Helichrysum

HET XXVI. CAPITEL.

Van Rhijn-bloemen oft Motten-cruydt.

Gheslacht.

De Rhijn-bloemen zijn het Elichryson aengaende haer goudt-verwighe kransen van bloemen seer gelijck; ende zijn tweederhande.

Ghedaente.

1. Motten-cruydt (anders Rhijn-bloemen ghenoemt) heeft ronde dunne herde aschverwighe witte oft grijse wolachtighe steelkens, omtrent een spanne hoogh wassende, met kleyne seer sachte bladeren, die langhworpigh ende smal, ende soo wel als de steelen grijsachtigh ende wolachtigh zijn: op ’t sop van de steelkens wassen troskens van thien, oft twaelf oft meer schubachtige ronde geel blinckende wijdachtigh van een staende ende niet dicht by een ghevoeghde welrieckende kleynen bloemkens; de welcke eer sy heel rijp gheworden zijn, ghepluckt ende vergadert, behouden haer verwe ende schoonheyt seer langhen tijdt sonder te verflenschen. De wortelen zijn dun, teer, ende swart.

2. Men vindt een ander diergelijck ghewas, uyt sijne wortel veel dunne tackskens uytghevende, met smalle bladeren, een weynighskens grijsachtigh oft wit, nochtans gheensins soo seer als die van de voorgaende soorte, dat is van het Gemeyn Motten-cruydt: de bloemen zijn oock geel, ende staen in een kransken vergadert; maer en zijn niet tops-ghewijse als de Rhijn-bloemen oft als bobbelkens ghemaeckt: dan sy zijn het middenste hoofdeken van de Camomille-bloemen seer ghelijck, doch kleyner dan die.

Plaetse.

1. De Rhijn-bloemen wassen op harde dorre heyden ende rouwe savelachtighe gewesten, oft in de dalen oft het afgaen van de berghen; ende zijn seer ghemeyn ende overvloedighlijck wassende omtrent den Rhijnstroom, in sonderheyt tusschen Spier ende Worms.

2. De andere soorte van dit ghewas is van ons in de hoven van Nederlandt ghevonden gheweest; dan waer dat sy in ’t wildt groeyen magh, is ons noch onbekent.

Tijdt.

1. Motten-cruydt, oft Rhijn-bloemen, pleegh ghemeynlijck in de Braeckmaendt ende Hoymaendt te bloeyen.

2. De andere soorte bloeyt met de eerste in de hoven van dese landen.

Naem.

1. Dit cruydt wordt in Hooghduytschlandt, om dieswille dat het soo veel aen den kant van den Rhijn ende in de omliggende landen pleegh te wassen, ghemeynlijck Rheinblumen gheheeten, ende oock Junglin, Mottenblume ende Mottenkraut: ende daer van heeft het in Nederlandt den naem oock ghekreghen, te weten Rhijnbloemen, oft Reyn-bloemen, ende Motten-cruyt: daerom heeten ’t sommighe oock Tinearia in ’t Latijn: dan de Apotekers heeten ’t Stoechas ende Stichas citrina: Fuchsius ende Tragus sien dat voor het Eliochrysum aen; maer dat het daer mede niet, oft immers heel weynigh, over een komt, blijckt ghenoegh uyt ’t gene dat wy in ’t voorgaende Capitel van het Eliochryson handelende gheschreven hebben. Sommighe gelooven oock dat het Ageraton van de ouders is, om dat de bloeme rond ende boubelachtigh is, ende niet lichtelijck oft haestelijck en verwelckert oft en vergaet: want de bloeme van het Ageraton van de Griecken was pompholygodes, dat is rondachtigh ende blaesachtigh oft bobbelachtigh uytpuylende, ende bleef seer langhen tijdt in haer oude verwe ende ghedaente onverflenscht ende onverwelckt. Maer de bladeren van het Ageratum zijn de Orega-bladeren van gedaente gelijck; sulcks als die van onse Rhijn-bloemen gantschelijck niet en zijn, gemerckt dat sy langhworpigh ende smal zijn: soo dat het daer uyt genoeghsaem blijckt, dat dit cruydt voor het Ageraton van Dioscorides geensins te houden is.

Dan om onse meyninghe van dit cruydt te kennen te gheven, soo is mijn goetduncken ende ghevoelen, dat ons Motten-cruydt met de Chrysocome, die oock Chrysitis ghenoemt wordt, seer groote gelijckenisse heeft: want het is een kort oft leegh ghewas, met eenen goudt-verwighen krans van bloemen; de welcke van een ghetrocken ende gescheyden zijnde, ettelijcke corymbi oft toppen van ghedaente seer wel gelijcken: de wortelen zijn dun ende swart sulcks als gheheelijck is ’t ghene dat Dioscorides voor de Chrysocome beschrijft, segghende aldus: Chrysocome is een kleyn cruydeken omtrent een spanne hoogh, eenen krans van bloemen draghende; de welcke bloemen de gedaente van corymbi hebben, oft dien van Ysop ghelijck: de wortel is ruygh oft hayrigh, dun ende gheveselt, als de wortelen van Swart Nies-cruydt, van smaeck niet onbehaeghlijck, den Cyperus ghelijck.

In welcke beschrijvinghe staet te aenmercken, dat den oprechten ende waerachtighen Ysop van de oude beschrijvers der cruyden, een ghedaente van corymbi in stede van bloemen op ’t sop van sijne steelkens hadde; ende dat om dieswille merckelijck ghenoegh blijckt, dat den Ysop, die wy hedensdaeghs voor Ysop ghebruycken, voor den oprechten Ysop gheensins te houden en is: ghemerckt dat den ghemeynen Ysop sijn bloemen niet in ghedaente [429] van corymbi, oft topkens ende troskens, oft in corymbi ghesloten voortbrenght, maer langhs de steelen neffens elck bladerken, ghelijck de Thymbra pleegh te doen; wiens mede-soorte (maer wat grooter dan de ghemeyne Thymbra) den selven onsen ghemeynen ende bastaerdt Ysop te reken is, als wy in het Capitel van Thymbra ende Ysop breeder sullen bethoonen.

2. De andere soorte van Motten-cruydt is een naemeloos ghewas, ende hedensdaeghs niet veel bekent. Dan sommighe houden die voor een soorte van Eliochryson met smalle bladeren: maer wy hebbense liever ghehadt voor een mede-soorte van Motte-cruydt te nemen, ende tweede Motten-cruydt te noemen.

Aerd.

De wortelen van Chrysocome, die (soo wy bethoont hebben) met ons Motten-cruydt seer wel over een komen, zijn, nae het schrijven van Dioscorides, verwarmende ende t’samentreckende van aerd.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van Chrysocome oft Motten-cruydt worden seer goet ghehouden om de leversuchtighe ende longhersuchtighe menschen te ghenesen, als Dioscorides betuyght.

Hy schrijft oock, dat de selve wortelen met edick ende honigh oft Oxymel, oft beter, honigh-water ghesoden, ende te drincken ghegheven, seer nut zijn om de moeder te suyveren ende reyn te houden.

Nu ter wijdt pleeghmen de bloemen van ons Motten-cruydt oft Rhijn-bloemen in wijn te sieden, ende men gheeftse te drincken om de wormen des buycks te dooden, oft uyt den lijve te iaghen.

De selve bloemen met looghe ghebruyckt ende op ’t hayr ghestreken, ende het hooft daer mede ghewasschen, dooden de luysen, ende brenghen de neten om.

BIIVOEGHSEL.

Den smaeck van dese bloemen is wat bitterachtigh. Sommighe houdense voor mede-soorten van het Ruer-cruydt, dat wy voren beschreven hebben. Theophrastus beschrijft een diergelijck ghewas in het 21.capitel van sijn 9.boeck, met naeme Eliochryson, oft, soo Theodorus Gaza in ’t Latijn overset, Aurelia; maer dat soude wel moghen wesen het Elichryson daer wy in ’t voorgaende Capitel af ghesproken hebben. Gesnerus beschrijft oock een Chrysocome, die een soorte van Wildt Vlas is. Den naem Chrysocome wordt in ’t Latijn Coma aurea overgheset, dat is Gulden Krans: ander noemen dat Amaranthus luteus; in ’t Italiaensch Amarantho giallo, om dat de bloemen oock seer langh duren als die van de voorgaende soorte Elichryson gheheeten. In ’t Enghelsch heet het Goldt flower, ande Motheworte. Ander noemen dit ghewas Linaria aurea: wiens mede-soorte van Fabius Columna beschreven wordt, met naeme van de Chrysocome Plinij & Dioscoridis: dan de bloemen daer van vergaen seer haest, ende verwaeyen eer dan die van oprecht Elichryson. Sommighe rekenen het Targum, Tragum, oft Dragon, datmen hedensdaeghs soo veel in het salaet ghebruyckt, voor een mede-soorte van Chrysocome: maer door wat redene, is ons onbekent, seght Clusius. Het Heliochryson oft Elichryson van sommighe, is het Kleyn Balsem-cruydt: maer Hieronymus Tragus heeft de Osyris Austriaca voor Elichryson ghehouden.

Het saedt van dit ghewas is kleyn, dat van de Marioleyne ghelijck, maer kleyner, ros, scherp ende welrieckende ghelijck de Gomme Elemni oft ronden Cyperus van Syrien, ghelijck oock doen de bloemen, ende ’t gheheel cruydt. De plante bloeyt veel schooner, ende is beter rieckende in Spaegnien ende Languedoc dan in Duytschlandt. Van dit ghewas zijn de naevolghende soorten van Clusius ende Lobel beschreven.

Duytsche Chrysocome. In Duytschlandt, ende oock wel in Brabant, groeyt op savelachtigen grondt een Chrysocome, hebbende wolachtighe bladers, die van het Ruer-cruydt oft ghemeyn Gnaphalion ghelijck, bleeck-geele bloemkens, ende ’t saedt langhs de sijd-scheuten.

Stoechas citrina altera wast omtrent Nimes ende Montpelliers in Vranckrijck, ende is de voorgaende ghelijck, maer gheheel teerder, swarter, onlieflijcker, aschverwigh, met meer ranckachtighe steelkens van eenen voet langh, hebbende oock een kleyner wortel, met min faselinghen, (midts dat het selven elders groeyt dan in ghespleten muren ende vesten van de steden) de welcke van buyten bruyn is, ende seer weynigh rieckende. De troskens van de bloemen staen op elcken steel een, maer niet t’samen ghevoeght, ghelijck die van de voorgaende. Nochtans is ’t saedt malkanderen ghelijck, kleyn ende bruyn.

Stoechas citrina sonder reuck wordt somtijts ghevonden omtrent Montpelliers, ende is heel lustigh om sien, van ghedaente de Stoechas citrina ghelijck: nochtans zijn de bladers breeder, ende grijs, ghelijck oock de gheheele plante. De steelkens zijn een palme hoogh: waer op dat groeyen insghelijcks grooter ende langher bloemen, die van de ander Stoechas citrina ghelijck, eenighsins ghelijckende die van de Wilde Latouwe. De wortel is niet groot, houdtachtigh, ende gheheel sonder reuck. Dit cruydt is min bekent dan d’ander. Sommighe houden dat voor Dentillaria van Gesnerus.

1. Eerste Wtlantsch Motten-cruydt met bladeren van Rosemarijn wast in Spaegnien omtrent Salamanca, ende in Vranckrijck omtrent Montpelliers, ende krijght den heelen somer door nieuwe bloemen, ghelijck sy oock doet alsmense in Nederlandt saeyt. De steelen zijn anderhalven voet hoogh, dun, grijs, ende als met witten dons bedeckt, ongheschicktelijck bewassen met langhe dunne smalle bladers, de Rosmarijn-bladeren ghelijck, oft noch smaller, aen de bovenste sijde wat groenachtigh, aen de onderste grijs: uyt den oorspronck van de bladeren spruyten de sijd-steelkens, met kleyner bladerkens bewassen, die omtrent het tsop niet soo dicht by een en staen: op ’t sop staen veele schelferachtighe bloemen, kleyner dan de ghemeyne Rhijn-bloemen, geel oft goudt-verwigh; de welcke vergaende wat bruyner worden, ende kleyn saedt inhouden in stuyfkens schuylende. De wortel is houdtachtigh, hardt, ghetackt. Dit cruydt is met eenighe swaerigheydt welrieckende, heetachtigh van smaeck. In Spaegnien wordt het Alancanillo, als de Camille gheheeten; somtijts Romero marino, dat is Zee-Rosmarijn, van de Mooren van Granaden Miscaun.

2. Tweede Wtlandtsch Motten-cruydt met bladeren van den Olijfboom wast op de oude muren ende drooghe dorre plaetsen van Spaegnien, ende bloeyt in de Meert, oft in ’t beghinsel van den April. De steelen zijn eenen voet ende somtijts anderhalven hoogh, witachtigh ende wolachtigh, hier ende daer bewassen met bladeren als Olijfbladeren, langh, sacht ende met witten dons bedeckt: op ’t uyterste van de tackskens wassen schelferachtighe oft schubachtighe bloemen, die van het Ageratum gelijck, bleeck van verwe. De wortelen zijn swartachtigh. Dit ghewas is oock welrieckende, ende wat t’samentreckende van smaeck.

3. Derde Wtlandtsch Kleyn Motten-cruydt wast oock in Spaegnien, ende is leegher dan de voorgaende soorte, niet hoogher opschietende dan een spanne, ende heeft ronde grijse steelkens, ongeschicktelijck bewassen met lange smalle bladerkens, omtrent haer tsop in kleyner sijd-tackskens verdeylt: op de welcke wassen een, twee oft dry by een ghevoeghde schelferachtighe hoofdekens, grauw oft bruyn van verwe, inhoudende bleeck hayrighe bloemkens. Op dit ghewas heeft den selven Clusius de Cuscuta sien groeyen.

4. Motten-cruydt van Candien, uyt Candien ghesonden met den naem van Stoechas Cretica, is de Tweede soorte van Motten-cruydt niet seer onghelijck. De steelen komen een oft twee tseffens uyt de wortel, ende zijn rond, anderhalven voet hoogh, met grijse wolachtigheyt bekleedt, ongheschicktelijck bewassen met veele bladeren een duymbreedde langh, oft langher, het vierendeel van een duymbreedde breedt, aen de bovenste sijde groen, aen de onderste grijs: omtrent ’t sop van de steelen komen andere kleyne tackskens voort, met kleyner bladeren bewassen. Het uyterste van de roeykens oft tackskens eyndight in een bloot kael steelken, somtijts enckel, somtijts dobbel, met geenen wolachtigen dons, op elck een van die staet een schelferachtigh hoofdeken oft knopken, als dat van de Koren-bloemen: waer uyt spruyten de bloemen van veele geele draykens t’samen vergadert.

Hier by hoort (als misschien het selve wesende) het Heliochryson Creticum daer Bellonius van spreeckt, segghende dat het in Candien wast, ende in het laetste van de Braeckmaendt bloeyt, ende dat met sulcken menighte, dat de Hasen daer onder schuylen, ende daerom wordt het Lago cinnithia, dat is Hasen-leger gheheeten.

Heliochryson Creticum, van Honorius Bellus beschreven, ende Eleochryson oft Eliochryson gheheeten, is misschien een mede-soorte van het voorgaende cruydt: want, ghelijck hy aen Clusius geschreven heeft, het is een heel fraey ghewas, heel met grijsen dons bedeckt, met langhe smalle bladeren, ende steelen een spanne hoogh: op wiens tsoppen veele schoone goudt-geele bloemkens wassen, in de ronde krans-gewijs geschickt, die tot stuyfkens vergaen; maer voor datse rijp beghinnen te worden ghepluckt zijnde (als Dodoneus van de Rhijn-bloemen, ende van het Motten-cruydt oock schrijft) eer sy rijsen, altijdt blijven duren, ende haer goudt-geele blinckende verwe behouden, wel verstaende als sy op een drooghe plaetse bewaert worden. Dit ghewas wordt in de hoven van Italien hedensdaeghs veel gheoeffent ende gheacht. De bladeren zijn die van Gnaphalium bijnae ghelijck ende de steelen worden in Italien by nae anderhalven voet hoogh, soo overvloedigh, datter somtijdts tachentigh steelen uyt eene wortel spruyten, alle met bloem-kranssen bewassen, soo dat een mensch alle die uytghespreyde kranssen van een eenigh cruydt met beyde sijn uytgestreckte armen niet en soude konnen overvatten. In het landt van Florencen blijft de wortel veele iaeren leven, alle iaer nieuwe steelen ende bloemen uytghevende. Dese bloemen wassen veel by een, krans-ghewijs ghevoeght, soo dat de eene niet hoogher uyt en steeckt dan d’ander, rustende elck bijsonder op een eyghen langhworpigh voetken; ende elcke bloem is blaesachtigh, oft van veele blinckende gulde schelferkens versamelt, doch soo, datter beneden min schelferen zijn dan boven; die allenghskens meer in ’t ghetal worden, ende haer selven meer ende meer open doen, met haer kleyne geele seer fijne midden-draeykens. Dese bloem-kranssen oft waeyerkens blijven soo langh haer fraeyigheydt behoudende: datse ettelijcke iaeren ghepluckt zijnde, versch van de struyck ghenomen schijnen te wesen, met haer goudt-geele verwe, in sonderheyt teghen de Sonne ghehouden, de ooghen seer behagende: in voeghen, dat dit ghewas niet sonder reden Heliochryson heeten magh, nae de Sonne, ende goudt-geele verwe. Daerom pleghen de Griecksche vrouwen (in sonderheydt die van Candien) de selve [430] veel te ghebruycken, om haer hooft ende schouderen daer mede te vercieren. Daerom soudemen dese bloem beter Amaranto giallo oft Amaranthus luteus moghen noemen, dan eenigh andere soorten van Rhijn-bloemen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van dit ghewas, seght Lobel, heeft eenen specerijachtighen medicinalen scherpen ende bijtenden smaeck, met eenighe t’samentreckende, maer niet te seer groote hitte: wiens seer groote kracht wy versocht hebben in de langhe sieckten van de lever, die oorspronck hadden uyt slijmachtighe vochtigheden ende grove dompen. Teghen de verhitte longher en wordt het niet sonder schade inghegeven; maer wel als die gheraeckt oft vermorwt is door sinckinghe van sure waterighe oft soute slijmerachtighe vochtigheden. Waerom datmen de woorden van Dioscorides beter oversetten sal, segghende dat dit cruydt goedt is den longhersuchtighen oft de ghene die kort op de borst zijn: dan ofmen seyde, dat het goedt is teghen de verhittinghe oft ontstekinghe van de longher, ghelijck den selven Lobel ons wel vermaent.

De wortel van de Chrysocome oft Rhijn-bloemen van buyten op den buyck gheleydt, doet alderhande buyckloop ophouden, ende in sonderheyt het roodmelizoen, alsoo wel als het Ruer-cruydt, wiens mede-soorte dit ghewas van sommighe ghehouden is.

De Spaegniaerts ghebruycken de eerste vremde soorte van Rhijn-bloemen oft Motte-cruydt teghen het Colicompas ende krimpinghe oft pijne in den buyck; midts het afsiedtsel van dat cruydt te drincken ghevende.

Ander ghebruyck.

De Rhijn-bloemen hebben den naem Motten-cruydt ghekreghen, om dat de bloemen daer van in de kleer-scrappraeyen gheleydt, de kleeren bewaaren van Motten ende Schieters.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van Rijnbloemen of mottenkruid. (Helichrysum arenarium, synoniem Gnaphalium stoechas)

Geslacht.

De Rijnbloemen zijn het Elichryson aangaande haar goudkleurige kransen van bloemen zeer gelijk en zijn tweevormig.

Gedaante.

1. Mottenkruid (anders Rijnbloemen genoemd) heeft ronde dunne harde askleurige witte of grijze wolachtige steeltjes die omtrent tien cm hoog groeien en met kleine zeer zachte bladeren die langwerpig en smal en zowel als de stelen grijsachtig en wolachtig zijn en op de top van de steeltjes groeien trosjes van tien of twaalf of meer schubachtige ronde geel blinkende wijdachtig vaneen staande en niet dicht bijeen gevoegde welriekende kleine bloempjes die eer ze heel rijp geworden zijn geplukt en verzameld worden hun kleur en schoonheid zeer lang behouden zonder te verflensen. De wortels zijn dun, teer en zwart.

2. Men vindt een ander diergelijk gewas dat uit zijn wortel veel dunne takjes geeft met smalle bladeren die wat grijsachtig of wit zijn, nochtans geenszins zo zeer als die van de voorgaande soort, dat is van het gewone mottekruid en de bloemen zijn ook geel en staan in een kransje verzameld, maar zijn niet topvormig als de Rijnbloemen of als bobbeltjes gemaakt, dan ze zijn het middelste hoofdje van de kamillebloemen zeer gelijk, doch kleiner dan die.

Plaats.

1. De Rijnbloemen groeien op harde dorre heide en ruwe zavelachtige gewesten of in de dalen of het afgaan van de bergen en groeien zeer algemeen en overvloedig omtrent de Rijnstroom en vooral tussen Spier en Worms.

2. De andere soort van dit gewas is van ons in de hoven van Nederland gevonden geweest dan waar ze in het wild groeien mag is ons noch onbekend.

Tijd.

1. Mottenkruid of Rijnbloemen plag gewoonlijk in juni en juli te bloeien.

2. De andere soort bloeit met de eerste in de hoven van deze landen.

Naam.

1. Dit kruid wordt in Hoogduitsland omdat het zoveel aan de kant van de Rijn en in de omliggende landen plag te groeien gewoonlijk Rheinblumen genoemd en ook Junglin, Mottenblume en Mottenkraut en daarvan heeft het in Nederland de naam ook gekregen, te weten Rhijnbloemen of Reyn-bloemen en motten-cruyt en daarom noemen sommige het ook Tinearia in het Latijn, dan de apothekers noemen het Stoechas en Stichas citrina, Fuchsius en Tragus zien dat voor het Eliochrysum aan, maar dat het daarmee niet of immers heel weinig overeen komt blijkt genoeg uit hetgeen dat we in het voorgaande kapittel toen we van het Eliochryson handelden geschreven hebben. Sommige geloven ook dat het Ageraton van de ouders is omdat de bloem rond en bobbelachtig is en niet gemakkelijk of gauw verwelkt of vergaat, want de bloem van het Ageraton van de Grieken was pompholygodes, dat is rondachtig en blaasachtig of bobbelachtig uitpuilend en bleef zeer lange tijd in zijn oude kleur en gedaante onverflenst en onverwelkt. Maar de bladeren van het Ageratum zijn de Origanumbladeren van gedaante gelijk zulks als die van onze Rijnbloemen gans niet zijn, gemerkt dat ze langwerpig en smal zijn zodat het daaruit voldoende blijkt dat dit kruid geenszins voor het Ageraton van Dioscorides te houden is.

Dan om onze mening van dit kruid te kennen te geven zo is mijn goeddunken en mening dat ons mottenkruid met de Chrysocome, die ook Chrysitis genoemd wordt, zeer grote gelijkenis heeft want het is een kort of laag gewas met een goudkleurige krans van bloemen en als die vaneen getrokken en gescheiden zijn zeer goed lijken op ettelijke corymbi of toppen van gedaante en de wortels zijn dun en zwart zulks als geheel is hetgeen dat Dioscorides voor de Chrysocome beschrijft en zegt aldus: ‘Chrysocome is een klein kruidje omtrent een tien cm hoog die een krans van bloemen draagt die bloemen hebben de gedaante van corymbi of die van hysop gelijk, de wortel is ruig of harig, dun en gevezeld als de wortels van zwart nieskruid en van smaak niet onbehaaglijk, de Cyperus gelijk’.

In welke beschrijving staat te opmerken dat de echte en ware hysop van de oude beschrijvers der kruiden een gedaante van corymbi in plaats van bloemen op de top van zijn steeltjes had en dat daarom opmerkelijk genoeg blijkt dat de hysop die we tegenwoordig voor hysop gebruiken geenszins voor de echte hysop te houden is, gemerkt dat de gewone hysop zijn bloemen niet in gedaante [429] van corymbi of topjes en trosjes of in corymbi gesloten voortbrengt, maar langs de stelen naast elk blaadje net zoals de Thymbra plag te doen wiens medesoort (maar wat groter dan de gewone Thymbra) onze gewone en bastaard hysop te reken is zoals we in het kapittel van Thymbra en hysop uitvoeriger zullen betonen.

2. De andere soort van mottenkruid is een naamloos gewas en tegenwoordig niet veel bekend. Dan sommige houden die voor een soort van Eliochryson met smalle bladeren, maar wij hebben het liever gehad voor een medesoort van mottekruid te nemen en tweede mottekruid te noemen.

Aard.

De wortels van Chrysocome die (zo we aangetoond hebben) met ons mottekruid zeer goed overeen komen zijn, naar het schrijven van Dioscorides, verwarmend en tezamen trekkend van aard.

Kracht en werking.

De wortels van Chrysocome of mottekruid worden zeer goed gehouden om de leverzuchtige en longzuchtige mensen te genezen als Dioscorides betuigt.

Hij schrijft ook dat die wortels met azijn en honing of Oxymel of beter honingwater gekookt en te drinken gegeven zeer nuttig zijn om de baarmoeder te zuiveren en rein te houden.

Tegenwoordig plag men de bloemen van ons mottekruid of Rijnbloemen in wijn te koken en men geeft ze te drinken om de wormen van de buik te doden of uit het lijf te jagen.

Die bloemen met loog gebruikt en op het haar gestreken en het hoofd daarmee gewassen doden de luizen en brengen de neten om.

BIJVOEGING.

De smaak van deze bloemen is wat bitterachtig. Sommige houden ze voor medesoorten van het roerkruid dat we tevoren beschreven hebben. Theophrastus beschrijft een diergelijk gewas in het 21^ste kapittel van zijn 9^de boek met naam Eliochryson of zo Theodorus Gaza het in het Latijn overzet Aurelia, maar dat zou wel het Elichryson mogen wezen daar we in het voorgaande kapittel van gesproken hebben. Gesnerus beschrijft ook een Chrysocome die een soort van wild vlas is. De naam Chrysocome wordt in het Latijn Coma aurea overgezet, dat is gouden krans, andere noemen dat Amaranthus luteus en in het Italiaans amarantho giallo omdat de bloemen ook zeer lang duren als die van de voorgaande soort die Elichryson heet. In het Engels heet het goldt flower en motheworte. Andere noemen dit gewas Linaria aurea wiens medesoort van Fabius Columna beschreven wordt met naam van Chrysocome Plinij & Dioscoridis, dan de bloemen daarvan vergaan zeer gauw en verwaaien eerder dan die van het echte Elichryson. Sommige rekenen het targum, tragum of dragon dat men tegenwoordig zoveel in de salade gebruikt voor een medesoort van Chrysocome, maar door welke reden is ons onbekend, zegt Clusius. Het Heliochryson of Elichryson van sommige is het klein balsemkruid, maar Hieronymus Tragus heeft de Osyris Austriaca voor Elichryson gehouden.

Het zaad van dit gewas is klein en dat van de marjolein gelijk, maar kleiner, ros, scherp en welriekend gelijk Gomme Elemni of ronde Cyperus van Syrië zoals ook doen de bloemen en het geheel kruid. De plant bloeit veel mooier en ruikt beter in Spanje en Languedock dan in Duitsland. Van dit gewas zijn de navolgende soorten van Clusius en Lobel beschreven.

(Helichrysum arenarium) Duitse Chrysocome. In Duitsland en ook wel in Brabant groeit op zavelachtige grond een Chrysocome die wolachtige bladeren heeft die van het roerkruid of gewone Gnaphalion gelijk met bleekgele bloempjes en het zaad langs de zijscheuten.

Stoechas citrina altera groeit omtrent Nimes en Montpelliers in Frankrijk en is de voorgaande gelijk, maar geheel teerder, zwarter, onlieflijker, askleurig en met meer rankachtige steeltjes van dertig cm lang en heeft ook een kleinere wortel met minder vezels (omdat het elders groeit dan in gespleten muren en vestingen van de steden) die van buiten bruin is en zeer weinig ruikt. De trosjes van de bloemen staan op elke steel een, maar niet tezamen gevoegd als die van de voorgaande. Nochtans is het zaad elkaar gelijk en klein en bruin.

(Helichrysum italicum subsp. italicum) Stoechas citrina zonder reuk wordt soms omtrent Montpelliers gevonden en is heel lustig om te zien en van gedaante de Stoechas citrina gelijk, nochtans zijn de bladeren breder en grijs zoals ook is de gehele plant. De steeltjes zijn tien cm hoog waarop insgelijks grotere en langere bloemen groeien die van de ander Stoechas citrina gelijk zijn en enigszins lijken op die van de wilde sla. De wortel is niet groot, houtachtig en geheel zonder reuk. Dit kruid is minder bekend dan de andere. Sommige houden dat voor Dentillaria van Gesnerus.

1. Eerste buitenlands mottenkruid met bladeren van rozemarijn groeit in Spanje omtrent Salamanca en in Frankrijk omtrent Montpelliers en krijgt de hele zomer door nieuwe bloemen net zoals ze ook doet als men het in Nederland zaait. De stelen zijn vijf en veertig cm hoog en dun, grijs en als met wit dons bedekt en onregelmatig begroeid met lange dunne smalle bladeren die op de rozemarijnbladeren lijken of noch smaller en aan de bovenste zijde wat groenachtig en aan de onderste grijs en uit de oorsprong van de bladeren spruiten de zijsteeltjes die met kleiner bladertjes begroeid zijn en omtrent de top niet zo dicht bijeen staan, op de top staan vele schilferachtige bloemen die kleiner zijn dan de gewone Rijnbloemen en geel of goudkleurig en als die vergaan wat bruiner worden en klein zaad inhouden dat in stuifjes schuilt. De wortel is houtachtig, hard en getakt. Dit kruid is met enige zwarigheid welriekend en heetachtig van smaak. In Spanje wordt het alancanillo zoals de kamille genoemd en soms romero marino, dat is zeerozemarijn en van de Moren van Granada miscaun.

2. Tweede buitenlands mottenkruid met bladeren van de olijfboom groeit op de oude muren en droge dorre plaatsen van Spanje en bloeit in maart of in het begin van april. De stelen zijn dertig en soms vijf en veertig cm hoog, witachtig en wolachtig die hier en daar begroeid zijn met bladeren als olijfbladeren, lang, zacht en met wit dons bedekt en op het uiterste van de takjes groeien schilferachtige of schubachtige bloemen die van het Ageratum gelijk en bleek van kleur. De wortels zijn zwartachtig. Dit gewas is ook welriekend en wat tezamen trekkend van smaak.

3. Derde buitenlands klein mottenkruid groeit ook in Spanje en is lager dan de voorgaande soort en schiet niet hoger op dan zeventien cm en heeft ronde grijze steeltjes die onregelmatig begroeid zijn met lange smalle bladertjes die omtrent hun top in kleinere zijtakjes verdeeld zijn waarop een, twee of drie bijeen gevoegde schilferachtige hoofdjes groeien die grauw of bruin van kleur zijn en bleek harige bloempjes bevatten. Op dit gewas heeft dezelfde Clusius Cuscuta zien groeien.

4. Mottenkruid van Kreta is uit Kreta gezonden met de naam van Stoechas Cretica en lijkt veel is de tweede soort van mottenkruid. De stelen komen een of twee tegelijk uit de wortel en zijn rond en vijf en veertig cm hoog en met grijze wolligheid bekleed en onregelmatig begroeid met vele bladeren van een duimbreed lang of langer en het vierendeel van een duimbreed breed, aan de bovenste zijde groen en aan de onderste grijs, omtrent de top van de stelen komen andere kleine takjes voort met kleiner bladeren begroeid. Het uiterste van de roeden of takjes eindigt in een bloot kaal steeltje dat soms enkel en soms dubbel is met geen wolachtig dons en op elk er van staat een schilferachtig hoofdje of knopje als dat van de korenbloemen waaruit de bloemen spruiten die van vele gele draadjes tezamen gemaakt zijn.

Hierbij hoort (en is misschien hetzelfde) het Heliochryson Creticum daar Bellonius van spreekt en zegt dat het in Kreta groeit en op het eind van juni bloeit en dat met zo’n menigte dat de hazen daaronder schuilen en daarom wordt het Lago cinnithia, dat is hazenleger genoemd.

Heliochryson Creticum is van Honorius Bellus beschreven en Eleochryson of Eliochryson genoemd en is misschien een medesoort van het voorgaande kruid want, zoals hij aan Clusius geschreven heeft, het is een heel fraai gewas en heel met grijs dons bedekt en lange smalle bladeren en stelen van zeventien cm hoog op wiens toppen vele mooie goudkleurige bloempjes groeien die in de rondte kransvormig geschikt staan en tot stuifjes vergaan maar voordat ze rijp beginnen te worden en geplukt worden (als Dodonaeus van de Rijnbloemen en van het mottekruid ook schrijft) eer ze vallen altijd blijven duren en hun goudgele blinkende kleur behouden, wel verstaande als ze op een droge plaats bewaard worden. Dit gewas wordt in de hoven van Italië tegenwoordig veel geteeld en geacht. De bladeren zijn die van Gnaphalium bijna gelijk en de stelen worden in Italië bijna vijf en veertig cm hoog en zo overvloedig dat er soms tachtig stelen uit een wortel spruiten die alle met bloemkransen begroeid zijn zodat een mens alle die uitgespreide kransen van een enig kruid met beide zijn uitgestrekte armen niet zou kunnen omvatten. In het land van Florence blijft de wortel vele jaren leven die elk jaar nieuwe stelen en bloemen uitgeeft. Deze bloemen groeien veel bijeen en zijn kransvormig gevoegd zodat de ene niet hoger uitsteekt dan de ander en elk apart rust op een eigen langwerpig voetje en elke bloem is blaasvormig of van vele blinkende gouden schilfertjes verzameld doch zo dat er beneden minder schilfers zijn dan boven die geleidelijk aan meer in het getal worden en zichzelf meer en meer opendoen met hun kleine gele zeer fijne middendraadjes. Deze bloemkransen of waaiertjes blijven zolang hun fraaiheid behouden dat als ze ettelijke jaren geleden geplukt waren vers van de struik genomen schijnen te wezen met hun goudgele kleur en vooral tegen de zon gehouden het de ogen zeer behaagt op die manier dat dit gewas niet zonder reden Heliochryson heten mag naar de zon en goudgele kleur. Daarom plegen de Griekse vrouwen (en vooral die van Kreta) die [430] veel te gebruiken om hun hoofd en schouders ermee te versieren. Daarom zou men deze bloem beter Amaranto giallo of Amaranthus luteus mogen noemen dan enige andere soort van Rijnbloemen.

Aard, kracht en werking.

De wortel van dit gewas, zegt Lobel, heeft een specerijachtige medicinale scherpe en bijtende smaak met enige tezamen trekkende, maar niet te zeer grote hitte wiens zeer grote kracht we onderzocht hebben in de lange ziekten van de lever die oorsprong hadden uit slijmachtige vochtigheden en grove dampen. Tegen de verhitte longen wordt het niet zonder schade ingegeven, maar wel als die geraakt of vermurwd is door zinking van zure waterige of zoute slijmachtige vochtigheden. Waarom dat men de woorden van Dioscorides beter overzetten zal en zeggen dat dit kruid goed is voor de longzuchtige of diegene die kort op de borst zijn dan of men zei dat het goed is tegen de verhitting of ontsteking van de longen, zoals dezelfde Lobel ons goed vermaant.

De wortel van Chrysocome of Rijnbloemen van buiten op de buik gelegd laat allerhande buikloop ophouden en vooral de rode loop net zo goed als het roerkruid wiens medesoort dit gewas van sommige gehouden is.

De Spanjaarden gebruiken de eerste vreemde soort van Rijnbloemen of mottekruid tegen het Colicompas en krimping of pijn in de buik door het afkooksel van dat kruid te drinken geven.

Ander gebruik.

De Rijnbloemen hebben de naam mottekruid gekregen omdat de bloemen er van in de kleerkasten gelegd de kleren bewaren van motten en schieters.

HET XXV. CAPITEL.

Van Elichryson.

Gheslacht.

Om de ghelijckenisse van de goudt-geele bloemen ende van naeme, die met de Camille-bloemen over een komt, sullen wy het Elichryson hier gaen beschrijven.

Ghedaente.

Elichryson brenght voort teere ende dunne steelkens, omtrent eenen voet oft somtijdts oock anderhalven voet hoogh opschietende, groen, houdtachtigh, somtijdts in sommighe sijd-steelkens verdeylt: de bladeren zijn menighvuldigh, ghesnippelt oft doorsneden, de Averoon-bladeren gelijck, een weynighsken wit oft grijsachtigh van verwe. Op ’t sop van dese steelkens komen de bloemen voort, krans-ghewijse aen een hanghende, geel oft goudtverwigh, ende blinckende, van gedaente de bloemen van Reynvaer ghelijckende, oft het middensten knopken van de Camille-bloemen: welcke bloemen noch versch ghepluckt, dat is eer sy beghinnen te vergaen oft te verflenschen, van den steele ghenomen, daer inne langh fraey haer schoonheyt oft verwe ende ghedaente behoudende, bewaert konnen worden.

Plaetse.

Dit cruydt wast op meest alle de ghewesten van Italien ende Spaegnien, op onghebouwde ende wilde plaetsen, in de weyen, op mageren grondt, ende nae de kanten van de rivieren, beken oft loopende wateren.

Tijdt.

In de hoven van Nederlandt bloeyt dit ghewas in de Oogstmaendt, oft in September: dan Theophrastus ende Plinius rekenen het Elichryson oock onder die cruyden die in de Lente bloeyen.

Naem.

Dioscorides heeft dese bloeme Elichryson gheheeten; welcken naem wy in ’t Latijn ende Duytsch oock behouden: sommighe noemense oock in ’t Griecks Chrysanthemon; andere (van de welcke Galenus oock een is) Amarantos; om dat de bloeme soo langhe overblijft sonder te verflenschen: daer is nochtans een andere Amarantus met peersche oft purpure bloemen, die van ons voren met naeme van Fluweel-bloemen beschreven is. Plinius heeft dit gewas Heliochryson gheheeten; Theophrastus oock Elelochryson: welcken naem Theodorus Gaza in ’t Latijn oversettende, ’t selve Aurelia, dat is Gulden bloeme noemt.

Aerd.

Elichryson is doorsnijdende ende dun oft fijnmaeckende van aerd, soo Galenus betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

De kranssen oft knoppen der bloemen van dit cruydt, nae het segghen van Dioscorides, met wijn te drincken ghegheven, zijn goet den ghenen dier hun water niet wel en konnen maecken, oft de droppelpisse hebben; ende zijn seer nut teghen de steken oft beten van de slanghen; ghenesen oock de smerten der heupen, oft het flercijn, ende alle breukinghe, ende inwendighe oft uytwendighe ghescheurtheden; ende verwecken de maendtstonden. De selve bloemen met Hypocras, oft oock Honighwijn, oft soeten versoden wijn, oft Mee gedroncken, ontdoen alle gheronnen ende gheklontert bloet dat in den buyck ende in de blase liggende de selve lastigh valt.

De swaerte van een half draghme van dese bloemen met witten ghewaterden wijns des nuchteren te drincken ghegheven, belett alle catarrhen oft sinckinghen van den hoofde op de borste oft erghen elders vallende.

Theophrastus schrijft, dat dit selve cruydt gheroost zijnde ende met honigh vermenght, seer goedt is om alle verbrandtheydt oft verschouwinge des huyts te genesen.

Ander ghebruyck.

De Heydenen pleghen de kranssen van dese bloemen te vergaderen om daer kroonen af te maecken, om hunne afgoden daer mede te behangen, ende hun kercken ende andere plaetsen daer mede te vercieren: ’t welck den Koningh Ptolemeus van Egypten seer neerstelijck gade gheslaghen heeft ende ghebruyckt, soo Plinius schrijft.

‘Tselve cruydt tusschen de kleederen gheleyt, belett dat sy van de Motten ende Wormen niet gegeten, oft van de Schieters niet gheschent oft ghegaetet en worden.

BIIVOEGHSEL.

De bladeren van dit ghewas hebben wat reucks, met eenighe swaerigheyt daer by ghevoeght. De bloemen zijn die van den Ageratum seer ghelijck van ghedaente ende reuck, maer grooter. De wortel is hard, houtigh, somtijdts soo dick als den kleynsten vingher; nochtans vergaet sy des winters; ende en blijft nimmermeer langher dan een iaer over, als Clusius betuyght, die dit ghewas in Spaegnien omtrent Madril ende elders ghevonden heeft in September ende October bloeyende. De Spaegniaerts noemen ‘t Scoba bedionda, dat is Stinckende bessem, om den stercken ende swaeren reuck die ’t heeft. Lobel noemt het oock Rhijnbloemen, ende heet het Aureus flos in ’t Latijn; ende heeft het gevonden [428] omtrent Genua, ende in Provence: dan hy noemt de Rhijnbloemen van Dodoneus oock Reyn-bloemen. Eenighe houden se voor een soorte van Geele Gerwe. In Italien heetmen dese bloemen oock Hela riso, somtijdts Amaranto giallio; dan in het volghende Bijvoeghsel sullen wy een ander cruydt beschrijven, dat dien naem met beter reden voeren magh, met noch ettelijcke andere soorten die voor Chrysocome, Helioschryson oft Elichryson ghehouden worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Ghemerckt dat dit ghewas heel bitter van smaeck is; daerom is het wel te ghelooven, dat het alle die krachten heeft die de ouders het Heliochryson toegheschreven hebben: dan sommighe willen versekeren, datter gheen bequamer dingh ghevonden magh wesen teghen de wormen des buycks, dan de bloemen van dit cruydt tot poeder ghebroght, ende met wijn oft eenighen anderen dranck te drincken ghegheven.

Galenus schrijft, dat dit cruydt een verdeylende ende dun-maeckende kracht heeft, ende alle de vochtigheden die op de maghe gesoncken zijn, verdrijven kan. Lobel schrijft, dat sijne Rhijn-bloemen oock seer goet bevonden zijn teghen ’t flercijn ende quade zeerigheden: want dit cruydt, seght hy, belett de overvloedighe sinckingen oft fluxien van humeuren die daer vallen; ’t doet sterckelijck pissen, ende drijft seer af de sandachtighe materie ende het gruys van de nieren oft blase: voorts doet het bijkants al ’t ghene dat de Gerwe doet. De bloemen in wijn ghesoden ende ghedroncken, iaghen de wormen uyt den lijfve: met honigh van buyten op de verbrandtheyt gheleyt, ghenesen die.

Ander ghebruyck.

In Spaegnien maecktmen bessemen van dit cruydt, om daer mede de vloeren te keeren oft te vaeghen; ende het is daer soo overvloedigh, dat sy ‘t met kleyne busselkens t’samen binden, ende met leem bestrijcken, om daer muren ende daecken af te maecken.

HET XXV. KAPITTEL.

Van Elichryson. (Helichrysum italicum)

Geslacht.

Vanwege de gelijkenis van de goudgele bloemen en van naam die met de kamillebloemen overeenkomt zullen we het Elichryson hier gaan beschrijven.

Gedaante.

Elichryson brengt tere en dunne steeltjes voort die omtrent dertig of soms ook vijf en veertig cm hoog opschieten, groen, houtachtig en soms in sommige zijsteeltjes verdeeld zijn, de bladeren zijn menigvuldig en gesnipperd of doorsneden en de averonebladeren gelijk en wat wit of grijsachtig van kleur. Op de top van deze steeltjes komen de bloemen voort die kransvormig aaneen hangen en geel of goudkleurig en blinkend zijn en van gedaante op de bloemen van reinvaar lijken of het middelste knopje van de kamillebloemen welke bloemen als ze nog vers geplukt, dat is eer ze beginnen te vergaan of te verflensen, van de steel genomen daarin lang fraai hun schoonheid of kleur en gedaante behouden en bewaard kunnen worden.

Plaats.

Dit kruid groeit op meest alle gewesten van Italië en Spanje op ongebouwde en wilde plaatsen, in de weiden op magere grond en naar de kanten van de rivieren, beken of lopende wateren.

Tijd.

In de hoven van Nederland bloeit dit gewas in augustus of in september, dan Theophrastus en Plinius rekenen het Elichryson ook onder die kruiden die in de lente bloeien.

Naam.

Dioscorides heeft deze bloem Elichryson genoemd welke naam we in het Latijn en Diets ook behouden, sommige noemen het ook in het Grieks Chrysanthemon, andere (waarvan Galenus ook een is) Amarantos omdat de bloem zolang overblijft zonder te verflensen, daar is nochtans een andere Amarantus met paarse of purperen bloemen die van ons tevoren met naam van fluweelbloemen beschreven is. Plinius heeft dit gewas Heliochryson genoemd, Theophrastus ook Elelochryson, welke naam Theodorus Gaza in het Latijn overzette en het Aurelia, dat is gouden bloem noemt.

Aard.

Elichryson is doorsnijdend en dun of fijn makend van aard, zo Galenus betuigt.

Kracht en werking.

De kransen of knoppen van de bloemen van dit kruid, naar het zeggen van Dioscorides, met wijn te drinken gegeven zijn goed voor diegenen die hun water niet goed kunnen maken of de druppelplas hebben en zijn zeer nuttig tegen de steken of beten van de slangen en genezen ook de smarten van de heupen of jicht en alle breuken en inwendige of uitwendige scheuringen en verwekken de maandstonden. Die bloemen met hypocras of ook honingwijn of zoete verkookte wijn of mede gedronken lossen op alle gestolde en geklonterd bloed dat in de buik en in de blaas ligt die lastig valt.

De zwaarte van een half drachme van deze bloemen met witte gewaterde wijn nuchter te drinken gegeven belet alle katarren of zinkingen van het hoofd op de borst of ergens elders te vallen.

Theophrastus schrijft dat dit kruid geroosterd en met honing vermengt zeer goed is om alle verbranding of verscheuring van de huid te genezen.

Ander gebruik.

De heidenen plegen de kransen van deze bloemen te verzamelen om er kronen van te maken om hun afgoden daarmee te behangen en hun kerken en andere plaatsen daarmee te versieren wat koning Ptolemeus van Egypte zeer goed gade geslagen heeft en gebruikt, zo Plinius schrijft.

Hetzelfde kruid tussen de kleren gelegd belet dat ze niet van de motten en wormen gegeten of van de schieters niet geschonden of met gaten worden.

BIJVOEGING.

De bladeren van dit gewas hebben wat reuk met enige zwaarheid er bij gevoegd. De bloemen zijn die van de Ageratum zeer gelijk van gedaante en reuk, maar groter. De wortel is hard en houtig en soms zo dik als de kleinste vinger, nochtans vergaat ze ‘s winters en blijft nimmermeer langer dan een jaar over, als Clusius betuigt, die dit gewas in Spanje omtrent Madrid en elders gevonden heeft waar het in september en oktober bloeit. De Spanjaarden noemen het scoba bedionda, dat is stinkende bezem om de sterke en zware reuk die het heeft. (Helichrysum arenarium) Lobel noemt het ook Rijnbloemen en noemt het Aureus flos in het Latijn en heeft het gevonden [428] omtrent Genua en in Provence, dan hij noemt de Rijnbloemen van Dodonaeus ook Reyn-bloemen. Enige houden ze voor een soort van geel duizendblad. In Italië noemt men deze bloemen ook hela riso en soms amaranto giallio, dan in het volgende bijvoegsel zullen we een ander kruid beschrijven dat die naam met beter reden voeren mag met noch ettelijke andere soorten die voor Chrysocome, Helioschryson of Elichryson gehouden worden.

Aard, kracht en werking.

Gemerkt dat dit gewas heel bitter van smaak is daarom is het wel te geloven dat het alle krachten heeft die de ouders het Heliochryson toegeschreven hebben, dan sommige willen verzekeren dat er geen beter ding gevonden mag wezen tegen de wormen van de buik dan de bloemen van dit kruid tot poeder gebracht en met wijn of enige andere drank te drinken gegeven.

Galenus schrijft dat dit kruid een verdelende en dun makende kracht heeft en alle vochtigheden die op de maag gezonken zijn verdrijven kan. Lobel schrijft dat zijn Rijnbloemen ook zeer goed bevonden zijn tegen jicht en kwade zeren want dit kruid, zegt hij, belet de overvloedige zinkingen of fluxien van humeuren die daar vallen en laat sterk plassen en drijft zeer de zandachtige materie en het gruis van de nieren of blaas af, voorts doet het vrijwel al hetgeen dat duizendblad doet. De bloemen in wijn gekookt en gedronken jagen de wormen uit het lijf en met honing van buiten op de verbranding gelegd genezen die.

Ander gebruik.

In Spanje maakt men bezems van dit kruid om daarmee de vloeren te keren of te vegen en het is daar zo overvloedig dat ze het met kleine bosjes tezamen binden en met leem bestrijken om er muren en daken van te maken.