Papaver

HET XVI. CAPITEL.

Van Heul oft Man-kop.

Gheslachten.

Heul is eyghentlijck, soo Plinius betuyght, in twee eerste ende meeste gheslachten verdeylt, te weten in den Tammen ende in den Wilden. Tot het geslacht van den Wilden hooren de Kolle-bloemen, ende de Ghehorende Heulen, daer wy hier nae bijsonderlijck af sullen sullen spreken. Want nu dencken wy den Tammen Heul alleen te beschrijven: den welcken drijderhande is; twee Groote, te weten den Witten ende den Swarten, ende eenen Kleynen: daer by sullen wy een vierde soorte voeghen met dobbel ende verscheydenverwighe bloemen.

Ghedaente.

1. Den Tammen Witten Heul brenght voort langhe, breede, gladde oft kaele bladeren, langher den Lattouw-bladeren, ende witter, rondom gheschaert, oft ghesneden ende ghekerft: den steel is recht, effen, somtijdts vier oft vijf voeten hoogh: op wiens tsop witte bloemen staen; in de welcke van het eerste beghinsel af een dicht gehoopt ende met veele draeykens oft hayrkens beset hoofdeken, kopken oft knopken te voorschijn komt: ’t welck volwassen ende volkomentlijck groot zijnde, een ronde, doch een weynighsken langhworpighe ghedaente heeft, ende bovenwaerts met een scheelken bedeckt is, van binnen met veel vellekens in verscheyden laeykens oft saedt-huyskens afgescheyden, daer seer overvloedigh doch heel kleyn saedt in besloten leydt, van maecksel rond, van verwe witachtigh. De wortel is diep in der aerden sinckende, nerghens toe nut oft dienstelijck.

2. Tammen Swarten Heul is den Witten Heul van steelen ende bladeren heel ghelijck, dan het saedt-bolleken oft knopken wordt in dese soorte niet langhworpigh, maer ronder ende balachtigh: de bloeme is schoon bruynrood: het saedt is swartachtigh.

De bloemen van beyde dese soorten van Tammen Heul (als oock die van meest alle andere soorten van ’t selve gewas) zijn van vier tamelijcken groote bladeren gemaeckt: dan die vallen haest af. Seer selden, doch somtijdts, worden dese bloem-bladeren met meer kervinghen ende diepe kertelinghen ghesneden ende verdeylt, ende de ghedaente van ghesnippelde fregnien hebbende ghevonden.

3. Het derde gheslacht van Heul is van steelen, bladeren, bloemen ende oock van saedt-bollekens veel kleyner dan de twee voorgaende, anders de selve van ghedaente ghenoeghsaem ghelijck. De bloeme is uyt den blauwen ende peerschen nae den verstorven oft bleecken wat treckende. Het saedt-hoofdeken is oock rondachtigh: dan als het saedt rijp is, soo opent sich dat bolleken met verscheyden gaetkens, rondom het scheelken dat op dit hoofdeken leydt; ende daer door valt het saedt daer seer lichtelijck ende ghemackelijcken uyt; ’t welck aen de andere twee Heulen niet en ghebeurt; diens bollekens altijdt soo ghesloten blijven, dat het saedt daer gheensins uyt vallen en kan.

4. Men vindt noch een noch een gheslacht van Heul, wiens bloemen van menighvuldighe ende dobbele bladeren vergadert oft ghehoopt, ende aen de kanten rondom dickwijls als fregnien ghesnippelt ende dun ghesneden oft ghehackelt zijn. Haer verwe is somtijdts wit, dickwijls rood, somtijdts van beyde die verwen onder den anderen loopende verscheydentlijck ghemengelt. Sommighe zijn hoogh rood, nae den purpuren treckende: andere en zijn soo schoon niet gheverwt, maer bleecker rood. [730]

De hoofden oft bollekens van dese vierde soorte gaen oock bovenwaerts rondom haer decksel oft scheelen open, ende daer valt het saedt ghemackelijcken uyt: welcke saedt van verwe somtijdts wit is, somtijdts swartachtigh, te weten nae de verwe van de bloeme; de welcke dit saedt van coluer ghelijck pleegh te wesen.

Wt alle dese soorten van Heul, te weten als haer hoofdekens oft saedt-bollekens ghequetst zijn, vloeyt een wit melckachtigh sap; ende dat wordt vergadert ende ghedrooght, dick ghemaeckt, ende tot de Medicijnen in de Apoteken bewaert; waer dat het Opium, dat is eyghentlijck Sap gheheeten wordt. Dan het wordt meestendeel vergadert ende ghetrocken uyt de tweede oft swarte soorte van Heul, als Dioscorides ende Plinius, ende nae hun Galenus betuyghen.

Men douwt oft perst uyt de bollekens, midtsgaders de bladeren van dit ghewas te samen, een ander sap, datmen Meconium, dat is Heul-sap noemt.

Plaetse.

Alle dese gheslachten van Heulen worden hier te lande in de hoven ghesaeyt, ende somtijdts oock in de bouwlanden: maer het derde gheslacht is wel het ghemeynste van allen, ende wordt dickwijls op verscheyden plaetsen oock sonder saeyen van selfs voortskomenende gevonden; meestendeel nochtans in de hoven.

Tijdt.

De Heulen bloeyen in Braeckmaendt: daer nae wordt het saedt rijp.

Naem.

Dese cruyden heeten hier te lande Heul, Huel ende Man-kop; in Hooghduytschlandt Magsamen ende Olmag; in Vranckrijck Pavot; in Italien Papavero domestico; in Spaegnien Dormideras ende Cascall; in ’t Latijn heetense Papaver, soo wel in de Apoteken als elders; in ’t Griecks Mecon, somtijdts Oxytonon.

1. De eerste soorte, die somtijdts langer knoppen ende witter saedt heeft, noemtmen in ’t Griecks Mecon hemeros ende kepeutos, dat is op ’t Latijnsch Papaver sativum & hortense, als ofmen Tammen oft Hof-Heul seyde. Dioscorides verhaelt, dat se oock Thylacitis in ’t Griecks pleegh te heeten: in de Apoteken heetse Papaver album, dat is Witten Heul.

2. De tweede soorte met swart saedt, is van Plinius ende andere op ’t Latijnsch Papaver nigrum, dat is Swarte Heul, gheheeten: dan nu ter tijdt voertse meestendeel den naem van Papaver rubrum, dat is Rooden Heul, te weten nae de roode verwe van de bloemen. Dioscorides houdt dese soorte voor den Wilden Heul, Papaver silvestre in ’t Latijn, in ’t Griecks Mecon agrios, dat soo hy seydt, van sommighe Pithitis gheheeten wordt, ende van sommighe Rhoeas; om dat het Opium daer uyt vergadert wordt. Daerom is sy oock Papaver commune, dat is Ghemeynen Heul, in veele Apoteken gheheeten.

3. De derde soorte, van ons Papaver sativum tertium, dat is Derden Tammen Heul, oft Kleynen Heul gheheeten, wordt van Dioscorides niet alleen voor een soorte van Wilden Heul gehouden, maer hy houdtse oock voor wilder dan eenighe van d’ander (soo sijn woorden luyden) ende oock bequaemer ende dienstelijcker om in de medicijnen oft tot het ghenesen te ghebruycken, grooter ende langhworpiger van knoppen wesende. Dan het is waerschijnelijck, dat in dese plaetse van Dioscorides eenighe bedorven oft qualijck ghestelde woorden zijn. Want dese derde soorte van Heul is leegher ende kleyner dan de ander, noch sy en heeft gheensins gheen langhworpigher, maer ronder ende balachtighe knoppen, maer het magh wesen, dat daer in stede van microtera, dat is kleyner, soo ’t daer gheschreven moet wesen, qualijck gheschreven staet macrotera, dat langher beteeckent; ende dat de woorden (die beteeckenen dat de saedt-hoofdekens langhworpigh zijn) tot dese beschrijvinghe niet en hooren, als onnoodigh ende overtolligh wesende. Want de saedt-bollen van dese derde soorte van Heul en zijn niet langhworpigh ende groot, ghelijck die van de Witte soorte, als voorseydt is, maer sy zijn kleyner ende ronder dan alle d’andere soorten: selfs oock sy en zijn soo langhworpigh niet als die van Wilden Heul, hoe wel sy de selve van grootte wat te boven gaen, als in ’t volghende Capitel blijcken sal.

Voorts soo schijnt het dat dit derde geslacht van Heul, het Papaver agreste oft Wilden Heul soude moghen wesen; uyt ’t welck de Compositie Diacodion in de Apoteken gheheeten bereydt moet worden, daer Galenus in ’t langh van spreeckt in het 7.boeck van de Gheneesmengelinghen nae de plaetsen. Want Crito ende Democratus met Themison ghebieden ons tot de bereydinghe van dat Diacodion den Wilden Heul te nemen, te weten den ghenen (voeght Democrates daer by) die gheensins ghesaeyt en wordt; sulcks als dit ons derde gheslacht van Heul is; ’t welck dickwijls van selfs voortkomt, sonder datmen dat hoeft te saeyen.

Plinius in ‘t 8.capitel van sijn 19.boeck seydt, dat het derde gheslacht van Heul in ’t Griecks Rhoea, in ’t Latijn Papaver erraticum gheheeten wordt, ende dat het van selfs in de bouwlanden met de Gerste groeyt: nochtans schrijft hy op de selve plaetse, datter dry gheslachten van Tammen oft Ghesaeyden Heul ghevonden worden, ende dat dit selfde het derde van die Tamme gheslachten is. Maer in het 18.capitel van sijn 20.boeck stelt hy dat selve als midden tusschen de Tamme ende Wilden soorten doorgaende; daer mede betoonende, dat hy oft dese derde soorte van onse Tamme Heulen, ende ten minsten het onderschil van de selve met den Wilden Heul oft Kolle-bloeme, die tusschen het Koren pleegh te wassen, niet wel en heeft ghekent, oft onderscheyden.

4. De vierde soorte is nae haer dobbele ende veelbladige bloemen Dobbelen Heul gheheeten; in ’t Latijn Papaver sativum quartum, dat is Vierden Tammen Heul.

Het sap dat uyt de saedt-bollen van den tammen Heul, in sonderheyt van den tweeden, vloeyt, als sy ghequetst worden, wordt in ’t Latijn Opium, in ’t Griecks Opion gheheeten, als voorseydt is. Dan ’t ghene dat uyt de bladeren ende saedt-hoofden t’samen vloeyt, heet Meconium in ’t Latijn; in ’t Griecks Meconion, dat is Heul-sap, als oock gheseydt is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle Heulen zijn verkoelende van aerd, schrijft Galenus in ’t boeck van de Krachten der onghemengelde ghenees-dinghen.

Het saedt van de Heulen, als den selven Galenus betuyght in het boeck van de Krachten der voedtselen, wordt op het broot nuttelijck ghestroyt, om ’t selve eenen beteren oft anderen smaeck te gheven; maer dies aengaende houdt hy het Wit saedt voor beter dan het Swart. [731] Hy voeght daer oock by, dat het selve een koudtmakende kracht heeft, ende den mensche tot slapen brenghen kan, ende daer-en-boven het lichaem gheen vermanens weerdigh voedsel en gheeft. Voorts, soo wordt dat saedt somtijdts oock ghebruyckt, in sonderheyt als het met suycker inghemaeckt oft gheconfijt is, om met het bancket op tafel te brenghen. Dan sijn verkoelende kracht wordt bevonden niet seer groot te wesen: ende om den slaep te doen komen en is het niet seer krachtigh oft bequaem.

Olie uyt Heul-saedt ghedouwt oft gheperst, is aenghenaem ende eetbaer: op het broodt ghestreken, oft andersins by de spijse vermenght, wordt ghebruyckt, sonder datmen daer eenighe merckelijcke verkoelinge in ghewaer wordt. Dese olie wordt wel meest uyt het saedt van het derde gheslacht van Heul ghedouwt oft ghemaeckt.

De Man-koppen, dat is de bollekens oft saedt-huyskens van den Heul, zijn krachtigher in ’t wercken, ende zijn seer bequaem om te doen slapen, ende seer goedt om den vloedt ende sinckinghen van de dunne, fijne, scherpe vochtigheden te stelpen ende te bedwinghen; ende zijn van krachten aldernaest by het Opium komende: doch en zijn al uyt soo gheweldigh niet.

Opium, oft het sap dat uyt dese saedt-hoofdekens vloeyt, als voorseydt is, is het sterckste datmen in den Heul vindt: het Meconium oft Heul-sap en is soo sterck niet. Dan soo wel het Meconium als het Opium, ’t zy inghenomen, ’t zy van buyten op ’t hooft gheleydt oft ghestreken, brenght den mensche in slaep, ende somtijdts met een seer vaste slaperigheyt ende schadelijcke oft immers moeyelijcke droomachtigheyt ende swaerhoofdigheyt, de slapende sieckte niet qaulijck ghelijckende. Maer het Opium in sonderheyt, soo Plinius metter waerheyt betuyght, als het te veel inghenomen, oft te dickwijls van buyten ghebruyckt wordt, brenght den menschen ter doodt. Het neemt wegh oft versoet wel allerhande smerten ende weedommen: dan men bevint dickwijls dat het in stede van de oorsaecke der sieckten wegh te nemen, de selve sieckten onbequaemer ende onghemackelijcker om ghenesen te worden laet.

Door ’t ghebruyck van Opium, seydt Galenus in het 2.boeck van de Gheneesdinghen oft medicamenten nae de plaetsen, worden seer beschadight ende ghekrenckt alle de sterckste ende vaste deelen van het gantsche lichaem; in voeghen, datse nae het ghebruyck van ’t selve verbetert ende met neerstigheyt op hunnen ouden stant ghebroght moeten worden. Ende soo is het oock dickwijls ghebeurt, dat de Collyrien oft Oochsalven daer Opium by was, veele menschen schadelijck geweest zijn; in voeghen dat sy de ooghen daer nae teer ende weeck, ende het ghesicht duysterer ghelaten hebben: ghelijckmen oock bevindt, dat alle dinghen, die met Opium oft Heul-sap teghen de onlijdelijcke smerten der ooren van sommighe vermenght ende bereydt worden, de pijne wel schijnen wat te verlichten, maer in ’t laetste nochtans een doovigheyt oft hert ende stijf ghehoor veroorsaecken ende nae haer laeten. Daerom moetmen alle gheneesdinghen schouwen ende gheensins ghebruycken diemen van Heul-sap oft Opium om de pijne te versoeten, oft (om beter te segghen) om het ghevoelen te benemen, pleegh te bereyden; ende men moet nimmermeer tot het ghebruyck van de selve komen, ten zy datmen door eenighe nootsaeckelijck oorsaecke daer toe ghedronghen ende ghedwonghen wordt; te weten als geen ander redelijcke oft ghemeynlijck ghebruyckelijcke sachte middelen, die onlijdelijcke pijnen eenighsins versoeten oft matighen konnen; soo Galenus ons merckelijcken leert in het derde boeck van de Geneesdingen oft medicamenten nae de plaetsen.

BIIVOEGHSEL.

De gheslachten van Heul, alsmen de ghedaente ende verwe van de bloeme soude willen aensien, zijn bijnae ontallijck: want van saedt voortgekomen zijnde betoonen sy bijnae soo veele veranderinghen als de soorten van Tulipans, Lisschen oft Anemonen mogen. Daerom sullen wy, om de selve al te willen verhaelen, gheene onnoodighe moeyte doen. Het is ons ghenoegh, datmen weet datter Heulen in de hoven ghevonden worden met witte, roode, peersche, ende dese verwe onder een ghemenght hebbende schoone dobbele bloemen. Dan Lobel begrijptse meest alle in dese seven soorten.

1. Witten Heul oft Man-kop, in ’t Fransoys Pavot blanc, ende Pavot privé; in ’t Italiaensch Papavero domestico; in ’t Enghelsch White garden Poppie. Hy wast veel in Italien, ende oock in Noort-Hollandt aen de Zeedijcken, daer hy seer groot wordt, met groote bollen, ende veel saedt, daer goede olie uytghedouwt kan worden. Desen Witten Heul komt somtijdts van saedt van Swarten Heul voort.

2. Witten ende Swarten Dobbelen Heul, in ’t Latijn Papaver flore duplici, heeft ghekerfde bloemen, met diepe randen, volbladigh, een open Roose ghelijck, soo groot als de dobbel Winter-roosen: van verwe zijn sy wit, oft bruyn-rood, oft bloedt-rood, oft lijfverwigh: somtijdts zijn de ghekronckelde kanten bleeck-rood. Den bol ende ’t saedt is kleyner dan inden Enckelen.

3. Witten ende Swarten Heul met ghekerfde randen heeft oock in het kroonken van het saedt-bolleken dunne straelkens als randekens staende.

4. Swarten Tammen Heul heeft bloet-roode bloemen, als Pioene-bloemen.

5. Tammen Swarten ghekrolden Heul met randen.

6. Open Heul, in ’t Latijn Papaver patulum, heeft open gaetkens in ’t opperste van ’t saedt-bolleken, daer ’t saedt uytvalt, ghelijck Dodoneus van ’t derde gheslacht van Heul oock schrijft.

7. Wilden Heul, die somtijdts wit ende somtijdts swart saedt voortbrenght, draghende bleeck-roode bloemen. Dese zijn allegader hier van Dodoneus oock eensdeels beschreven gheweest. “Tsaedt van alle dese soorten wordt menighe iaeren bewaert sonder te bederven.

Papaver spumeum en is gheen soorte van desen Heul, maer sommighe houden dat voor het Polemonium van Dioscorides, oft Wit Behen van Montpelliers: andere noemen Papaver spumeum de bleeck-roode oft grauwe Wilde Christus-ooghen: noch andere gheven de Gratiola oft Godts gratie den selven naem. Dan dese dry soorten van cruyden hebben wy elders op haer eyghen stede beschreven: als wy oock doen dese andere cruyden, die sommighe den selven naem gheven, te weten behalven het Vliegenet-cruydt (dat oock een soorte van Polemonium is) de Jacea, Duyvels-beet, de Koren-bloemen,ende Groot Sesamoides van Salamanca, die niet alleen Papaver spumeum, maer oock Mecon aphrodes ende Mecon Heraclion heeten. Selfs het Duyvelsmelck, soo wel het ghemeyn als het kleyn, voeren oock den selven naem. Dan daer van hebben wy op verscheyden plaetsen breeder ghehandelt.

Wilden Heul van sommighe is de Nigella oft Nardus-saedt, die oock oneyghentlijck Mecon agrios in ’t Griecks, ende Papaver nigrum, dat is Swarten Heul, by sommighe gheheeten wordt.

Papaverculum is een van de bastaerdt-naemen van Leontopetalon.

Papaver palustre en is oock gheen mede-soorte van desen Heul: want het is onse ghemeyne Geele Plompen oft Nymphea.

Naem.

Heul heet oock somtijdts in ’t Griecks Prosopon, Lethe ende Lethusa; in ’t Hooghduytsch Magle ende Moen; hier te lande somtijdts Oel-saedt. Het Opium wordt oock Opium meconicum gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dodoneus heeft ons ghenoegh betoont, hoe schadelijck dat het ghebruyck van Heul ende van al ’t ghene dat daer van komt in ’t menschen lichaem is, in sonderheyt het Opium, ’t welck soo hinderlijcke kracht heeft, dat het te veel inghenomen, oft te dickwijls van buyten ghebruyckt, oft anders sonder rijpe voorsichtigheyt gheorboort, seer swaer ende lastighe slapen maeckt, met rasernije ende ijdelheyt des hoofts, het verstant ende sinnen beneemt, lammigheyt ende aemachtigheydt der leden veroorsaeckt, ende ten laetsten den mensche ombrenghen kan. “Twelck de slaven ende oock de misdadige menschen in Turckijen seer wel weten: want sy nemen van dit Opium wat veelachtigh tseffens in, ende brenghen hun selven daer door seer lichtelijck al slapende tot der doodt, sonder eenighe smerte oft weedom te gevoelen.

Daerom salmen ons soo veel als ’t moghelijck is van ’t gebruyck van Heul wachten, ende van al ’t gene dat daer van gemaeckt wordt.

Nochtans pleeghmen in alle landen niet alleen het Opium, maer het Heul-saedt ende het cruydt selve in verscheyden ghebreken te besighen: want men maeckt van alle de Heulen, maer meest van het Swart, niet alleen Opium oft Heul-sap, maer oock verscheyden Electuarien oft Leckinghen ende Syropen, in sonderheydt het Diacodion: andere maecken plaesters van Heul-saedt met melck ende wit van eyers: andere stooten de bollekens van welckerley Heul dat sy krijghen konnen, ende maecken die warm, ende wringhen daer sap uyt: andere maecken daer Meconium van: hoe wel dat Lobel betoont, datmen oock Meconium maecken kan uyt de ghestooten bladers van de oprechte Witte Lattouwe: andere ghebruycken het saedt kleyn ghestooten ende tot poeder ghebroght: andere distilleren water van alle de deelen van Heul: andere ghebruycken dat in noch veele andere verscheyden wijsen. Maer in welcker voeghen datmen ’t ghebruyckt, Heul is krachtigh om den hoest te ghenesen, allerhande smerten te versoeten, in sonderheyt de pijn ende weedom van te veel oft te luttel kamergancks. Het maeckt de keel sacht; ende belett den vloet van alle dunne vochtigheden uyt den hoofde op de borst rijsende: maer boven allen doet het wel rusten ende slapen: ende tot dien eynde strijcken sommighe het slaep van de hoofde, oft baden hun handen ende hooft in ’t water daer de saedt-bollekens in ghesoden zijn, oft drincken ’t selve alleen oft met eenighen syroop vermenght. Sommighe vrouwen menghen het poeder van Wit Heul-saedt met haer eygen melck, ende gheven dat selve haer kinderen in, om hun wel te doen slapen, ende verdouwen. ‘Tselve poeder van ’t saedt van Witten Heul, met olie van Violetten vermenght zijnde, ende daer mede bestrijckende den rughgraet, kan de pijne van de leden wegh nemen. Het saedt van Swarten Heul ghedroncken, oft het water, daer dat in gesoden is, in de moeder ghedaen, versoet de pijne ende weedom van de selve, ende stelpt alle buyckloopen, ende onmatighen vrouwelijcke vloeden.

De bladeren van Heul, in edick ghesoden, oft ghedistilleert [732] water, oft de onrijpe saedt-bollekens, met Gersten-mout vermenght, ende van buyten op gheleydt, ghenesen het wildt vier, ende alle heete gheswillen ende sweeringhen diemen verkoelen wil.

Heul gheneest oock de rasernije oft ijdelsinnigheyt: met olie van Amandelen in d’ooren ghedaen, verdrijft hy het tuyten: ende wordt oock gheleydt op de heete gheswillen ende ontstekinghen der oogen.

Olie uyt Wit Heul-saedt ghedouwt, is seer goedt de ghene die uytdrooghen, seydt Lobel: andere ghebruycken de voorseyde olie van buyten, om te doen slapen, de rouwigheyt van de keele te versachten, ende den brandt der kortsen te matighen.

Broodt van Heul saedt ghemaeckt, seydt Dioscorides, wordt van de ghesonde lieden vrijelijck ghegeten.

Niet teghenstaende oock dat het Opium soo schadelijck is, als voorseydt is, pleghen nochtans sommighe, dat seer te prijsen ende veel te ghebruycken. Selfs het wordt in veele compositien ende ghenees-middelen ghedaen, diemen nae het Opium op ’t Latijnsch Opiaten in de Apoteken pleegh te noemen: maer daer beneffens wordt het selve Opium dickwijls alleen ghebruyckt, hoe wel niet veel t’seffens. Sommighe, quantsuys wat voorsichtigher willende wesen, doen daer altijdt wat Saffraens by, waer door sy ghelooven, oft immers ons willen doen ghelooven, dat de kracht van Opium ghebroken ende alle sijn schadelijkheyt benomen wordt: ende dan ghebruycken sy dat van buyten ende van binnen, om te doen slapen, alle pijnen ende weedom te stillen, alle hitte te verkoelen, het ghevoelen te verdooven, het hoesten te doen ophouden, ende den buyck-loop te stelpen. Met eenen ghebraden doyer van een ey vermenght, oft in eenen aerden pot gheroost zijnde, wordt het gedaen op de gheswillen van de ooghen: met olie van Roosen strijcken sy dat aen ’t hooft, om de pijne van ’t selve te verdrijven: met olie van Soete Amandelen, Myrrhe ende Saffraen ghebruycken sy het teghen de pijne der ooren: met edick strijcken sy ’t op allerhande verhittinghe: met vrouwen melck ende saffraen willen sy het flercijn daer mede ghenesen: sy steken ’t oock met een suppositorie van onder in, om te doen slapen.

Maer nerghens en wordt het Opium meer ghebruyckt dan by de Mahumeristen: want de Turcken, Mooren ende Persiaenen pleghen dat daghelijcks te eten meer dan eenen scrupel t’sefens, ende sy noemen dat Amphia oft Ofioun; iae sommighe van hun zijn dat soo ghewoon, dat sy ’t selve niet laeten en konnen sonder groot letsel oft noot van sterven. Het maeckt hun bly, stoudt, ende als droncken, onversaecht ende onbedacht, iae bijnae uytsinnigh, soo dat sy noch vijandt noch doodt en vreesen oft ontsien. Willen sy het ghebruyck van ’t selve laten, sy moeten alle daghe wat minder nemen, tot dat sy ’t wederom onghewent worden. Het wordt uyt Syrien ende Alexandrien ghebroght: maer het beste is nae de stadt ende landtschap Thebe Opium Thebaïscum gheheeten; ende wordt soo wel van de Swarten als van Witten Heul ghemaeckt. Men kan het oock maecken van onsen Tammen Witten Heul bijnae soo goedt als het uytlandtsch, betuyght Lobel. Om het beste Opium te kennen, moetmen de teeckenen aensien, die van Dioscorides gheschreven zijn, die ons oock leert hoe dat het Opium ghemaeckt wordt: dan wy sullen den leser tot sijne boecken seynden; ende van daer tot meer andere boecken, die de Apotekerije meest belanghen. Doch tot meerder voldoeninghe sullen wy hier naemaels noch breeder van dit Opium handelen, te weten in de beschrijvinghe der Vremde oft Indische Droghen; onder de welcke oock een Opium is, ’t welck by de Indische Droghen beschreven moest worden, midts dat allerley ghewas seer veel verschillende krachten heeft, nae den grondt ende locht die van dien andere landen verschillende zijn.

HET XVI. KAPITTEL.

Van heul of maankop. (Papaver somniferum, Papaver argemone en Papaver setigerum)

Geslachten.

Heul is eigenlijk, zo Plinius betuigt, in twee eerste en voornaamste geslachten verdeeld, te weten in tamme en in wilde. Tot het geslacht van de wilde horen de kollebloemen en de gehorende heulen daar we hierna apart van zullen spreken. Want nu denken we de tamme heul alleen te beschrijven die drievormig is, twee grote, te weten de witte en de zwarte en een kleine en daarbij zullen we een vierde soort voegen met dubbele en verschillend kleurige bloemen.

Gedaante.

1. Tamme witte heul brengt lange, brede, gladde of kale bladeren voort die langer zijn dan slabladeren en witter, rondom geschaard of gesneden en gekerfd, de steel is recht en effen en soms honderd twintig of honderd vijftig cm hoog op wiens top witte bloemen staan waarin van het eerste begin af een dicht gehoopt en met vele draadjes of haartjes bezet hoofdje, kopje of knopje tevoorschijn komt en als dat volwassen en volkomen groot is een ronde, doch wat langwerpige gedaante heeft en boven met een deksteltje bedekt is en van binnen met veel velletjes in verschillende laatjes of zaadhuisjes afgescheiden daar zeer overvloedig doch heel klein zaad in besloten ligt dat van vorm rond en van kleur witachtig is. De wortel zinkt diep in de aarde en is nergens toe nuttig of dienstbaar.

2. Tamme zwarte heul is de witte heul van stelen en bladeren heel gelijk, dan het zaadbolletje of knopje wordt in deze soort niet langwerpig, maar ronder en balachtig, de bloem is mooi bruinrood en het zaad is zwartachtig.

De bloemen van beide deze soorten van tamme heul (als ook die van meest alle andere soorten van hetzelfde gewas) zijn van vier tamelijk grote bladeren gemaakt en die vallen gauw af. Zeer zelden, doch soms, worden deze bloembladeren met meer kerven en diepe kartels gesneden en verdeeld en hebben de vorm van gesnipperde fregnien gevonden.

3. Het derde geslacht van heul is van stelen, bladeren, bloemen en ook van zaadbolletjes veel kleiner dan de twee voorgaande, anders die van gedaante voldoende gelijk. De bloem trekt wat uit het blauwe en paarse naar het verstorven of bleke. Het zaadhoofdje is ook rondachtig en als het zaad rijp is dan opent zich dat bolletje met verschillende gaatjes rondom het dekseltje dat op dit hoofdje ligt en daardoor valt het zaad er zeer licht en gemakkelijk uit wat aan de andere twee heulen niet gebeurt wiens bolletjes altijd zo gesloten blijven dat het zaad er geenszins uit vallen kan.

4. Men vindt noch een noch een geslacht van heul wiens bloemen van menigvuldige en dubbele bladeren verzameld of gehoopt en aan de kanten rondom dikwijls als fregnien gesnipperd en dun gesneden of gehakkeld zijn. Haar kleur is soms wit, dikwijls rood, soms van beide die kleuren die onder elkaar lopen verschillend vermengd. Sommige zijn diep rood en trekken naar het purper en andere zijn niet zo mooi gekleurd, maar bleker rood. [730]

De hoofden of bolletjes van deze vierde soort gaan ook boven rondom hun deksel of schalen open en daar valt het zaad gemakkelijk uit welke zaad van kleur soms wit is en soms zwartachtig, te weten naar de kleur van de bloem die dezelfde kleur heeft als dit zaad.

Uit al deze soorten van heul, te weten als hun hoofdjes of zaadbolletjes gekwetst zijn, vloeit een wit melkachtig sap en dat wordt verzameld en gedroogd, dik gemaakt en tot de medicijnen in de apotheken bewaard; waarvan opium, dat is eigenlijk sap, genoemd wordt. Dan het wordt meestal verzameld en getrokken uit de tweede of zwarte soort van heul, als Dioscorides en Plinius en na hun Galenus betuigen.

Men duwt of perst uit de bolletjes en de bladeren van dit gewas tezamen een ander sap dat men Meconium, dat is heulsap noemt.

Plaats.

Al deze geslachten van heul worden hier te lande in de hoven gezaaid en soms ook in de bouwlanden, maar het derde geslacht is wel het gewoonste van allen en wordt dikwijls op verschillende plaatsen ook zonder zaaien en komt vanzelf voort gevonden en meestal nochtans in de hoven.

Tijd.

Heulen bloeien in juni en daarna wordt het zaad rijp.

Naam.

Deze kruiden heten hier te lande heul, huel en mankop, in Hoogduitsland Magsamen en Olmag, in Frankrijk pavot, in Italië papavero domestico, in Spanje dormideras en cascall, in het Latijn heten ze Papaver en zowel in de apotheken als elders, in het Grieks Mecon en soms Oxytonon.

1. De eerste soort die soms langere knoppen en witter zaad heeft noemt men in het Grieks Mecon hemeros en kepeutos, dat is op het Latijns Papaver sativum & hortense, alsof men tamme of hofheul zei. Dioscorides verhaalt dat ze ook Thylacitis in het Grieks plag te heten, in de apotheken heet ze Papaver album, dat is witte heul.

2. De tweede soort met zwart zaad is van Plinius en andere op het Latijn Papaver nigrum, dat is zwarte heul, genoemd en tegenwoordig voert ze meestal de naam van Papaver rubrum, dat is rode heul, te weten naar de rode kleur van de bloemen. Dioscorides houdt deze soort voor de wilde heul, Papaver silvestre in het Latijn en in het Grieks Mecon agrios, dat zo hij zegt van sommige Pithitis genoemd wordt en van sommige Rhoeas omdat het opium daaruit verzameld wordt. Daarom is ze ook Papaver commune, dat is gewone heul, in vele apotheken genoemd.

3. De derde soort is van ons Papaver sativum tertium, dat is derde tamme heul of kleine heul genoemd en wordt van Dioscorides niet alleen voor een soort van wilde heul gehouden, maar hij houdt het ook voor wilder dan enige van de andere (zo zijn woorden luiden) en ook beter en nuttiger om in de medicijnen of tot het genezen te gebruiken omdat het groter en langwerpiger van knoppen is. Dan het is waarschijnlijk dat in deze plaats van Dioscorides enige bedorven of kwalijk gestelde woorden zijn. Want deze derde soort van heul is lager en kleiner dan de andere, noch heeft ze geenszins langwerpiger, maar ronder en balachtige knoppen, maar het mag wezen dat daar in plaats van microtera, dat is kleiner zo het daar geschreven moet wezen, kwalijk geschreven macrotera staat, dat langer betekent en dat de woorden (die betekenen dat de zaadhoofdjes langwerpig zijn) tot deze beschrijving niet behoren als onnodig en overtollig te zijn. Want de zaadbollen van deze derde soort van heul zijn niet langwerpig en groot, gelijk die van de witte soort, als gezegd is, maar ze zijn kleiner en ronder dan alle de andere soorten en zelfs zijn ze ook niet zo langwerpig als die van wilde heul, hoewel ze die van grootte wat te boven gaan zoals in het volgende kapittel blijken zal.

Voorts zo schijnt het dat dit derde geslacht van heul het Papaver agreste of wilde heul zou mogen wezen waaruit de compositie Diacodion in de apotheken genoemd bereid moet worden daar Galenus in het lang van spreekt in het 7^de boek van de geneesmengsels naar de plaatsen. Want Crito en Democratus met Themison gebieden ons tot de bereiding van dat Diacodion de wilde heul te nemen, te weten diegene (voegt Democrates er bij) die geenszins gezaaid wordt, zulks als dit ons derde geslacht van heul is wat dikwijls vanzelf voortkomt zonder dat men dat hoeft te zaaien.

Plinius in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek zegt dat het derde geslacht van heul in het Grieks Rhoea en in het Latijn Papaver erraticum genoemd wordt en dat het vanzelf in de bouwlanden met de gerst groeit, nochtans schrijft hij op dezelfde plaats dat er drie geslachten van tamme of gezaaide heul gevonden worden en dat deze het derde van die tamme geslachten is. Maar in het 18^de kapittel van zijn 20^ste boek stelt hij dat het als midden tussen de tamme en wilde soorten doorgaat en toont daarmee aan dat hij of deze derde soort van onze tamme heul en tenminste het verschil van die met de wilde heul of kollebloem die tussen het koren plag te groeien niet goed heeft gekend of onderscheiden.

4. De vierde soort is naar haar dubbele en veelbladige bloemen dubbele heul genoemd, in het Latijn Papaver sativum quartum, dat is vierde tamme heul.

Het sap dat uit de zaadbollen van de tamme heul en vooral van de tweede vloeit als ze gekwetst worden wordt in het Latijn Opium en in het Grieks Opion genoemd, als gezegd is. Dan hetgeen dat uit de bladeren en zaadhoofden tezamen vloeit heet Meconium in het Latijn en in het Grieks Meconion, dat is heulsap, als ook gezegd is.

Aard, kracht en werking.

Alle heulen zijn verkoelend van aard, schrijft Galenus in het boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen.

Het zaad van de heulen zoals dezelfde Galenus betuigt in het boek van de krachten van heter voedsel wordt op het brood nuttig gestrooid om het een betere of andere smaak te geven maar wat dat aangaat houdt hij het wit zaad voor beter dan het zwart. [731] Hij voegt er ook bij dat het een koud makende kracht heeft en de mens tot slapen brengen kan en daarboven het lichaam geen vermanens waard voedsel geeft. Voorts zo wordt dat zaad soms ook gebruikt en vooral als het met suiker ingemaakt of gekonfijt is om met het banket op tafel te brengen. Dan zijn verkoelende kracht wordt bevonden dat het niet zeer groot is niet zeer krachtig of geschikt om de slaap te laten komen is het.

Olie uit heulzaad geduwd of geperst is aangenaam en eetbaar en op het brood gestreken of anderszins bij de spijs vermengt wordt gebruikt zonder dat men er enige merkelijke verkoeling in gewaar wordt. Deze olie wordt wel meest uit het zaad van het derde geslacht van heul geduwd of gemaakt.

De mankoppen, dat zijn de bolletje of zaadhuisjes van heul, zijn krachtiger in het werken en zijn zeer geschikt om te laten slapen en zeer goed om de vloed en zinkingen van de dunne, fijne, scherpe vochtigheden te stelpen en te bedwingen en komen van krachten het allerdichtst bij het opium, doch zijn toch niet zo geweldig.

Opium of het sap dat uit deze zaadhoofdjes vloeit, als gezegd is, is het sterkste dat men in de heul vindt en het Meconium of heulsap is niet zo sterk. Dan zowel het Meconium als het opium, hetzij ingenomen, hetzij van buiten op het hoofd gelegd of gestreken brengt de mens in slaap en soms met een zeer vaste slaperigheid en schadelijke of immers moeilijke dromerigheid en zwaarhoofdigheid die veel op de slapende ziekte lijkt. Maar het opium vooral, zo Plinius met de waarheid betuigt als het teveel ingenomen of te dikwijls van buiten gebruikt wordt brengt de mensen ter dood. Het neemt weg of verzoet wel allerhande smarten en weedom, dan men bevind dikwijls dat het in plaats van de oorzaak van de ziekte weg te nemen die ziekten ongeschikter en ongemakkelijker om te genezen worden laat.

Door het gebruik van opium, zegt Galenus in het 2^de boek van de geneesdingen of medicamenten naar de plaatsen, worden zeer beschadigd en gekrenkt alle sterkste en vaste delen van het ganse lichaam op die manier dat ze na het gebruik er van verbeterd en met naarstigheid in hun oude stand gebracht moeten worden. En zo is het ook dikwijls gebeurt dat de Collyrien of oogzalven daar opium bij was vele mensen schadelijk geweest zijn op die manier dat ze de ogen daarna teer en week en het gezicht duisterder gelaten hebben net zoals men ook bevindt dat alle dingen die met opium of heulsap tegen de onlijdelijke smarten van de oren van sommige vermengd en bereid worden de pijn wel schijnen wat te verlichten, maar tenslotte nochtans een doofheid of hard en stijf gehoor veroorzaken en nalaten. Daarom moet men alle geneesdingen schuwen en geenszins gebruiken die men van heulsap of opium om de pijn te verzoeten of (om beter te zeggen) om het gevoel te benemen plag te bereiden en men moet nimmermeer tot het gebruik van die komen, tenzij dat men door enige noodzakelijke oorzaak er toe gedrongen en gedwongen wordt, te weten als geen ander redelijke of gewone gebruikelijke zachte middelen die onlijdelijke pijnen enigszins verzoeten of matigen kunnen, zo Galenus ons merkelijk leert in het derde boek van de geneesdingen of medicamenten naar de plaatsen.

BIJVOEGING.

De geslachten van heul, als men de gedaante en kleur van de bloemen zou willen aanzien, zijn bijna ontelbaar, want van zaad voortgekomen tonen ze bijna zoveel veranderingen als de soorten van tulpen, lis of Anemonen mogen. Daarom zullen we om die alle te willen verhalen geen onnodige moeite doen. Het is ons genoeg dat men weet dat er heulen in de hoven gevonden worden met witte, rode, paarse en deze kleuren ook onder elkaar gemengd hebben in mooie dubbele bloemen. Dan Lobel omvat ze meest alle in deze zeven soorten.

(Papaver somniferum) 1. Witte heul of mankop, in het Frans pavot blanc en pavot privé, in het Italiaans papavero domestico, in het Engels white garden poppie. Het groeit veel in Italië en ook in Noord-Holland aan de zeedijken daar het zeer groot wordt met grote bollen en veel zaad daar goede olie uitgeduwd kan worden. Deze witte heul komt soms van zaad van zwarte heul voort.

(subspecie hortensis) 2. Witte en zwarte dubbele heul, in het Latijn Papaver flore duplici, heeft gekerfde bloemen met diepe randen, volbladig en een open roos gelijk en zo groot als de dubbele winterrozen en van kleur zijn ze wit of bruinrood of bloedrood of vleeskleurig en soms zijn de gekronkelde kanten bleekrood. De bol en het zaad is kleiner dan in de enkele.

3. Witte en zwarte heul met gekerfde randen heeft ook in het kroontje van het zaadbolletje dunne straaltjes die als randjes staan.

(Convar. nigrum) 4. Zwarte tamme heul heeft bloedrode bloemen als pioenbloemen.

5. Tamme zwarte gekrulde heul met randen.

6. Open heul, in het Latijn Papaver patulum, heeft open gaatjes in het opperste van het zaadbolletje daar het zaad uitvalt zoals Dodonaeus van het derde geslacht van heul ook schrijft.

7. Wilde heul die soms wit en soms zwart zaad voortbrengt draagt bleekrode bloemen. Deze zijn allen hier van Dodonaeus ook eensdeels beschreven geweest. Het zaad van al deze soorten wordt menige jaren bewaard zonder te bederven.

Papaver spumeum is geen soort van deze heul, maar sommige houden dat voor het Polemonium van Dioscorides of wit Behen van Montpelliers, andere noemen Papaver spumeum de bleekrode of grauwe wilde Christusogen, noch andere geven Gratiola of Gods gratie dezelfde naam. Dan deze drie soorten van kruiden hebben we elders op hun eigen plaats beschreven zoals we ook doen deze andere kruiden die sommige dezelfde naam geven, te weten behalve het vliegenetkruid (dat ook een soort van Polemonium is) Jacea, duivelsbeet, korenbloemen en groot Sesamoides van Salamanca die niet alleen Papaver spumeum, maar ook Mecon aphrodes en Mecon Heraclion heten. Zelfs het duivelsmelk en zowel het gewone als het kleine voeren ook dezelfde naam. Dan daarvan hebben we op verschillende plaatsen uitvoeriger gehandeld.

Wilde heul van sommige is Nigella of Narduszaad die ook oneigenlijk Mecon agrios in het Grieks en Papaver nigrum, dat is zwarte heul, bij sommige genoemd wordt.

Papaverculum is een van de bastaardnamen van Leontopetalon.

Papaver palustre is ook geen medesoort van deze heul, want het is onze gewone gele plompen of Nymphaea.

Naam.

Heul heet ook soms in het Grieks Prosopon, Lethe en Lethusa, in het Hoogduits Magle en Moen en hier te lande soms oelzaad. Het opium wordt ook Opium meconicum genoemd.

Aard, kracht en werking.

Dodonaeus heeft ons genoeg betoond hoe schadelijk dat het gebruik van heul en van al hetgeen dat er van komt in het mensen lichaam is en vooral het opium wat zo’n hinderlijke kracht heeft dat het teveel ingenomen of te dikwijls van buiten gebruikt of anders zonder rijpe voorzichtigheid gebruikt zeer zware en lastige slaap maakt met razernij en ijdelheid van het hoofd die het verstand en zinnen beneemt, lamheid en amechtigheid van de leden veroorzaakt en tenslotte de mens ombrengen kan. Wat de slaven en ook de misdadige mensen in Turkije zeer goed weten, want ze nemen van dit opium wat veel tegelijk in en brengen zichzelf daardoor zeer gemakkelijk al slapende tot de dood zonder enige smart of weedom te voelen.

Daarom zal men ons zoveel als het mogelijk is van het gebruik van heul wachten en van al hetgeen dat er van gemaakt wordt.

Nochtans plag men in alle landen niet alleen het opium, maar het heulzaad en het kruid zelf in verschillende gebreken te gebruiken, want men maakt van alle heulen, maar meest van het zwart, niet alleen opium of heulsap, maar ook verschillende Electuarien of likkingen en siropen en vooral het Diacodion, andere maken pleisters van heulzaad met melk en wit van eieren, andere stoten de bolletjes van welk heul dat ze krijgen kunnen en maken die warm en wringen er sap uit, andere maken er Meconium van, hoewel dat Lobel betoont dat men ook Meconium maken kan uit de gestoten bladeren van de echte witte sla, andere gebruiken het zaad klein gestoten en tot poeder gebracht, andere distilleren water van alle delen van heul, andere gebruiken dat in noch vele andere verschillende manieren. Maar op welke manier dat men het gebruikt, heul is krachtig om de hoest te genezen en allerhande smarten te verzoeten en vooral de pijn en weedom van teveel of te weinig kamergang. Het maakt de keel zacht en belet de vloed van alle dunne vochtigheden uit het hoofd die op de borst rijzen, maar boven alles laat het goed rusten en slapen en tot dat doel strijken sommige de slaap van het hoofd of baden hun handen en hoofd in het water daar de zaadbolletjes in gekookt zijn of drinken het alleen of met enige siroop vermengt. Sommige vrouwen mengen het poeder van wit heulzaad met hun eigen melk en geven dat hun kinderen in om hun goed te laten slapen en verdouwen. Hetzelfde poeder van het zaad van witte heul met olie van violen vermengt en daarmee de ruggraad bestrijken kan de pijn van de leden weg nemen. Het zaad van zwarte heul gedronken of het water daar dat in gekookt is in de baarmoeder gedaan verzoet de pijn en weedom er van en stelpt alle buiklopen en onmatige vrouwelijke vloeden.

De bladeren van heul in azijn gekookt of gedistilleerd [732] water of de onrijpe zaadbolletjes met gerstemout vermengt en van buiten opgelegd genezen het wild vuur en alle hete gezwellen en zweren die men verkoelen wil.

Heul geneest ook de razernij of waanzin en met olie van amandelen in de oren gedaan verdrijft hij het tuiten en wordt ook gelegd op de hete zwellen en ontstekingen van de ogen.

Olie uit wit heulzaad geduwd is zeer goed voor diegene die uitdrogen, zegt Lobel, andere gebruiken de voor vermelde olie van buiten om te laten slapen, de ruwheid van de keel te verzachten en de brand van de koortsen te matigen.

Brood van heulzaad gemaakt, zegt Dioscorides, wordt van de gezonde lieden vrij gegeten.

Niet tegenstaande ook dat het opium zo schadelijk is, als gezegd is, plegen nochtans sommige dat zeer te prijzen en veel te gebruiken. Zelfs het wordt in vele composities en geneesmiddelen gedaan die men in de apotheken naar het opium op het Latijns Opiaten plag te noemen, maar daarnaast wordt het opium dikwijls alleen gebruikt, hoewel niet veel tegelijk. Sommige die kwansuis wat voorzichtiger willen wezen doen er altijd wat saffraan bij waardoor ze geloven of immers ons willen laten geloven dat de kracht van opium gebroken en al zijn schadelijkheid benomen wordt en dan gebruiken ze dat van buiten en van binnen om te laten slapen, alle pijnen en weedom te stillen, alle hitte te verkoelen, het gevoel te verdoven, het hoesten te laten ophouden en de buikloop te stelpen. Met een gebraden dooier van een ei vermengt of in een aarden pot geroosterd wordt het gedaan op de gezwellen van de ogen en met olie van rozen strijken ze dat aan het hoofd om de pijn er van te verdrijven en met olie van zoete amandelen, Myrrhe en saffraan gebruiken ze het tegen de pijn van de oren en met azijn strijken ze het op allerhande verhitting, met vrouwenmelk en saffraan willen ze de jicht ermee genezen, ze steken het ook met een suppoost van onder in om te laten slapen.

Maar nergens wordt het opium meer gebruikt dan bij de Mohammedanen, want de Turken, Moren en Perzen plegen dat dagelijks te eten meer dan een scrupel tegelijk en ze noemen dat Amphia of Ofioun, ja sommige van hun zijn dat zo gewoon dat ze het niet laten kunnen zonder groot letsel of nood van sterven. Het maakt hun blij, dapper en als dronken, onbevreesd en onbedacht, ja bijna uitzinnig zodat ze noch vijand noch dood vrezen of ontzien. Willen ze het gebruik er van laten moeten ze elke dag wat minder nemen totdat ze het wederom ontwent worden. Het wordt uit Syrië en Alexandrië gebracht, maar het beste is naar de stad en landschap Thebe Opium Thebaïscum genoemd en wordt zowel van de zwarte als van witte heul gemaakt. Men kan het ook maken van onze tamme witten heul en bijna zo goed als het buitenlandse, betuigt Lobel. Om het beste opium te kennen moet men de tekens aanzien die van Dioscorides geschreven zijn die ons ook leert hoe dat het opium gemaakt wordt, dan we zullen de lezer tot zijn boeken zenden en vandaar tot meer andere boeken die de apotheken meest aangaan. Doch tot meer voldoening zullen we hier later noch uitvoeriger van dit opium handelen, te weten in de beschrijving van de vreemde of Indische drogen waaronder ook een opium is wat bij de Indische drogen beschreven moest worden omdat allerlei gewas zeer veel verschillende krachten heeft naar de grond en lucht die van die andere landen verschillen.

HET XVII. CAPITEL.

Van Wilden Heul, Klapper-roosen oft Kolle-bloemen.

Gheslacht.

De Wilde Heulen oft Kolle-bloemen zijn tweederhande, Groot ende Kleyn, in de bladeren meestendeel van den anderen verschillende.

Ghedaente.

A. Wilden Heul, oft Groote Kollebkoemen heeft swarter oft bruyner groene ende hayrigher oft ruygher steelen ende bladeren dan den Tammen: de bladeren zijn aen beyde sijden met diepe sneden oft snippelinghen verdeylt, als de bladeren van Cicoreye oft Rackette: de bloemen komen voort op de tsoppen van de steelkens, ende zijn schoon bruyn-rood, van maecksel de bloemen van den Tammen Heul ghelijck, in ’t midden een rond hoofdeken hebbende, dat met swartachtighe hayrighe draeykens omringhelt is: ’t welck volkomen zijnde kleyner is, maer langhworpigher dan het hoofdeken van de derde oft kleyne soorte van den Tammen Heul. Het saedt is heel kleyn ende swartachtigh oft bruyn. De wortel is langhachtigh.

B. De ander soorte van Wilden Heul oft Kleyne Kolle-bloeme is in alle haer deelen kleyner dan de voorgaende, in sonderheyt van bladeren, die langhworpigh van maecksel zijn, niet als de Rackette bladeren diep ghesneden oft verdeylt, maer alleen rondom de kanten wat gheschaert oft lichtelijck ghekertelt: de steelkens, bloemen, bollekens ende saedt, zijn voorts als die van de Groote. De wortel is aen dese soorte oock langhworpigh.

Dat wy hier twee gheslachten van desen Wilden Heul stellen, dat komt met Dioscorides woorden niet qualijck over een, die ghenoegh te kennen gheeft datter ettelijcke soorten van Wilden Heul zijn, ter wijlen hy seydt dat de bladeren daer van, de bladeren van Orega, Rackette, Thijm oft Cicoreye ghelijck worden bevonden. Welcke cruyden van bladeren seer veel van malkanderen verschillen. Nochtans zijnder sommighe die de naemen van Thijm ende Orega in die plaetse van Dioscorides overtolligh willen segghen te wesen: want sy versekeren, datter nerghens gheen soorte van Wilden Heul te vinden en is, wiens bladeren met de kleyne bladeren van de Orega, oft met de bijster kleyne bladerkens van den Thijm te verghelijcken zijn.

Plaetse.

Kolle-bloemen wassen in de bouwlanden ende Koren-velden, tusschen de Terwe, Rogge, Gerste, Haver ende ander Koren: men vindtse oock wel tusschen de moes-cruyden, ende beneffens de kanten van de hoven: dan de kleyne soorte is wel de ghemeynste.

Tijdt.

De schoone roode bloemen van desen Wilden Heul vercieren ende maecken lustigh in de Meymaendt ende Hoymaendt alle de velden ende bouwlanden daer sy staen en groeyen.

Naem.

Hier te lande heeten dese cruyden Wilden Heul, Rooden Heul, ende Kolle-bloemen; te weten de Groote soorte, Groote Kolle-bloemen; ende de Kleyne oft ghemeynste, Kleyne Kolle-bloemen. Men heetse oock somtijdts Klapper-roosen, nae den Hooghduytschen naem Klapperrosen ende Kornrosen. In Vranckrijck heetense Coquelicoc, Pavot sauvage ende Consanons; in Italien Papavero salvatico; in Spaegnien Amapolas, Roselle, ende Papoulas; in ’t Latijn heetense Papaver erraticum, ende als Theophrastus Gaza noemt, Papaver fluidum; in de Apoteken Papaver rubrum, dat is Rooden Heul. Dioscorides noemtse in ’t Griecks Mecon rhoeas, als Vloedenden Heul; ende dat, soo den selven Dioscorides seydt, om dieswille, dat de bloemen van dit ghewas soo [733] haest afvloeyen ende rijsen. Nochtans vallen de bloemen van de andere geslachten van Heul oock even soo haest af als dese; als oock doen die van de Ghehoornde Heulen. Selfs, daer en is geen soorte van Heul met langhdurende bloemen. Allegader vallen seer haest af. Ende gelijck alle de Heulen dat eygen oft onder malkanderen gemeyn hebben, dat haer bloeme met een velleken oft liesken bedeckt ende rondsom als in een scheeken besloten is, het welck als de bloeme uytpuylt ende voortkomt, in tweeen gesneden zijnde open gaet, ende van beyde sijden afvalt; soo hebben sy oock allegader vier bladeren in haer bloeme, die seer haest afvallen, ende, om soo te seggen, afvloeyen. Daerom soude den naem Rhoeas, dat is Vloeyenden Heul, oft op ’t Latijnsch (als voorseydt is) Papaver fluidum, niet alleen dese Wilde soorte van Heul eyghen, maer oock alle de geslachten van Heul gemeyn mogen wesen; te weten indien sulcken naem anders nerghens af komen en is dan van het haest afvallen van haer bloemen. Dan indien den selven toenaem Rhoeas (soo het schijnt) van het gemackelijck uytvloeyen van het saedt ghekomen is, soo sal den selven naem het derde oft kleyn gheslacht van Tammen Heul eyghentlijcker toe te schrijven wesen, door dien dat het saedt van die soorte van Heul, als het rijp is, uyt de ghegaette hoofdekens oft opene bollekens soo haestelijck ende lichtelijck pleegh te vloeyen ende uyt te vallen. Nochtans valt het saedt van desen Wilden Heul oock uyt sijn huyskens, maer niet soo merckelijck oft soo lichtelijck als ’t in de voorseyde derde soorte van Tammen Heul ghebeurt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Colle-bloemen oft Wilden Heulen komen oock met de voorbeschrevene Tamme Heulen over een, aengaende haer slaepmakende ende seer verkoelende kracht.

Dan veele zijnder hedensdaeghs, de welcke sommighe bedrieghelijcke versoeckinghen ende onsekere ervarentheydt liever hebbende nae te volghen, dan de reden oft redelijckheydt ghehoor ende plaetse te geven, prijsen ende loven de bloemen van desen Wilden Heul, oft de Colle-bloemen tegen de pleuresije oft ontstekinghe der sijden: ende geven in ’t eerst aenkomen van die pijne het ghedistilleert water van dese Colle-bloemen te drincken, oft den Syroop ghemaeckt van het water, daer de bladeren daer van dickwijls ende langhen tijdt in te weycke ghestaen hebben. Waer door, om de waerheydt te bekennen, wel somtijdts ghebeurt, dat die pijnen wat ghestilt worden, ofte eenen tijdt langh achterblijven: dan men bevindt seer dickwijls, dat de selve daer nae veel vaster in de sijde blijven stekende, om dat door ’t ghebruyck van dese bloemen het spouwsel ende etter belett wordt ghemackelijck voort te komen; in sonderheydt als de siecke menschen niet sterck van lichaem ende gestaltenisse en zijn. De oorsaecke van dese groote dwalinghe magh eerst ghekomen zijn van Baptista Sardus, die gheschreven heeft, dat de bloemen van desen Wilden Heul teghen de smerten der sijden van veele seer gheluckelijck gebruyckt ende teghen het bloedtspouwen seer nut bevonden zijn gheweest.

BIIVOEGHSEL.

Als Clusius betuyght, Wilden Heul met dobbele bloemen wast oock somtijdts tusschen het koren: andere hebben oock Witte Colle-bloemen ghesien. Lobel, die dese bloemen Roo Colle-bloemen, Clapperroosen ende Cornroosen noemt, in ’t Fransch Consanons, Ponceau ende Coquelicot, in ’t Italiaensch Papavero salvatico rosso, in ’t Enghelsch Wild redde Poppye ende Redweede, schrijft met Dodoneus, dat de bloemen ghemeynlijck bloedtroodt oft vermillioen-roodt zijn: ende insghelijcks oock, dat de wortel van de selve Colle-bloemen de handen wat roodtachtigh oft bloedtverwigh maeckt, alsmense wat langh handelt. Andere noemen dit cruydt op ’t Hooghduytsch oock Cornblum; in ’t Fransch Pouctau. Dan den selven Lobel beschrijft by de voorseyde Colle-bloemen twee andere cruyden met naeme Argemone; de welcke nochtans anders niet en zijn dan medesoorten van dese Colle-bloemen, die hier van Dodoneus vermaent zijn; te weten de volghende.

1. Eerste Argemone heet Lobel Argemone met diep ghestreepte hoofdeken, in ’t Latijn Argemone capitulo torulis cannulato, oft Argemone Lacunae; ende is van ghedaente, bladers ende verwe den Wilden Heul ende Anemone seer ghelijck. De bloemen zijn altemets soo hoogh roodt ende vierigh, datse bruyn schijnen te wesen: de bollekens zijn rouw ende scherp, maer rondt, ende met laeghskens ghedeylt, hebbende in ’t opperste als een kroonken.

2. Tweede Argemone, met langher saedt-bolleken, in ’t Latijn Argemone capitulo longiore, oft misschien Argemone Cordi, is kleyner dan de voorgaende; ende heeft bollekens die van de Colle gelijck, maer smaller, langher ende rouw, sonder een groot kransken oft hoeyken, als den selven Lobel betuyght.

Dan aengaende den naem Mecon aphrodes, ende Mecon Heracleum, ende Aphrodisium, die sommighe de Colle bloemen toeschrijven, het schijnt voorwaer dat die dit cruydt soo oneyghen niet en is, midts dat Theophrastus tuyght, dat de Mecon aphrodes een oprechte medesoorte van den ghemeynen Heul is: nochtans zijnder veele cruyden die daer voor aenghesien worden, naementlijck de Peplis ende veel meer andere cruyden, als op verscheyden plaetsen van Dodoneus ende ons vermaent is gheweest. Dan Fabius Columna meynt, dat onse ghemeyne Coren-bloeme, oft Rogghe-bloeme, het oprecht Papaver spumeum is.

Aengaende den naem Wilden Heul, oft Mecon agrios, die wordt de Nigelle oft Nardus-saedt oock medeghedeylt.

Aengaende den naem Papaver fluidum, oft Rhoeas dat is Vloeyenden Heul, die is oorsaeck dat sommighe dese bloem voor de Flos Adonidis der oude Poëten houden, die oock haest afvallende ende soo te segghen vloeyende beschreven, ende onder de verganghelijcke cruyden gherekent wierdt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het is voorseydt, dat de Colle-bloemen de andere soorten van Heul ghelijck zijn, ende alle de deughden ende ondeughden van de selve hebben. Ende, als Galenus betuyght, ’t saedt van de Colle-bloemen is sterckelijck verkoelende, soo dat niemandt ’t selfde sonder hinder soude moghen alleen ghebruycken: maer men moet dat met honigh menghen, ghelijck dat van den Tammen Heul. Het en heeft niet alleen een dickmakende kracht, ende den aenval van de overvallende vochtigheden ende ontstekinghen bedwinghende, maer heeft oock een verteerende kracht, met eenighe subtijlheydt van deelen: ’t welck blijckt uyt den langh ghedurenden oft by blijvenden stercken reuck van ’t sap, oft van den Syroop: waerom dat doet scheyden de vergaderinghen op de borst. Den seer gheleerden Rondelet hadde dit sap altijdts by hem, ende hiel daer veel meer van dan van den Tammen Heul: want hy ’t dickwijls versocht hadde, als Lobel betuyght: daerom raedt hy ons datmen ’t selve bewaere, maer niet en misbruycke ghelijck sommighe doen. Het wordt oock voor koudt in den vierden graed ghehouden.

Teghen ’t loopende ende pijne van de ooghen salmen de bollekens met het saedt stooten met azijn, ende op d’ooghen legghen.

‘Tcruydt van de Colle met Azijn ghestooten, ende op t voorhooft gheleydt, stilt de pijne van den hoofde.

Andere segghen, dat het saedt van Colle-bloemen, met Honigh-water ghedroncken, den buyck weeck kan maken sonder eenighe beroerte: tot den selven eynde maken sommige daer bancket-suycker van.

Het ghedistilleert water van Colle-bloemen matight de inwendighe hitte des lichaems: ende wordt van sommighe ghebruyckt in de heete kortsen, ende om de lever te verkoelen.

‘Tselve water is goedt om de ontstekinghen van de keele ende van de tonghe te versoeten, alsmen den mondt daer mede gorghelt oft spoelt.

Sommighe nemen een half vierendeel loots van ’t poeder van Colle-bloemen, om het Pleuris te ghenesen.

Het sap van Wilden Heul met Nitrum ende Solfer vermenght, gheneest de schorftheydt, ende betert alle ghebreken van de huyt.

Het ghedistilleert water van het cruydt selve is goedt om het bloedt dat uyt den neuse vloeyt te stelpen, ende om de roode, opdrachtigheden des huyts, ende ontstekinghe des levers te ghenesen, midts daer met een doecken van buyten op gheleydt zijnde.

Om de krancksinnigheydt te matighen, strijcken sommighe den slaep van den hoofde met dit voorseyde water.

De Turcken maecken een conserve van dese bloemen teghen den hoest.

Het water, dat in ’t beghinsel van de Hoymaendt uyt dit cruydt vloeyt, als dat ghequetst is, neemt de roode placken des aensichts wegh, alsmen dat tweemael daeghs daer mede wast.

‘Tselve water oft sap maeckt de handen wit: ende aen ’t slagh van den hoofde ghestreken, doet slapen. Dan boven allen is dat goedt ghebruyckt van buyten, als iemandt door de hitte der sonne pijn in ’t hooft, oft de huyt ontsteken oft verhit heeft. Het gheneest oock de zeeren van den mondt ende de heete smertende loopinghe der ooghen.

Een badt oft spoelsel ghemaeckt van het water daer dit cruydt in ghesoden is, stopt de maendtstonden, ende versoet de ontstekinghen oft verhittinghen der ooghen.

Dry oft ses bollekens van Clapperroosen, met wijn ghesoden ende ghedroncken, doen slapen:’t selve doet het saedt oock, met honigh inghenomen.

De bladers met de groene bollekens ghestooten zijn seer goedt gheleydt op alle quade heete sweeringen ende op ’t wildt vier, gelijck de Heulen.

De boerinnen van Italien doen dit cruydt by haer spijse: elders mestmen de gansen daer mede: andere gheven het saedt de Papegaeyen t’eten.

Argemone, welck een medesoorte van dese Colle-bloemen is, groen ende versch zijnde ghestooten, oft droogh; moet in warm water ghesteken ende dan gestooten, verdrijft de blaeuw geslaghen placken ende blaeuw ooghen, daer op gheleydt. “Tgroen cruydt [734] met de wortel gestooten, ende ’t sap ghedroncken, geneest de buyckpijn, seydt Apuleius, maer droogh ende in laeuw water geweyckt, doet het selve. ‘Tselve op alle wonden, quade sweeringhen ende voortsetende zeeren gheleydt, gheneest die. Het gheneest oock de gheswillen ende pijne van de verstuycktheydt, daer op gheleydt zijnde. Dit selve cruydt, het gewicht van een half loot, met acht lepels wijns inghenomen, verdrijft wonderlijcken ’t fenijn. ‘Tcruydt ghestooten ende gheleydt op buylen gheslaghen met ijser, oft stocken, gheneest die. De selve Argemone met Azijn ghestooten, neemt de wratten wegh, daer op gheleydt: ende met spijse geten, verteert de milte, ende maecktse kleyn, alsse gheswollen is. “Tcruydt gestooten ende opgeleydt, opent het ghene datmen soude moeten opvliemen, ende gheneset. Het is Argemone ghenoemt, om dat het de argemata, dat is de wolckskens, schellen ende sweeringhen der ooghen gheneest.

HET XVII. KAPITTEL.

Van wilde heul, klaprozen of kollebloemen. (Papaver rhoeas)

Geslacht.

De wilde heulen of kollebloemen zijn tweevormig, groot en klein die in de bladeren meestal van elkaar verschillen.

Gedaante.

A. Wilde heul of grote kollebloem heeft zwartere of bruiner groene en hariger of ruiger stelen en bladeren dan de tamme, de bladeren zijn aan beide zijden met diepe sneden of snippers verdeeld als de bladeren van cichorei of raket, de bloemen komen op de toppen van de steeltjes voort en zijn mooi bruinrood en van vorm de bloemen van tamme heul gelijk die in het midden een rond hoofdje hebben dat met zwartachtige harige draadjes omringd is en als dat volkomen wordt kleiner is, maar langwerpiger dan het hoofdje van de derde of kleine soort van tamme heul. Het zaad is heel klein en zwartachtig of bruin. De wortel is langachtig.

B. De andere soort van wilde heul of kleine kollebloem is in al haar delen kleiner dan de voorgaande en vooral van bladeren die langwerpig van vorm zijn en niet zoals de raketbladeren diep gesneden of verdeeld, maar alleen rondom de kanten wat geschaard of licht gekarteld, de steeltjes, bloemen, bolletjes en zaad zijn voorts als die van de grote. De wortel is aan deze soort ook langwerpig.

Dat we hier twee geslachten van deze wilde heul stellen dat komt met Dioscorides woorden niet slecht overeen die genoeg te kennen geeft dat er ettelijke soorten van wilde heul zijn terwijl hij zegt dat de bladeren er van de bladeren van Origanum, raket, tijm of cichorei gelijk worden bevonden. Welke kruiden van bladeren zeer veel van elkaar verschillen. Nochtans zijn er sommige die de namen van tijm en Origanum in die plaats van Dioscorides overtollig willen zeggen te wezen, want ze verzekeren dat er nergens een soort van wilde heul te vinden is wiens bladeren met de kleine bladeren van Origanum of met de bijster kleine bladertjes van tijm te vergelijken zijn.

Plaats.

Kollebloemen groeien in de bouwlanden en korenvelden tussen tarwe, rogge, gerst, haver en ander koren, men vindt ze ook wel tussen de moeskruiden en naast de kanten van de hoven, dan de kleine soort is wel de algemeenste.

Tijd.

De mooie rode bloemen van deze wilde heul versieren en maken in mei en juni alle velden en bouwlanden lustig daar ze staan en groeien.

Naam.

Hier te lande heten deze kruiden wilde heul, rode heul en kollebloemen, te weten de grote soort grote kolle-bloemen en de kleine of algemeenste kleine kollebloemen. Men noemt ze ook soms klapperrozen naar de Hoogduitse naam Klapperrosen en Kornrosen. In Frankrijk heten ze coquelicoc, pavot sauvage en consanons, in Italie papavero salvatico, in Spanje amapolas, roselle en papoulas, in het Latijn heten ze Papaver erraticum en zoals Theophrastus Gaza noemt, Papaver fluidum, in de apotheken Papaver rubrum, dat is rode heul. Dioscorides noemt het in het Grieks Mecon rhoeas als vloeiende heul en dat zo dezelfde Dioscorides zegt omdat de bloemen van dit gewas zo [733] gauw afvloeien en vallen. Nochtans vallen de bloemen van de andere geslachten van heul ook even zo gauw af als deze als ook doen die van de gehoornde heulen. Zelfs er is geen soort van heul met langdurende bloemen. Allen vallen zeer gauw af. En gelijk alle heulen dat eigens of onder elkaar gemeen hebben dat hun bloem met een velletje of vliesje bedekt en rondom als in een schede besloten is wat als de bloem uitpuilt en voortkomt in tweeën gesneden opengaat en van beide zijden afvalt zo hebben ze ook allen vier bladeren in hun bloem die zeer gauw afvallen en om zo te zeggen afvloeien. Daarom zou de naam Rhoeas, dat is vloeiende heul, of op het Latijns (als gezegd is) Papaver fluidum niet alleen deze wilde soort van heul eigen, maar ook alle geslachten van heul algemeen mogen wezen, te weten indien zo’n naam nergens anders van gekomen is dan van het gauw afvallen van hun bloemen. Dan indien die toenaam Rhoeas (zo het schijnt) van het gemakkelijk uitvloeien van het zaad gekomen is dan zal die naam het derde of klein geslacht van tamme heul eigenlijk toe te schrijven wezen doordat het zaad van die soort van heul als het rijp is uit de gegaatte hoofdjes of open bolletjes zo gauw en gemakkelijk plag te vloeien en uit te vallen. Nochtans valt het zaad van deze wilde heul ook uit zijn huisjes, maar niet zo merkelijk of zo gemakkelijk als het in de voor vermelde derde soort van tamme heul gebeurt.

Aard, kracht en werking.

De kollebloemen of wilde heulen komen ook met de voorbeschrevene tamme heulen overeen aangaande haar slaapmakende en zeer verkoelende kracht.

Dan vele zijn er tegenwoordig die sommige bedriegelijke onderzoekingen en onzekere ervaring liever hebben na te volgen dan de reden of redelijkheid gehoor en plaats te geven en prijzen en loven de bloemen van deze wilde heul of kollebloemen tegen de pleuris of ontsteking van de zijde en geven in het begin van die pijn het gedistilleerd water van deze kollebloemen te drinken of de siroop gemaakt van het water daar de bladeren er van dikwijls en lange tijd in te week gestaan hebben. Waardoor, om de waarheid te bekennen, wel soms gebeurt dat die pijnen wat gestild worden of een tijd lang achterblijven, dan men bevindt zeer dikwijls dat die daarna veel vaster in de zijde blijven steken omdat door het gebruik van deze bloemen het spuwen en etter gemakkelijk belet wordt voort te komen en vooral als de zieke mensen niet sterk van lichaam en gestalte zijn. De oorzaak van deze grote dwaling mag eerst gekomen zijn van Baptista Sardus die geschreven heeft dat de bloemen van deze wilde heul tegen de smarten van de zijde van velen zeer gelukkig gebruikt en tegen het bloedspouwen zeer nuttig bevonden zijn geweest.

BIJVOEGING.

Als Clusius betuigt, wilde heul met dubbele bloemen groeit ook soms tussen het koren, andere hebben ook witte kollebloemen gezien. Lobel, die deze bloemen roo colle-bloemen, clapperroosen en cornroosen noemt, in het Frans consanons, ponceau en coquelicot, in het Italiaans papavero salvatico rosso, in het Engels wild redde poppye en redweede, schrijft met Dodonaeus dat de bloemen gewoonlijk bloedrood of vermiljoenrood zijn en insgelijks ook dat de wortel van dezelfde kollebloemen de handen wat roodachtig of bloedkleurig maakt als men ze wat lang handelt. Andere noemen dit kruid op het Hoogduits ook Cornblum, in het Frans pouctau. Dan dezelfde Lobel beschrijft bij de voor vermelde kollebloemen twee andere kruiden met naam Argemone die nochtans niets anders zijn dan medesoorten van deze kollebloemen die hier van Dodonaeus vermaand zijn, te weten de volgende.

(Papaver dubium) 1. Eerste Argemone noemt Lobel Argemone met diep gestreept hoofdje, in het Latijn Argemone capitulo torulis cannulato of Argemone Lacunae en is van gedaante, bladeren en kleur de wilde heul en Anemone zeer gelijk. De bloemen zijn af en toe

zo diep rood en vurig dat ze bruin schijnen te wezen, de bolletjes zijn ruw en scherp, maar rond en met laagjes gedeeld en hebben in het opperste als een kroontje.

(Papaver argemone) 2. Tweede Argemone met langer zaadbolletje, in het Latijn Argemone capitulo longiore of misschien Argemone Cordi, is kleiner dan de voorgaande en heeft bolletjes die van de kolle gelijk, maar smaller, langer en ruw zonder een groot kransje of hoedje, zoals dezelfde Lobel betuigt.

Dan aangaande de naam Mecon aphrodes en Mecon Heracleum en Aphrodisium die sommige de kollebloemen toeschrijven, het schijnt voorwaar dat die dit kruid niet zo oneigen is omdat Theophrastus getuigt dat Mecon aphrodes een echte medesoort van de gewone heul is, nochtans zijn er vele kruiden die daarvoor aangezien worden, namenlijk Peplis en veel meer andere kruiden als op verschillende plaatsen van Dodonaeus en ons vermaand is geweest. Dan Fabius Columna meent dat onze gewone korenbloem of roggebloem het echte Papaver spumeum is.

Aangaande de naam wilde heul of Mecon agrios die wordt Nigella of Narduszaad ook meegedeeld.

Aangaande de naam Papaver fluidum of Rhoeas, dat is vloeiende heul, die is oorzaak dat sommige deze bloem voor de Flos Adonidis van de oude poëten houden die ook gauw afvallen en zo te zeggen vloeiend beschreven en onder de vergankelijke kruiden gerekend werd.

Aard, kracht en werking.

Het is gezegd dat de kollebloemen de andere soorten van heul gelijk zijn en alle deugden en ondeugden er van hebben. En, als Galenus betuigt, het zaad van de kollebloemen is sterk verkoelend zodat niemand het zonder hinder zou mogen alleen gebruiken, maar men moet dat met honig mengen gelijk dat van tamme heul. Het heeft niet alleen een dikmakende kracht en bedwingt de aanval van de overvallende vochtigheden en ontstekingen, maar heeft ook een verterende kracht met enige subtielheid van delen wat uit de lang durende of bijblijvende sterke reuk van het sap of van de siroop blijkt waarom dat de verzamelingen op de borst laat scheiden. De zeer geleerde Rondelet had dit sap altijd bij zich en hield er veel meer van dan van de tamme heul want hij heeft het dikwijls onderzocht, als Lobel betuigt, en daarom raadt hij ons aan dat men het bewaart, maar niet misbruikt zoals sommige doen. Het wordt ook voor koud in de vierde graad gehouden.

Tegen het lopen en pijn van de ogen zal men de bolletjes met het zaad stoten met azijn en op de ogen leggen.

Het kruid van kolle met azijn gestoten en op het voorhoofd gelegd stilt de pijn van het hoofd.

Andere zeggen dat het zaad van kollebloemen met honigwater gedronken de buik week kan maken zonder enige beroerte en tot dat doel maken sommige er banketsuiker van.

Het gedistilleerd water van kollebloemen matigt de inwendige hitte van het lichaam en wordt van sommige gebruikt in de hete koortsen en om de lever te verkoelen.

Hetzelfde water is goed om de ontstekingen van de keel en van de tong te verzoeten als men de mond daarmee gorgelt of spoelt.

Sommige nemen een half vierendeel lood van het poeder van kollebloemen om zijdepijn te genezen.

Het sap van wilde heul met Nitrum en zwavel vermengt geneest de schurft en verbetert alle gebreken van de huid.

Het gedistilleerd water van het kruid zelf is goed om het bloed dat uit de neus vloeit te stelpen en om de rode uitslag van de huid en ontsteking van de lever te genezen door het met een doek van buiten op te leggen.

Om de krankzinnigheid te matigen strijken sommige de slaap van het hoofd met dit voor vermelde water.

De Turken maken een konserf van deze bloemen tegen de hoest.

Het water dat in het begin van juli uit dit kruid vloeit als dat gekwetst is neemt de rode plekken van het aanzicht weg als men dat tweemaal per dag ermee wast.

Hetzelfde water of sap maakt de handen wit en aan de slag van het hoofd gestreken laat slapen. Dan boven alles is dat goed van buiten gebruikt als iemand door de hitte van de zon pijn in het hoofd of de huid ontstoken of verhit heeft. Het geneest ook de zeren van de mond en de hete smartende lopen van de ogen.

Een bad of spoelsel gemaakt van het water daar dit kruid in gekookt is stopt de maandstonden en verzoet de ontstekingen of verhitting van de ogen.

Drie of zes bolletjes van klaprozen met wijn gekookt en gedronken laten slapen en hetzelfde doet het zaad ook met honig ingenomen.

De bladeren met de groene bolletjes gestoten zijn zeer goed op alle kwade hete zweren en op het wild vuur gelegd, gelijk de heulen.

De boerinnen van Italië doen dit kruid bij hun spijs en elders mest men de ganzen ermee, andere geven het zaad aan de papegaaien te eten.

Argemone, wat een medesoort van deze kollebloemen is, die groen en vers gestoten of droog is moet in warm water gestoken en dan gestoten worden en verdrijft de blauw geslagen plekken en blauwe ogen, daarop gelegd. Het groene kruid [734] met de wortel gestoten en het sap gedronken geneest de buikpijn, zegt Apuleius, maar droog en in lauw water geweekt doet hetzelfde. Hetzelfde op alle wonden, kwade zweren en voortsetende zeren gelegd geneest die. Het geneest ook de gezwellen en pijn van de verstuiking als het daarop gelegd wordt. Dit kruid het gewicht van een half lood met acht lepels wijn ingenomen verdrijft het venijn wonderbaarlijk. Het kruid gestoten en op builen gelegd die geslagen zijn met ijzer of stokken geneest die. Dezelfde Argemone met azijn gestoten neemt de wratten weg, daarop gelegd en met spijs gegeten verteert de milt en maakt die klein als ze gezwollen is. Het kruid gestoten en opgelegd opent hetgeen dat men zou moeten doorsteken en geneest het. Het is Argemone genoemd omdat het de argemata, dat zijn de wolkjes, schellen en zweren van de ogen geneest.