Sambucus

HET XXIV. CAPITEL.

Van Hadich oft Ebulus.

Gheslacht.

Al is ’t sake dat den Hadich voor een soorte van Vlier ghehouden wordt, nochtans door dien hy alle iaer vergaet ende seer leegh blijft, hebben wy de selven hier onder de cruyden, ende niet onder de Heesteren oft Boomen by den Vlier beschreven.

Ghedaente.

Hadick en is gheen houtachtigh gewas, ghelijck den Vlier, die dat anders seer wel ghelijckt, maer is een cruydt, hebbende teere ende onstercke steelen: de welcke vergaen ende verflenschen in de wintersche maenden: dese steelen zijn kantigh ende ghehoeckt, met seer veele leden ende knoopen onderscheyden, de nieuwe scheutkens ende versche uytspruytselen van den Vlier seer wel gelijckende: uyt elck een van dese knoopen wassen twee teghen den anderen staende wijde groene bladeren, van veelen [620] aen beyde sijden van een dicke ribbe oft middelzenue wassende (ghelijck de bladeren van Vlier) ghemaeckt ende vergadert: van de welcke elck een bijsonder langhworpigh ende breedt is, aen de kanten ghekertelt, grooter ende wijder dan de Amandel-bladeren: op d’opperste van de steelen groeyen de witte bloemen, in breede ronde kroonen oft kranssen vergadert staende: daer nae volghen de vruchten, die anders niet en zijn dan bijnae rondachtighe beziekens, uyt den rosachtighen swartachtigh van verwen, kleyne langhworpighe sadekens inhoudende. De wortel is langh, soo dick als eenen vingher, geensins houtachtigh, maer teer, ende niet soo hardt als die van den Vlier.

Plaetse.

Hadick wast over al op onghebouwde vochte ende waterachtighe plaetsen, by de weghen, ende aen de kanten van de velden, op goedt ende vet landt: ende wast seer noode op dorren, onvruchtbaeren ende droogen grondt.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt in den Somer, maer de bezien worden rijp in den Herfst.

Naem.

Hier te lande wordt dit cruydt Hadich gheheeten; in Hooghduytschlandt Attich; in Italien Ebulo; in Vranckrijck Hieble; in Spaegnien Yezgo. Sijn oude naemen, te weten in ’t Griecksch, zijn Chamaeacte, dat is Leeghen Vlier, Heliosacte, Agria acte, ende Euboïce; in ’t Latijn Ebulus oft Ebulum, oft nae den Grieckschen Humulis Sambucus, dat is Leeghen oft Neeren Vlier.

Aerd.

Den Adick is warm ende droogh van aerdt in den derden graed: ende heeft daer-en-boven niet alleen een tamelijcke verdeylende oft verteerende kracht, die Galenus hem toeschrijft; maer oock een seer stercke ende gheweldige eygenschap om door den kamergangh te purgeren ende het lichaem van binnen reyn te maken. Men houdt de wortelen voort ’t gheweldighste ende ’t krachtighste van dit cruydt: maer de bladeren zijn krachtigher om te ontdoen, te verteeren ende te verdeylen, ende alle gheswillen te doen vergaen.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van Hadick iaghen uyt den lijfve niet alleen de pituiteuse ende slijmerighe, maer oock eyghentlijcker de waterachtighe oft weyachtighe vochtigheden: ende daerom worden die seer ghepresen om by de purgatien oft drancken te doen diemen de waterladende menschen pleegh in te gheven: wel verstaende nochtans, als de watersuchtighen noch krachts ghenoegh heeft, ende noch niet onsterck oft te slap geworden en is: ende als die wortelen wel bereydt ende erghens mede getemt oft gebetert zijn: want sy wercken met groot gewelt ende moeyte, ende keeren de maghe om; iae beroeren ende ontstellen het gantsch lichaem van binnen.

Men siedt de wortel in Wijn, ende men gheeft dien Wijn te drincken, indien de sieckte van kouwe ghekomen is, ende in dien daer geen kortse by en is: anders als daer eenighe kortse is, ende by soo verre de sieckte van hitte veroorsaeckt is, moetmen die in water sieden, oft daer iet anders verkoelende by doen, om dien dranck nae den eysch van de sieckte te remmen ende te matighen.

De bezien oft vruchten van dit ghewas, midtsgaders de saden, konnen oock purgeren ende den buyck weeck maken; maer veel sachtelijcker, ende met min moeyte dan de wortelen; in sonderheydt alsmen die bezien oft saedt alleen eerst in Edick te weycke ghestelt heeft, ende daer nae met Anijs-saedt oft eenighe andere Droghe oft Specerije vermenght ende verbetert zijnde te ghebruycken gheeft.

De bladeren doen scheyden ende vergaen alle koude dicke waterachtighe oft slijmerachtighe gheswillen, daer op gheleydt zijnde, oft met de plaesteren ende pappen,diemen daer teghen pleegh te bereyden, vermenght.

Dioscorides verhaelt, dat de wortelen van Hadich de verherde moeder vermorwen, ende de verstoptheydt van dien openen ende ontsluyten, ende bovendien alle ghebreken van de leden daer omtrent gelegen, beteren ende genesen konnen, ende doen scheyden de swillingen des buycks, als de vrouwen sitten in ’t water daer dese wortelen in ghesoden zijn.

Hy schrijft oock, dat de ionghe bladeren noch versch zijnde ende malsch, op de ontstekinghen ende geswillen gheleydt met Polenta oft meel van Gersten-Mout, de selve versoeten konnen ende doen scheyden.

De selve bladeren, seydt hy, worden seer bequaemelijck ende nuttelijck geleyt op de verbrandtheydt ende op de beten van de honden: ende met Bocken smeer oft Stieren smeer op het flercijn, ende in sonderheyt op de smerten die van de sieckten aen de voeten komen ghestreken zijnde, helpen sy ende versoeten de pijn wonderbaerlijcken seer.

Hi(n)dernisse.

De wortelen van Adick zijn soo traegh ende moeyelijck in ’t wercken, ende beroeren de maghe ende gantsche inghewant soo seer, dat al de ghene die een verharde lever hebben (ghelijck het ghebeurt als de geelsucht in watersucht verandert) soo dickwijls sy dese wortelen hebben willen gebruycken, hebben daer eer letsel dan baete in ghevonden, iae hebben door het gebruyck daer van hun leven verkort. Daerom salmen ons wel wachten, ende gade slaen, datmen niet al te onbedachtelijck dese wortelen met eenighen dranck oft anders dierghelijcke krancken in en gheve; ten zy dat die gheweldigh hertbarigh ende heel sterck van lichaeme zijn. Anders soo salmen daer altijdt qualijck mede varen.

De vruchten ende de saden van Hadich en zijn soo gheweldigh ende daerom oock soo schadelijck niet als de wortelen, in sonderheydt als sy met Anijs-saedt oft iet anders desghelijcks vermenght ende verbetert zijn. Daerom salmen die wat stoutelijcker moghen gebruycken dan de wortelen.

BIIVOEGHSEL.

De Nederlanders pleghen dit cruydt veel Wilde Vlier te heeten; maer meest Hadick, Haddijck oft Adick, nae den Hooghduytschen; de Spaegniaerts oock Sabugo pequibos; de Italiaenen Ebulo, Nebbio ende Podagria, als ofmen Flercijn-cruydt seyde.

De Vlier-bladeren zijn kleyner dan die van den Hadick, hoe wel den Vlier hoogh wast, ende den Hadick leegh blijft, ende selden dry voeten hoogh wordt: de Hadick bladeren zijn vuylder van reuck dan de Vlier-bladeren: de kroonkens ende bezien zijn die van den Vlier seer ghelijck, maer gheensins etelijck. De wortel is krom loopende ende dunner, wijt in der aerden uyt gespreyt. Dit cruydt groeyt beter gheplant dan ghesaeyt. Dese wortelen pleghen in ’t beghinsel van de Lente vergadert te worden om te ghebruycken. [621]

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende ionge scheutkens van Hadick zijn de bladeren ende ionghe scheutkens van Vlier in werckinghe ende krachten ghelijck, in der selver manieren ghebruyckt, oft alsmen die in eenen pot siedt ende ingheeft.

De selve malsche scheuten van Hadick met de bladeren gestooten, ende met wijn ghedroncken, iaghen ’t graveel af.

De bladeren doen oock scheyden ende vergaen de swillinghen van de manlijcke leden, ghesoden ende daer op gheleydt.

De selve ionghe bladers ghenesen die diepe holle sweeringhen, ghestooten zijnde, ende met meel van Gersten-mout oft Nabier ghemenght.

Sy hebben oock een purgerende oft den buyck weeck makende kracht: want de selve ghelijck moes ghesoden iaghen af de taeye waterachtighe ende oock galachtighe vochtigheden. Dese bladeren ’t zy alleen ’t zy met de wortelen in wijn ghesoden, alsmen met het gene dat daer uytgeperst wordt, met boter vermenght zijnde, de heupen, voeten, handen oft andere siecke leden strijckt, ghenesen die.

Adick wordt oock ghebruyckt om vleesch in de wonden te doen groeyen.

Dese bladeren in water ghesoden ende ghedroncken, benemen de drooghe hoesten. ‘Tsap van Adick, seydt Plinius, versoet de vergaderinghen van de herssenen, ende bijsonder van ’t velleken dat omtrent de herssenen light, inghegoten, oft anders inghenomen.

“Tselve sap in de moeder gedaen, verweckt de maendtstonden.

Teghen de daghelijcksche kortsen neemtmen ’t sap van Adick, ende wat sap van Wolfs-melck met suycker.

Het droogh sap van Adick wordt in groen Riet gesteken; ’t welck met deegh bedeckt in den oven met het broodt ghebacken wordt: ende daer binnen vindtmen dan een vochtigheydt, die seer goedt is in de voorseyde ghebreken.

Wien den huygh oft swillinghe aen de lelle oft lapken in de keele hindert, die gorghele oft spoelt den mondt met water daer Adick ende Tandt-cruydt, dat is Bertram, in ghesoden zijn.

Water van Adick ghedistilleert, als hy bloeyt, dry oncen seffens ghedroncken maeckt den buyck weeck, ende gheneest de watersucht ende de kortsen.

Het saedt wordt in de voorseyde ghebreken een vierendeel loots seffens inghegheven, wel ghewasschen zijnde: ende is sonderlinghe goedt om water te doen maken.

De wortelen van Hadick zijn beter tot den ghebruycke der medicijnen dan de wortelen van Vlier: want de Vlier-wortelen zijn al te hardt ende houdtachtigh.

De selve wortels van Hadick in wijn ghesoden ende soo ghedroncken, ghenesen de beten van de naterslanghen.

Sap uyt de wortels van Hadick gheperst, sekeren tijdt langh ghedroncken, behoedt ons van ’t flercijn.

Dit sap van de wortels is meer gheacht ende ghebruyckt dan dat van de bladers.

“Tpoeder van dese wortel lange gebruyckt, is alleen machtigh om de pocken volkomentlijck te ghenesen, als sommighe nieuwe meesters versekeren.

De binnenste schorsse ghestooten, ende met den wijn inghenomen, maeckt kamergangh; ende den wijn, daer dese schorsse in gheweyckt is, werckt ghelijck de Nies-wortel van onder ende van boven: maer ’t water daer sy in ghesoden heeft, is onghelijck onkrachtigher.

Ander ghebruyck.

‘Tsap van de bezikens van Hadick maeckt dat hayr swart: ’t welck sap oock goet is om de borstels ende veeren oft pluymen mede te verwen, eerst in Aluyn-water ghesoden zijnde.

Adick in de bedsteden gheleydt, doodet oft veriaeght de weeghluysen: insghelijcks den roock van ’t selve cruydt, als het gebrandt wordt, veriaeght de slanghen ende vergiftighe ghedierten.

De selve baeyen worden bequaem ghevonden om den wijn een hooghe oft rosse verwe te gheven: ’t welck die van het eylandt Lesbos veeltijdts doen, ’t selve van de Joden gheleert hebbende.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van hadich of Ebulus. (Sambucus ebulus)

Geslacht.

Al is het zaak dat hadich voor een soort van vlier gehouden wordt, nochtans doordat het elk jaar vergaat en zeer laag blijft hebben we die hier onder de kruiden en niet onder de heesters of bomen bij de vlier beschreven.

Gedaante.

Hadich is geen houtachtig gewas zoals de vlier waar dat anders zeer goed op lijkt, maar is een kruid en heeft tere en zwakke stelen die in de winterse maanden vergaan en verflensen en deze stelen zijn kantig en gehoekt en met zeer vele leden en knopen onderscheiden die op de nieuwe scheutjes en zeer goed op de verse spruiten van de vlier lijken en uit elke knoop groeien twee tegenover elkaar staande wijde groene bladeren die van velen [620] aan beide zijden van een dikke rib of middelzenuw groeien (zoals de bladeren van vlier) gemaakt en verzameld waarvan elk apart langwerpig en breed is en aan de kanten gekarteld, groter en wijder dan de amandelbladeren en op het opperste van de stelen groeien witte bloemen die in brede ronde kronen of kransen verzameld staan en daarna volgen de vruchten die niets anders zijn dan bijna rondachtige besjes die uit het rosachtige zwartachtig van kleur zijn en kleine langwerpige zaadjes bevatten. De wortel is lang en zo dik als een vinger en geenszins houtachtig, maar teer en niet zo hard als die van de vlier.

Plaats.

Hadich groeit overal op ongebouwde vochtige en waterachtige plaatsen, bij de wegen en aan de kanten van de velden op goed en vet land en groeit zeer graag op dorre, onvruchtbare en droge grond.

Tijd.

Dit kruid bloeit in de zomer, maar de bessen worden in de herfst rijp.

Naam.

Hier te lande wordt dit kruid hadich genoemd, in Hoogduitsland Attich, in Italië ebulo, in Frankrijk hieble, in Spanje yezgo. Zijn oude namen, te weten in het Grieks, zijn Chamaeacte, dat is lage vlier, Heliosacte, Agria acte en Euboïce; in het Latijn Ebulus of Ebulum of naar de Griekse Humulis Sambucus, dat is lage of nere vlier.

Aard.

Adich is warm en droog van aard in de derde graad en heeft daarboven niet alleen een tamelijk verdelende of verterende kracht die Galenus hem toeschrijft, maar ook een zeer sterke en geweldige eigenschap om door de kamergang te purgeren en het lichaam van binnen rein te maken. Men houdt de wortels voort het geweldigste en het krachtigste van dit kruid, maar de bladeren zijn krachtiger om op te lossen, te verteren en te verdelen en alle gezwellen te laten vergaan.

Kracht en werking.

De wortels van hadich jagen uit het lijf niet alleen de pituiteuze en slijmerige, maar ook eigenlijk de waterachtige of weiachtige vochtigheden en daarom worden die zeer geprezen om bij de purgatieven of dranken te doen die men de waterladende mensen plag in te geven, wel verstaande nochtans als de waterzuchtige noch kracht genoeg heeft en noch niet zwak of te slap geworden is en als die wortels goed bereid en ergens mee getemd of gebeterd zijn, want ze werken met groot geweld en moeite en keren de maag om, ja beroeren en ontstellen het gans lichaam van binnen.

Men kookt de wortel in wijn en men geeft die wijn te drinken indien de ziekte van koude gekomen is en indien er geen koorts bij is, anders als er enige koorts is en bij zover de ziekte van hitte veroorzaakt is moet men die in water koken of er iets anders verkoelend bij doen om die drank naar de eis van de ziekte te remmen en te matigen.

De bessen of vruchten van dit gewas met de zaden kunnen ook purgeren en de buik week maken, maar veel zachter en met minder moeite dan de wortels en vooral als men die bessen of zaad alleen eerst in azijn te week gesteld heeft en daarna met anijszaad of enige andere droge of specerij vermengt en verbetert te gebruiken geeft.

De bladeren laten scheiden en vergaan alle koude dikke waterachtige of slijmachtige gezwellen als ze erop gelegd zijn of met de pleisters en pappen die men daartegen plag te bereiden te vermengen.

Dioscorides verhaalt dat de wortels van hadich de verharde baarmoeder vermurwen en de verstoppingen er van openen en ontsluiten en bovendien alle gebreken van de leden daar omtrent gelegen verbeteren en genezen kunnen en de zwellingen van de buik laten scheiden als de vrouwen in het water zitten daar deze wortels in gekookt zijn.

Hij schrijft ook dat de jonge bladeren die noch vers zijn en mals op de ontstekingen en gezwellen met Polenta of meel van gerstemout gelegd die verzoeten kunnen en laten scheiden.

Die bladeren, zegt hij, worden zeer geschikt en nuttig gelegd op de verbranding en op de beten van de honden en met bokkenvet of stierenvet op jicht en vooral op de smarten die van de ziekten aan de voeten komen gestreken helpen ze en verzoeten de pijn zeer wonderbaarlijk.

Hindernis.

De wortels van hadich zijn zo traag en moeilijk in het werken en beroeren zo zeer de maag en ganse ingewand dat al diegene die een verharde lever hebben (zoals het gebeurt als de geelzucht in waterzucht verandert) zo dikwijls ze deze wortels hebben willen gebruiken er eerder letsel dan baat in gevonden, ja hebben door het gebruik er van hun leven verkort. Daarom zal men ons wel wachten en gade slaan dat men niet al te onbedacht deze wortels met enige drank of andere diergelijke de zieke in geeft, tenzij dat die geweldig hard en heel sterk van lichaam zijn. Anders zal men er altijd slecht mee varen.

De vruchten en de zaden van hadich zijn niet zo geweldig en daarom ook niet zo schadelijk als de wortels en vooral als ze met anijszaad of iets anders diergelijks vermengd en verbeterd zijn. Daarom zal men die wat stouter mogen gebruiken dan de wortels.

BIJVOEGING.

De Nederlanders plegen dit kruid veel wilde vlier te noemen, maar meest hadick, haddijck of adick naar het Hoogduits, de Spanjaarden ook sabuga pequibos, de Italianen ebulo, nebbio en podagria als of men jichtkruid zei.

De vlierbladeren zijn kleiner dan die van de hadich, hoewel de vlier hoog groeit en de hadich laag blijft en zelden negentig cm hoog wordt, de hadichbladeren zijn vuiler van reuk dan de vlierbladeren, de kroontjes en bessen zijn die van de vlier zeer gelijk, maar geenszins eetbaar. De wortel loopt krom en is dunner en wijd in de aarde uitgespreid. Dit kruid groeit beter geplant dan gezaaid. Deze wortels plegen in het begin van de lente verzameld te worden om te gebruiken. [621]

Aard, kracht en werking.

De bladeren en jonge scheutjes van hadich zijn de bladeren en jonge scheutjes van vlier in werkingen en krachten gelijk, op dezelfde manier gebruikt of als men die in een pot kookt en ingeeft.

Die malse scheuten van hadich met de bladeren gestoten en met wijn gedronken jagen het niergruis af.

De bladeren laten ook de zwellingen van de manlijke leden scheiden en vergaan, gekookt en er op gelegd.

Die jonge bladeren genezen die diepe holle zweren als ze gestoten zijn en met meel van gerstemout of nabier gemengd.

Ze hebben ook een purgerende of de buik week makende kracht, want die als moes gekookt jagen de taaie waterachtige en ook galachtige vochtigheden af. Deze bladeren, hetzij alleen, hetzij met de wortels in wijn gekookt als men met hetgeen dat er uitgeperst wordt met boter mengt de heupen, voeten, handen of andere zieke leden strijkt genezen die.

Hadich wordt ook gebruikt om vlees in de wonden te laten groeien.

Deze bladeren in water gekookt en gedronken benemen de droge hoest. Het sap van hadich, zegt Plinius, verzoet de verzamelingen van de hersens en vooral van het velletje dat omtrent de hersens ligt, ingegoten of anders ingenomen.

Hetzelfde sap in de baarmoeder gedaan verwekt de maandstonden.

Tegen de dagelijkse koortsen neemt men het sap van hadich en wat sap van wolfsmelk met suiker.

Het droog sap van hadich wordt in groen riet gestoken wat met deeg bedekt in de oven met het brood gebakken wordt en daar binnen vindt men dan een vochtigheid die zeer goed is in de voor vermelde gebreken.

Wie de huig of zwelling aan de lel of lapje in de keel hindert die gorgelt of spoelt de mond met water daar hadich en tandkruid, dat is bertram, in gekookt zijn.

Water van hadich gedistilleerd als hij bloeit en drie ons tegelijk gedronken maakt de buik week en geneest de waterzucht en de koortsen.

Het zaad wordt in de voor vermelde gebreken een vierendeel lood tegelijk ingegeven is als het goed gewassen is bijzonder goed om water te laten maken.

De wortels van hadich zijn beter tot het gebruik van de medicijnen dan de wortels van vlier, want de vlierwortels zijn al te hard en houtachtig.

Die wortels van hadich in wijn gekookt en zo gedronken genezen de beten van de naterslangen.

Sap uit de wortels van hadich geperst en zekere tijd lang gedronken behoedt ons van jicht.

Dit sap van de wortels is meer geacht en gebruikt dan dat van de bladeren.

Het poeder van deze wortel lang gebruikt is alleen machtig om de pokken volkomen te genezen zoals sommige nieuwe meesters verzekeren.

De binnenste schors gestoten en met wijn ingenomen maakt kamergang en de wijn daar deze schors in geweekt is werkt als de nieswortel van onder en van boven, maar het water daar ze in gekookt heeft is duidelijk zwakker.

Ander gebruik.

Het sap van de bessen van hadich maakt dat haar zwart, wat sap ook goed is om de borstels en veren of pluimen mee te verven als het eerst in aluinwater gekookt is.

Hadich in de bedsteden gelegd doodt of verjaagt de wandluizen, insgelijks de rook van hetzelfde kruid als het gebrand wordt verjaagt de slangen en vergiftige dieren.

Die bessen worden geschikt gevonden om de wijn een hoge of roze kleur te geven wat die van het eiland Lesbos vaak doen die het van de Joden geleerd hebben.