Botrychium

HET XXII. CAPITEL.

Van Kleyn Maen-cruydt oft Lunaria.

Ghedaente.

Kleyn Maen-cruydt en brenght oock maer een bladt voort, op een dun, teer, rondt, kael ende gladt steelken recht op staende: ’t welck bladt dick ende kael is, over beyde sijden met vijf oft ghemeynlijck ses diepe kerven ghesneden ende verdeylt, als vele verscheyden bladeren aen een ribbe oft steelken wassende, van de welcke elck deel oft bladerken alleen wat rondtachtigh is, ende de ghedaente van een halve Maene schijnt te hebben. Ten halven van desen steel, omtrent den oorsprongh van het bladt, spruyt een ander teerder ende dunner steelken, draghende in ’t opperste kleyne druyfs-ghewijse aen een hanghende bloemkens; de welcke wanneer sy gapen oft open gaen, maer eens aengheraeckt, oft met eenen lichten windt oft blaesinghe ghedreven zijnde, een heel dun poederken van haer gheven ende storten. De saeykens zijn kleyn, rondt, t’ samen in een ghelijck een kleyn druyfken ghehoopt staende. In stede van wortelen en heeft het niet dan veselinghen.

Plaetsen.

Dit cruydt wast op de steyle afgaende dellinghen van de berghen ende heuvelkens; ende oock dickwijls op grassachtighe plaetsen, die nochtans dor ende magher van grondt ende onghebouwt zijn. [203]

Tijdt.

Het wordt ghevonden in ’t laetste van April, ende de heele Meymaent ende Braeckmaent door: op andere tijden des iaers soudemen dat te vergeefs soecken te vinden: want het en verthoont hem nae dien tijdt op gheene plaetsen meer.

Naem.

Nu ter tijdt wordt dit cruydt Lunaria op ’t Latijnsch gheheeten met den toe-naem minor; dat is in ’t Nederduytsch Kleyn Maen-cruyt; met welcken toe-naem dat van de Hemionitis verscheyden wort ende afgesondert, diemen Lunaria maior oft Groot Maen-cruydt noemt: men heet dit cruydt oock Lunaria Botrytis, nae sijne druyfachtighe bloeme ende vrucht, al ofmen seyde druyfachtigh Maen-cruydt: ende oock (ghelijck sommighe voor goedt houden) heet het in ‘t Griecks Hemionitis hetera, dat is andere Hemionitis, ende Selenitis, dat is Maen-cruydt: de Hooghduytschen noement Monkraut, ende Mon rautten, ende oock somtijdts Mon traublein; de Brabanders, als voorseydt is, Kleyn Maen-cruydt; de Fransoysen Taure oft Lunaire; de Behemers Wrat se zase.

Aerd.

Kleyn Maen-cruydt is koudt ende droogh van aerd ende oock wat t’ samentreckende.

Kracht ende Werckinghe.

Dit ghewas is een sonderlingen goet heylsaem wondt-cruyt; ende men gebruyckt het veel op versche ende bloedige quetsuren: het kan de onmatelijcke vloedende maendtstonden doen op houden: ende is seer bequaem den genen die het rootmelisoen hebben: ende daerenboven is het tot de Alchymie oorboorlijck, ghelijck de Alchymisten segghen ende meynen; die dat seer prijsen ende voor krachtigh houden, ende veel gebruycken.

BIIVOEGHSEL.

Onder alle de cruyden die den naem Lunaria oft Maen-cruydt voeren (de welcke seer vele zijn, ende van de Alchymisten seer ghesocht) is dit wel het meest gheacht ende wonderbaerlijckste van krachten ende oock van ghedaente; ’t welck noch veel meer ghebruyckt soude wesen, waer het sake dat het overvloedigh in de hoven woude wassen; maer het en wilt daer niet wel aerden, wat moeyte datmen daer oock toe doet. Want van saet en komt het oock niet voort, al is ’t dat Fabius Columna dat dickwijls heeft willen versoecken. Het wast nochtans op sommighe plaetsen overvloedigh; namentlijck in Italien op den bergh Monte Vergine geheeten. Ende voorwaer isset het Epimedium Dioscoridis, als den selven Columna met vele ende waerschijnelijcke redenen bethoont, soo moet het in Grieckenlant ende Asien met groote menighte te vinden zijn gheweest: anders souden de ouders te vergheefs soo veel schrijven van de krachten van een cruydt dat soo moeyelijck om vinden waer, als het hier te lande is. Voorts soo is de wortel seer onlieffelijck, swaer, aerdachtigh, ende als verrot rieckende, van smaeck smets. Ander ghelijcken den smaeck van het gantsche cruydt, met den smaeck van de slacken.

Kleyn Lunaria oft Maen-cruydt met tacken, is van Clusius beschreven, ende Lunaria minor ramosa gheheeten. Het heeft uyt sijne wortel een (oft twee) tackskens oft gheblaedt wiecksken, oft liever een ghetackt bladt, menighvuldigh, met vele bladeren die van ghemeyn Kleyn Maen-cruydt seer ghelijck, maer langher ende dicker, ende dickwijls ghesneden, oock bleeck-groen oft nae den geelen treckende: het tweede tacksken, dat nae het eerste voort-komt, is met dunne ydele wolachtigheydt beset, ende is sappigher ende gelijfviger dan het eerste. Wt den scheut oft oorsprongh van dit tacksken, by de wortel, spruyt een vet sappigh steelken, met een dierghelijcke druyve als die van de Ghemeyne, maer grooter ende menighvuldigh; somtijdts krijght het oock dry druyfkens by een. De wortel ghelijckt de Ghemeyne, maer heeft dicker faselinghen. Die van Slesingerlant noement Rechter VViderthon, dat is oprecht Trichomanes. De wortel is somtijdts geel.

Ander Kleyn Maen-cruydt met tacken, in Engelandt wassende, is van Camerarius Lunaria minor racemosa altera gheheeten.

Kleyn Maen-cruydt van Tyrol wast op de gheberghten van Tyrol; ende is een seer teer ende kleyn ghewas, noyt te voren van Clusius ghesien, aen hem vanden Eerweerdigen Gregorius de Reggio ghesonden, ende Ophris pumila ghenoemt.

Maen-cruydt van de VVijse van de Araben, van Lobel beschreven, ende nae de meyninghe van sommighe Lunaria Magorum Arabum gheheeten, in ’t Italiaensch Lunaria de Magi Arabi, heeft oock uyt-ghesneden bladers, een wassende Maene ghelijck, ende wast in de dalen van Savoyen. In Meert spruyten uyt een kromme houtachtighe aschgrauwe wortel, teere bladerkens, die van de Roomsche Surckel alder-eerst uyt-spruytende ghelijck, ende bykans soo groot als die van Thlaspi met Veyl-bladeren. De bloemen ende ’t saet en heeft hy noyt ghesien.

Naemen.

Kleyn Maen-cruydt is in Italien Lunaria minore, ende Lunaria del grappole gheheeten, ende op sommighe plaetsen Fegatella; welcke naemen de Alchymisten ’t selve oock gheven. Isset het Epimedium Dioscoridis, als Fabius Columna meynt, soo heet het oock Epimetron, Epipetron, Thryon, Erineos ende Acinos Plinij, in ’t Hooghduytsch heet het oock Man traublein.

Dan den selven Columna houdt de Adders-tonghe oock voor een mede-soorte van dit ghewas.

Den naem Lunaria oft Maen-cruydt wordt noch ander cruyden mede ghedeylt, als zijn de volghende; Vremde Donderbaert, oft sevenste soorte van Kleyn Donderbaert, de Adders-tonghe, de Auricula Ursi, de Penningh-bloemen oft Bolbonac, de Soldanella, het Groot Varen, de Hemionitis, de Sickelwijse Medica, het Epimedium van Dodoneus, ende een soorte van Thlaspi: dan de selve hebben noch eyghender naemen, daer sy beter door bekent zijn. Maer het cruydt Ferrum equinum oft Peerdts-yser, ende het Penningh-cruydt oft Nummularia worden oock Kleyn Maen-cruydt gheheeten, al is ’t dat sy het teghenwoordigh Kleyn Maen-cruydt niet en ghelijcken.

Kracht ende Werckinghe

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben bevonden, dat dit Kleyn Maen-cruydt koudt en droogh van aerd is; ende daerom seer nut om de wonden te heelen, ende alle zeeren met lijckteeckenen te bedecken, de verstuyckte leden t’ samen te hechten, ’t zy met eenighen dranck inghenomen, ’t zy van buyten opgheleydt zijnde.

Het wordt gheacht het Wintergroen ende Adders-tonghe van krachten ende werckinghen heel ghelijck te wesen, ende is tot alle sieckten ende ghebreken daer die goet toe zijn seer dienstelijck. Maer boven alle is het wonderlijcken krachtigh om de inwendighe quetsuren te ghenesen, ghedroncken, oft anders inghenomen zijnde.

’T gantsche cruydt kleyn ghestooten, oft tot poeder ghebroght, wordt met wranghen wijn te drincken ghegheven de vrouwen die den rooden ende oock den witten vloet hebben, ende die het roodtmelisoen hebben, als Dodoneus oock schrijft.

Dese Lunaria, om dat sy van smaeck seer droogh en t’samentreckende is, daerom wordt sy teghen de ghescheurtheydt, in sonderheydt van de ionghe kinderen, meer dan eenigh ander cruydt ghepresen, inghenomen, oft opgheleydt.

Het wordt seer ghepresen teghen de Leversucht.

Men maeckt daer een Olie van, seer nut teghen alle de voornoemde ghebreken, alsmen de bladeren in Olie leght, ende in een glas in de Sonne laet staen.

Sommighe schrijven dat het saet van Kleyn Maen-cruyt vergiftigh is: sulcks dat soo wanneer een Peerdt oft Koey dat selve te eten komt, terstont op-swilt ende sterft: dan indienmen die het cruydt selve ende de bladeren ingheeft, dan sal de hindernisse stracks vergaen, ende het dier en sal gheen noot met allen hebben, als Gesnerus schrijft in sijn boeck van de Dinghen die des nachts licht van haer gheven.

Dioscorides schrijft van Epimedium, daer Columna dit teghenwoordigh Kleyn Maen-cruydt voor houdt, dat de bladeren ghesneden, met Olie ghemenght, paps-ghewijse op de borsten geleydt, de selve beletten grooter te worden; ende dat de wortel inghenomen, maeckt dat de vrouwen gheen kinders en krijghen: ende dat de bladeren ghestooten, vijf drachmen swaer met wijn gedroncken, nae de maentlijcke suyveringhe, ’t selve oock doen. Plinius seydt oock dat Epimedium soo dick-maeckende ende verkouwende is, dat de vrouwen haer wel wachten moeten van ’t selve te ghebruycken. Galenus seydt alleen dat het matelijck verkoelt, met eenighe waterigheydt, en datter gheen merckelijcke eyghentschap in en is; maer dat sommighe segghen, dat het met eenighen dranck inghenomen onvruchtbaer maeckt.

Ander ghebruyck.

De Alchymisten willen met dit cruyt wonder bedrijven, ende hunnen Mercurius congeleren ende fireren; waer door te gelooven is dat het soo krachtigh is als eenigh ander cruydt soude moghen wesen.

HET XXII. KAPITTEL.

Van klein maankruid of Lunaria. (Botrychium lunaria)

Gedaante.

Klein maankruid brengt ook maar een blad voort dat op een dun, teer, rond, kaal en glad steeltje rechtop staat en welk blad dik en kaal is en aan beide zijden met vijf of gewoonlijk zes diepe kerven gesneden en verdeeld is en als vele verschillende bladeren aan een rib of steeltje groeien waarvan elk deel of blaadje alleen wat rondachtig is en de gedaante van een halve maan schijnt te hebben. Op de helft van deze steel, omtrent de oorsprong van het blad, spruit een ander teerder en dunner steeltje dat in het opperste kleine druifvormige aaneen hangende bloempjes draagt die wanneer ze gapen of open gaan en maar eens aangeraakt of met een lichte wind of blazen gedreven worden een heel dun poedertje van zich geven en storten. De zaadjes zijn klein, rond en staan tezamen als in een klein druifje gehoopt. In plaats van wortels heeft het niets anders dan vezels.

Plaatsen.

Dit kruid groeit op de steile afgaande hellingen van de bergen en heuveltjes en ook dikwijls op grasachtige plaatsen die nochtans dor en mager van grond en niet verbouwd zijn. [203]

Tijd.

Het wordt gevonden in het laatste van april en de hele meimaand en juni door, op andere tijden van het jaar zou men dat tevergeefs zoeken, want het vertoont zich na die tijd op geen plaatsen meer.

Naam.

Tegenwoordig wordt dit kruid Lunaria op het Latijns genoemd met de toenaam minor, dat is in het Nederduits klein maen-kruid met welke toenaam dat van Hemionitis onderscheiden wordt en afgezonderd die men Lunaria major of groot maankruid noemt, men noemt dit kruid ook Lunaria Botrytis naar zijn druifachtige bloem en vrucht als of men druifachtig maankruid zei en ook (gelijk sommige voor goed houden) heet het in het Grieks Hemionitis hetera, dat is andere Hemionitis en Selenitis, dat is maankruid, de Hoogduitsers noemen het Monkraut en Mon rautten en ook soms Mon traublein, de Brabanders, als gezegd is, klein maankruid, de Fransen taure of lunaire, de Bohemers wrat se zase.

Aard.

Klein maankruid is koud en droog van aard en ook wat tezamen trekkend.

Kracht en werking.

Dit gewas is een vooral goed heilzaam wondkruid en men gebruikt het veel op verse en bloedige kwetsingen, het kan de onmatige vloeiende maandstonden laten ophouden en is zeer geschikt voor degene die de rode loop hebben en daarboven is het in de alchimie gebruikelijk zoals de alchimisten zeggen en menen, die dat zeer prijzen en voor krachtig houden en veel gebruiken.

BIJVOEGING.

Onder alle kruiden die de naam Lunaria of maankruid voeren (waarvan er zeer veel zijn en van de alchimisten zeer gezocht) is dit wel het meest geacht en wonderbaarlijkste van krachten en ook van gedaante wat noch veel meer gebruikt zou wezen was het zaak dat het overvloedig in de hoven wou groeien, maar het wil daar niet goed aarden welke moeite dat men er ook toe doet. Want van zaad komt het ook niet voort al is het dat Fabius Columna dat dikwijls heeft geprobeerd. Het groeit nochtans op sommige plaatsen overvloedig, namelijk in Italië op de berg die Monte Vergine genoemd wordt. En voorwaar is het ‘t Epimedium Dioscoridis, als dezelfde Columna met vele en waarschijnlijke redenen betoont, dan moet het in Griekenland en Azië met grote menigte te vinden zijn geweest anders zouden de ouders tevergeefs zoveel schrijven van de krachten van een kruid dat zo moeilijk om te vinden zou zijn als het hier te lande is. Voorts zo is de wortel zeer onlieflijk, zwaar, aardachtig en ruikt als verrot en van smaak zonder smaak. Anderen vergelijken de smaak van het ganse kruid met de smaak van de slakken.

Klein Lunaria of maankruid met takken is van Clusius beschreven en Lunaria minor ramosa genoemd. Het heeft uit zijn wortel een (of twee) takjes of bebladerde wieken of liever een vertakt blad met menigvuldig en vele bladeren en die van gewoon klein maankruid zeer gelijk, maar langer en dikker en dikwijls gesneden, ook bleekgroen of trekt naar het gele, het tweede takje dat na het eerste voortkomt is met dunne losse wolligheid bezet en is sappiger en steviger dan het eerste. Uit de scheut of oorsprong van dit takje, bij de wortel, spruit een vet sappig steeltje met een diergelijke druif als die van de gewone, maar groter en menigvuldig en soms krijgt het ook drie druifjes bijeen. De wortel lijkt op de gewone, maar heeft dikkere vezels. Die van Slesingerland noemen het Rechter Widerthon, dat is echte Trichomanes. De wortel is somtijds geel.

(Oxalis monophyla var. rotundifolia)Ander klein maankruid met takken die in Engeland groeit is van Camerarius Lunaria minor racemosa altera genoemd.

Klein maankruid van Tirol groeit op de gebergten van Tirol en is een zeer teer en klein gewas, nooit tevoren van Clusius gezien en aan hem van de eerwaardige Gregorius de Reggio gezonden en Ophris pumila genoemd.

Maankruid van de wijze van de Arabieren, van Lobel beschreven en naar de mening van sommige Lunaria Magorum Arabum genoemd en in het Italiaans Lunaria de Magi Arabi, (Oxalis monophylla var. rotundifolia) heeft ook uitgesneden bladeren een wassende maan gelijk en groeit in de dalen van Savoie. In maart spruiten uit een kromme houtachtige asgrauwe wortel tere bladeren die van de Roomse zuring die allereerst uitspruiten gelijk en vrijwel zo groot zijn als die van Thlaspi met klimopbladeren. De bloemen en het zaad heeft hij nooit gezien.

Namen.

Klein maankruid is in Italië Lunaria minore en Lunaria del grappole genoemd en op sommige plaatsen fegatella, welke namen de alchimisten hetzelfde ook geven. Is het ‘t Epimedium Dioscoridis, als Fabius Columna meent dan heet het ook Epimetron, Epipetron, Thryon, Erineos en Acinos Plinij, in het Hoogduits heet het ook Man traublein.

Dan dezelfde Columna houdt de addertong ook voor een medesoort van dit gewas.

De naam Lunaria of maankruid wordt noch ander kruiden meegedeeld zoals zijn de volgende, vreemde donderbaard of zevende soort van klein donderbaard, addertong, Auricula Ursi, penningbloemen of bolbonac, Soldanella, groot varen, Hemionitis, sikkelvormige Medica, Epimedium van Dodonaeus en een soort van Thlaspi, dan dezelfde hebben noch eigener namen daar ze beter door bekend zijn. Maar het kruid Ferrum equinum of paardsijzer en het penningkruid of Nummularia worden ook klein maankruid genoemd al is het dat ze niet op het tegenwoordig klein maankruid lijken.

Kracht en werking

De nieuwe kruidbeschrijvers hebben bevonden dat dit klein maankruid koud en droog van aard is en daarom zeer nuttig om de wonden te helen en alle zeren met littekens te bedekken, de verstuikte leden tezamen te hechten, hetzij met enige drank ingenomen, hetzij van buiten opgelegd.

Het wordt geacht het wintergroen en addertong van krachten en werking heel gelijk te zijn en is tot alle ziekten en gebreken daar die goed toe zijn zeer dienstig. Maar boven alle is het wonderlijk krachtig om de inwendige kwetsingen te genezen, gedronken of anders ingenomen.

Het ganse kruid klein gestampt of tot poeder gebracht wordt met wrange wijn te drinken gegeven aan de vrouwen die de rode en ook de witte vloed hebben en die de rode loop hebben als Dodonaeus ook schrijft.

Deze Lunaria, omdat ze van smaak zeer droog en tezamen trekkend is wordt daarom tegen de breuken en vooral van de jonge kinderen meer dan enig ander kruid geprezen, ingenomen of opgelegd.

Het wordt zeer geprezen tegen de leverzucht.

Men maakt daar een olie van die zeer nuttig is tegen alle voornoemde gebreken als men de bladeren in olie legt en in een glas in de zon laat staan.

Sommige schrijven dat het zaad van klein maankruid vergiftig is zodat wanneer een paard of koe dat te eten komt terstond opzwelt en sterft, dan indien men die het kruid zelf en de bladeren ingeeft dan zal de hindernis vergaan en het dier zal geheel geen nood hebben als Gesnerus schrijft in zijn boek van de dingen die ‘s nachts licht van zich geven.

Dioscorides schrijft van Epimedium, daar Columna dit tegenwoordig klein maankruid voor houdt, dat de bladeren gesneden en met olie gemengd en papgewijs op de borsten legt, dezelfde beletten groter te worden en dat de wortel ingenomen maakt dat de vrouwen geen kinderen krijgen en dat de bladeren gestampt en vijf drachmen zwaar met wijn gedronken na de maandelijkse zuivering hetzelfde ook doen. Plinius zegt ook dat Epimedium zo dik makende en verkoelende is dat de vrouwen zich wel wachten moeten om het te gebruiken. Galenus zegt alleen dat het matig verkoelt met enige waterigheid en dat er geen opmerkelijke eigenschap in is, maar dat sommige zeggen dat het met enige drank ingenomen onvruchtbaar maakt.

Ander gebruik.

De alchimisten willen met dit kruid wonder bedrijven en hun Mercurius congeleren en fireren waardoor te geloven is dat het zo krachtig is als enig ander kruid zou mogen wezen.