, genoemd wordt. De wortel is lang, recht, houtachtig, rond en vingerdik. Dat andere geslacht is met stengels en wortels het net gemelde gelijk. De bladeren zijn witkleurig en een weinig wolachtig. De bloemen sneeuwwit en is elke bloem met zes blaadjes onderscheiden. De zaden zijn ook in knopachtige bollen gesloten. Het derde, zwart wolkruid genoemd, is de eerste gans gelijk doch zijn die bladeren groter en zwarter. Item, de bloemen zijn ook veel groter en gesteld zoals de roosjes. Dat vierde geslacht zo men wild wolkruid noemt brengt hoge en dikke stengels. De bladeren vergelijken zich de salie bladeren. De bloemen zijn geel, kleiner dan de eerste en hebben in het midden een bruin of purperkleurig sterretje. De wortel is zeer dik en vergelijkt zich daarna dat ganse gewas zo daaruit komt een boompje. Dat vijfde geslacht geel sleutelbloem geheten heeft een kruid op der aarde uitgebreid met witkleurige gerimpelde en eerst ronde bladeren. Tussen de bladeren groeit uit een rond gladde steel, zeventien cm hoog en askleurig. Aan top van elke steel hangen dooiergele bloemen, die sluipen uit witkleurige holle zakjes, niet anders dan uit kleine klokjes of sleutelpijpjes, ongeveer elf, meer of minder op een steel. Zo die bloemen uitvallen worden klein papaver kopjes daaruit met zwart klein zaden opgevuld. De wortel is wit en vezelig zoals de cichorei. De witte sleutelbloem is het net gemelde gelijk, echter heeft veel bredere bladeren dan diezelfde. Zijn bloemen zijn gans bleekgeel, schier witkleurig vandaar men het witte sleutelbloemen geheten heeft. Hebben geen bijzondere reuk zoals de gele. Dat zesde geslacht Maria roosjes genoemd heeft askleurig groene, dikke, zachte en wolachtige bladeren zoals dat eerste wolkruid, echter zachter. De stengel heeft vele leden of knoppen, is haarachtig of wolachtig. Op de stengel groeien schone roosjes, die zijn aan der verf bruin of wit en wordt uit elke bloem wanneer ze vergaan is een papaver kopje, boven uit spits zoals een klein eikel, daarin is askleurig zaad. De wortel is ook houtachtig zoals de andere wolkruiden.

Hun groeiplaats.

De wolkruiden worden her en der gevonden. De eerste drie geslachten groeien gewoonlijk op de heide, naast de straten, in de hagen en bij de tuinen. Doch is dat met de witte bloemen niet zo algemeen zoals de andere twee, wordt ook niet overal gevonden. Echter om Rotenburg aan Neckar groeit het in grote menigte. De vierde wordt ook op de heide gevonden en vooral zo droog en stenig zijn. De gele sleutelbloemen [840] groeien in droge weiden en in de grashof. De witte sleutelbloemen vindt men gewoonlijk op de bergen en in de wouden. De Maria roosjes teelt men man in hof.

Tijd.

De wolkruiden bloeien voornamelijk in juli en augustus. Zullen tegen de herfst verzameld worden. Echter de sleutelbloemen komen gauw voort en verkondigen zeker het tegenwoordige voorjaar. Moeten in diezelfde tijd verzameld worden, dan ze gauw wederom verdwijnen en vergaan.

De natuur en samengesteldheid.

De wolkruiden zijn alle droge natuur en doch niet zeer warm.

Kracht en werking.

De wortel van de wolkruiden in rode wijn gekookt en gedronken stelpt de buikvloed. In water gekookt en gedronken bekomt ze goed de gebrokens en diegenen zowat in lijf gescheurd of gekneusd zijn. Item de langdurige hoest. De brei in mond gehouden verzacht de smarten der tanden. De wolkruiden met de gele bloemen in de loog gedaan maken schoon haar. De bladeren in water gekookt en omgeslagen verteren de koude zwellingen en andere builen. Ze zijn ook goed diegenen zo van een schorpioen gestoken zijn, opgelegd. Deze bladeren gedord, gepoederd en met honing vermengt en in de zweren en wonden gedaan helen diezelfde.

De bladeren der wilde wolkruid gestoten en opgelegd helen de brand. Wanneer men vijgen over een jaar onbeschadigd behouden wil dan zullen diezelfde met de bladeren van het witte wolkruid wijfje ondergelegd worden, dan alsdan blijven ze onbeschadigd. De wortel der wolkruiden met ruit in water gekookt en gedronken is goed diegenen zo van een schorpioen gestoken zijn. Dat wolkruid met de gele bloemen is nuttig gekookt en gedronken tot allerlei gebreken der borst. De zaden in wijn gekookt en gestoten opgelegd is goed diegenen zo de leden uit elkaar zijn, dan het neemt weg de smarten en de zwellingen. Wanneer men de bladeren met samen de zaden in wijn ziedt en daarna stoot en oplegt dan trekken ze de doorns en splinters uit het lijf.

De sleutelbloemen hebben even gelijke kracht en werking. Dan de bladeren en bloemen drogen neer en verteren de zwellingen, daarom ze voortreffelijk goed zijn tot de pijnen der leden. Vandaar dit gewas is Arthritica op Grieks van ettelijke geheten geworden en in onze tijden Herba paralysis. De brei waarin de sleutelbloemen gekookt zijn verdrijft de blauwe en zwarte plekken zo ze daarmee gewassen worden. Dat doet ook het sap uit de bloemen gedrukt. Daarom plegen de wijven zich met dit sap onder het aangezicht te bestrijken en wassen in de hoop het zal alle vlekken, mazelen en rimpels verdrijven. [841]

Von Erdtbeerkraut. Cap. CCCXXIX.

(A) Namen.

Erdtbeerkraut würdt zů unnsern zeiten Fragaria geheyssen, darumb das seine frücht, Erdtbeer genennt, von dem Poeten Virgilio Fraga geheyssen werden. Wie aber diþ schôn lieblich kraut bey den alten Gτiechen genent sey woτden, kan ich nit eygentlich wissen, es sey dann Rubus Idæus, führnemlich der so on stachel und dôτn ist, wie wir dann sôlchs mit mehτ woτten in unserm Lateinischen kreüterbůch haben angezogen.

Geschlecht.

Der Erdtbeer kreüter seind zwey geschlecht. Das ein hat grôsser blůmen und frucht weder das ander, und ist sôlche frucht vil rôter dann des kleinen Erdtbeerkrauts, haben sonst keinen underscheyd. Derhalben wir beyde geschlecht under einer figur begriffen haben.

(B) Gestalt.

Erdtbeerkraut kreucht und fladert auff der erden, hat keinen stengel, gewindt aber vil lange fâden, die kriechen auþ der wurtzel herfür, als netzfâden, hencken sich allenthalben auff der erden an, mit kleinen knôpfflin, darauþ werden junge stôcklin. Die styl seind harig, unnd wachsen auff einem styl nit mehτ dann dτey bletter, unnd ist ein yedes blettlin ringþumbher zerkerfft wie ein sâg. Sie seind auch auff der einen seiten gegen der erden gantz âschenfarb, mit vilen rippen. Wann sie sich erstlich herfür thůn, seind sie zůsamen gefalten, wie die Klee, gantz runtzlecht. Die blůhmen seind schône weisse gestirnte Violen, inwendig geel. So die fünff weissen neben blettlin abfallen, würt auþ dem mittelsten geelen butzen ein rauhes beer, das ist erstlich grûn, darnach wann es gar zeitig würt schôn rot, inwendig voller kleiner sâmlin, eins lieblichen geruchs und sûssen geschmacks. Die wurtzel ist auþwendig bτaun, inwendig aber weiþ, harig und zasecht.

(C) Statt irer wachsung.

Die Erdtbeeren wachsen auff dürτen graþechten rheynen, inn den hecken, und gârten, am liebsten aber in den wâlden, und jungen hawen.

Zeit.

Das Erdtbeerkraut blüet im frûling und den gantzen summer biþ in Herbst. Doch würdt sein frucht selten im jar gefunden, weder allein im anfang des summers.

Die natur und complexion.

Die bletter und wurtzel der Erdtbeer seind kalt und trucken im ersten grad. Die frucht dieweil sie noch unzeitig ist, kûlet und trücknet. Die zeitig frucht aber ist warm unnd trucken. Das haben wir in unnserm Lateinischen kreüterbůch weitleüffiger angezeygt.

(D) Krafft und würckung.

Das Erdtbeerkraut zerstossen und übergelegt, heylet die wunden. Gesotten unnd getruncken, stellt es den bauchfluþ, der frawen kranckheyt. Die bτüe darvon im mund gehalten, bekrefftiget unnd befestiget das zanfleysch, heylet die mundfeule, unnd vertreibt den bôsen geschmacks des munds. Der safft von den blettern heylet allerley geschwâr, inn sonderheyt aber des angesichts, darmit gewâschen. Darumb sollen die sôlchen safft offt bτauchen die rotbτecht under dem angesicht seind. Die Erdtbeer aber leschen den durst, und seind dem hitzigen unnd Cholerischen magen dienstlich. [842, 843] (E) Der safft von zeitigen Erdtbeeren ist gůt denen so das grieþ haben, getruncken, und reyniget die bτust. Die wurtzel gesotten und getruncken abends und moτgens, miltert die grossen hitz der leber.

Van aardbeien kruid. Kapittel 329.

Namen.

Aardbeikruid wordt in onze tijden Fragaria geheten daarom dat zijn vrucht, aardbei genoemd, van de poet Vergilius Fraga geheten is geworden. Hoe echter dit schoon liefelijke kruid bij de oude Grieken genoemd is geworden kan ik niet eigelijk weten, en is het dan Rubus Idaes, voornamelijk die zo zonder stekels en doorns is zoals we dan zulks met meer woorden in ons Latijnse kruidenboek hebben aangetoond.

Geslacht.

Van de aardbei kruiden zijn twee geslachten. De ene heeft grotere bloemen en vrucht dan de andere en is zulke vrucht veel roder dan dat kleine aardbeikruid, hebben verder geen onderscheid. Derhalve we beide geslachten onder een figuur begrepen hebben. (Fragaria vesca en Fragaria moschata)

Vorm.

Aardbeikruid kruipt en fladdert op de aarde, heeft geen stengels, gewint echter veel lange vezels, die kruipen uit de wortel voort zoals netvezels, hangen zich overal op de aarde aan met kleine knopjes, daaruit worden jonge stekken. De stelen zijn harig en groeien op een steel niet meer dan drie bladeren en is elk blaadje rondom gekerfd zoals een zaag. Ze zijn ook op de ene zijde tegen de aarde gans askleurig met vele ribben. Wanneer ze zich eerst voortdoen zijn ze tezamen gevouwen zoals de klavers, gans rondachtig. De bloemen zijn schone witte gesterde violen, inwendig geel. Zo die vijf witte zijblaadjes afvallen wordt uit de middelste gele bos een rauwe bes, dat is eerst groen, daarna wanneer het geheel rijp wordt schoon rood, inwendig vol kleine zaadjes, een lieflijke reuk en zoete smaak. De wortel is uitwendig bruin, inwendig echter wit, harig en vezelig.

Hun groeiplaats.

De aardbeien groeien op dorre grasachtige akkerkanten, in de hagen en hof, het liefste echter in de wouden en jonge afgehakte bossen.

Tijd.

Dat aardbeikruid bloeit in voorjaar en de ganse zomer tot in herfst. Doch wordt zijn vrucht zelden in het jaar gevonden dan alleen in aanvang der zomers.

De natuur en samengesteldheid.

De bladeren en wortel der aardbeien zijn koud en droog in eerste graad. De vrucht terwijl ze noch onrijp is koelt en droogt. De rijpe vrucht echter is warm en droog. Dat hebben we in ons Latijnse kruidenboek wijdlopig aangetoond.

Kracht en werking.

Dat aardbeikruid gestoten en opgelegd heelt de wonden. Gekookt en gedronken stelpt het de buikvloed en de vrouwen ziekte. De brei daarvan in mond gehouden bekrachtigt en bevestigt dat tandvlees, heelt de mond vuilheid en verdrijft de boze smaak van de mond. Dat sap van de bladeren heelt allerlei zweren en vooral echter van het aangezicht, daarmee gewassen. Daarom zullen die zulk sap vaak gebruiken die roodachtig onder het aangezicht zijn. De aardbeien echter lessen de dorst en zijn de hete en galachtige maag dienstig. [842, 843] Dat sap van rijpe aardbeien is goed diegenen zo dat steengruis hebben, gedronken en reinigt de borst. De wortel gekookt en gedronken ‘s avonds en ‘s morgens mildert de grote hitte der lever.

Von Baldτion. Cap. CCCXXX.

(A) Namen.

Baldτion würdt sonst auch Dennenmarck, Katzenkraut, unnd Augenwurtzel genent, darumb das die katzen die wurtzel dises krauts gern riechen, und jhτe augen darmit stercken. Jn Gτiechischer und Lateinischer spτaach würt diþ gewechþ Phu und Nardus sylvestris geheyssen. Die Apotecker und gemeine kreütler nennens Valerianam.

Geschlecht.

Des Baldτians seind fürnemlich zwey geschlecht. Das erst würt groþ oder edel Baldτion genent. Zů Latein ist sie von ettlichen Theriacaria geheyssen, und auff Teütsch Triackskraut. Das ander würdt gemein Baldτion und Katzenwurtzel genent. Beyder underscheydt wôllen wir nachvolgends in beschτeibung der gestalt anzeygen.

(B) Gestalt.

Das groþ Baldτion hat einen runden holen glatten zarten bτaunfarben stengel, mit gleychen underscheyden. Die bletter seind erstmals zimlich bτeyt, wie Wegerich bletter, darnach werdens zerspallten wie des weissen senffs, an der farb schweitzergrûn. Auff dem stengel gewindt sie schône schneeweisse blůmen, wiewol ehe und sie sich auffthůn, erscheinen sie leibfarb zů sein. Der samen nachdem und er zeitig würdt, fleugt darvon, wie der Lattich samen. Die wurtzel ist fingers dick, mit vilen neben angehenckten kleinen zaseln oder wurtzelin, durcheinander und übereinander wie Chτistwurtzel, aber vil geeler, eines gar lieblichen geruchs. Dise wurtzel verkauffen die weiber an ettlichen oτten für Calmus. Der gemein Baldτion ist mit dem stengel dem ersten gleich, allein das er obenauþ ecket ist, oder holkelen hat. Seine erste bletter seind gantz schmal, allwegen zwey gegen einander, wie zween flûgel, darnach werden sie ettwas runder und bτeyter, zů ringþumbher zerspallten, an der farb schwartzgrûn. (C) Am gipffel der stengel gewindt er seine leibfarbe blůmen. Die wurtzel aber ist kleiner dann der voτigen, zasecht. Stoþt alle jar newe kleine weisse würtzelin beseytz, darmit sie sich widerumb reyniget.

Statt irer wachsung.

Der groþ Baldτion můþ in gârten gezilt werden, dann er in unsern landen nit gemein ist. Der ander wechþt in feüchten awen, wisen, und grâben.

Zeit.

Der Baldτion blüet den gantzen summer.

Die natur und complexion.

Baldτion ist warm und trucken im andern grad.

Krafft und würckung.

Baldτion wurtzel gesotten und getruncken, treibt den harn. Gleiche krafft hat auch das pulver derselben in wein getruncken. Sie stillt den weetagen der seiten. Bτingt den frawen jhτe zeit. Sie würt under die artzneyen vermischt so [844, 845, 846] (D) man für gifft bτaucht, darumb ist sie zů der zeit der Pestilentz seer gůt, d arvon getruncken. Jtem Baldτion wurtzel in wein oder wasser gesotten und in die augen getropfft, macht ein klar gesicht. Sie ist auch treffenlich gůt zů den wunden und schâden, dann sie heylet dieselbigen.

Van valeriaan. Kapittel 330.

Namen.

Valeriaan wordt verder ook Dennenmerk, kattenkruid en ogenwortel genoemd, daarom dat de katten de wortel van dit kruid graag ruiken en hun ogen daarmee versterken. In Griekse en Latijnse spraak wordt dit gewas Phu en Nardus sylvestris geheten. De apothekers en gewone kruidenkenners noemen het Valerianam.

Geslacht.

Van de valeriaan zijn voornamelijk twee geslachten. De eerste wordt grote of edele valeriaan genoemd. In Latijn is ze van ettelijke Theriacaria geheten en op Duits teriakelkruid. (Valeriana phu) (De andere wordt gewone valeriaan en kattenwortel genoemd. (Valeriana officinalis) Beide onderscheidt willen we vervolgens in beschrijving der gestalte aantonen.

Vorm.

De grote valeriaan heeft een ronde, holle, gladde, zachte bruinkleurige stengel met leden onderscheiden. De bladeren zijn eerste keer matig breed, zoals weegbree bladeren, daarna worden ze gespleten zoals de witte mosterd, aan de verf Zwitsersgroen. Op de stengels gewint ze schone sneeuwwitte bloemen, hoewel eer en ze zich open doen schijnen ze lijfkleurig te zijn. De zaden nadat en ze en rijp worden vliegen daarvan zoals de sla zaden. De wortel is vingers dik met vele naast aanhangende kleine vezels of worteltjes door elkaar en over elkaar zoals het Kerstkruid wortel, echter veel geler, een erg lieflijke reuk. Deze wortel verkopen de wijven aan ettelijke oorden voor kalmoes. De gewone valeriaan is met de stengels het eerste gelijk, alleen dat het bovenop kantig is of groeven heeft. Zijn eerste bladeren zijn gans smal, altijd twee tegen elkaar als twee vleugels, daarna worden ze wat ronder en breder, rondom gespleten, aan de verf zwartgroen. Aan top der stengels gewint het zijn lijfkleurige bloemen. De wortel echter is kleiner dan de vorige en vezelig. Stoot alle jaren nieuwe kleine witte worteltjes bezijden waarmee ze zich wederom reinigt.

Hun groeiplaats.

De grote valeriaan moet in hof geteeld worden, dan het in onze landen niet algemeen is. De andere groeit in vochtige kanten, weiden en sloten.

Tijd.

De valeriaan bloeit de ganse zomer.

De natuur en samengesteldheid.

Valeriaan is warm en droog in andere graad.

Kracht en werking.

Valeriaanwortel gekookt en gedronken drijft de plas. Gelijke kracht heeft ook dat poeder van die in wijn gedronken. Ze stilt de pijnen der zijde. Brengt de vrouwen hun tijd. Ze wordt onder de artsenijen vermengt zo [844, 845, 846] men voor gif gebruikt, daarom is ze in de tijd der pest zeer goed, daarvan gedronken. Item, valeriaanwortel in wijn of water gekookt en in de ogen gedruppeld maakt een helder gezicht. Ze is ook voortreffelijk goed tot de wonden en schaden, dan ze heelt diezelfde.

Von Linsen. Cap. CCCXXXI.

(A) Namen.

Linsen werden bey den Gτiechen Phacos oder Phace, zů latein Lens und Lenticula genent. Der Lateinische name ist in den Apotecken bliben.

Gestalt.

Die Linsen wachsen auff wie die Wicken, mit kleinen stengeln elen hoch, zů allen seiten mit kleinen gefiderten blettlin bekleydt. Ein yedes blatt hat seinen faden darmit es sich anbindt, wie die Erweyssen. Die blûmlin werden bτaun, mit weisser farb vermischt: dise kriechen unden auþ dem stengelin zwüschen den blettlin biþ oben auþ, also wann die understen zeitig werden, haben die ôbersten blûmlin noch kaum jr schôttlin gestossen. Jn den schôttlin aber so nach abfallung der blûmlin wachsen, werden selten über vier Linsen gefunden. Unnd seind ettlich der Linsen leberfarb, die andern geelweiþ, die dτitten grawschwartz. Die wurtzel ist zart, mit vilen fasen.

(B) Statt irer wachsung.

Die Linsen werden in âckern auffgezogen, wie ander gemůþ, wôllen haben einen zimlichen grund.

Zeit.

Die Linsen blüen im Hewmonat, bτingen darnach jre zeitigen schôttlin, und werden alþdan jngesamlet.

Die natur und complexion.

Die Linsen seind in der werm und kellt mittelmâssig, unnd trücknen im andern grad.

Krafft und würckung.

Die Linsen zum offtermal gessen, machen dunckele trûbe augen, werden schwerlich verdewt, seind dem magen schâdlich, blâen denselben und die dârm seer auff. Wann die Linsen mit jren schelfen gessen werden, so stellen die den bauch, dann jre schelfen ziehen seer zůsamen. Linsen in wasser gesotten und die bτüe darnach genossen, erweychet den harten bauch. So aber die erst bτü darvon gethon (C) unnd die widerumb in einem andern wasser gekocht werden, stopffen sie den bauch. Darumb diser gestalt bereytet, seind sie ein nützliche speiþ denen so den bauchfluþ, und die roten rhůr haben. Sie seind auch gůt den frawen so zůvil fliessen. Wann man die schelfen von den Linsen thůt, so stopffen sie nit so seer, neeren aber mehτ so sie gessen werden, machen doch nichts desterweniger ein grobs bôþ melancholische geblût. Darumb die so sôlche in der speiþ stâts gebτauchen, leichtlich auþsetzig werden, und den krebs überkommen. Sie machen auch schwere trôum, und seind dem kopff und nerven schâdlich. Es ist aber nützlich, unnd gůt das man den Linsen on die schelfen zůthüe, Endivien, Burtzelkraut, Nespeln, dürτ Rosen, Kütten, oder dergleichen, so stellen und stopffen sie dester krefftiger. Die Linsen mit gersten maltz gesotten unnd übergeschlagen, lindern die schmertzen des Podagrams. Linsen mit hônig gekocht, dienen wol zů den [847, 848] (D) fliessenden und umb sich fressenden schâden. Jn essig gesotten und übergelegt, zerteylen sie die herten geschwulst, und die krôpff. Linsen in mehτ oder saltzwasser gesotten und übergelegt, zerteylen die knollende milch in den bτüsten, und verzeren auch die überige milch darinn. Die Linsen seind gůt zů allerley geschwâren, grinden und rauden des leibs. Sie heylen auch die zerschτundene glider, in meth gesotten und übergeschlagen. Die Linsen wol gesotten, darnach zerstossen und übergelegt, stellen das blůt so zů den wunden und anderþwo herauþ fleuþt. Jn der speiþ genossen, sind sie allein gůt denen so überflüssig feücht sind: denen aber welcher natur seer trucken ist, seind sie über die massen schâdlich, dann sie seer trücknen. Darumb dieweil die den mennlichen samen verzeren und auþtilgen, nemen sie hinweg den lust zů Eelichen wercken. Sollen aber von denen so keüsch leben wôllen mehτ dann von den so im Eelichen stand seind gebτaucht werden.

Van Linzen. Kapittel 331. (Lens culinaris)

Namen.

Linzen worden bij de Grieken Phacos of Phace, in Latijn Lens en Lenticula genoemd. De Latijnse naam is in de apotheken gebleven.

Gestalte.

De linzen groeien op zoals de wikke met kleine stengels ellenboog hoog, aan alle zijden met kleine geveerde blaadjes bekleedt. Elk blad heeft zijn vezels waarmee het zich aanbindt zoals de erwten. De bloempjes worden bruin met witte verf vermengt: deze kruipen onder uit de stengeltjes tussen de blaadjes tot boven uit, alzo wanneer de onderste rijp worden hebben de bovenste bloempjes noch nauwelijks hun schotjes gestoten. In de schotjes echter zo na afvallen der bloempjes groeien worden zelden over vier linzen gevonden. En zijn ettelijke van die linzen leverkleurig, de andere geelwit, de derde grauwzwart. De wortel is zacht met vele vezels.

Hun groeiplaats.

De linzen worden in akkers opgeteeld zoals ander moes, willen hebben een tamelijke grond.

Tijd.

De linzen bloeien in juli, brengen daarna hun rijpe schotjes en worden alsdan ingezameld.

De natuur en samengesteldheid.

De linzen zijn in de warmte en koude middelmatig en drogen in andere graad.

Kracht en werking.

De linzen vaak gegeten maken donkere troebele ogen, worden zwaar verduwd, zijn de maag schadelijk, blazen diezelfde en de darm zeer op. Wanneer de linzen met hun schil gegeten worden dan stelpen die de buik, dan hun schil trekt zeer tezamen. Linzen in water gekookt en de brei daarna genoten weekt de harde buik. Zo echter de eerste brei daarvan gedaan en die wederom in een ander water gekookt wordt stoppen ze de buik. Daarom deze gestalte bereidt zijn ze een nuttige spijs diegenen zo de buikvloed en de rodeloop hebben. Ze zijn ook goed de vrouwen zo te veel vloeien. Wanneer men de schil van de linzen doet dan stoppen ze niet zo zeer, voeden echter meer zo ze gegeten worden, maken doch niet des te minder een grof boos melancholische bloed. Daarom die zo zulke in de spijs steeds gebruiken licht huiduitslag krijgen en de kanker overkomen. Ze maken ook zware dromen en zijn de kop en nerven schadelijk. Het is echter nuttig en goed dat men de linzen zonder de schil toedoet andijvie, posteleinkruid, mispel, dorre rozen, kwee of dergelijke, dan stelpen en stoppen ze des te krachtiger. De linzen met gerst mout gekookt en omgeslagen verzachten de smarten der podagra. Linzen met honing gekookt dienen goed tot de [847, 848] vloeiende en om zich vretende schaden. In azijn gekookt en opgelegd verdelen ze de harde zwellingen en de krop. Linzen in zee of zout water gekookt en opgelegd verdelen de knollende melk in de borsten en verteren ook de overige melk daarin. De linzen zijn goed tot allerlei zweren, schurft en ruigtes van het lijf. Ze helen ook de ontvelde leden, in mede gekookt en omgeslagen. De linzen goed gekookt, daarna gestoten en opgelegd stelpen dat bloed zo tot de wonden en ergens anders uitvloeit. In de spijs genoten zijn ze alleen goed diegenen zo overvloedig vochtig zijn: diegenen echter welke natuur zeer droog is zijn ze overmatig schadelijk, dan ze zeer drogen. Daarom omdat ze de mannelijke zaden verteren en verdelgen nemen ze weg de lust tot de huwelijkse werken. Zullen echter van diegenen zo kuis leven willen meer dan van die zo in huwelijkse stand zijn gebruikt worden.

Von Lindenbaum. Cap. CCCXXXII.

(A) Namen.

Der Lindenbaum würt bey den Gτiechen Philyra genent. Zů latein Tilia, welcher namen in den Apoteckern biþ auff disen tag verharτet ist.

Geschlecht.

Die allten underscheyden den Lindenbaum in zweyerley geschlecht, nemlichen in das mennle unnd weible. Das mennle hat ein hart falb knopffecht holtz, ein dicke rinden, die sich, so sie abgeschelet würdt, nit biegen laþt, ist bas geschmacker weder des weiblins. Bτingt auch weder blůmen noch frucht. Das weible ist eins dicken stammens, und hat weiþ holtz, seiner rind laþt sich biegen, dann man macht wiegen darauþ. Bτingt blůst und frucht. Das weible ist uns allein bekant, darumb wir auch desselbigen gestalt allein beschτeiben wôllen.

(B) Gestalt.

Lindenbaum das weible hatt einen dicken stammen, der bτeytet sich weit mit seinen âsten auþ. Seine bletter seind dem Ephew laub nit unânlich, aber weycher, obenauþ mehτ zůgespitzt, unnd zů ringþumbher wie ein sâg zerkerfft. Die blůmen, weil sie noch in jhτen secklin stecken, seind grûn, wann sie herauþ kommen bleychgeel. Darauþ würt die frucht, welche rund ist, wie die beer am Ephew. Und dise frucht versůcht oder isset kein thier, so sie doch die bletter nit scheühen und essen.

Statt irer wachsung.

Die Lindenbôum wachsen gern im gebirg. Werden aber yetzund, in sonderheyt das weible, allenthalben under die thoτ, und sonst an andere oτt gepflantzt.

(C) Zeit.

Das weible blüet im Bτachmonat.

Die natur und complexion.

Der Lindenbaum ist warm, zeücht ein wenig zůsamen, und seubert.

Krafft und würckung.

Die bletter vom Lindenbaum dem weible, grûn mit essig zerstossen unnd übergelegt, heylen die wunden. Der safft auþ den blettern und blůmen, vertreibt [849, 850] (D) runtzel und flecken des angesichts, darmit gewâschen. Der safft von der innern rinden angestrichen, legt nider die geschwulst. Die rind im mund gekewet und übergelegt, heylet die wunden. Gedachter safft angestrichen, macht das har wachsen, und verhindert das es nit auþfelt. Die bletter im mund gekewet, heylen die mundfeule. Jnn wein oder wasser gesotten unnd getruncken, treiben sie den harn, und bτingen den frawen jre zeit. Sie seind auch diser gestalt gebτaucht gůt denen so die fallenden sucht haben, unnd treiben das grieþ. Die wurtzel hatt gleiche krafft. Die bletter zerknüscht unnd auff die geschwollne fůþ gelegt, treiben die geschwulst hinweg. Man macht auþ Linden blůst ein Conserva, oder zucker, der ist gůt zů dem vergicht oder freischlin genent.

Van linde boom. Kapittel 332.

Namen.

De lindeboom wordt bij de Grieken Philyra genoemd. In Latijn Tilia welke naam in de apotheken tot op deze dag verhard is.

Geslacht.

De ouden onderscheiden de lindeboom in twee geslachten, namelijk in dat mannetje en wijfje. Dat mannetje heeft een hard vaal knopachtig hout, een dikke bast die zich zo ze afgeschild wordt niet buigen laat, ruikt beter dan het wijfje. Brengt ook noch bloemen noch vrucht. (Tilia cordata) Dat wijfje heeft een dikke stam en heeft wit hout, zijn bast laat zich buigen, dan men maakt wiegen daaruit. Brengt bloei en vrucht. Dat wijfje is ons alleen bekend, daarom we ook diens gestalte alleen beschrijven willen. (Tilia x europaea)

Vorm.

Lindeboom dat wijfje heeft een dikke stam, die breidt zich wijdt met zijn takken uit. Zijn bladeren zijn het klimop loof niet ongelijk, echter weker, van boven meer toegespitst en rondom zoals een zaag gekerfd. De bloemen terwijl ze noch in hun zakje steken zijn groen, wanneer ze eruit komen bleekgeel. Daaruit wordt de vrucht welke rond is zoals de bessen aan klimop. En deze vrucht verzoekt of eet geen dier zo ze toch de bladeren niet schuwen en eten.

Hun groeiplaats.

De lindebomen groeien graag in gebergte. Worden echter nu en vooral dat wijfje overal onder de torens en verder aan andere oorden geplant.

Tijd.

Dat wijfje bloeit in juni.

De natuur en samengesteldheid.

De lindeboom is warm, trekt een weinig tezamen en zuivert.

Kracht en werking.

De bladeren van lindeboom wijfje, groen met azijn gestoten en opgelegd helen de wonden. Dat sap uit de bladeren en bloemen verdrijft [849, 850] rimpels en vlekken der aangezicht, daarmee gewassen. Dat sap van de binnenste bast aangestreken legt neer de zwellingen. De bast in mond gekauwd en opgelegd heelt de wonden. Gedacht sap aangestreken maakt dat haar groeien en verhindert dat het niet uitvalt. De bladeren in mond gekauwd heelt de mond vuilheid. In wijn of water gekookt en gedronken drijven ze de plas en brengen de vrouwen hun tijd. Ze zijn ook deze gestalte gebruikt goed diegenen zo de vallende ziekte hebben en drijven dat steengruis. De wortel heeft gelijke kracht. De bladeren gekneusd en op de gezwollen voeten gelegd drijven de zwellingen weg. Men maakt uit linden bloei een konserf of suiker, dat is goed tot de jicht of stuipen genoemd.

Von Schôlkraut. Cap. CCCXXXIII.

(A) Namen.

Schôlkraut, Schôlwurtz, oder groþ Schwalbenkraut, würdt von den Gτiechen Chelidonion mega geheyssen. Zů Latein Chelidonium maius. Jn den Apotecken schlecht Chelidonia. Uτsachen seins namens haben wir in unnserm Lateinischen kreüterbůch angezeygt,

Gestalt.

Das Schôlkraut hatt einen zarten runden harigen stengel, mit vilen neben âsten, wie ein bôumlin. Ein yedes zweiglin am rechten stengel ist gleychet und knôpffecht. Die bletter seind dem Hanenfůþ etwas gleich, aber zârter, zerschnitten, vonn farben schweitzergrûn, auff der andern seitten spongrûn, oder blawgrûnfarb. Die stengel unnd âstlin bτingen in der hôhe schône saffrangeele blůmen, als die geele violen, darauþ werden zů letzst lange schôttlin oder hôτnlin, darinn ist geeler bleycher kleiner samen, wie der Magsamen. Das kraut, stengel, (B) und blůmen so mans zerτeibt, geben von sich geelen safft, am allermeysten aber die wurtzel, welche gantz goldtgeel ist, mit vilen neben zaseln. Diser safft ist saffrangeel, scharpff, bitter und eins starcken geruchs.

Statt seiner wachsung.

Schôlkraut wechszt allenthalben an den schattechten oτten, in sonderheyt bey den mauren und alten gebewen, auch hinder den zeünen und hecken.

Zeit.

Das Schôlkraut überkompt bald blůmen, fast zů der zeit wann die schwalben kommen, und weret sein blůst den gantzen summer.

Die natur und complexion.

Schôlkraut ist warm und trucken im dτitten grad.

Krafft und würckung.

(C) Schôlkraut safft mit hônig vermischt, und in einem ehτin geschirτ oder gefâþ gekocht, macht klar augen, darinn getropfft. Der safft aber von disem kraut soll im Meyen unnd anfang des summers gesamlet werden. Der safft vom Schôlkraut heylet fisteln, krebs, unnd den wolff, darmit gewâschen. Sôlche krafft hat auch das gedôτrt pulver, in die wunden und schâden gethon. Die wurtzel mit Eniþ in weissem wein gesotten unnd getruncken, erôffnet die verstopffung der leber, und vertreibt die geelsucht. Jm mund gekewet, legt sie den schmertzen der zân. [851, 852, 853]

Van stinkende gouwe. Kapittel 333.

(Chelidonium majus)

Namen.

Stinkende gouwe, schelkruid of groot zwaluwkruid wordt van de Grieken Chelidonion mega geheten. In Latijn Chelidonium maius. In de apotheken echte Chelidonia. Oorzaken van zijn namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek aangetoond.

Gestalte.

De stinkende gouwe heeft een zachte ronde harige stengel met vele zijtakken zoals een boompje. Elk twijgje aan rechte stengel is geleed en knopachtig. De bladeren zijn de hanenvoet wat gelijk, echter zachter, ingesneden, van verf Zwitsersgroen, op de andere zijde Spaans groen of blauwgroen gekleurd. De stengels en takjes brengen in de hoogte schone saffraangele bloemen zoals de gele violen, daaruit worden tenslotte lange schotjes of haartjes, daarin is geel bleek klein zaad zoals de papaver. Dat kruid, stengel en bloemen zo men het wrijft geven van zich geel sap, het allermeeste echter de wortel welke gans goudgeel is met vele zijvezels. Dit sap is saffraangeel, scherp, bitter en een sterke reuk.

Zijn groeiplaats.

Stinkende gouwe groeit overal aan de beschaduwde oorden en vooral bij de muren en oude gebouwen, ook achter de tuinen en hagen.

Tijd.

De stinkende gouwe krijgt gauw bloemen vast in de tijd wanneer de zwaluwen komen en duurt zijn bloei de ganse zomer.

De natuur en samengesteldheid.

Stinkende gouwe is warm en droog in derde graad.

Kracht en werking.

Schelkruid sap met honing vermengt en in een aarden pot of vat gekookt maakt heldere ogen, daarin gedruppeld. Dat sap echter van dit kruid zal in mei en aanvang der zomer verzameld worden. Dat sap van stinkende gouwe heelt lopende gaten, kanker en de vretende schaden, daarmee gewassen. Zulke kracht heeft ook dat gedord poeder, in de wonden en schaden gedaan. De wortel met anijs in witte wijn gekookt en gedronken opent de verstopping der lever en verdrijft die geelzucht. In mond gekauwd legt ze de smarten der tanden. [851, 852, 853]

Von Feigwartzenkraut. Cap. CCCXXXIIII.

(A) Namen.

Feigwartzen oder Feigblaternkraut, würdt auch Pfaffenhôdlin, Meyenkraut, klein Schôlkraut, Scherbockþkraut, Biberhôdlin, und Schwalbenkraut genent. Bey den Gτiechen würt es Chelidonion micron, zů Latein Chelidonium minus geheyssen. Jn den Apotecken nent mans Scrofulariam minoτem.

Gestalt.

Feigblaterkraut hatt keinen stengel, sonder kreucht auff der erden. Seine blettlin seind runder, kleiner, zârter, weycher und feyþter weder die Ephew bletter. Dise wachsen auff kleinen dünnen bτaunlechten stilen, mit sampt den blůmen, welche tottergeel seind, und fast glitzend, anzůsehen wie die schône sternlin. Die wurtzeln seind knôpffecht, und ettlich auþ jhnen werden langlecht wie Gersten kôτner, gemeinlich dτey oder vier neben einander mit zaseln, darmit es sich an den grund hefft.

(B) Statt seiner wachsung.

Feigwartzenkraut wechþt an den feüchten rheynen, in ettlichen wisen und gârten die do feücht seind.

Zeit.

Diþ kraut thůt sich zeitlich herfür, nemlichen im ende des Hoτnungs. Blüet im Mertzen, und fürnemlich umb die zeit wann die schwalben widerumb kommen. Nach dem Meyen verwelckt und verschwindt es widerumb.

Die natur und complexion.

Diþ kreütlin so in unsern landen wechþt, ist etwas scharpff und hitzig, doch nit so seer als Galenus anzeygt: dann so es versücht würdt, hatt es kein sôlche scherpffe hinder jm als die alten schτeiben, das villeicht des erdtrichs schuld ist, welchs ettwas kellter ist dann in andern landen. Unnd zwar bey uns seind die Feigwartzen kreütlin so an dürτen stetten wachsen vil scherpffer, dann so inn feüchten oτten gefunden werden, wie wir sôlchs im Latein mit mehτ woτten haben angezogen.

(C) Krafft und würckung.

Der safft auþ der wurtzel mit hônig vermischt und in die nasen gethon, reyniget das haupt. Deþgleichen thůt auch das kraut mit der wurtzel in wein gesotten, hônig darunder vermischt, und gegurgelt. Das kraut und wurtzel grûn zerstossen und übergelegt, heylt und vertreibt die feigblatern, und krôpff. Sôlche krafft hat auch das pulver darauff gesâet.

Van aambeienkruid. Kapittel 334. (Ficaria verna)

Namen.

Aambeienkruid of aambeienblarenkruid wordt ook paterballetjes, meikruid, kleine stinkende gouwe, scheurbuikskruid, beverballetjes en zwaluwkruid genoemd. Bij de Grieken wordt het Chelidonion micron, in Latijn Chelidonium minus geheten. In de apotheken noemt men het Scrofulariam minorem.

Gestalte.

Speenkruid heeft geen stengels, maar kruipt op de aarde. Zijn blaadjes zijn ronder, kleiner, zachter, weker en vetter dan de klimopbladeren. Deze groeien op kleine dunne bruinachtige stelen met samen de bloemen welke dooiergeel zijn en erg glinsterend, aan te zien zoals de schone sterretjes. De wortels zijn knopachtige en ettelijke van hen worden langachtig zoals gerstekorrels, gewoonlijk drie of vier naast elkaar met vezels waarmee ze zich aan de grond hechten.

Zijn groeiplaats.

Aambeienkruid groeit aan de vochtige akkerkanten, in ettelijke weiden en hoven die daar vochtig zijn.

Tijd.

Dit kruid doet zich op tijd voort, namelijk in einde van februari. Bloeit in maart en voornamelijk om die tijd wanneer de zwaluwen wederom komen. Na mei verwelkt en verdwijnt het wederom.

De natuur en samengesteldheid.

Dit kruidje zo in onze landen groeit is wat scherp en heet, doch niet zo zeer zoals Galenus aantoont: dan zo het onderzocht wordt heeft het geen zulke scherpte achter hem zoals de ouden schrijven wat mogelijk het aardrijk zijn schuld is welke wat kouder is dan in andere landen. En zeker bij ons zijn dat speenkruid kruidje zo aan dorre plaatsen groeien veel scherper dan zo in vochtige oorden gevonden worden zoals we zulks in Latijn met meer woorden hebben aangetoond.

Kracht en werking.

Dat sap uit de wortel met honing vermengt en in de neus gedaan reinigt dat hoofd. Desgelijks doet ook dat kruid met de wortel in wijn gekookt, honing daaronder vermengt en gegorgeld. Dat kruid en wortel groen gestoten en opgelegd heelt en verdrijft de aambeien en krop. Zulke kracht heeft ook dat poeder, daarop gezaaid.

Von Chamander. Cap. CCCXXXV.

(A) Namen.

Chamander nennen wir hie das geschlecht der kreüter, welchs von den Gτiechen Chamædrys, unnd zů Latein Trixago geheyssen würdt. Der Gτiechisch name ist in den Apotecken bliben. Sonst nennt mans auch Querculam minoτem, und Serratulam. Uτsachen sôlcher namen findt man in unnserm Lateinischen Kreüterbůch angezeygt. [854, 855, 856, 857, 858]

(B) Geschlecht.

Des Chamanders seind fürnemlich vier geschlecht. Das erst haben wir klein Bathengel mennle genent, unnd ist das recht Chamædrys, das sich gantz unnd gar auff die beschτeibung der allten reimbt. Das ander geschlecht haben wir klein Bathengel weible geheyssen. Das dτitt Erdtweyrauch. Das vierdt Gamenderlin oder Blawmenderlin. Dise vier gewechþ seind one zweifel geschlecht des Chamanders. An dem ersten ist kein zweifel, dann es würdt in allen Apotecken darfür gebτaucht. Das annder reucht seer wol, und ist auch ein recht Chamander, dann Plinius am ix.bůch am x.capitel schτeibt, das es einen gůten geruch haben sol. Die letzsten zwey werden auch billich darunder gezogen, dieweil sie sich sonst under kein Capitel baþ, dann eben under das gegenwertig, reimen wôllen.

Gestalt.

Das erst geschlecht ist ein steudlin ungevârlich anderhalb spannen hoch, hat vil dünner rûtlin mit jhτen blettlin gezieret, ye zwey gegen einander zerkerfft, dem Eychen laub seer ânlich, und am geschmack bitter. Gewindt bτaune blûmlin in der hôhe auff unnd auff, wie ein âher gestalt. So die abfallen, bτingt es in den heüþlin kleinen runden schwartzen samen. Die wurtzel ist dünn, (C) klein und weiþ, kreucht und fladert hin unnd her im grund. Das ander geschlecht hat einen treffenlichen gůten geruch, ist mit den blůmen, welche auþ den heüþlin wachsen, dem ersten gantz ânlich. Die bletter seind auch dem Eychen laub gleich, aber kreützweiþ zerhawen und zerspallten, und wie Wermůt blettlin anzůsehen, doch kleiner unnd schôner. Die wurtzel ist ettwas dicker, kreucht aber auch hin unnd her mit jhτen zaseln. Das dτitt geschlecht ist ein seer lieblichs gewechþ, hat einen stengel oder dτey, die seind rund, harig, und ungevârlich spannen lang. Die blettlin an den stengeln seind ettwas lenger und spitziger dann der anndern geschlecht, doch auch zů ringþumbher zerkerfft wie ein sâg. Es gewindt seine gantz schône blaw holtselige geâherte blûmlin nit am ôbersten teyl oder gipffel der stengel, sonnder zů den seiten, wie das erst geschlecht. Die würtzelin seind zasecht unnd dünn. Das vierdt geschlecht und aller gemeinest, ist den nechsten mit wurtzel, stengel, blettlin unnd blûmlin seer gleich: doch seind die blettlin ettwas grôsser unnd bτeyter, die blûmlin seind nit gar blaw, noch geâhert wie an dem dτitten. Bτingt seinen samen inn zweyen tâschlin, gleich wie Eerenbτeiþ.

(D) Statt irer wachsung.

Das erst und aller beste Chamander geschlecht wechþt auff den bergen under den stauden, etwan an den steinigen rheynen, als umb Rotenburg am Necker auff dem alten schloþberg, unnd an den rheynen neben dem Necker, do es mit hauffen gefunden würdt.

Das ander wechþt gern an steinechten oτten. Das dτitt und vierdt in wisen und graþgârten allenthalben.

Zeit.

Das erst und ander geschlecht blüen fürnemlich im Bτachmonat und Hewmonat. Die andern zwey im anfang des Meyen.

Die natur und complexion.

Die ersten zwey seind warm und trucken im dτitten grad. Die letzsten zwey seind auch gleicher natur, doch nit so hoch im grad der werme und trückne als die ersten zwey. [859]

(E) Krafft und würckung.

Die Chamander kreüter und blůmen in wasser gesotten unnd getruncken, seind fürtreffenlich gůt denen so hůsten, ein hart miltz haben, nitt wol harnen môgen, und so newlich seind wassersüchtig woτden. Sie bτingen den frawen jhτe zeit, nemen hinweg die verstopffung der inwendigen glider, und zerteylen die groben zâhen feüchtigkeyt. Mit essig vermischt und getruncken, machen sie das miltz kleiner. Jnn wein ingenommen, widersteen sie allerley gifft, auch auþwendig übergelegt. Gedôτrt unnd gepulvert mit hônig vermischt, reynigen sie die allten schâden. Mit ôl vermischt und angestrichen, heylen sie die bτüch, wunden, unnd umb sich fressende schâden. Der safft von den blettern mit ôl vermischt unnd angestrichen, vertreibt die dunckelheyt der augen. Jn summa, die Chamander gewechþ sind heylsame und nützliche wundtkreüter, dienen auch wol zů der zerteylung aller groben feüchtigkeyt, darumb sie nit allein vonn den wundârtzet, sonder auch andern sollen hoch und groþ geachtet werden.

Van gamander. Kapittel 335.

Namen.

Gamander noemen we hier dat geslacht der kruiden welke van de Grieken Chamaedrys en in Latijn Trixago geheten wordt. De Grieks naam is in de apotheken gebleven. Verder noemt men het ook Querculam minorem en Serratulam. Oorzaken zulke namen vindt men in ons Latijnse kruidenboek aangetoond. [854, 855, 856, 857, 858]

Geslacht.

Van de gamander zijn voornamelijk vier geslachten. De eerste hebben we kleine bathengel mannetje genoemd en is dat echte Chamaedrys dat zich gans en geheel op de beschrijving der ouden rijmt. (Teucrium chamaedrys) Dat andere geslacht hebben we klein bathengel wijfje geheten. (Teucrium botrys) De derde aardwierook. (Veronica teucrium) De vierde gamander of blauwe mannetje. (Veronica chamaedrys) Deze vier gewassen zijn zonder twijfel geslachten de gamander. Aan de eerste is geen twijfel, dan het wordt in alle apotheken daarvoor gebruikt. De andere ruikt zeer goed en is ook een echte gamander, dan Plinius in het 9^de boek in het 10^de kapittel schrijft dat het een goede reuk hebben zal. De laatste twee worden ook billijk daaronder getrokken omdat ze zich verder onder geen kapittel beter dan even onder dat tegenwoordige rijmen willen.

Gestalte.

Dat eerste geslacht is een heestertjes ongeveer vijfentwintig cm hoog, heeft veel dunne roedjes met hun blaadjes versierd, elke twee tegen elkaar, gekerfd en het eikenloof zeer gelijk en aan smaak bitter. Gewint bruine bloempjes in de hoogte op en op zoals een aar gesteld. Zo die afvallen brengt het in de huisjes kleine ronde zwarte zaden. De wortel is dun, klein en wit, kruipt en fladdert heen en weer in grond. Dat andere geslacht heeft een voortreffelijke goede reuk, is met de bloemen, welke uit de huisjes groeien, de eerste gans gelijk. De bladeren zijn ook het eikenloof gelijk, echter kruisvormig gehouwen en gespleten en zoals alsem blaadjes aan te zien, doch kleiner en schoner. De wortel is wat dikker, kruipt echter ook heen en weer met zijn vezels. Dat derde geslacht is een zeer lieflijk gewas, heeft een stengel of drie, die zijn rond, harig en ongeveer zeventien cm lang. De blaadjes aan de stengels zijn wat langer en spitser dan de andere geslachten, doch ook rondom gekerfd zoals een zaag. Het gewint zijn gans schone blauwe lieflijke geaarde bloempjes niet aan bovenste deel of top der stengel, maar aan de zijde zoals dat eerste geslacht. De worteltjes zijn vezelig en dun. Dat vierde geslacht en allergewoonste is de naaste met wortels, stengels, blaadjes en bloempjes zeer gelijk: doch zijn de blaadjes wat groter en breder, de bloempjes zijn niet erg blauw, noch in aren zoals aan de derde. Brengt zijn zaden in twee tasjes, gelijk zoals ereprijs.

Plaats van hun groei.

Dat eerste en allerbeste gamander geslacht groeit op de bergen onder de heesters, wat aan de stenige akkerkanten zoals om Rotenburg aan Neckar op de oude slotberg en aan de akkerkanten naast de Neckar waar het met hopen gevonden wordt.

De andere groeit graag aan steenachtige oorden. De derde en vierde in weiden en grashoven overal.

Tijd.

Dat eerste en andere geslacht bloeien voornamelijk in juni en juli. De andere twee in aanvang van mei.

De natuur en samengesteldheid.

De eerste twee zijn warm en droog in derde graad. De laatste twee zijn ook gelijke natuur, doch niet zo hoog in graad der warmte en droogte zoals die eerste twee. [859]

Kracht en werking.

De gamander kruiden en bloemen in water gekookt en gedronken zijn voortreffelijk goed diegenen zo hoesten, een harde milt hebben, niet goed plassen mogen en zo net zijn waterzuchtig geworden. Ze brengen de vrouwen hun tijd, nemen weg de verstopping der inwendige leden en verdelen de grove taaie vochtigheid. Met azijn vermengt en gedronken maken ze de milt kleiner. In wijn ingenomen weerstaan ze allerlei gif, ook uitwendig opgelegd. Gedord en gepoederd met honing vermengt reinigen ze de oude schaden. Met olie vermengt en aangestreken helen ze de breuk, wonden en om zich vretende schaden. Dat sap van de bladeren met olie vermengt en aangestreken verdrijft de donkerheid der ogen. In summa, de gamander gewassen zijn heilzame en nuttige wondkruiden, dienen ook wol tot de verdeling van alle grove vochtigheid, daarom ze niet alleen van de wondartsen, maar ook andere zullen hoog en groot geacht worden.

Von Cypτessen. Cap. CCCXXXVI.

(A) Namen.

Cypτeþ würt von den Gτiechen Chamæcyparissus geheyssen, zů Latein pumila Cupτessus, das ist, niderer oder kleiner Cypτeþ, von wegen des baums der also genent würt, darmit ein underscheid under disen zweyen were.

Gestalt.

Cypτeþ ist ein holtzecht geschlecht, wie Lavendel, das gantz kraut aber ist âschenfarb grûn, mit fast kleinen runden zerschnittnen blettlin, schier wie Heyd so sie erstlich anfacht zů wachsen, oder wie die Staubwurtz das weible. Am gipffel seiner âstlin gewindt er schône geele blůmen, gestalt wie der Maþlieben blůmen, ein yede blům aber sonderlich auff einem stengelin, die ist wie ein kâþlin darauff gesetzt. Die wurtzel ist holtzecht und zasecht. Diþ gantz gewechþ ist eines seer gůten geruchs, wie der Cypτeþbaum.

(B) Statt seiner wachsung.

Den Cypτeþ zilt man in den gârten und scherben allenthalben.

Zeit.

Der Cypτeþ blüet im hewmonat, und würt selten mit den blůmen funden.

Die natur und complexion.

Der Cypτeþ trücknet on grosse hitz, wie das sein geschmack klârlich auþweiþt.

(C) Krafft und würckung.

Die Cypτeþ bletter zerstossen und übergelegt, heylen die wunden, und stellen das blůt. Dermassen gebτaucht, heylen sie auch die bτüch. Sie seind auch nützlich, in sonderheyt so man gersten maltz darzů thůt, zů dem rotlauff, unnd dergleichen hitzigen geschwulsten, doch nit im anfang derselbigen. Die bletter gesotten und getruncken stellen den bauchfluþ, die roten rhůr, verzeren und trücknen auþ alle überige feüchtigkeyt des leibs. Die wurtzel mitsampt den blettern gesotten und getruncken, seind nützlich der blasen, unnd der harnwinden. Das kraut gedôτret unnd das pulver darvon inn wein getruncken, ist gůt wider allerley gifft. [860, 861]

Van cipres. Kapittel 336. (Santolina chamaecyparissus)

Namen.

Cipres wordt van de Grieken Chamaecyparissus geheten, in Latijn pumila Cupressus, dat is lage of kleine cipres, vanwege de boom die alzo genoemd wordt waarmee een onderscheid onder deze twee is.

Gestalte.

Cipres is een houtachtig geslacht zoals lavendel, dat ganse kruid echter is askleurig groen met vast kleine ronde ingesneden blaadjes schier zoals heide zo ze eerst aanvangt te groeien of zoals dat staafkruid dat wijfje. Aan top zijn takjes gewint het schone gele bloemen, gesteld zoals de madelieven bloemen, elke bloem echter apart op een stengeltje, die is zoals een kaasje daarop gezet. De wortel is houtachtig en vezelig. Dit ganse gewas is een zeer goede reuk zoals de cipresboom.

Zijn groeiplaats.

De cipres teelt men in de hof en potten overal.

Tijd.

De cipres bloeit in juli en wordt zelden met de bloemen gevonden.

De natuur en samengesteldheid.

De cipres droogt zonder grote hitte zoals dat zijn smaak duidelijk uitwijst.

Kracht en werking.

De cipres bladeren gestoten en opgelegd helen de wonden en stelpen dat bloed. Dermate gebruikt helen ze ook de breuken. Ze zijn ook nuttig en vooral zo men gerst mout daartoe doet tot de rode huiduitslag en dergelijke hete gezwellen, doch niet in aanvang van diezelfde. De bladeren gekookt en gedronken stelpen de buikvloed, de rodeloop, verteren en drogen uit alle overige vochtigheid van het lijf. De wortel met samen de bladeren gekookt en gedronken zijn nuttig de blaas en de plaswinden. Dat kruid gedroogd en dat poeder daarvan in wijn gedronken is goed tegen allerlei gif. [860, 861]

Von Gundelreb. Cap. CCCXXXVII.

(A) Namen.

Gundelreb oder Gτundreb ist bey den Gτiechen Chamæcissos geheyssen, zů Latein Hedera terrestris, unnd Corona terræ. Daher würdt diþ gewechþ von ettlichen Erdtkrentzlin, und Erdtephew genent, dann es mit seinen âstlin oder reiþlin sich auþbτeyt, und das erdtrich krônet und bedeckt.

Gestalt.

Gτundreb hat vil zarte viereckete, ungevârlich spannen hohe stengelin, welche zů allen seiten mit runden Ephew blettlin besetzt, die seind ettwas rauch, zů ringþumbher zerkerfft, kleiner aber und zarten dann die Ephew bletter, am geschmack zur bitterkeyt geneygt, riechen starck. Zwüschen den blettern gewindt es seine purpurfarbe violen, die fallen ab on frucht, und on samen. Die wurtzel ist klein, und hat keinen gebτauch in der artzney. Diþ gewechþ henckt sich an den grund, und kreucht hin und wider.

(B) Statt seiner wachsung.

Die Gundelreb wechþt gemeinlich in den gârten, hinder den zeünen, unnd gemewren allenthalben. Uberzeücht auch zů zeiten einen gantzen acker, wie ich wol dieselbigen gesehen hab.

Zeit.

Gτundreb kompt bald im Mertzen herfür, fahet an im Apτillen zů blüen, und blüet fürhin den gantzen summer.

Die natur und complexion.

Diþ gewechþ ist warm und trucken, welches sein geschmack, der do bitter ist, gnůgsam anzeygt.

(C) Krafft und würckung.

Gundelreben kraut in wasser gesotten, unnd viertzig oder fünfftzig tag an einander getruncken, bekompt wol denen so das hüfftwee haben. Deþgleichen sechs oder siben tag nach einander getruncken, vertreibt es die geelsucht.

Die blůmen für sich selbs erôffnen die verstopffung der leber. Gemellt kraut in wein gesotten und getruncken, treibt den harn, bτingt den frawen jre zeit. Gundelreb ist auch krefftig wider allerley gifft, treibt dasselbig durch den schweyþ auþ. Daher kompts das die Rosszartzet diþ kraut seer bτauchen zů den rossen die das feyfel haben. Es heylt auch die mundfeule, unnd andere grind, unnd verserung des leibs. [862, 863, 864]

Van hondsdraf. Kapittel 337. (Glechoma hederacea)

Namen.

Hondsdraf of grondtwijg is bij de Grieken Chamaecissos geheten, in Latijn Hedera terrestris en Corona terrae. Vandaar wordt dit gewas van ettelijke aardkransje en aardklimop genoemd, dan het met zijn takjes of twijgjes zich uitbreidt en dat aardrijk kroont en bedekt.

Gestalte.

Grondtwijg heeft veel zachte vierkantige, ongeveer zeventien cm hoge stengeltjes welke aan allen zijden met ronde klimop blaadjes bezet, die zijn wat ruw en rondom gekerfd, kleiner echter en zachter dan de klimopbladeren, aan smaak tot bitterheid geneigd, ruiken sterk. Tussen de bladeren gewint het zijn purperkleurige violen, die vallen af zonder vruchten en zonder zaden. De wortel is klein en heeft geen gebruik in de artsenij. Dit gewas hangt zich aan de grond en kruipt her en der.

Zijn groeiplaats.

De grondtwijg groeit gewoonlijk in de hof, achter de tuinen en muren overal. Overgroeit ook soms een ganse akker zoals ik wel diezelfde gezien heb.

Tijd.

Grondtwijg komt gauw in maart voort, vangt aan in april te bloeien en bloeit doorheen de ganse zomer.

De natuur en samengesteldheid.

Dit gewas is warm en droog welke zijn smaak die daar bitter is voldoende aantoont.

Kracht en werking.

Grondtwijg en kruid in water gekookt en veertig of vijftig dagen aan elkaar gedronken bekomt goed diegenen zo de voetenpijn hebben. Desgelijks zes of zeven dag na elkaar gedronken verdrijft het de geelzucht.

De bloemen voor zichzelf openen de verstopping der lever. Gemeld kruid in wijn gekookt en gedronken drijft de plas, brengt de vrouwen hun tijd. Grondtwijg is ook krachtig tegen allerlei gif, drijft datzelfde door de zweet uit. Vandaar komt het dat de rosartsen dit kruid zeer gebruiken tot de rossen die dat feyfel hebben. Het heelt ook de mond vuilheid en andere schurft en bezering van het lijf. [862, 863, 864]

Von Schmaltzblůmen. Cap. CCCXXXVIIII.

(A) Namen.

Schmaltzblůmen oder Goldtblům würt von den Gτiechen und Lateinischen Chτysanthemum geheyssen. Jst also genennt woτden von seinen blůmen her, die do goldtgeel seind, glitzend, und wann sie mit den fingern zerτiben werden, lassen sie ein feyþte von jnen.

Gestalt.

Schmaltzblům ist ein zart kraut, doch schier gestalt wie ein staud. Seine stengel seind glatt, unnd die bletter vilfeltig zerschnitten, wie der Hanenfůþ. Die blůmen am gipffel der stengel seind goldtgeel, glitzend, unnd rund, wie ein aug. Die wurtzel ist zůsamen gesetzt auþ vilen kleinen geelen würtzelin.

(B) Statt seiner wachsung.

Goldtblům wechþt gern in den feüchten wisen, und andern wâsserigen oτten: dann wo diþ kraut wechþt, da würdt man gewiþlich wasser finden, so man anderst dasselbig durch das graben ist vleissig sůchen.

Zeit.

Diþ kraut blüet im Meyen, und gleissen darvon die wisen, und andere feüchte stett, daran es gern, wie angezeygt, wechþt.

Die natur und complexion.

Diþ kraut ist warm und trucken aller gestalt wie das Rindþaug.

(C) Krafft und würckung.

Die Goldtblům gesotten, und nach dem bad, darinn einer gůte weil verharτet hatt, getruncken, heylt die geelsucht. Sie treibt auch den stein der blasen. Die blůmen mit wachþ vermengt, ein pflaster darauþ gemacht und übergelegt, verzeren und zerteylen allerley geschwulst.

Van vet bloemen. Kapittel 338. (Ranunculus polyanthemos)

Namen.

Vetbloemen of goudsbloem wordt van de Grieken en Latijnen Chrysanthemum geheten. Is alzo genoemd worden vanwege zijn bloemen die daar goudgeel zijn, glinsterend en wanneer ze met de vingers gewreven worden laten ze een vetheid van hen.

Gestalte.

Vetbloem is een zacht kruid, doch schier gesteld zoals een heester. Zijn stengels zijn glad en de bladeren veelvuldige ingesneden zoals de hanenvoet. De bloemen aan top der stengels zijn goudgeel, glinsterend en rond zoals een oog. De wortel is tezamen gezet uit vele kleine gele worteltjes.

Zijn groeiplaats.

Goudsbloem groeit graag in de vochtige weiden en andere waterige oorden: dan waar dit kruid groeit daar zal men zeker water vinden zo men anders datzelfde door het graven is vlijtig te zoeken.

Tijd.

Dit kruid bloeit in mei en glinsteren daarvan de weiden en andere vochten plaatsen waaraan het graag, zoals aangetoond, groeit.

De natuur en samengesteldheid.

Dit kruid is warm en droog alle gestalte zoals het runderoog.

Kracht en werking.

De goudsbloem gekookt en na het bad waarin een goede tijd geduurd heeft gedronken heelt de geelzucht. Ze drijft ook de steen der blaas. De bloemen met was vermengd, een pleister daaruit gemaakt en opgelegd verteren en verdelen allerlei zwellingen.

Von Eberwurtz. Cap. CCCXXXIX.

(A) Namen.

Eberwurtz hat on zweifel jhτen namen von dem Latein her überkommen, dann in sôlcher spτaach würdt sie Carduus suarius geheyssen. Bey den Gτiechen und Rômern würdt sie Chamælon unnd Carduus varius genent. Jn den Apotecken nennt mans Cardopatium, welcher namen von dem wôτtlin Pancratium, (dann also heyþt diþ gewechþ der Apuleius) ist her kommen, wie wir sôlchs in unserm Lateinischen kreüterbůch, mitsampt den uτsachen seiner namen, gnůgsam haben angezeygt.

(B) Geschlecht.

Der Eberwurtz seind zwey geschlecht. Das erst ligt auff dem grund, dann es keinen stengel hat, recht darvon zů reden, dann den styl darauff die stachelecht blům steet, welcher nit fingers lang ist, mag kein stengel in einem sôlchen grossen gewechþ genent werden. Würdt Chamæleon albus, das ist, weisse Eberwurtz geheyssen. Das ander geschlecht gewindt einen stengel der würt elenbogens hoch, würt Chmæleon niger, das ist, schwartze Eberwurtz genent, dann die wurtzel schwertzer ist weder an der ersten, welcher wurtzel ettwas weisser ist. Seind sonst einander fast gleich. [865, 866]

(C) Gestalt.

Eberwurtz die weiþ hat vletter sie seind des Strobildoτns blettern gleich, aber scherpffer und spitziger, die ligen auff dem grund. Hatt keinen stengel, sonder allein das, darauff die stachelechte blůmen kôpff steen, ist nit fingers lang. Dise kôpff aber blüen purpur oder rosin rot, und werden darnach zů grawen har, darinn der sam verboτgen ligt, der ist dem wilden garten Saffran samen gleich. Die wurtzel ist lang, dick, inwendig weiþ, eins starcken geruchs, unnd sůþ. Die schwartz Eberwurtz ist mit den blettern der weissen gleich, seind doch etwas rotfarber. Sein stengel ist fingers dick, rotlecht, anderhalb spannen lang, darauff erscheinen die stachelechte bleychfarbe blůmen, wie an dem voτigen. Die wurtzel ist auch lang, schwartz, dick, im hertzen gemeinlich auffgerissen oder zerpallten, unnd zernagt: ist inwendig geel, unnd ettwas râþ auff der zungen.

(D) Statt irer wachsung.

Die weiþ Eberwurtz wechþt gern auff den rauhen bergen, in starcken weissem grund. Die schwartz Eberwurtz wechþt in wâlden, und auff den rauhen hohen bergen.

Zeit.

Die Eberwurtzen blüen im Hewmonat unnd Augstmonat am volkommelichsten.

Die natur und complexion.

Die wurtzeln beyder Eberwurtzen seind trucken im dτitten, aber die weiþ ist warm im andern, die schwartz im dτitten grad.

(E) Krafft und würckung.

Die wurtzel der weissen Eberwurtz gepulvert, und ein quintlin schwer mit wein jngenommen, treibt auþ die bτeyten würm, macht klein die wassersüchtigen und treibt den harn krefftiglich. Sie ist auch diser gestalt nützlich wider allerley gifft, sonderlich aber wider die Pestilentz. Dise wurtzel in essig gesotten, und sich darmit gewâschen, vertreibt die rauden, grind und flechten. Jm mund gehalten, lindert sie den schmertzen der zân. Die wurtzel der schwartzen Eberwurtz hatt ettwas tôdtlichs an jhτ, wie Galenus schτeibt, darumb sie nit in den leib sol gebτaucht werden. Eüsserlich aber sol jr bτauch sein zů den rauden, zittermâlern, flechten, und zů allerley dergleichen gebresten die reynigens bedôτffen. Sie würdt auch zů den artzneyen gebτaucht darmit man pflegt zů etzen. Wann mans zerstoþt und überlegt, heylt es die schâden so umb sich fressen, und seer ungeschlacht seind.

Van everkruid. Kapittel 339.

Namen.

Everkruid heeft zonder twijfel zijn naam vanuit het Latijn overkomen, dan in zulke spraak wordt ze Carduus suarius geheten. Bij de Grieken en Romeinen wordt ze Chamaelon en Carduus varius genoemd. In de apotheken noemt men het Cardopatium welke naam vanuit het woordje Pancratium, (dan alzo noemt dit gewas Apuleius) is gekomen zoals we zulks in ons Latijnse kruidenboek met samen de oorzaken van zijn namen voldoende hebben aangetoond.

Geslacht.

Van het everkruid zijn twee geslachten. De eerste ligt op de grond, dan het geen stengels heeft recht daarvan te reden, dan de steel waarop de stekelachtige bloem staat welke niet vingers lang is mag geen stengel in een zulk groot gewas genoemd worden. Wordt Chamaeleon albus, dat is wit everkruid geheten. (Carlina acaulis) Dat ander geslacht gewint een stengel die wordt ellenboog hoog, wordt Chamaeleon niger, dat is zwart everkruid genoemd, dan de wortel zwarter is dan aan de eerste welke wortel wat witter is. Zijn verder elkaar vast gelijk. (Cirsium acaule) [865, 866]

Vorm.

Everkruid de witte heeft vletter die zijn de kardoen bladeren gelijk, echter scherper en spitser, die liggen op de grond. Heeft geen stengel, maar alleen dat waarop de stekelachtige bloemen koppen staan, is geen vingers lang. Deze koppen echter bloeien purper of rozijnrood en worden daarna tot grauw haar waarin dat zaad verborgen ligt, dat is de wilde hof saffraan zaad gelijk. De wortel is lang, dik, inwendig wit, een sterke reuk en zoet. Dat zwarte everkruid is met de bladeren het witte gelijk, zijn doch wat roodkleuriger. Zijn stengel is vingers dik, roodachtig, vijfentwintig cm lang, daarop verschijnen de stekelachtige bleekkleurige bloemen zoals aan de vorige. De wortel is ook lang, zwart, dik, in het hart gewoonlijk opengereten of gespleten en verknaagt: is inwendig geel en wat vurig op de tong.

Hun groeiplaats.

Dat witte everkruid groeit graag op de ruwe bergen in sterke witte grond. Dat zwarte everkruid groeit in wouden en op de ruwe hoge bergen.

Tijd.

De everkruiden bloeien in juli en augustus het meest volkomen.

De natuur en samengesteldheid.

De wortels beide everkruiden zijn droog in derde, echter de witte is warm in andere, de zwarte in derde graad.

Kracht en werking.

De wortel van het witte everkruid gepoederd en een drachme zwaar met wijn ingenomen drijft uit de brede wormen, maakt klein de waterzuchtige en drijft de plas krachtig. Ze is ook deze gestalte nuttig tegen allerlei gif, bijzonder echter tegen de pest. Deze wortel in azijn gekookt en zich daarmee gewassen verdrijft de ruigtes, schurft en chronische huiduitslag. In mond gehouden verzacht ze de smarten der tanden. De wortel der zwarte everkruid heeft wat dodelijks aan zich zoals Galenus schrijft, daarom ze niet in het lijf zal gebruikt worden. Uiterlijk echter zal het gebruik zijn tot de ruigtes, littekens, chronische huiduitslag en tot allerlei dergelijke gebreken die reinigen behoeven. Ze wordt ook tot de artsenijen gebruikt waarmee man pleegt te branden. Wanneer men het stoot en oplegt heelt het de schaden zo om zich vreten en zeer ongesteld zijn.

Von welsch Distel. Cap. CCCXL.

(A) Namen.

Welschen distel nennen wir diþ gewechþ, darumb das frembd ist, unnd in unsern landen von sich selbs nit wechþt. Wie es bey den alten sey geheyssen woτden, kan ich noch diser zeit nit wissen, dann es gewiþlich nit Chmæleon niger ist wie ettlich meynen, und wir sôlchs in unserm Lateinischen kreüterbůch gemellt haben. Jst den Apoteckern auch unbekant. [867, 868]

(B) Gestalt.

Welsch distel hatt eine runden hohen fingers dicken bτaunen harigen stengel. Jre bletter seind groþ, bleychgrûn, auff der einen seiten âschenfarb, und wollecht, zů beyden seiten zerschnitten, haben keinen scharpffen stechenden doτn. Am gipffel der stengel bτingt sie schône runde ygels kôpff, die blüen weiþ, doch mit wenig blaw undermischt. Wann sie zeitigen so ligt grawer samen darinn verboτgen, der vergleicht sich fast dem Habern, allein das er oben auþ seer harecht ist. Die wurtzel ist schwartz und holtzecht.

Statt seiner wachsung.

Dise Distel, wie voτmals auch ist angezeygt woτden, wechþt nit vonn jhτ selbs in unsern landen, sonder můþ in gârten gepflantz werden. Und wo sie einmal würt hin gepflantzt, besampt sie sich darnach alle jar selbs. Bekompt gern.

Zeit.

Dise welsche Distel blüet im Hewmonat, unnd bτingt volgends im Augstmonat jren rauhen harigen samen.

(C) Krafft und würcking.

Wiewol wir noch kein besondere erfarung von disem schônen gewechþ haben, doch nichts dester weniger wirs lassen contrafayten umb seiner schône willen, darmit jm andere auch vleissig nachgedechten, unnd erfoτchen wie es bey den alten geheyssen were. Dieweil und aber die Walhen dise distelkôpff so sie noch jung seind bey den hûnern und anderm fleysch kochen, wie auch den Strobildoτn, acht ich das sie in der wûrckung und natur auch nit weit von einander seind. Wer dieselbigen begert zů wissen der sůch sie oben an seinem oτt.

Van buitenlandse distel. Kapittel 340. (Echinops sphaerocephalus)

Namen.

Waalse distel noemen we dit gewas, daarom dat het vreemd is en in onze landen van zichzelf niet groeit. Hoe het bij de ouden is geheten geworden kan ik noch deze tijd niet weten, dan het zeker niet Chamaeleon niger is zoals ettelijke menen en we zulks in ons Latijnse kruidenboek gemeld hebben. Is de apothekers ook onbekend. [867, 868]

Vorm.

Waalse distel heeft een ronde hoge vingers dikke bruine harige stengel. Zijn bladeren zijn groot, bleekgroen, op de ene zijde askleurig en wolachtig, aan beide zijde ingesneden, hebben geen scherpe stekende dorens. Aan de top der stengels brengt ze schone ronde egelkoppen, die bloeien wit, doch met weinig blauw vermengt. Wanneer ze rijpen zo ligt grauw zaad daarin verborgen, dat vergelijkt zich vast de haver, alleen dat het boven uit zeer haarachtig is. De wortel is zwart en houtachtig.

Zijn groeiplaats.

Deze distel, zoals hiervoor ook is aangetoond geworden, groeit niet van zichzelf in onze landen, maar moet in hof geplant worden. En waar ze eenmaal wordt heen geplant bezaait ze zich daarna alle jaren zelf. Slaat goed aan.

Tijd.

Deze Waalse distel bloeit in juli en brengt vervolgens in augustus zijn ruwe harige zaden.

Kracht en werking.

Hoewel we noch geen bijzondere ervaring van dit schone gewas hebben, toch niet des te minder hebben we het laten afbeelden vanwege zijn schoonheid daarmee hem andere ook vlijtig bedenken en uitzoeken hoe het bij de ouden geheten is. Omdat echter de Walen deze distelkoppen zo ze noch jong zijn bij de hoenders en ander vlees koken zoals ook de kardoen acht ik dat ze in de werking en natuur ook niet wijdt van elkaar zijn. Wie diezelfde begeert te weten die zoekt het boven aan zijn oord.

Von Ye lenger ye lieber. Cap. CCCXLI.

(A) Namen.

Ye lenger ye lieber würt von den Gτiechen Chamæpitys genent, zů Latein Aiuga, oder Abiga, von ettlichen Jbiga. Daher kompts das es in den Apotecken Jva geheyssen würdt. Uτsachen seiner namen haben wir in unserm Lateinischen kreüterbůch nach der leng angezeygt. Es môchte aber diþ gewechþ wol niders Kindennlin genent werden, von dem Gτiechischen namen her, dann es gantz unnd gar nider ist, kreucht schier auff der erden jnher, und schmeckt wie hartz oder Kindann.

Geschlecht.

(B) Wiewol dτey geschlecht seind der nidern Kindennlin, doch seind mir nur zwey auþ disen bekant, nemlich das erst, so ich ye lenger ye lieber das weible genent hab, und das mennle, welches das dτitt geschlecht ist bey den Dioscoτide. Beyder underscheyd kan man auþ der beschτeibung jhτer gestalt abnemen.

Gestalt.

Ye lenger ye lieber das weible ist ein khlein kreütlin das kreucht auff der erden jnher, und krümbt sich etlicher maþ. Seine blettlin sind der kleinen Hauþwurtz mennle bletlin gleich, aber harig, und haben ein zâhe feüchtigkeyt in sich. Die blûmlin geel oder weiþ. Die wurtzel schlecht, holtzecht, wie an der Wegwarten. Das mennlin ist auch ein kleins feins kreütlin, mitt bτaunlechten [869, 870, 871] (C) harigen âstlin, die seind erstlich gegen der wurtzel mit bτeytern und zerkerfften blettern bekleydet, darnach mit kleinern, die seind harig, und ist ein yedes in dτey teyl oder spitz geteylt. Seine blûmlin seind schôn geel, und so dieselbigen auþfallen, bτingt es in den heüþlin in kleinen runden samen. Die wurtzel ist holtzecht, und geel. Das gantz gewechþ reucht wie Kindann.

Statt irer wachsung.

Das erst geschlecht hab ich noch nit in unsern landen sehen wachsen. Aber das dτitt, welches sonst auch an vil oτten wechþt, hab ich umb Rotenburg am Necker mit hauffen gefunden. Wechþt aber gern an bergigen steinigen oτten.

Zeit.

Die Ye lenger ye lieber blüen fürnemlich im Hewmonat und Augsmonat.

Die natur und complexion.

Dise kreüter seind warm im andern grad, und trucken im dritten.

(D) Krafft und würckung.

Die bletter der Ye lenger ye lieber siben tag an einander in wein getruncken, heylen die geelsucht. Viertig tag aber in Meth getruncken, heylen sie das hüfftwee. Sie seind auch sonderlich gůt den lebersüchtigen, der harnwinden, unnd andere gebτesten der nieren. Sie treiben den harn, und bτingen den frawen jre kranckheyt, diser gestalt gebτaucht. Das kraut grûn zerstossen, heylt die grossen wunden, und faule schâden. Mit hônig vermischt und übergelegt, heylet es die umb sich fressende schâden. Grûn zerstossen und übergeschlagen, lindert es die herte der bτüst. Gepulvert unnd mit Feygen vermischt jngenommen, lindern sie den bauch. Aber mit hônig vermischt und in die weiblichen scham gethan, reyniget es die můtter. Gτûn zerstossen unnd übergelegt, bekompt es wol denen so von den natern gebissen seind. Mit dem safft der bletter den leib bestrichen bτingt den schweyþ. Das kraut gesotten unnd getruncken, treibt auþ das erstockt blůt. Mit essig gesotten und getruncken, treibt es auþ die todte frucht.

Van hoe langer hoe liever. Kapittel.341.

Namen.

Hoe langer hoe liever wordt van de Grieken Chamaepitys genoemd, in Latijn Aiuga of Abiga, van ettelijke Ibiga. Vandaar komt het dat het in de apotheken Iva geheten wordt. Oorzaken zijn namen hebben we in ons Latijnse kruidenboek in het lang aangetoond. Er mag echter dit gewas wel laag dennetje genoemd worden vanuit de Griekse naam, dan het gans en geheel laag is, kruipt schier op de aarde heen en ruikt zoals hars of den.

Geslacht.

Hoewel drie geslachten van zijn het lage dennetje, doch zijn me maar twee uit deze bekend, namelijk de eerste zo ik hoe langer hoe liever dat wijfje genoemd heb (Alyssum calcinum, nu Alyssum alyssoides) en dat mannetje welke dat derde geslacht is bij Dioscorides. (Teucrium chamaepitys) Beider onderscheid kan men uit de beschrijving hun gestalte afnemen.

Gestalte.

Hoe langer hoe liever dat wijfje is een klein kruidje dat kruipt op de aarde heen en kromt zich ettelijke mate. Zijn blaadjes zijn het kleine huislook mannetje blaadjes gelijk, echter harig en hebben een taaie vochtigheid in zich. De bloempjes geel of wit. De wortel recht, houtachtig zoals aan de cichorei. Dat mannetje is ook een klein fijn kruidje met bruinachtige [869, 870, 871] harige takjes, die zijn eerst tegen de wortel met brede en gekerfde bladeren bekleed, daarna met kleinere, die zijn harig en is elke in drie delen of spitsen gedeeld. Zijn bloempjes zijn schoon geel en zo diezelfde uitvallen brengt het in de huisjes in kleine ronde zaden. De wortel is houtachtig en geel. Dat ganse gewas ruikt zoals den.

Hun groeiplaats.

Dat eerste geslacht heb ik noch niet in onze landen zien groeien. Echter de derde welke verder ook aan veel oorden groeit heb ik om Rotenburg aan Neckar met hopen gevonden. Groeit echter graag aan bergachtige stenige oorden.

Tijd.

De hoe langer hoe liever bloeien voornamelijk in juli en augustus.

De natuur en samengesteldheid.

Deze kruiden zijn warm in andere graad en droog in derde.

Kracht en werking.

De bladeren der hoe langer hoe liever zeven dagen aan elkaar in wijn gedronken helen de geelzucht. Veertig dagen echter in mede gedronken helen ze de voetenpijn. Ze zijn ook bijzonder goed de leverzieke, de plaswinden en andere gebreken der nieren. Ze drijven de plas en brengen de vrouwen hun ziekte, deze gestalte gebruikt. Dat kruid groen gestoten heelt de grote wonden en vuile schaden. Met honing vermengt en opgelegd heelt het de om zich vretende schaden. Groen gestoten en omgeslagen verzacht het de hardheid der borst. Gepoederd en met vijgen vermengt ingenomen verzachten ze de buik. Echter met honing vermengt en in de vrouwelijke schaam gedaan reinigt het de baarmoeder. Groen gestoten en opgelegd bekomt het goed diegenen zo van de adder gebeten zijn. Met het sap der bladeren het lijf besteken brengt de zweet. Dat kruid gekookt en gedronken drijft uit dat gestolde bloed. Met azijn gekookt en gedronken drijft het uit de dode vrucht.

Von Psilienkraut. Cap. CCCXLII.

(A) Namen.

Psilienkraut würdt also genent von dem Gτiechischen namen, dann in derselbigen spτaach ist es Psyllion geheyssen. Zů Latein Herba pulicaris, das ist, Flôhkraut, darumb das sein sam den flôhen gantz ânlich ist. Der Gτiechisch nam ist in den Apotecken bliben. Dann in denselbigen würdt es Psyllium genent auff den heütigen tag.

Gestalt.

Psilienkraut hatt bletter dem kraut Krâenfůþ geheyssen gleich, harig, aber lenger, unnd on zincken. Das gantz kraut wann es erstlich herfür kompt ist dem graþ gleich. Sein stengel ist rund, harig, einer elen lang. Auff demselbigen gewint es geâherte langlechte kôpfflin, die blüen geel, wann sie zeitig werden findt man darinn den kleinen samen, den flôhen gantz und gar ânlich. Die wurtzel ist schlecht, weiþ, mit vilen zaseln oder neben würtzelin.

Statt seiner wachsung.

Psilienkraut wechþt nit von jhm selbs in unsern Teütschen landen, so vil [872, 873] (B) und mir bewüþt, sonder můþ in den gârten gezilet werden. Wohin es aber einmal gepflantzt würt, besampt es sich alle jar selbs, und ist darnach nit leichtlich auþzereuten.

Zeit.

Psilienkraut blüet den gantzen summer, unnd hangen seine blûmlin an den langen kôpfflin, welche sich einem hundþkopff vergleichen. Sein sam würdt im Herbst zeitig.

Die natur und complexion.

Der samen, welchen man fürnemlich in der artzney bτauchen sol, ist kalt im andern grad, in der trückne aber und feüchte mittelmâssig.

(C) Krafft und würckung.

Der Psilien samen mit rosen ôl oder essig zerknütscht unnd übergelegt, bekompt wol dem schmertzen der gleych, weetagen des haupts, unnd andern geschwulsten des leibs, in sonderheyt aber dem rotlauff. Mit essig zerstossen und über die bτüch der jungen kinder, auch über den nabel so zů ferτ herauþ geet gelegt, heylt er dieselbigen, und treibts hindersich. Mit schmaltz zerstossen, reyniget er die wunden. Der safft auþ dem Psilienkraut getruckt mit hônig vermengt, und in die fliessende ohτen gethon, heylet dieselbigen. Man sagt, wann diþ kraut dieweil es noch grûn ist, in ein hauþ getragen werd, so verhindert es das kein floh darinnen wachse. Diþ kraut mit der wurtzel gesotten und übergeschlagen, heylt den zwang.

Van psilienkruid. Kapittel 342. (Plantago psyllium)

Namen.

Psilienkruid wordt alzo genoemd van de Griekse naam, dan in dezelfde spraak is het Psyllion geheten. In Latijn Herba pulicaris, dat is vlokruid, daarom dat zijn zaad de vlooi gans gelijk is. De Griekse naam is in de apotheken gebleven. Dan in diezelfde wordt het Psyllium genoemd tot op de huidige dag.

Gestalte.

Psilienkruid heeft bladeren dat kruid kraaienvoet geheten gelijk, harig, echter langer en zonder scheuten. Dat ganse kruid wanneer het eerst voort komt is het gras gelijk. Zijn stengel is rond, harig, een ellenboog lang. Op dezelfde gewint het geaarde langachtige kopjes, die bloeien geel, wanneer ze rijp worden vindt men daarin de kleine zaden, de vlooien gans en geheel gelijk. De wortel is recht, wit, met vele vezels of zijworteltjes.

Zijn groeiplaats.

Psilienkruid groeit niet van zichzelf in onze Duitse landen zo veel [872, 873] en me bewust, maar moet in de hof geteeld worden. Waarheen het echter eenmaal geplant wordt bezaait het zich alle jaar zelf en is daarna niet licht uit te roeien.

Tijd.

Psilienkruid bloeit de ganse zomer en hangen zijn bloempjes aan de lange kopjes welke zich een hondenkop vergelijken. Zijn zaad wordt in herfst rijp.

De natuur en samengesteldheid.

De zaden, welke men voornamelijk in de artsenij gebruiken zal, zijn koud in andere graad, in de droogte echter en vocht middelmatig.

Kracht en werking.

De psilien zaden met rozenolie of azijn gekneusd en opgelegd bekomt goed de smarten der leden, hoofdpijnen en andere gezwellen der lijf en vooral echter de rode huiduitslag. Met azijn gestoten en over de breuk der jonge kinderen, ook over de navel zo te ver uit gaat gelegd heelt het diezelfde en drijft het terug. Met vet gestoten reinigt het de wonden. Dat sap uit het psilienkruid gedrukt en met honing vermengt en in de vloeiende oren gedaan heelt diezelfde. Men zegt wanneer dit kruid terwijl het noch groen is in een huis gedragen wordt dan verhindert het dat geen vlo daarin groeit. Dit kruid met de wortel gekookt en omgeslagen heelt de dwang.

Von falschen Narden. Cap. CCCXLIII.

(A) Namen.

Falsch Narden nennen wir hie dise kreüter so in Gτiechischer und Lateinischer spτaach Pseudonardi geheyssen werden, darumb das sie nit den rechten Nardi seind. So von dem Dioscoτide und andern alten beschτiben.

Geschlecht.

Der falschen Narden seind zwey geschlecht, das mennle und frewle. Das mennle ist ettwas hôher, dicker, bτeyter, und am geruch vil stercker unnd lieblicher weder das weible. Würdt zů unsern zeiten von wegen der geâherten blůmen Spicanardi geheyssen, welcher namen auch bey unsern Teütschen verharret ist biþ auff den heütigen tag, dann sie diþ kraut nit anderst nennen weder Spicanard. (B) Das weible ist am geruch nit so starck und lieblich, auch niderer und dünner, würdt in den Apotecken Lavandula oder Lavendula geheyssen, vonn wegen seins gebτauchs, dann mans im bad zů der laug und andern dingen mehτ, die man wolriechend will machen, gebτaucht. Daher kompts das auch auff Teütsch würt Lavendel geheyssen.

Gestalt.

Die Spicanard und Lavendel seind stauden die haben vierecket stengel, ein wenig hol. Die bletter feyþt, dick, schmal, harig, âschenfarb grûn, wie des Roþmarins, doch lenger und bτeyter. Die blůmen diser stauden wachsen am ôbersten des stengels, gestalt wie ein âher, an welchen vil kleiner bτaunblawer blûmlin wachsen. Doch seind des Lavendels blůmen vil bτauner dann der Spica. Der samen ist grawschwartz. Die wurtzel gantz holtzecht und fasecht. [874, 875, 876]

(C) Statt irer wachsung.

Dise stauden wachsen gern an steinigen oτten und so an der sonnen gelegen seind. Môgen von dem samen auffgebτacht werden, aber vil ehe so man zweig abτeiþt, und wider in den grund legt.

Zeit.

Jm frûling werden dise stauden widerumb grûn, blüen im Bτachmonat und Hewmonat, zů welcher zeit jhre lieblichen wolriechenden blůmen sollen gesamlet werden.

Die natur und complexion.

Dise stauden seind warm und trucken im andern grad, unnd einer subtilen substantz.

Krafft und würckung.

(C) Spica und Lavendel mit wein gesotten und getruncken, treiben den harn, und seind gůt allerley gebτesten der nieren und blasen. Sie bτingen den frawen diser gestalt ein tag oder vier gebτaucht, jre kranckheyt, und treiben auþ das bürdlin. Erwermen den kalten magen, und vertreiben die blâst darinn. Legen die weetagen der můtter, erweychen die herte des miltzes, nemen hinweg die verstopffung der leber, und heylen die geelsucht. Dise kreüter eüsserlich übergelegt, vertreiben das hauptwee, und den schwindel, dann sie stercken das swach haupt seer. Seind auch nützlich den lamen glidern, und vertreiben das zittern derselbigen.

Van valse nardus. Kapittel 343.

Namen.

Valse nardus noemen we hier deze kruiden zo in Griekse en Latijnse spraak Pseudonardi geheten worden, daarom dat ze niet de echte Nardus zijn. Zo van Dioscorides en andere ouden beschreven.

Geslacht.

Van de valse narden zijn twee geslachten, dat mannetje en vrouwtje. Dat mannetje is wat hoger, dikker, breder en aan reuk veel sterker en liefelijker dan dat wijfje. Wordt in onze tijden vanwege de aarachtige bloemen Spicanardi geheten welke naam ook bij onze Duitsers verhard is tot op de huidige dag, dan ze dit kruid niet anders noemen dan Spicanard. (Lavandula spica) Dat wijfje is aan reuk niet zo sterk en lieflijk, ook lager en dunner, wordt in de apotheken Lavandula of Lavandula geheten vanwege zijn gebruik, dan men het in bad tot de loog en andere dingen meer die men welriekend wil maken gebruikt. Vandaar komt het dat ook op Duits wordt lavendel geheten. (Lavandula angustifolia)

Gestalte.

De Spicanard en lavendel zijn heesters die hebben vierkantig stengels, een weinig hol. De bladeren vet, dik, smal, harig, askleurig groen zoals de rozemarijn, doch langer en breder. De bloemen deze heesters groeien aan bovenste der stengels, gesteld zoals een aar waaraan veel kleiner bruinblauwe bloempjes groeien. Doch zijn de lavendel bloemen veel bruiner dan die van Spica. De zaden zijn grauwzwart. De wortel gans houtachtig en vezelig. [874, 875, 876]

Hun groeiplaats.

Deze heesters groeien graag aan stenige oorden en zo aan de zon gelegen zijn. Mogen van de zaden opgebracht worden, echter veel eerder zo men twijgen aftrekt en weer in de grond legt.

Tijd.

In voorjaar worden deze heesters wederom groen, bloeien in juni en juli in welke tijd hun lieflijke welriekende bloemen zullen verzameld worden.

De natuur en samengesteldheid.

Deze heesters zijn warm en droog in andere graad en een subtiele substantie.

Kracht en werking.

Spica en lavendel met wijn gekookt en gedronken drijven de plas en zijn goed allerlei gebreken der nieren en blaas. Ze brengen de vrouwen deze gestalte een dag of vier gebruikt hun ziekte en drijven uit de nageboorte. Verwarmen de koude maag en verdrijven de opblazingen daarin. Leggen de pijnen der baarmoeder, weken de hardheid der milt, nemen weg de verstopping der lever en helen de geelzucht. Deze kruiden uiterlijk opgelegd verdrijven de hoofdpijn en de duizeligheid, dan ze versterken dat zwakke hoofd zeer. Zijn ook nuttig de lamme leden en verdrijven dat sidderen van diezelfde.

Von Kuchenschell. Cap. CCCXLIIII.

(A) Namen.

Kuchenschell würdt allso genent, darumb das seine blůmen den schellen oder Cimbaln gleich seind. Würdt von ettlichen Hacketkraut geheyssen. Bey den Gτiechen ist diþ gewechþ Anemone agrios, und zů Latein Anemone sylvestris genent woτden, wie wir sôlchs an eim andern oτt klârlicher wôllen anzeygen. Sonst heyþt mans Herbam venti.

Gestalt.

Kuchenschell hat vil harige stengel, anderhalb spannen lang ungevârlich. Seine bletter sind dem Fenchelkraut gleich, oder dem Coτiander, doch vil zârter und hariger, ligen gemeinlich auþgebτeyt auff der erden. Am gipffel der stengel gewindt sie jhτe schône purpurbτaune blůmen, die vergleichen sich den schellen, (B) haben inwendig geele fâþlin wie die rosen. Dise blůmen thůn sich am meysten auff so der wind wâet. So dise blůmen abfallen, so erscheinet darnach ein grawer hariger runder kopff, die har aber seind graw mit bτaun vermengt, gestalt wie die Sewbürsten. Die wurtzel ist schwartz und zasecht. Das gantz gewechþ ist scharpff, unnd eins bτennenenden geschmacks auff der zungen, wie der scharpff Hanenfůþ und Aron.

Statt seiner wachsung.

Kuchenschell wechþt gern auff den dürτen sandigen bergen, deþgleichen in den wâlden.

Zeit.

Die Kuchenschell blüet zeitlich, dann gar bald im Mertzen fahet sie an zů blüen. Werden darnach den gantzen summer blůmen daran gefunden, dann ich sie noch im Hewmonat und spâter mit schônen blůmen gesehen hab. [877, 878]

(C) Die natur und complexion.

Die Kuchenschell ist seer hitzig und trucken, nemlich im vierdten grad, wie der Senff, das man auþ dem geschmack, der do über die massen scharpff ist, wol kan abnemen.

Krafft und würckung.

Dieweil diþ kraut hefftig auff der zungen bτennt, mag es zů etzen gebτaucht werden, dann es an sich zeücht, und alle feüchtigkeyt so inwendig im leib ist, herauþ locket. Die wurtzel gekewet, zeücht die zâhen feüchtigkeyt auþ dem haupt. Der safft von der wurtzel in die nasen gethon, reyniget das haupt. Jn die augen getropfft, verzert er die groben fâl so darinn gewachsen seind, und macht ein klar gesicht. Das kraut und stengel mit gersten von jhτen hülsen gereyniget, (D) gesotten und gessen, mehτet die milch. Deþgleichen thůn sie grûn zerstossen über die bτüst gelegt. Der gestalt gebraucht, heylen sie die rauden, und andere unsauberkeyt des leibs. Sie reynigen auch der gestalt übergelegt die unsaubern und unreynen schâden. Gleiche krafft hat der safft auch, so auþ dem kraut und stengel getruckt würdt. Ein woll darinn getunckt unnd in die weibliche scham gethon, bτingt den frawen jhτe kranckheyt. Er heylet auch die unreynen wunden so er darinn gethon würt.

Van keukenschel. Kapittel 344. (Pulsatilla vulgaris of nu Anemone pulsatilla)

Namen.

Keukenschel wordt alzo genoemd daarom dat zijn bloemen de schellen of cimbalen gelijk zijn. Wordt van ettelijke hakkruid geheten. Bij de Grieken is dit gewas Anemone agrios en in Latijn Anemone sylvestris genoemd geworden zoals we zulks aan een ander oord duidelijker willen aantonen. Verder noemt men het Herbam venti.

Gestalte.

Keukenschel heeft veel harige stengels, vijfentwintig cm lang ongeveer. Zijn bladeren zijn het venkelkruid gelijk of de koriander, doch veel zachter en hariger, liggen gewoonlijk uitgespreid op de aarde. Aan top der stengels gewint het hun schone purperbruine bloemen, die vergelijken zich de schellen, hebben inwendig gele vezeltjes zoals de rozen. Deze bloemen doen zich het meeste open zo de wind waait. Zo deze bloemen afvallen dan verschijnen daarna grauwe harige ronde koppen, die haren echter zijn grauw met bruin vermengt, gesteld zoals de zeugborstels. De wortel is zwart en vezelig. Dat ganse gewas is scherp en een brandende smaak op de tong zoals de scherpe hanenvoet en Arum.

Zijn groeiplaats.

Keukenschel groeit graag op de dorre zanderige bergen, desgelijks in de wouden.

Tijd.

De keukenschel bloeit op tijd, dan erg gauw in maart vangt ze aan te bloeien. Worden daarna de ganse zomerbloemen daaraan gevonden, dan ik ze noch in Juni en later met schone bloemen gezien heb. [877, 878]

De natuur en samengesteldheid.

De keukenschel is zeer heet en droog, namelijk in vierde graad zoals de mosterd dat men uit de smaak die daar overmatig scherp is goed kan afnemen.

Kracht en werking.

Omdat dit kruid heftig op de tong brandt mag het tot eten (branden) gebruikt worden, dan het aan zich trekt en alle vochtigheid zo inwendig in lijf is eruit lokt. De wortel gekauwd trekt de taaie vochtigheid uit het hoofd. Dat sap van de wortel in de neus gedaan reinigt dat hoofd. In de ogen gedruppeld verteert het dat grove vel zo daarin gegroeid is en maakt een helder gezicht. Dat kruid en stengel met gerst van hun hulzen gereinigd gekookt en gegeten vermeerdert de melk. Desgelijks doen ze groen gestoten over de borst gelegd. Die gestalte gebruikt helen ze de ruigtes en andere onzuiverheid van het lijf. Ze reinigen ook die gestalte opgelegd de onzuivere en onreine schaden. Gelijke kracht heeft het sap ook zo uit het kruid en stengel gedrukt wordt. Een wol daarin gedrenkt en in de vrouwelijke schaam gedaan brengt de vrouwen hun ziekte. Het heelt ook de onreine wonden zo het daarin gedaan wordt.

Von Fingerhůtkraut. Cap. CCCXLV.

(A) Namen.

Diþ gewechþ würdt von unsern Teütschen Fingerhůt geheyssen, darumb das seine blůmen einem fingerhůt, so man zů dem nâen bτaucht, gantz und gar ânlich seind. Wie es bey den alten geheyssen sei woτden, kan ich nit wissen, ist jhnen villeicht nit bekant gewesen. Man mags in mittler zeit, biþ man einen bessern namen findt, wie wir in unserm Lateinischen kreüterbůch gethon haben, Digitalem zů Latein, dem Teütschen namen nach nennen.

Geschlecht.

Des Fingerhůts kraut sind zwey geschlecht. Eins hat schôn leibfarb bτaun blůmen, mag derhalben zů underscheydung der geschlecht, bτaun Fingerhůtkraut genent werden. Das ander aber hat schôn geel blůmen, würt demnach fûglich geel Fingerhûtkraut geheyssen. Haben sonst kheinen underscheyd zwüschen einander dann allein in den blůmen.

(B) Gestalt.

Fingerhůtkraut hatt ein runden stengel, der ist einer elen lang. Die bletter seind bτeyt und lang, dem Wegerich kraut nit seer ungleich, doch zů ringþumbher zerkerfft wie ein sâg. An der seiten der stengel gewindt es seine hüpsche liebliche blůmen, die steen nach einer oτdnung von mitten an des stengels biþ oben auþ nach einander, an der farb leibfarb bτaun, oder geel, der gestalt nach einem fingerhůt gantz unnd gar ânlich. Wann dise blůmen abfallen, so erscheinet darnach sein same, welcher ist bτeyt unnd ettwas langlecht, hat voτnen ein langen spitz, der gewindt oben zwey gâbelin. Die wurtzel ist schwartz unnd hat vil zaseln. Jst in summa ein schôn lustig kraut anzůsehen, habs derhalben nit künden übergeen, unangesehen das es noch in keinem bτauch ist bey den ârtzeten, so vil und mir bewüþt. [879, 880, 881]

(C) Statt irer wachsung.

Die Fingerhůtkreüter wachsen gern auff den bergen, schattechten und steinigen oτten. Seind nit gar gemein, und werden selten gefunden.

Zeit.

Dise kreüter blüen fürnemlich im Hewmonat, und bτingen volgends jhτen samen.

Die natur und complexion.

Fingerhůtkreüter seind warm und trucken, das man leichtlich auþ dem geschmack, der do seer bitter ist, abnemen.

(D) Krafft und würckung.

Die Fingerhůtkreüter gesotten unnd getruncken, zerteylen die grobe feüchtigkeyt, seubern und reynigen, nemen hinweg die verstopffung der leber unnd anderer inwendigen glider. Der gestalt gebτaucht, bτingen sie den frawen jhτe zeit, machen auþwerffen, und reynigen die brust. Dise kreüter seind gůt für allerley gifft in wein gesotten unnd getruncken. Gepulvert in die wunden gestrewet, heylen sie dieselbigen. Mit hônig vermischt und angestrichen, vertreiben sie die masen und flecken under dem angesicht, und am dem gantzen leib. Unnd in summa, haben allerley würckung so die Entian hat, welche wir oben in jrem Capitel erzelet haben. Wer dieselbigen begert zů wissen, der mag sie am gedachte oτt sůchen und lesen.

Van vingerhoedkruid. Kapittel 345.

Namen.

Dit gewas wordt van onze Duitsers vingerhoed geheten, daarom dat zijn bloemen een vingerhoed zo men het tot naaien gebruikt gans en geheel gelijk zijn. Hoe het bij de ouden geheten is geworden kan ik niet weten, is hen mogelijk niet bekend geweest. Men mag het ondertussen tot men een betere naam vindt, zoals we in ons Latijnse kruidenboek gedaan hebben, Digitalem in Latijn, naar de Duitse naam noemen.

Geslacht.

Van de vingerhoed kruiden zijn twee geslachten. Een heeft schone lijfkleurig bruine bloemen, mag derhalve tot onderscheid der geslachten bruin vingerhoedkruid genoemd worden. (Digitalis purpurea) De ander echter heeft schone gele bloemen, wordt daarna gevoeglijk geel vingerhoedkruid geheten. Hebben verder geen onderscheid tussen elkaar dan alleen in de bloemen. (Digitalis ambigua, nu Digitalis grandiflora)

Vorm.

Vingerhoedkruid heeft een ronde stengel, die is een ellenboog lang. De bladeren zijn breed en lang, het weegbree kruid niet zeer ongelijk, doch ringsom gekerfd zoals een zaag. Aan de zijde der stengels gewint het zijn hupse lieflijke bloemen, die staan naar een ordening van midden aan der stengels tot bovenuit na elkaar, aan de verf lijfkleurig bruin of geel, naar de gestalte een vingerhoed gans en geheel gelijk. Wanneer deze bloemen afvallen dan verschijnt daarna zijn zaad, welke is breed en wat langachtig, heeft van voren een lange spits die wint boven twee gaffeltjes. De wortel is zwart en heeft veel vezels. Is in summa een schoon lustig kruid aan te zien, heb het derhalve niet kunnen voorbijgaan, zonder aan te zien dat het noch in geen gebruik is bij de artsen zo veel en me bewust. [879, 880, 881]

Hun groeiplaats.

De vingerhoedkruiden groeien graag op de bergen, beschaduwde en stenige oorden. Zijn niet erg algemeen en worden zelden gevonden.

Tijd.

Deze kruiden bloeien voornamelijk in juli en brengen vervolgens hun zaden.

De natuur en samengesteldheid.

Vingerhoedkruiden zijn warm en droog dat men licht uit de smaak die daar zeer bitter is afneemt.

Kracht en werking.

De vingerhoedkruiden gekookt en gedronken verdelen de grove vochtigheid, zuiveren en reinigen, nemen weg de verstopping der lever en andere inwendige leden. Die gestalte gebruikt brengen ze de vrouwen hun tijd, maken uitwerpen en reinigen de borst. Deze kruiden zijn goed voor allerlei gif in wijn gekookt en gedronken. Gepoederd in de wonden gestrooid helen ze diezelfde. Met honing vermengt en aangestreken verdrijven ze de mazelen en vlekken onder het aangezicht en aan het ganse lijf. En in summa, hebben allerlei werking zo de gentiaan heeft welke we boven in zijn kapittel verhaald hebben. Wie diezelfde begeert te weten die mag ze aan gedacht oord zoeken en lezen.

Von wild Basilien. Cap. CCCXLVI.

(A) Namen.

Wild Basilien oder Basilg würdt allso genent, darumb das sie der zamen Basilien am geschmack und mit den blettern ettwas gleich ist. Bey den Gτiechen würdt es Ocimoides geheyssen, zů Latein Ocimastrum. Jst den Apoteckern unbekant.

Gestalt.

Wild Basilien hat einen rauhen harigen vierecketen stengel, der ist bekleydet mit kleinen blettern, die seind dem zamen Basilien gantz gleich mit der gestalt und dem geschmack, doch nit so starck. Seine blûmlin zů ringþumb den stengel seind bτaunfarb, oder purpurfarb. Wann die blûmlin abfallen, so gewindt es kleine hülþlin oder hâfelin, welche sich des Bilsenkrauts hâfelin vergleichen, darinn ist kleiner schwartzer samen, dem Coτiander samen (B) nit fast ungleich. Sein wurtzel sich fast im erdtrich auþteylt, kreucht hin und her mit jhτen kleinen zarten fasen oder zaseln, hat keinen gebτauch in der artzney.

Statt seiner wachsung.

Das wild Basilien wechþt in sandigem erdtrich, neben den wassern, fürnemlich am Necker hin und wider.

Zeit.

Blüet den gantzen summer biþ in winter hinein, wann es kellte halben verderben můþ.

Die natur und complexion.

Das wild Basilien ist warmer unnd truckner natur, das man auþ dem geschmack leichtlich mag abnemen, dann es bitter ist, und zeücht ein wenig zůsamen. [882, 883]

(C) Krafft und würckung.

Der samen der wilden Basilien in wein gesotten und getruncken, ist gůt denen so von schlangen unnd andern gifftigen thieren gebissen seind. Hatt auch alle andere tugend, wie Plinius anzeygt, die dem zamen Basilien werden zů gelegt, welche du magst in seinem Capitel sůchen und lesen.

Allso wôllen wir disen ersten theyl diþ Kreüterbůchs hie beschliessen, unnd mit der zeit, wils Gott, den andern teyl, so wir schon haben angefangen, auch meniglichen zů nutz im truck lassen auþgeen. Demselbigen unserm lieben Herτn unnd Gott sey lob en ehτ unnd bτeiþ in ewigkeyt. Amen.

Getruckt zů Basell, durch Michael Jsingrin, do man zalt nach Chτisti gebůrt M. D. XLIII.

Van wilde basiel. Kapittel 346. (Acinos arvensis)

Namen.

Wilde basiel of Basilg wordt alzo genoemd daarom dat ze de tamme basiel aan smaak en met de bladeren wat gelijk is. Bij de Grieken wordt het Ocimoides geheten, in Latijn Ocimastrum. Is de apothekers onbekend.

Gestalte.

Wilde basiel heeft een ruwe harige vierkantige stengel, die is bekleed met kleine bladeren, die zijn de tamme basiel gans gelijk met de gestalte en de smaak, doch niet zo sterk. Zijn bloempjes rondom de stengel zijn bruinkleurig of purperkleurig. Wanneer die bloempjes afvallen zo gewint het kleine hulsjes of potjes welke zich het bilzekruid potjes vergelijken, daarin is klein zwart zaad, de korianderzaden niet vast ongelijk. Zijn wortel zich vast in aardrijk uitdeelt, kruipt heen en weer met hun kleine zachte vezels of vezels, heeft geen gebruik in de artsenij.

Zijn groeiplaats.

Dat wilde basiel groeit in zandig aardrijk, naast de wateren, voornamelijk aan Neckar her en der.

Tijd.

Bloeit de ganse zomer tot in winter door wanneer het vanwege de koude bederven moet.

De natuur en samengesteldheid.

De wilde basiel is warme en droge natuur dat men uit de smaak licht mag afnemen, dan het bitter is, en trekt een weinig tezamen. [882, 883]

Kracht en werking.

De zaden van de wilde basiel in wijn gekookt en gedronken is goed diegenen zo van slangen en andere giftige dieren gebeten zijn. Heeft ook alle andere deugden, zoals Plinius aantoont, die de tamme basiel worden toegelegd welke u mag in zijn kapittel zoeken en lezen.

Alzo willen we dit eerste deel van dit kruidenboek hier besluiten en met de tijd, wil God, dat andere deel zo we reeds hebben aangevangen ook menigeen tot nut in druk laten uitgaan. Dezelfde onze lieve Heer en God is lof en eer en prijs in eeuwigheid. Amen.

Gedrukt te Bazel door Michael Isingrin waar men telt na Christus geboorte 1543.