Phoenix

HET XXVII. CAPITEL.

Van Dadel-boom.

Ghedaente.

Den Dadel-boom is eenen schoonen grooten seer hooghen boom, hebbende eenen rechten dicken stam, die met dicke schelpachtighe oft geschelferde schorssen bedeckt is, ende nergherincks tacken dan alleen omtrent de tsoppen draeght: want op ’t opperste van den stam groeyen veele lange tacken, seer veele rietachtige smalle bladeren draghende; alsoo dat die selve tacken anders schier niet en ghelijcken dan eenen hoop Riet-bladeren, oft Lisch-bladeren, tsamen aen een vergadert. Tusschen desen tacken groeyen de bloemen, in een groote hose oft omwindsel besloten: de welcke ten laetsten splijtende oft opengaende, dese bloemkens vertoont, die wit van verwe zijn, met korte ende dunne steelkens aen sommighe roeykens hanghende, veel by een ghetrost: daer nae volghen de vruchten, van de selve roeykens nederwaerts hanghende; de welcke rondt ende langh zijn, soet van smaeck, ende somtijdts met eenighe wrangigheydt vermenght, rosachtigh van verwe: ende binnen eenen langhen harden steen hebben, die haer voor saedt streckt.

Plaetse.

De Dadel-boomen wassen overvloedighlijck in Afrijcken ende in Egypten; oock Syrien, Joodsche-landt, Indien ende andere heete landen van Orienten: dan de ghene die in Palestina van Syria, dat is in het Joodsche ende Philistijnen-landt groeyen, brenghen de beste vruchten voort, nae het oordeel ende ghevoelen van Galenus.

Tijdt.

De Dadelen worden in den Herfst rijp: ende dan worden sy ghepluckt ende in de Sonne te droogen gehanghen, op dat sy te bequaemer wegh gesonden ende langher goedt bewaert moghen worden.

Naem.

Desen boom heet in onse tael Dadel-boom; in ’t Griecks Phoenix; in ’t Latijn Palma.

De vrucht selve heet hier te lande Dadelen; in Hooghduytschlandt Dattelen; in Vranckrijck Dattes; in Italien Dattoli; in Spaegnien Tamaras ende Dattiles; in Beemerlandt Daktyle; in de Apoteken Dactylus: maer in goedt Latijn heetse Palmula; in ’t Griecks Balanos Phoenicon, dat is Glans Palmarum, oft met een woort Phoenicobalanos. Dan de soetste Dadelen, sulcks als zijn de gene die in ’t Joodschelandt oft in ’t Philistijnenlandt groeyen, heeten Karyotae in ’t Griecksch.

Het omwindtsel, oft de hose, daer dese Dadelen in gewonden oft gedeckt worden, ende daer haer bloemen in schuylen, wordt in ’t Griecksch Spathe, ende somtijdts Elate gheheeten: dan sommighe noemen het scheysel selve ende het eerste beghinsel der bloemen ende vruchten van desen boom in ’t Griecksch Elate, ende sommighe Borassos.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Dadelen, waer die oock ghewassen zijn, ende hoedanigh sy wesen mogen, zijn allegader gemeynlijck quaet ende moeyelijck om verteeren: ende maecken pijne in de maghe ende hooftsweer; maer de drooge zijn de erghste, sonderlinge als sy tsamentreckende van smaeck zijn; als de ghene die in Egypten wassen: maer als sy vocht, morw ende soet zijn, als de ghene die in Joodschelandt groeyen, dan en letten sy soo seer niet. Het [1284] sap dat sy gheven, ende het bloedt dat van de selve in ’t lijf groeyt, is heel grof, dick ende swaer, ende oock wat taey. Daer-en-boven soo plegen dese Dadelen de lever seer haest ende lichtelijck te verstoppen, in sonderheydt als de lever van te voren ontsteken, verhit oft oock met eenigh hardt geswil verladen is: sy zijn de Milte oock schadelijck ende teghen. Dat noch meer is, de Dadelen die in landen groeyen die soo heet niet en zijn, in voegen dat sy niet volkomentlijck rijp en konnen worden, zijn seer windachtigh van aerd, ende vervullen het lichaem met rouwe vochtigheden, ende veroorsaecken krimpingen in den buyck, ende doen daer veele winden in vergaderen.

De Dadelen die wat drooghachtigh zijn, houdt Dioscorides voor goet ende nut om den loop des buycks ende het rootmelizoen te genesen, ende ’t bloedtspouwen, braecken, ende walgen van de mage te stelpen: ende de selve met Quee-appelen ende een Ceroen van Oenanthe oft van bloeysel van Wilde Wijngaerden vermenght, ghenesen de ghebreken van de blase, van buyten ghebruyckt ende opgeleydt.

De soetste Dadelen versachten ende ghenesen de rouwigheydt van de stroote ende longheren.

Asschen van Dadel-steenen ghebrandt heeft een tsamentreckende ende oock een heelende oft klevende kracht: ende met Nardus ghemenght, is seer goedt om de puysten ende gheswillen aen de ooghschelen te genesen, ende om het uytvallen des hayrs te beletten: met Wijn vermenght, ende opgheleydt neemt wegh het overvloedigh vleesch, in de wonden ende zeeren groeyende, ende brenght alle zeerigheden tot volkomen heelinghe ende sluytinghe.

De tacken ende bladeren van den Dadel-boom zijn oock merckelijcken koudt ende tsamentreckende van nature: maer de omwindtselen van de bloemen, ende de eerste scheyselen der vruchten hebben de selve krachten noch sterckelijcker. Daerom salmen dese dingen vrijelijck ende seer nuttelijck ghebruycken in al ’t ghene daer eenighe tsamentreckinghe van noode is.

Om de voorseyde kracht, van de tacken ende bladeren van den Dadelboom, hebben de meesters hier voortijdts, als sy eenighe plaesteren maeckten, dienende om iet te verkoelen oft tsamen te trecken, de selve plaesters in ’t sieden geroert met rijskens van Dadel-boom, om dat sy beter kracht hebben souden om ’t selve te doen, alsmen sien magh in Emplastro Diachalciteos by Galenus beschreven.

BIIVOEGHSEL.

In alle landen pleghen de Dadel-boomen, alsmen haer harde steenen in d’aerde steckt, in seer korten tijdt voort ter komen, ende nochtans nerghens dan in de seer heete landen volkomen oft rijpe vruchten te draghen: want hier te lande blijven de boomkens die daer van komen, selden meer dan een iaer langh leven; in Italien ende Languedock en draghen sy nimmermeer; ende in Candien oock niet, al is ’t datter veele groote ende kleyne Dadel-boomen, in sonderheydt aen de kanten van de beecken groeyen: sommighe seggen datse in Spaegnien somtijdts wel gedragen hebben: dan de vruchten bleven heel onlieflijck van smaeck ende onrijp. Men steeckt daer gemeynlijck dry steenen te gader in d’aerde, eerst in Wijn gheweyckt, ende dan sullen daer dry kleyne scheuten aen een groeyende voortkomen, als Lobel seydt, ende andere met hem; ende den stam sal met schubben bekleedt zijn, als hy groot is, ende boven op sijn tsop rietachtighe swartachtighe bladers dragen, als die van Gladiolus; waer van datse oock Spathe ghenoemt worden. In ’t Joodsche lant zijnder meer dan veertigh soorten van dese boomen, soo men seyt, die allegader selden voor het hondertste iaer vruchten dragen; hoe wel datter sommighe onvruchtbaer blijven: maer van de ghene die vruchten draghen, hebben eenighe roode vruchten, andere witte, ende andere grauwe: oock soo is de eene Manneken ende de ander Wijfken: sommige zijn hoogh, sommighe leegh, sommige middelmatigh, behalven noch de Wilde soorte die in ’t volghende Capitel beschreven is. Dan desen oprechten Dadel-boom is van Prosper Alpinus best beschreven: Den Dadel-boom, seydt hy, is in alle ghewesten aen den Oosten gheleghen wel bekent, ende vruchtbaer; ende heeft een enckelen stam, sich selven by de twintigh vademen hoogh verheffende. De bladeren zijn als sweerden, nederwaerts gheboghen. In de Lente bloeyt hy. Want eenen tack, voortbrenghende een langhworpighe hose als een blase, die tot de Lente toe ghesloten is, gaet dan open, ende vertoont kleyne bloemen, wit, welrieckende, van ghedaente de Jasminen bijnae ghelijckende, druyfs-ghewijs van die hose afhanghende; ghemerckt dat in den Meert die omwindselen open gaen, die aen de wiecken vast waren: ende daer uyt spruyt dan een klouwen van ontallijcke draeyen: ende men siet aen die draeyen oft hayren de bloemen hangen, die in kleyne groene Daeyen, als kleyne Wijndruyven, veranderen, ende in den Herfst rijp worden. Sommighe van dese vruchten zijn langhworpigh, groot, dick, bijnae als witte Pruymen: sommige zijn kleyn, langh, de Eyckelen gelijckende; sommighe zijn rondt ende dick: sommighe zijn groen, sommighe wit, sommighe geel, sommighe roodt: doch allegader, noch onrijp zijnde, hebben eenen wranghen ende strenghen smaeck; rijp zijnde smaecken heel soet: dan de ghene die naest by het rijp worden zijn, smaecken soo als Castanien, doch wat soeter ende lieffelijcker. Over ander iaeren draeght desen boom veel vruchten, ende, dat wonder is, de Wijfkens en sullen niet draghen, ten zy datmen haer tacken tusschen die van ’t Manneken steeckt. Andere stroyen het poeder, dat tusschen het omwindsel oft hose van het Manneke gevonden wordt, op de tacken ende het hert van het Wijfken. Ten zy datmen dat doet, de Wijfkens en sullen gheen vruchten dragen, oft die sullen te vroegh afvallen, oft niet rijp worden. Nochtans in de Woestijnen van Arabien wassen de beste Dadelen, sonder dat de menschen dese versamelingh van Manneken ende Wijfken konnen vervoorderen. Dan de Arabers seggen dat de winden de bloemen van het Manneken, midtsgaders het sandt van de Zee op de Wijfkens voerende, de selve drachtigh maecken. Aengaende de wortelen, die zijn soo kort, dat het niet te ghelooven is, dat de selve malkanderen genakende de vruchtbaerheydt maecken souden konnen, als eenighe ghelooven: iae die wortelen zijn soo kleyn, dat het wonder is, dat de boomen soo groot worden, ende datse met haer tacken niet om verre en waeyen, in sonderheydt nu het onderste van de struyck, dat der aerden naest is, dunner is dan het bovenste; ’t welck den schilder in de teghenwoordighe afbeeldinghe niet wel gade gheslaghen en heeft. Daerom zijnder veele die ghelooven dat dese boome niet ghevoedt en worden van d’aerde door de wortel opghetrocken, maer door de locht, die sy suyghen oft scheppen: (welcke meyninghe in meest alle boomen stede soude moghen grijpen midts dat de boomen nimmermeer gheen holligheydt in der aerden veroorsaecken, maer door den reghen oft dauw haeren grondt eer verhooghen dan verleeghen) want alsmen het tsop oft bovenste, dat sy het Hert noemen, af snijdt, dan sterft den boom; ende niet alsmen het onderste af kapt.

Voorts soo is dit den oprechten Palm-boom, daer den Palmen-Sondagh sijnen naem nae heeft: in stede van den welcken hier te lande veele andere cruyden oft boomkens op den Palmen-Sondagh gebruyckt worden; als zijn den Bucksboom, Muysdoren, ende Genever-boom, die oneyghentlijck den naem Palm-boom voeren

Maer om tot onsen Dadel-boom te keeren, die heet somtijdts Phoenix; ende nae sijn vruchten schijnt den naem Phoeniceus color, ende Spadiceos color nae de Spathae oft vrucht-hosen van den selven, ghekomen te zijn, die andere Puniceus color noemen: want dese vruchten hebben een rosse oft roodtachtighe verwe, sulcks alsmen in de Granaet-schellen oock veeltijdts siet. Mesue noemt desen boom Dactylos Keiroo, nae den stadt Alkairo in Egypten: want men vindt op den wegh tusschen Alexandrien ende Alkairo heele bosschen van dit gheboomte: hoe [1285] wel datse in andere landen, in sonderheydt in Indien, wel soo overvloedighlijck te vinden zijn. In ’t Spaensch heet hy Palmera; in ’t Fransch Palmier, Dattier, ende de vrucht Dactes; in ’t Engelsch Daets tree; in onse tael Dadeleo, Daden, Daeyen, maer oock wel Dactelen ende Dattelen; de hose der vruchten wiert in oude tijden Spathalion caryocarum gheheeten, oft oock Spatha. Phoenicobalanos en is anders niet dan onse ghemeyne Dadel, die aen den boom ghelaten wordt tot datse rijp is; al is ’t dat sommighe de Thamarinden oock soo noemen. De Egyptenaers noemen den boom selfs Dathel, ende den tack daer de vruchten aen hanghen, Samarrich; het omwindsel van de Daeyen Dux; de eerst voortkomende onrijpe Dadel Talla; alsse grooter gheworden is, Nin; de heel volkomen, ende die bijnae rijp is, Ramich; de gantsch rijpe Bellan; maer de rijpe drooghe Tamar, die bijnae rot zijn Rotob; de bladeren des booms Zaaf, als ofmen Sweerden in onse tael, ende in ’t Griecks Spathae seyde.

Phoenix is een vrucht van eenen anderen boom, den Arabischen Myrobalaen ghelijck, by de Myrobalaenen beschreven.

Poma ende Adipsos wordt van Dioscorides ghenoemt eenen dranck uyt dese onrijpe oft noch wranghe Egyptische Dadelen gheperst, seer bequaem om den dorst te verslaen, sulcks als wy uyt de Appelen, Peeren ende Sorben pleghen te maecken.

Pateri zijn vette vruchten van Dadelen; de welcke het inghewant verkoelen, alsmen ’t vleesch van ’t selve, mits alle het velachtigh uytnemende, alleen, oft met Edick, oft met wat waters siedt, tot dat het morw wordt, ende ghestooten zijn, soo paps-ghewijs opleght.

Caryotae van Dioscorides ende Galenus, daer Dodoneus oock van vermaent, en zijn anders niet dan de vruchten van den ghemeynen Dadel-boom, die hedensdaeghs oock by sommighe Palma Tamara heet; de welcke noch onrijp zijnde, van aerdt ende smaeck droogh zijn, ende mededeelachtigh van eenighe tsamentreckinghe; maer rijp zijnde, vet, soet ende vol saps.

Chrysobalanus van Galenus, die sommighe oock voor een soorte van Dadelen houden, en is eyghentlijck niet bekent; anders van krachten was sy een verteerende scheydende ende versterckende vrucht, de kracht van Spica Nardi hebbende, seer nut teghen de crimpinghe ende pijn in den buyck, teghen den brandt in de maghe, ende teghen den hick.

Dactylus Trapezuntina van sommighe is den Lotusboom van Theophrastus.

Palma Cypria, daer Theophrastus van spreeckt, in het eylandt Cypers wassende, met veel grooter bladeren dan d’ander soorte van Dadel-boomen, ende met een grooter vrucht, soo groot als eenen Granaet-appel, langachtigh van maecksel, is nae ’t ghevoelen van Clusius den boom Musa, daer wy hier nae breeder van sullen spreken.

Palmapinus is oock een soorte van Dadel-boom; dan die is met de Indische boomen beschreven.

Palmalinum schijnt oock een soorte van Dadel-boom te wesen, maer is oock by de Indiaensche ghewassen gerekent.

Palma sancta is een soorte van Pockhout.

Palma adi, oft adil, is den Dadel-boom van Sint Thomas.

Palma coccifera is de Indische Note.

Palma Guineensis is als een Indische Note.

Palma Indica is oock den naem van de Indische Note.

Palma pomifera is die andere Palma-pinus noemen.

Palma saccifera is by den Dadel-boom van Guinea beschreven.

Palma sancti Thomae is de voorvermelde Palma ady.

Palma marina Theophrasti, oft Zee-Dadel-boom is by de Zee-cruyden voren vermaent, ende oock in ’t laetste van desen Cruydt-boeck by de vremde ghewassen.

Palma Cretica spinosa is een doornachtighe soorte van Dadel-boom in Candien wassende, als Bellonius betuyght, van de Tamme ende Wilde Dadel-boomen seer verschillende; doch oock geen nutte Dadelen voortbrenghende.

Noch van de krachten.

Den Dadelboom, seydt Galenus, heeft in alle sijn deelen een tsamentreckende kracht; ende ’t sap uyt sijn tacken ghedouwt, heeft een lauwe waterachtighe ende een koude eerdachtighe stoffe: van den selven aerdt is het wit mergh van de struyck, dat goedt om eten is: maer de vrucht, sonderlinghen de soete, wordt ghehouden voor warm ende droogh schier in den tweeden graed, doch oock wat tsamentreckende, in sonderheydt als sy niet heel rijp en is. De bloeme ende de wortel selve is oock droogh ende tsamentreckende, sonder eenighe bijtachtigheydt.

Dese vruchten worden veel ghebruyckt voor spijse, ende oock van buyten ’s lichaems, alsmen verstercken wil, drooghen tsamentrecken, stoppen ende dick maecken wil. Als sy wel rijp zijn, ende van een goede stercke maghe verteert worden, dan voeden sy redelijcker wijse; in sonderheydt met Suycker ghegheten, oft ghesoden; oft alsmen daer sure spijse nae eet. Maer voor allen moeten sy heel soet zijn, niet vermeluwet oft bedorven: ende dan seydtmen datse vet maecken, den hoest ghenesen, de lever helpen, ende den buyck weeck maecken. Dan de versche ende groene Daeyen stoppen meer dan de drooghe, seydt Dioscorides; ende sy maecken droncken, veel gheten; ende verwecken seer tot oncuyschheydt.

Men verkiest de vaste Daeyen meest, sulcks als uyt Mesopotamien ghebroght worden: dan de Egyptische, ende die in Africken wassen, zijn soo kleyn ende vet oft klam, datse alleen niet bewaert en worden, ten zy datmense in eenen ronden klont tsamen hoopt oft vergadert. De Arabische en worden nochtans niet voor onghesondt ghehouden; te weten die in de platte landen van Arabien ghevonden worden: de welcke seer vet zijn, ros, sacht, bijster vocht, ende daer in die van andere landen verschillende: die daerom oock van de Arabers in mandekens van Dadel-boom bladeren ghedouwt ende bewaert worden: ende soo in groote klonten versamelt zijnde, als de Vijghen oft Tamarinden, de inwoonders van Arabien voor de beste ende ghemeynste spijse strecken. In Oost-Indien zijn de Daeyen oock seer goedt ende soo ondier, datmen te Goa een heel portie van de beste om een oortken koopen kan.

Van de Kleyne ende Leeghe Dadel-boomen hielmen de Egyptische voor de beste, seydt den selven Dioscorides. Maer de Daeyen van Thebes in water ghesoden, ende dat ghedroncken, blusschen de hitte; dan met oude Meede inghenomen, meerderen ende vernieuwen de krachten; ’t selve doen sy oock gheten. Wt de selve wordt oock eenen Wijn ghemaeckt, seer goedt ende nut tot verscheyden dinghen. Men seydt datter oock broot van ghebacken wordt.

De onrijpe Dadelen zijn oock goedt om de maendtvloeden te stoppen, ende de moeder toe te sluyten, die in noodt is om haer vrucht te verliesen door haer lossigheydt oft weeckigheydt; te weten ghegeten zijnde, oft het water, daer sy in ghesoden zijn, ghedroncken; soo ghebruyckt zijn sy oock seer goedt teghen het bloetspouwen, ende bequaem om allerley overvloedighen bloetloop te stoppen, ende oock teghen den buyckloop, schuveringh der kinderen ende roodtmelizien; teghen het bloetbraecken, ende om de speenen te drooghen, ende om alle ghemeyne vleesch-wonden oft zeeren te ghenesen. Tot alle ’t selve ghebruyckten de Egyptenaers den Syroop van onrijpe Dadelen ghemaeckt.

De selve Dadelen, alsse wel rijp zijn, ende seer soet, doch met eenighe saechte tsamentreckinghe daer by, zijn goedt teghen de heeschigheydt der keelen, hoest, enghborstigheydt, sijdsieckte oft pleuris, ende longersucht. Het afsiedsel van de selve rijpe Dadelen ghebruycken sy oock om de kinderpockskens te doen uytslaen oft voortkomen.

De drooghe Dadelen in gorghelinghe ghebruyckt, ghenesen de quaede sweeringhen die in den mondt komen; ende ’t water, daer sy in ghesoden zijn, ghedroncken, gheneest alle vloeden des buycks. De selve drooghe Daden ghenesen het walghen ende braecken van de bevruchte vrouwen, in sonderheydt van buyten op de maghe gheleyt, oft inghenomen: ende soo stercken sy de lever ende milte; maer met menighte ghenoten, veroorsaecken sy bijtinghe inde maghe, ende openen de speenen al te seer, schaden de tanden, ende verharden de lever, als gheseydt is.

Wt dese Daden wordt ghemaeckt de Conserve van Daeyen, oft Diaphoenicon, bequaem om slijm ende galle af te iaghen, van een half loot tot anderhalf loot tseffens inghenomen.

De bladeren ende tacken van den Dadel-boom heelen de versche wonden, sluyten de sweeringhen ende zeerigheden, ende verkoelen de heete swillinghen.

De ionghe scheute, die den selven Galenus Elate noemt, oft ’t ghene dat daer uyt ghesoden wordt, drooght meer dan de vruchten: ende is nut teghen de vuyle rottende zeerigheden, ende wordt ghedaen bij die dinghen, die de te seer losse ende slappe lidtmaten weder stijven ende tsamen trecken, ende teghen de miltsucht ende weeckheydt van de maghe. De ionghe bladeren ende scheuten die hier te lande voortkomen van veel Daeye-steenen tsamen ghesaeyt, worden in de plaester Diapalma ghedaen.

Het omwindsel, bekleedsel oft hose van de Daden, die noch bloeyen, oock Elate oft anders Spatha ghenoemt, als Dioscorides seydt, wordt by de dickmaeckende dinghen ghedaen; ende voor de beste wordt ghehouden de welrieckende, ghewightighe, voren ghesloten, ende binnen vette. ‘Tselve beneemt het voortseten van de kruypende zeerigheden ende sweeringhen, voeght de verstuyckte leden weder tsamen. ‘Tselve is oock seer goedt teghen de pijne voor ’t herte, weeckheydt van de maghe ende ghebreken van de lever. ‘Twater, daer dat in ghesoden is, maeckt ’t hayr swart, ende is goedt ghedroncken tegen de ghebreken van de nieren, blase, ende inghewant: stopt den vloedt van de vrouwen, ende buyckloop; met Herst ende Wachs vermenght gheneest de scheurtheydt.

Het vel van de omwindsels oft hose ghepoedert zijnde, is seer nut inghenomen teghen het roodtmelizoen ende allerley buyckloop; ende oock teghen alle onmatighe vloeden van bloet oft andere overvloedigheden; maer meest teghen den levervloet, teghen het bloeden van de speenen ende des moeders, ende teghen het bloetspouwen. ‘Tselve poeder ghebruycken sy om den voortgangh van de inetende zeeren te beletten; teghen de gheswillen vande huygh, ende teghen de lossigheydt der tanden. Het afsiedsel daer van is nut teghen al ’t voorseyde: dan sy doen daer meest van ’t poeder self by. Dat afsiedsel is wonder goedt om de swacke leden, ende die sinckinghen onderheevigh zijn, te stercken ende te bewaren.

Het wit poeder datmen in ’t omwindtsel oft Dadel-hose in de Lente vindt, te wijl den boom begint te bloeyen, ghebruycktmen teghen de heescheydt ende rouwigheydt der keelen, hoest ende leepigheydt der ooghen, met suycker vermenght. Dit poeder is soet, wat tsamentreckende. De vrouwen ghebruycken dat veel om haer stonden te stoppen, ende de vrucht in den buyck te houden.

De vrucht, die met dit omwindsel noch bekleedt is, oock Elate ende Borassus ghenoemt, vermagh al ’t selve: dan en wordt in de salven niet ghedaen. Maer de asschen van de Dadel-steenen wel ghewasschen, wordt in stede van Spodium ghebruyckt, ende sluyt de sweetgaten van de huyt. [1286]

De landtlieden van Egypten soecken de Dadel-boomen die misdraghen hebben, ende snijden de tsoppen af, nemende daer het wit mergh uyt; ende verkoopen dat, om rouw ghegheten te worden: ende sulcks is ’t ghene dat de ouders Palmae medulla, Palmae cerebrum in ’t Latijn, ende in ’t Griecks Encephalon Phoenicos noemden: ende daer van komt den naem van de ionghe spruyten ende vruchten van den Wilden Dadel-boom, die de Siciliaenen Cephatoni noemen, als in het volghende Capitel blijcken sal.

De tacken van dese boomen zijn seer sterck, ende hoe sy meer gheladen worden, hoe sy haer selven meer verheffen, ende geensins ter aerdenwaerts buyghen, als ander hout pleegh: iae sy schijnen teghen den last te dringhen ende op te staen, eer brekende dan buyghende; van dese tacken maecken de Egyptenaers hun muren, ende oock schotelen die sy Cussaz noemen.

Wt de stammen oft middelstruycken maecken de selve Egyptenaers balcken om huysen te timmeren, seydt Prosper Alpinus; maer om daer berders van te maecken, zijn die onnut, als Bellonius te kennen geeft.

De schorssen van den stam dienen om daer tauwen oft kabels van te draeyen voor de schepen.

Van de bladeren worden oock waeyers ghemaeckt, om de vlieghen te veriaghen; ende oock manden oft korven: iae de inwoonders van de Roode Zee naeyen de plancken oft berders van hun schuyten daer mede aen een, ende naghelense voorts met houte naghels soo vast, ende bestrijckense daer nae met peck, ende maeckense soo dicht, datse daer mede de Zee over varen.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van dadelboom. (Phoenix dactylifera)

Gedaante.

De dadelboom is een mooie grote en zeer hoge boom die een rechte dikke stam heeft die met dikke schelpachtige of geschilferde schorsen bedekt is en nergens takken dan alleen omtrent de toppen draagt want op het opperste van de stam groeien vele lange takken die zeer vele rietachtige smalle bladeren dragen zodat die takken vrijwel niets anders lijken dan een hoop rietbladeren of lisbladeren die tezamen aaneen verzameld zijn. Tussen deze takken groeien de bloemen die in een grote zak of omwindsel besloten zijn die tenslotte splijten of opengaan deze bloempjes vertonen die wit van kleur zijn en met korte en dunne steeltjes aan sommige twijgjes hangen en veel bijeen getrost zijn en daarna volgen de vruchten die van dezelfde twijgjes nederwaarts hangen en rond en lang zijn, zoet van smaak en soms met enige wrangheid vermengt, rosachtig van kleur en binnen een lange harde steen hebben die haar voor zaad strekt.

Plaats.

De dadelbomen groeien overvloedig in Afrika en in Egypte, ook Syrië, Joodse land, India en andere hete landen van Oriënt, dan diegene die in Palestina van Syrië, dat is in het Joodse en Filistijnen land groeien brengen de beste vruchten voort, naar het oordeel en mening van Galenus.

Tijd.

Dadels worden in de herfst rijp en dan worden ze geplukt en in de zon te drogen gehangen zodat ze beter weg gezonden en langer goed bewaard mogen worden.

Naam.

Deze boom heet in onze taal dadelboom, in het Grieks Phoenix, in het Latijn Palma.

De vrucht zelf heet hier te lande dadelen, in Hoogduitsland Dattelen, in Frankrijk dattes, in Italië dattoli, in Spanje tamaras en dattiles, in Bohemen daktyle, in de apotheken Dactylus, maar in goed Latijn heet ze Palmulam in het Grieks Balanos Phoenicon, dat is Glans Palmarum of met een woord Phoenicobalanos. Dan de zoetste dadels zulks als diegene zijn die in het Joodse land of in het Filistijnen land groeien heten Karyotae in het Grieks.

Het omwindsel of de zak daar deze dadels in gewonden of gedekt worden en waar haar bloemen in schuilen wordt in het Grieks Spathe en soms Elate genoemd, dan sommige noemen de schede zelf en het eerste beginsel van de bloemen en vruchten van deze boom in het Grieks Elate en sommige Borassos.

Aard, kracht en werking.

De dadels waar die ook gegroeid zijn en hoedanig ze wezen mogen zijn allen gewoonlijk kwaad en moeilijk om te verteren en maken pijn in de maag en hoofdpijn, maar de droge zijn de ergste en vooral als ze tezamen trekkend van smaak zijn zoals diegene die in Egypte groeien, maar als ze vochtig, murw en zoet zijn zoals diegene die in het Joodse land groeien dan beletten ze niet zo zeer. Het [1284] sap dat ze geven en het bloed dat van die in het lijf groeit is heel grof, dik en zwaar en ook wat taai. Daarboven plegen deze dadels de lever zeer gauw en gemakkelijk te verstoppen en vooral als de lever van tevoren ontstoken, verhit of ook met enig hard gezwel verladen is en ze zijn de milt ook schadelijk en tegen. Dat noch meer is, de dadels die in landen groeien die niet zo heet zijn op die manier dat ze niet volkomen rijp kunnen worden zijn zeer winderig van aard en vervullen het lichaam met rouwe vochtigheden en veroorzaken krampen in de buik en laten er vele winden in verzamelen.

De dadels die wat droogachtig zijn houdt Dioscorides voor goed en nuttig om de loop van de buik en rode loop te genezen en het bloedspouwen, braken en walgen van de maag te stelpen en die met kweeappels en een was van Oenanthe of van bloeisel van wilde wijngaarden vermengt genezen de gebreken van de blaas, van buiten gebruikt en opgelegd.

De zoetste dadels verzachten en genezen de rouwheid van de strot en longen.

As van dadelstenen gebrand heeft een tezamen trekkende en ook een helende of klevende kracht en met Nardus gemengd is zeer goed om de puisten en gezwellen aan de oogschillen te genezen en om het uitvallen van het haar te beletten en met wijn vermengt en opgelegd neemt het overvloedig vlees die in de wonden en zeren groeien weg en brengt alle zeren tot volkomen heling en sluiting.

De takken en bladeren van de dadelboom zijn ook merkelijk koud en tezamen trekkend van nature, maar de omwindsels van de bloemen en de eerste schede van de vruchten hebben die krachten noch sterker. Daarom zal men deze dingen vrijer en zeer nuttig gebruiken in al hetgeen daar enige tezamen trekking nodig is.

Om de voor vermelde kracht van de takken en bladeren van de dadelboom hebben de meesters hier vroeger als ze enige pleisters maakten die dienden om iets te verkoelen of tezamen te trekken die pleisters in het koken geroerd met twijgen van dadelboom omdat ze betere kracht hebben zouden om dat te doen zoals men zien mag in Emplastro Diachalciteosdie dat van Galenus beschreven is.

BIJVOEGING.

In alle landen plegen de dadelbomen als men haar harde stenen in de aarde steekt in zeer korte tijd voort te komen en nochtans nergens dan in de zeer hete landen volkomen of rijpe vruchten te dragen want hier te lande blijven de boompjes die daarvan komen zelden meer dan een jaar lang leven, in Italië en Languedock dragen ze nimmermeer en in Kreta ook niet al is het dat er vele grote en kleine dadelbomen en vooral aan de kanten van de beken groeien, sommige zeggen dat ze in Spanje soms wel gedragen hebben, dan de vruchten bleven heel onlieflijk van smaak en onrijp. Men steekt er gewoonlijk drie stenen tezamen in de aarde die eerst in wijn geweekt zijn en dan zullen er drie kleine scheuten die aaneen groeien voortkomen, zoals Lobel zegt en andere met hem, en de stam zal met schubben bekleed zijn als hij groot is en boven op zijn top rietachtige zwartachtige bladeren dragen zoals die van Gladiolus waarvan dat ze ook Spathe genoemd worden. In het Joodse land zijn er meer dan veertig soorten van deze bomen, zo men zegt, die allen zelden voor het honderdste jaar vruchten dragen hoewel dat er sommige onvruchtbaar blijven, maar van diegene die vruchten dragen hebben enige rode vruchten, andere witte en andere grauwe en ook zo is de ene mannetje en de ander wijfje, sommige zijn hoog en sommige laag, sommige middelmatig, behalve noch de wilde soort die in het volgende kapittel beschreven is. Dan deze echte dadelboom is van Prosper Alpinus het beste beschreven. ‘De dadelboom, zegt hij, is in alle gewesten die aan het Oosten liggen goed bekend en vruchtbaar en heeft een enkele stam die zichzelf bij de twintig vademen hoog verheft. De bladeren zijn als zwaarden die nederwaarts gebogen zijn. In de lente bloeit het. Want een tak die een langwerpige zak als een blaas voortbrengt die tot de lente toe gesloten is gaat dan open en vertoont kleine bloemen die wit, welriekend en bijna van gedaante op jasmijnen lijken en druifvormig van die zak afhangen, gemerkt dat in maart die omwindsels opengaan die aan de bladwieken vast waren en daaruit spruit dan een kluwen van ontelbare draden en men ziet aan die draden of haren de bloemen hangen die in kleine groene dadels als kleine wijndruiven veranderen en in de herfst rijp worden. Sommige van deze vruchten zijn langwerpig, groot en dik bijna als witte pruimen, sommige zijn klein, lang en lijken op eikels, sommige zijn rond en dik, sommige zijn groen, sommige wit, sommige geel en sommige rood, doch allen die noch onrijp zijn hebben een wrange en strenge smaak en als ze rijp zijn smaken ze heel zoet, dan diegene die dicht bij het rijp worden smaken als kastanjes, doch wat zoeter en lieflijker. Om het jaar draagt deze boom veel vruchten en, dat wonder is, de wijfjes zullen niet dragen tenzij dat men haar takken tussen die van het mannetje steekt. Andere strooien het poeder dat tussen het omwindsel of zak van het mannetje gevonden wordt op de takken en het hart van het wijfje. Tenzij dat men dat doet zullen de wijfjes geen vruchten dragen of die zullen te vroeg afvallen of niet rijp worden. Nochtans in de woestijnen van Arabië groeien de beste dadels zonder dat de mensen deze verzameling van mannetje en wijfje kunnen bevorderen. Dan de Arabieren zeggen dat de winden de bloemen van het mannetje met het zand van de zee op de wijfjes voert en die drachtig maken.

Aangaande de wortels, die zijn zo kort dat het niet te geloven is dat die elkaar raken en de vruchtbaarheid maken zouden kunnen zoals enige geloven, ja die wortels zijn zo klein dat het wonder is dat de bomen zo groot worden en dat ze met hun takken niet omver waaien en vooral nu het onderste van de stam dat vlak bij de aarde is dunner is dan het bovenste wat de schilder in de tegenwoordige afbeelding niet goed gade geslagen heeft. Daarom zijn er vele die geloven dat deze boom niet gevoed worden van de aarde door de wortel opgetrokken, maar door de lucht die ze zuigen of scheppen (welke mening in meest alle bomen plaats zou mogen grijpen omdat de bomen nimmermeer geen holte in de aarde veroorzaken, maar door de regen of dauw hun grond eerder verhogen dan verlagen) want als men de top of bovenste dat ze het hart noemen er afsnijdt dan sterft de boom en niet als men het onderste afkapt.’

Voorts zo is dit de echte palmboom daar de palmenzondag zijn naam naar heeft in plaats van die hier te lande vele andere kruiden of boompjes op palmzondag gebruikt worden zoals buksboom, muizendoren en jeneverboom zijn die oneigenlijk de naam palmboom voeren

Maar om tot onze dadelboom te keren die heet soms Phoenix en naar zijn vruchten schijnt de naam Phoeniceus color en Spadiceos color naar de Spathae of vruchtzakken van die gekomen te zijn die andere Puniceus color noemen, want deze vruchten hebben een rosse of roodachtige kleur zoals men in de granaatschillen ook vaak ziet. Mesue noemt deze boom Dactylos Keiroo naar de stad Alkairo in Egypte, want men vindt op de weg tussen Alexandrie en Alkairo hele bossen van dit geboomte, hoewel [1285] dat ze in andere landen en vooral in Indien wel zo overvloedig te vinden zijn. In het Spaans heet het palmera, in het Frans palmier of dattier en de vrucht dactes, in het Engels daets tree en in onze taal dadeleo, daden, daeyen, maar ook wel dactelen en dattelen, de zak van de vruchten werd in oude tijden Spathalion caryocarum genoemd of ook Spatha. Phoenicobalanos is niets anders dan onze gewone dadel die aan de boom gelaten wordt totdat ze rijp is al is het dat sommige de tamarinden ook zo noemen. De Egyptenaars noemen de boom zelfs dathel en de tak daar de vruchten aanhangen samarrich, het omwindsel van de dadels dux en de eerst voortkomende onrijpe dadel talla en als ze groter geworden is nin, de heel volkomen en die bijna rijp is ramich, de gans rijpe bellan, maar de rijpe droge tamar en die bijna rot zijn rotob, de bladeren van de boom zaaf alsof men zwaarden in onze taal en in het Grieks Spathae zei.

Phoenix is een vrucht van een andere boom die op de Arabische Myrobalanen lijkt en bij de Myrobalanen beschreven wordt.

Poma en Adipsos wordt van Dioscorides een drank genoemd die uit deze onrijpe of noch wrange Egyptische dadels geperst wordt en zeer geschikt is om de dorst te verslaan zulks als wij uit appels, peren en sorben plegen te maken.

Pateri zijn vette vruchten van dadels die het ingewand verkoelen als men het vlees er van met al het velachtig er uitneemt en alleen of met azijn of met wat water kookt totdat het murw wordt en gestoten en zo papvormig oplegt.

Caryotae van Dioscorides en Galenus daar Dodonaeus ook van vermaant zijn niets anders dan de vruchten van de gewone dadelboom die tegenwoordig ook bij sommige Palma Tamara heet die noch onrijp zijn en van aard en smaak droog zijn en mededeelachtig van enige tezamen trekking, maar als ze rijp zijn vet, zoet en vol sap.

Chrysobalanus van Galenus die sommige ook voor een soort van dadels houden is eigenlijk niet bekend, anders van krachten was ze een verterende scheidende en versterkende vrucht die de kracht van Spica Nardi had en zeer nuttig tegen de krampen en pijn in de buik, tegen de brand in de maag en tegen de hik.

Dactylus Trapezuntina van sommige is de Lotusboom van Theophrastus.

(Musa) Palma Cypria daar Theophrastus van spreekt en in het eiland Cyprus groeit met veel groter bladeren dan de andere soort van dadelbomen en met een grotere vrucht zo groot als een granaatappel, langachtig van vorm is naar de mening van Clusius de boom Musa daar we hierna uitvoeriger van zullen spreken.

Palmapinus is ook een soort van dadelboom, dan die is met de Indische bomen beschreven.

Palmalinum schijnt ook een soort van dadelboom te wezen, maar is ook bij de Indische gewassen gerekend.

Palma sancta is een soort van pokhout.

Palma adi of adil is de dadelboom van Sint Thomas.

Palma coccifera is de Indische noot.

Palma Guineensis is als een Indische noot.

Palma Indica is ook de naam van de Indische noot.

Palma pomifera is die andere Palma-pinus noemen.

Palma saccifera is bij de dadelboom van Guinea beschreven.

Palma sancti Thomae is de voor vermelde Palma ady.

Palma marina Theophrasti of zeedadelboom is bij de zeekruiden tevoren vermaand en ook op het eind van dit kruidboek bij de vreemde gewassen.

Palma Cretica spinosa is een doornachtige soort van dadelboom in Kreta groeit, zoals Bellonius betuigt, die zeer van de tamme en wilde dadelbomen verschilt doch ook geen nuttige dadels voortbrengt.

Noch van de krachten.

Dadelboom, zegt Galenus, heeft in al zijn delen een tezamen trekkende kracht en het sap dat uit zijn takken geduwd wordt heeft een lauwe waterachtige en een koude aardachtige stof en van dezelfde aard is het wittw merg van de stam dat goed om te eten is, maar de vrucht en vooral de zoete wordt voor warm en droog vrijwel in de tweede graad gehouden, doch ook wat tezamen trekkend en vooral als ze niet heel rijp is. De bloem en de wortel zelf is ook droog en tezamen trekkend zonder enige bijtachtigheid.

Deze vruchten worden veel gebruikt voor spijs en ook van buiten het lichaam als men versterken wil, drogen, tezamen trekken, stoppen en dik maken wil. Als ze goed rijp zijn en van een goede sterke maag verteerd worden dan voeden ze redelijk en vooral met suiker gegeten of gekookt of als men er zure spijs na eet. Maar voor alles moeten ze heel zoet zijn, niet vermolmt of bedorven en dan zegt men dat ze vet maken, de hoest genezen, de lever helpen en de buik week maken. Dan de verse en groene dadels stoppen meer dan de droge, zegt Dioscorides, en ze maken dronken veel gegeten en verwekken zeer tot onkuisheid.

Men verkiest de vaste dadels het meest zulke als uit Mesopotamië gebracht worden, dan de Egyptische en die in Afrika groeien zijn zo klein en vet of klam dat ze niet alleen bewaard worden, tenzij dat men ze in een ronde klont tezamen hoopt of verzameld. De Arabische worden nochtans niet voor ongezond gehouden, te weten die in de platte landen van Arabië gevonden worden die zeer vet zijn, ros, zacht, bijster vochtig en daarin die van andere landen verschillen die daarom ook van de Arabieren in mandjes van dadelboombladeren geduwd bewaard worden en zo in grote klonten verzameld worden zoals de vijgen of tamarinden en de inwoners van Arabië voor de beste en gewoonste spijs dienen. In Oost-Indië zijn de dadels ook zeer goed en zo goedkoop dat men te Goa een heel portie van de beste voor een oortje kopen kan.

Van de kleine en lage dadelbomen hield men de Egyptische voor de beste, zegt dezelfde Dioscorides. Maar de dadels van Thebe in water gekookt en dat gedronken blussen de hitte, dan met oude mede ingenomen vermeerderen en vernieuwen de krachten en hetzelfde doen ze ook gegeten. Uit dezelfde wordt ook een wijn gemaakt die zeer goed en nuttig is tot verschillende dingen. Men zegt dat er ook brood van gebakken wordt.

De onrijpe dadels zijn ook goed om de maandvloeden te stoppen en de baarmoeder toe te sluiten die in nood is om haar vrucht te verliezen door haar losheid of weekheid, te weten gegeten of het water daar ze in gekookt zijn gedronken en zo gebruikt zijn ze ook zeer goed tegen het bloedspouwen en geschikt om allerlei overvloedige bloedloop te stoppen en ook tegen de buikloop, huivering van de kinderen en rode loop, tegen het bloedbraken en om de aambeien te drogen en om alle gewone vleeswonden of zeren te genezen. Tot al hetzelfde gebruikten de Egyptenaars de siroop die van onrijpe dadels gemaakt is.

Die dadels als ze goed rijp zijn en zeer zoet doch met enige zachte tezamen trekking erbij zijn goed tegen de heesheid van de keel, hoest, benauwdheid, zijziekte of pleuris en longzucht. Het afkooksel van die rijpe dadels gebruiken ze ook om de kinderpokjes te laten uitslaan of voortkomen.

De droge dadels in gorgels gebruikt genezen de kwade zweren die in de mond komen en het water daar ze in gekookt zijn gedronken geneest alle vloeden van de buik. Die droge dadels genezen het walgen en braken van de bevruchte vrouwen en vooral van buiten op de maag gelegd of ingenomen en zo versterken ze de lever en milt, maar met menigte genoten veroorzaken ze bijting in de maag en openen de aambeien al te zeer, schaden de tanden en verharden de lever, als gezegd is.

Uit deze dadels wordt de konserf van dadels of Diaphoenicon gemaakt die geschikt is om slijm en gal af te jagen, van een half lood tot anderhalf lood tegelijk ingenomen.

De bladeren en takken van de dadelboom helen de verse wonden, sluiten de zweren en zeren en verkoelen de hete zwelen.

De jonge scheuten die dezelfde Galenus Elate noemt of hetgeen dat er uit gekookt wordt droogt meer dan de vruchten en is nuttig tegen de vuile rottende zeren en wordt bij die dingen gedaan die de te zeer losse en slappe ledematen weer stijven en tezamen trekken en tegen de miltzucht en weekheid van de maag. De jonge bladeren en scheuten die hier te lande van veel dadelstenen tezamen gezaaid voortkomen worden in de pleister Diapalma gedaan.

Het omwindsel, bekleedsel of zak van de dadels die noch bloeien en ook Elate of anders Spatha genoemd worden zoals Dioscorides zegt wordt bij de dik makende dingen gedaan en voor de beste wordt de welriekende, zware en voor gesloten en binnen vet gehouden. Hetzelfde beneemt het voorteten van de kruipende zeren en zweren en voegt de verstuikte leden weer tezamen. Hetzelfde is ook zeer goed tegen de pijn voor het hart, weekheid van de maag en gebreken van de lever. Het water daar dat in gekookt is maakt het haar zwart en is goed gedronken tegen de gebreken van de nieren, blaas en ingewand, stopt de vloed van de vrouwen en buikloop en met hars en was vermengt geneest het de breuken.

Het vel van de omwindsels of zak gepoederd is zeer nuttig ingenomen tegen de rode loop en allerlei buikloop en ook tegen alle onmatige vloeden van bloed of andere overvloedigheden, maar meest tegen de levervloed, tegen het bloeden van de aambeien en van de baarmoeder en tegen het bloedspouwen. Hetzelfde poeder gebruiken ze om de voortgang van de in etende zeren te beletten, tegen de gezwellen van de huig en tegen de losheid van de tanden. Het afkooksel er van is nuttig tegen al het voor vermelde, dan ze doen daar meest van het poeder zelf bij. Dat afkooksel is wonder goed om de zwakke leden en die aan zinkingen onderhevig zijn te versterken en te bewaren.

Het wit poeder dat men in het omwindsel of dadelzak in de lente vindt terwijl de boom begint te bloeien gebruikt men tegen de heesheid en ruwheid van de keel, hoest en tranen van de ogen, met suiker vermengt. Dit poeder is zoet en wat tezamen trekkend. De vrouwen gebruiken dat veel om hun stonden te stoppen en de vrucht in de buik te houden.

De vrucht die met dit omwindsel noch bekleed is en ook Elate en Borassus genoemd wordt kan hetzelfde, dan wordt niet in de zalven gedaan. Maar de as van de dadelstenen dat goed gewassen is wordt in plaats van Spodium gebruikt en sluit de zweetgaten van de huid. [1286]

De landlieden van Egypte zoeken de dadelbomen die misdragen hebben en snijden de toppen af en nemen er het wit merg uit en verkopen dat om rouw gegeten te worden en zulks is hetgeen dat de ouders Palmae medulla, Palmae cerebrum in het Latijn en in het Grieks Encephalon Phoenicos noemden en daarvan komt de naam van de jonge spruiten en vruchten van de wilde dadelboom die de Sicilianen cephatoni noemen zoals in het volgende kapittel blijken zal.

De takken van deze bomen zijn zeer sterk en hoe meer ze geladen worden hoe ze zichzelf meer verheffen en geenszins ter aarden buigen zoals ander hout doet, ja ze schijnen tegen de last te dringen en op te staan en breken eerder dan buigen en van deze takken maken de Egyptenaars hun muren en ook schotels die ze cussaz noemen.

Uit de stammen of middelstammen maken dezelfde Egyptenaars balken om huizen te timmeren, zegt Prosper Alpinus, maar om er planken van te maken zijn ze niet nuttig, als Bellonius te kennen geeft.

De schorsen van den stam dienen om er touwen of kabels van te draaien voor de schepen.

Van de bladeren worden ook waaiers gemaakt om de vliegen te verjagen en ook manden of korven, ja de inwoners van de Rode Zee naaien de planken of berders van hun schuiten daarmee aaneen en nagelen ze voorts met houten nagels zo vast en bestrijken ze daarna met pek en maken ze zo dicht dat ze daarmee de zee overvaren.