Rosmarinus

HET IV. CAPITEL.

Van Rosmarijn.

Ghedaente.

Den Rosmarijn, die over al in de kranssen, tuylkens ende meyen ghebruyckt wordt, is een houtachtigh ghewas, oft boomachtighe heestere, met eenen struyck die somtijdts dry oft vier voeten hoogh opschiet, in veele dunne rijskens oft tackskens verdeylt, die bewassen zijn met seer veele langhworpighe, smalle, hardachtighe bladeren, aen de onderste sijde wat witachtigh, aen de opperste sijde doncker-groen, met eenighe niet [436] onlieffelijcke sterckigheydt oft swaerigheydt goet van reuck. Uyt den oorspronck oft schoot van de bladeren komen kleyne bloemen ghesproten, van verwe uyt den blauwen wat nae den witachtighen treckende: het saedt is kleyn ende swart: de wortelen zijn dun, gheveselt, niet diep in der aerden sinckende.

Plaetse.

In Vranckrijck, Spaegnien ende andere rijcken wast den Rosmarijn van selfs in wilde ende ongebouwde boschachtige plaetsen; iae in Languedock, ende bijsonder in dat deel van Vranckrijck dat omtrent Narbonen gelegen is, komt hy met sulcken overvloedigheyt ende menighte voort, dat de inwoonders aldaer bijnae anders geen hout en gebruycken om hun vier te maecken, dan de struycken van dit heesterachtigh ghewas. In Italien besetten sy de bedden van hunne hoven met Rosmarijn: maer hier te lande plantmen ende onderhoudtmen die tot verciersel van de hoven, met groote neerstigheyt ende sorge.

Tijdt.

Rosmarijn bloeyt inhet beghinsel van de Lente.

Naem.

Soo wel de Hooghduydtschen als de Nederduydtschen hebben dit cruydt Rosmarein ende Rosmarijn geheeten, nae den Latijnschen naem; in ’t Griecks heetet Libanotis stephanomatice; in ’t Latijn Rosmarinum coronarium: welcken toenaemen coronarium oft stephanomatice nerghens toe en dienen dan tot onderscheydt van de andere soorten van Libanotides met kransachtighe breedt ende wijdt uytghespreyde, doch veel by een staende bloemen. Want daer zijn veel verscheyden soorten van Libanotides; van de welcke de sommighe bloemen hebben in eenen breeden ronden krans uytghespreyt staende, daer wy elders af sullen handelen; de andere en heeft gheenen krans oft wijdt uytstaende kroon van bloemen, maer dit is van de andere in ghedaente seer verschillende, ende wordt onder de tuylkens ende krans-cruyden gherekent; te weten, in Vranckrijck ende Italien: dan in Italien geven sy die eenen toenaem, te weten Rosmarina coronario; in Spaegnien Romero; in Behemen Rosmarijn; in Enghelandt Rosemary.

Aerd.

Den Rosmarijn is warm ende droogh in den tweeden graed, ende oock deelachtigh van eenige t’samentreckende kracht, als van verscheyden stof ende deelen ghemaeckt zijnde; ghemerckt dat daer eenige menighte van aerdachtigheydt ende grovigheydt by ghevoeght is, die de t’ samentreckinghe veroorsaeckt, ende de hitte wat matight, oft immers haer kracht eenighsins schijnt te verminderen.

Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt is seer bequaem om alderhande verouderde ende langhdurende vloeden des moeders te stelpen, ende alle bloetgangen op te doen houden.

Het is oock goedt, ende in sonderheydt de bloemen, om alle de ghebreken des hoofdts ende van de hersenen te genesen, die van koude ende vochtigheydt veroorsaeckt zijn: want dese bloemen zijn krachtigh om de hersenen te verdroogen, ende maecken het verstant ende de sinnen scherp, ende verstercken het ghedencken oft memorie; dat is, sy beletten de verghetentheydt. Sy zijn oock seer nut om alle zenuachtighe deelen des lichaems te verstercken, ende de selve van alle overvloedigheydt te ontlasten.

Serapio schrijft oock, dat den Rosmarijn verwarmen ende seer krachtighlijck verdrooghen kan; ende versekert nae de meyninghe van Abin Mesuai, dat die seer goedt is om de koude vochtigheden ende sinckinghen uyt de hersenen te ghenesen, diemen Coryza pleegh te noemen.

Dioscorides ende Galenus verhaelen oock dat den Rosmarijn de Geelsucht genesen kan, als den krancken dat cruydt in water ghesoden zijnde ’s morgens vroegh, eer hy eenigh werck doet, indrinckt, ende daer nae sich tot eenighe oeffeninghe oft exercitie begeeft; ende nae de oeffeninghe hem in een badstove wascht, ende daer op wijn drinckt.

BIIVOEGHSEL.

Rosmarijn Manneken. Wy hebben in ’t Walschlandt een ander soorte van Rosmarijn, seght Lobel, diese Manneken heeten, de welcke verschilt van de voorgaende in breeder ende swarter loof, ende verdraeght seer wel de koude van den winter. Dierghelijcken Rosmarijn met swartgroen, maer seer smal loof, wast oock in Sicilien met menighte aen sommighe dalen van den bergh Etna oft Mongibella; al waer hy oock tweemaels in ’t iaer bloeyt, te weten eens in de Lente ende eens in den Herfst, ’t welck in andere landen oock wel ghebeurt.

Plinius schijnt ghelooft te hebben, dat den Ghemeynen Rosmarijn geen saedt en hadde; maer wy bevinden dat hy overvloedighlijcken veel saedts voortbrenght, ’t welck afvallende ende sich selven saeyende, kleyne struyckskens van Rosmarijn voortbrenght, die nochtans selden langer dan een iaer in ’t leven blijven.

Oeffeninghe.

Men sal den Rosmarijn best van kleyn struyckskens verplanten: want ghesaeyt zijnde pleegh hy traeghelijck te aerden, ende kan hier te lande de kouwe niet wel verwinnen. Sommighe beghieten hem met soet melck oft met wey, oft met eenigh ander nat; andere draghen daer noch veel meer sorghe voor. Dan het beste is, datmen hem steke in aerde die eer droogh dan vocht zy, ende niet te vet oft te seer ghemest: ende datmen hem in den winter decke oft in lauwe plaetsen sette. In sommighe landen pleghen de hoveniers den Rosmarijn in ionghe Geneverboomkens te griffien; want sy ghelooven dat hy soo beter ende fraeyer groeyt dan oft hy niet ghegriffiet en waer. In heete landen machmen haghen van Rosmarijn maecken: ’t welck in koude landen te vergheefs soude wesen. In Italien setmense aen de muren van de hoven, ende aen de kanten van de prieelen. De tackskens moeten wat ghekroockt worden, eermen die plant.

Naem.

De Portugisen noemen dit cruydt in hun tael Alocria; de Italiaenen van Toscana Ramerino; dan de bloemen worden in de Apoteken ghemeynlijck Anthos ghenoemt, nae den Grieckschen, als ofmen eyghentlijck Bloeme seyde; om dat het een van de edelste ende nutste bloemen is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bloemen van den Rosmarijn (in de Apoteken Anthos gheheeten) worden meest ghebruyckt, ende zijn verwarmende, verteerende, doorsnijdende, afvaeghende, ontdoende, openende ende versterckende van krachten: maer dese krachten worden de ander Libanotis van de ouders meest toegheschreven.

Het saedt te drincken ghegheven met wijn oft ander nat, gheneest het Colycompas, ende is goedt teghen verghift; doet pissen, ende doet de vrouwen haer maendtstonden krijghen; ende is sonderlinghen goedt teghen de vallende sieckte, ende teghen de oude ghebreken van de borst. Men gheeft het oock met wijn ende peper te drincken in de geelsucht; maer al dit kan het saedt van de ander Libanotis, die van dese Rosmarijn verscheyden is, oock wel, iae beter doen.

Olie die gemaeckt wordt van de bloemen van Rosmarijn (bloemen in Olie teghen de Sonne in de Hondtsdaghen te weycken laet staen) wordt seer ghepresen om alle lijckteeckenen te doen vergaen ende om de duysterheydt der ooghen te verdrijven, ende het ghesicht te verstercken. [437] De wortelen van Rosmarijn ghedrooght, ende het poeder daer van met wijn ghedroncken, versoeten de pijnen ende krimpselen des buycks, ende zijn goedt teghen de beten van de slanghen, verwecken de maendtstonden, ende doen ghemackelijck pissen.

Van de tsopkens ende bloemen van Rosmarijn wordt ghedistilleert een seer welrieckende olie, die goedt is om de lammigheydt te genesen, ende de koude herssenen te verstercken, midts de leden ende het hoofdt oft den neck daer mede strijckende; ende verdrijft oock de harde knobbels in de kneukels oft andere litten, ende doet allerhande overwassen, in sonderheydt diemen overbeenen noemt, vergaen ende verdwijnen.

Rosmarijn pleegh oock ghemenght te worden in de medicijnen teghen de vermoetheydt, ende in de salve Gleucinum ghenoemt.

’T water van Rosmarijn ghedistilleert, is seer goedt voor de maghe ende ’t herte, ende den hoofde.

Van dese bloemen wordt een conserve met suycker ghemaeckt, in ’t Latijn Conserva anthos oft Dianthos gheheeten; die seer ghepresen wordt van alle de Arabische ende Moorsche meesters, om dat sy ’s morghens nuchteren inghenomen, alle de voorseyde ghebreken gheneest, ende de memorie ende het verstandt selve wonderlijcken sterckt; iae selfs de verloren spraecke wederom doet komen.

Sy kan alle ghebreken van de borst ghenesen.

Om het hert ende de maghe te verstercken, ende te genesen de gene die al overgheven dat sy gegeten hebben, salmen de Rosmarijn bladeren met broot eten, oft verpoedert daer van met wijn drincken; oft dat selve in ’t broodt backen.

Rosmarijn gheneest de miltsuchtighe, ende de ghene die de lever verstopt hebben: want hy en verwarmt niet alleenlijck, ende maeckt dun ende fijn, ende ontdoet daer door alle verstoptheden; maer kan oock door zijn matelijcken t’samentreckinghe eenighe kracht ende versterckinghe gheven. Daerom salmen den Rosmarijn met seer groote nuttigheydt gebruycken teghen alle sinckinghen ende vloeden van kouwe komende, ende in alle koude ghebreken van den hoofde; als zijn de vallende sieckte, de loomigheydt oft verbaestheydt der sinnen, ende de slaperigheydt, voorts oock de beroertheydt oft gheraecktheydt, ende meer andere dusdanighe kranckheden.

Om den witten vloedt der vrouwen te stelpen, salmen het poeder van de Rosmarijn bladeren eenen tijdt langh alle daghe eens innemen.

Sommighe eten de bloemen met de naeste bladeren van den Rosmarijn alle morghen nuchteren met broodt ende met sout, soo langhe als hy bloeyt, ’t welck hun ghesicht wonderbaerlijck seer verscherpt.

Om eenen goeden aedem te krijghen, salmen den Rosmarijn dickwijls knauwen.

Den selven in wranghen wijn ghesoden oft in azijn, belet de sinckinghen die op de tanden ende tandtvleesche vallen, alsmen dien wijn oft azijn eenen tijdt langh in den mondt houdt, ende daer door worden de tanden vast, ende het tandtvleesch reyn.

Men doet de bloemen van Rosmarijn by de preservativen oft menghelinghen diemen bereyt teghen de peste ende alle hittighe smettelijcke qualen.

Wijn van Rosmarijn, oft den wijn daer de Rosmarijn-bladeren in gheweyckt oft ghesoden zijn, is goedt in de gheelsucht; ende alle morghens ende avondts dry uren voor den eten een weynighsken daer van ghedroncken, doet ophouden allerhanden loop, ende in sonderheydt den witten vloedt der vrouwen: den selven wijn suyvert de strote ende keele, ende doet de maghe wel verteeren; is goet teghen verghift, versoet de krimpinghen ende pijn des buycks, reynight het bloedt. Den selven wijn doet oock sweeten, alsmen den krancken, nae dat hy den selven ghedroncken heeft, wel warmelijck deckt.

Het poeder van ghedrooghden Rosmarijn in de versche wonden ghestroyt, heelt die toe, ende gheneest de vervuylde oft verrotte zeeren; maer met moetse eerst wasschen met wijn daer den Rosmarijn in ghesoden heeft, ende dan moetmen dat poeder in de wonde oft op ’t zeer stroyen. ’T selve doet het ghedistilleert water oock.

Het sap van de bladeren ende wortelen van Rosmarijn met honigh vermenght, is goedt om de loopende oft traenende ooghen te ghenesen; ende als de sinckinghen van hitte veroorsaeckt zijn, soo salmen daer wit van eyeren by doen, met wat roose-waters geklopt zijnde; ende in dier voeghen wordt het ghesicht verklaert, ende de placken oft schellen van de ooghen worden wegh ghenomen.

Den roock van ghebranden Rosmarijn bewaert de huysen van de pest, ende suyvert de locht.

Balsem van Rosmarijn is seer goedt om het ghesicht te verklaeren, ende om de huyt te reynighen, ende glat oft schoon ende blinckende te maecken. Desen balsem en is anders niet dan eene vochtigheydt die ghedouwt wordt uyt de bloemen van Rosmarijn, als sy wel schoon ghemaeckt zijnde, sonder eenighe bladeren daer by te laeten, in een wel ghestopte flesche in een koude plaetse onder d’aerde eenen tijdt langh ghestaen hebben; sonder de selve erghens onder te graven oft anders te bedecken.

Den Rosmarijn kan door sijnen reuck den mensche die in swijm ghevallen is tot sijn selven doen komen.

Met eenen woordt gheseyt, den Rosmarijn is tot veele dinghen nut, ende seer veel ghebruyckt, alsoo wel in ’t ghenesen als in de spijse, want dit ghewas, ’t zy groen, ’t zy droogh in de spijse ghedaen, doet die eenen seer aengenaemen reuck ende lieflijcken smaeck krijghen.

De steckskens oft houtachtighe steelkens van Rosmarijn worden ghebesight om de tanden daer mede schoon te maecken.

De asschen selve die van dese tackskens ghebrandt wordt maeckt de tanden vast ende schoon, als sy daer mede ghewreven worden.

De kolen van dese Rosmarijn-steckskens ghebrandt worden niet alleen van de schilders gebruyckt, maer sommige wrijven hunne tanden daer mede, om die wit ende reyn te maecken; ’t welck sommighe ionge dochters met groote blijschap waer ghevonden hebben de gheelicheyt van haere tanden daer mede eensdeels wegh nemende.

HET IV. KAPITTEL.

Van rozemarijn. (Rosmarinus officinalis)

Gedaante.

Rozemarijn die overal in de kransen, tuiltjes en meien gebruikt wordt is een houtachtig gewas of boomachtige heester met een struik die soms negentig of honderd twintig cm hoog opschiet en in vele dunne twijgen of takjes verdeeld is die begroeid zijn met zeer vele langwerpige, smalle, hardachtige bladeren die aan de onderste zijde wat witachtig en aan de opperste zijde donkergroen en met enige niet [436] onlieflijke sterkte of zwaarheid goed van reuk. Uit de oorsprong of schoot van de bladeren komen kleine bloemen gesproten die van kleur uit het blauwe wat naar het witachtige trekken, het zaad is klein en zwart, de wortels zijn dun, gevezeld en zinken niet diep in de aarde.

Plaats.

In Frankrijk, Spanje en andere rijken groeit rozemarijn vanzelf in wilde en ongebouwde bosachtige plaatsen, ja in Languedock en vooral in dat deel van Frankrijk dat omtrent Narbonne gelegen is komt het met zo’n overvloed en menigte voort dat de inwoners daar bijna niets anders gebruiken om hun vuur te maken dan de struiken van dit heesterachtig gewas. In Italië bezetten ze de bedden van hun hoven met rozemarijn, maar hier te lande plant men en onderhoudt men die tot versiering van de hoven met grote naarstigheid en zorg.

Tijd.

Rozemarijn bloeit in het begin van de lente.

Naam.

Zowel de Hoogduitsers als de Nederduitsers hebben dit kruid Rosmarein en Rosmarijn genoemd naar de Latijnse naam, in het Grieks heet het Libanotis stephanomatice, in het Latijn Rosmarinum coronarium, welke toenamen coronarium of stephanomatice nergens toe dienen dan tot onderscheid van de andere soorten van Libanotides met kransachtige breed en wijdt uitgespreide, doch veel bijeen staande bloemen. Want er zijn veel verschillende soorten van Libanotides waarvan sommige bloemen hebben die in een brede ronde krans uitgespreid staan daar we elders van zullen handelen en de andere heeft geen krans of wijdt uitstaande kroon van bloemen, maar dit is van de andere in gedaante zeer verschillen en wordt onder de tuiltjes en kranskruiden gerekend, te weten in Frankrijk en Italië, dan in Italië geven ze die een toenaam te weten Rosmarina coronario, in Spanje romero, in Bohemen rosmarijn en in Engeland rosemary.

Aard.

Rozemarijn is warm en droog in de tweede graad en ook deelachtig van enige tezamen trekkende kracht omdat ze van verschillende stof en delen gemaakt zijn, gemerkt dat er enige menigte van aardachtigheid en grofheid bij gevoegd is die de tezamen trekking veroorzaakt en de hitte wat matigt of immers zijn kracht enigszins schijnt te verminderen.

Kracht en werking.

Dit kruid is zeer geschikt om allerhande verouderde en langdurende vloeden van de baarmoeder te stelpen en alle bloedgangen op te laten houden.

Het is ook goed en vooral de bloemen om alle gebreken van het hoofd en van de hersens te genezen die van koude en vochtigheid veroorzaakt zijn want deze bloemen zijn krachtig om de hersens te verdrogen en maken het verstand en de zinnen scherp en versterken het denken of memorie, dat is ze beletten de vergeetachtigheid. Ze zijn ook zeer nuttig om alle zenuwachtige delen van het lichaam te versterken en die van alle overvloedigheid te ontlasten.

Serapio schrijft ook dat de rozemarijn verwarmen en zeer krachtig verdrogen kan en verzekert naar de mening van Abin Mezua dat die zeer goed is om de koude vochtigheden en zinkingen uit de hersens te genezen die men Coryza plag te noemen.

Dioscorides en Galenus verhalen ook dat de rozemarijn de geelzucht genezen kan als de zieke dat kruid in water kookt en ’s morgens vroeg eer hij enig werk doet opdrinkt en daarna zich tot enige oefening of exercitie begeeft en na de oefening hem in een badstoof wast en daarop wijn drinkt.

BIJVOEGING.

Rozemarijn mannetje. We hebben in Waals land een andere soort van rozemarijn, zegt Lobel, die ze mannetje noemen en die verschilt van de voorgaande in breder en zwarter loof en verdraagt zeer goed de koude van de winter. Diergelijke rozemarijn met zwartgroen, maar zeer smal loof groeit ook in Sicilie met menigte aan sommige dalen van de berg Etna of Mongibella waar het ook tweemaal in het jaar bloeit, te weten eens in de lente en eens in de herfst wat in andere landen ook wel gebeurt.

Plinius schijnt geloofd te hebben dat de gewone rozemarijn geen zaad heeft, maar wij bevinden dat het overvloedig veel zaad voortbrengt wat afvalt en zichzelf zaait kleine struikjes van rozemarijn voortbrengt die nochtans zelden langer dan een jaar in het leven blijven.

Teelt.

Men zal de rozemarijn best van kleine struikjes verplanten want als het gezaaid wordt plag het traag te aarden en kan hier te lande de koude niet goed overwinnen. Sommige begieten hem met zoete melk of met wei of met enig ander nat en andere dragen er noch veel meer zorg voor. Dan het beste is dat men hem in aarde steekt die eerder droog dan vochtig is en niet te vet of te zeer bemest en dat men hem in de winter bedekt of in lauwe plaatsen zet. In sommige landen plegen de hoveniers de rozemarijn in jonge jeneverboompjes te enten want ze geloven dat het zo beter en fraaier groeit dan als het niet geënt was In hete landen mag men hagen van rozemarijn maken wat in koude landen tevergeefs zou wezen. In Italië zet men het aan de muren van de hoven en aan de kanten van de priëlen. De takjes moeten wat gekrakt worden eer men die plant.

Naam.

De Portugezen noemen dit kruid in hun taal alocria, de Italianen van Toscana ramerino, dan de bloemen worden in de apotheken gewoonlijk Anthos genoemd naar het Grieks als of men eigenlijk bloem zei omdat het een van de edelste en nuttigste bloemen is.

Aard, kracht en werking.

De bloemen van rozemarijn (in de apotheken Anthos genoemd) worden meest gebruikt en zijn verwarmend, verterend, doorsnijdend, afvegend, op te lossen, openen en versterken van krachten, maar deze krachten worden de ander Libanotis van de ouders meest toegeschreven.

Het zaad te drinken gegeven met wijn of ander nat geneest de maagpijn en is goed tegen vergif, laat plassen en laat de vrouwen hun maandstonden krijgen en is bijzonder goed tegen de vallende ziekte en tegen de oude gebreken van de borst. Men geeft het ook met wijn en peper te drinken in de geelzucht, maar al dit kan het zaad van de ander Libanotis die van deze rozemarijn verschilt ook wel, ja beter doen.

Olie die gemaakt wordt van de bloemen van rozemarijn (bloemen in olie tegen de zon in de hondsdagen te weken laten staan) wordt zeer geprezen om alle liktekens te laten vergaan en om de duisterheid van de ogen te verdrijven en het gezicht te versterken. [437] De wortels van rozemarijn gedroogd en het poeder er van met wijn gedronken verzoeten de pijnen en krimpingen van de buik en zijn goed tegen de beten van de slangen, verwekken de maandstonden en laten gemakkelijk plassen.

Van de topjes en bloemen van rozemarijn wordt een zeer welriekende olie gedistilleerd die goed is om de lamheid te genezen en de koude hersens te versterken mits de leden en het hoofd of de nek daarmee te strijken en verdrijft ook de harde knobbels in de kneukels of andere leden en laat allerhande uitwassen en vooral die men overbenen noemt vergaan en verdwijnen.

Rozemarijn plag ook gemengd te worden in de medicijnen tegen de vermoeidheid en in de zalf Gleucinum genoemd.

Het water van rozemarijn gedistilleerd is zeer goed voor de maag en het hart en het hoofd.

Van deze bloemen wordt een konserf met suiker gemaakt die in het Latijn Conserva anthos of Dianthos heet die zeer geprezen wordt van alle Arabische en Moorse meesters omdat als ze ’s morgens nuchter ingenomen wordt alle voor vermelde gebreken geneest en de memorie en het verstand zelf wonderlijk versterkt, ja zelfs de verloren spraak wederom laat komen.

Ze kan alle gebreken van de borst genezen.

Om het hart en maag te versterken en diegene te genezen die alles overgeven dat ze gegeten hebben zal men rozemarijnbladeren met brood eten of verpoedert daarvan met wijn drinken of dat in het brood bakken.

Rozemarijn geneest de miltzuchtige en diegene die de lever verstopt hebben, want het verwarmt niet alleen en maakt dun en fijn en ontdoet daardoor alle verstoppingen, maar kan ook door zijn matige tezamen trekking enige kracht en versterking geven.

Daarom zal men de rozemarijn met zeer grote nuttigheid gebruiken tegen alle zinkingen en vloeden die van koude komen en in alle koude gebreken van het hoofd als zijn de vallende ziekte, loomheid of verbazing van de zinnen en slaperigheid en voorts ook de beroerdheid of m.s en meer andere dusdanige ziektes.

Om de witte vloed van de vrouwen te stelpen zal men het poeder van rozemarijnbladeren een tijd lang elke dag eens innemen.

Sommige eten de bloemen met de naaste bladeren van rozemarijn elke morgen nuchter met brood en met zout zolang als hij bloeit wat hun gezicht wonderbaarlijk zeer verscherpt.

Om een goede adem te krijgen zal men de rozemarijn dikwijls kauwen.

Die in wrange wijn gekookt of in azijn belet de zinkingen die op de tanden en tandvlees vallen als men die wijn of azijn een tijd lang in de mond houdt en daardoor worden de tanden vast en het tandvlees rein.

Men doet de bloemen van rozemarijn bij de preservatieven of mengsels die men bereidt tegen de pest en alle hete besmettelijke kwalen.

Wijn van rozemarijn of de wijn daar de rozemarijnbladeren in geweekt of gekookt zijn is goed in de geelzucht en elke morgen en avond drie uur voor het eten wat er van gedronken laat allerhande loop ophouden en vooral de witte vloed van de vrouwen, die wijn zuivert de strot en keel en laat de maag goed verteren en is goed tegen vergif, verzoet de krampen en pijn van de buik, reinigt het bloed. Die wijn laat ook zweten als men de zieke nadat hij die gedronken heeft goed warm toedekt.

Het poeder van gedroogde rozemarijn in de verse wonden gestrooid heelt die toe en geneest de vervuilde of verrotte zeren, maar met moet ze eerst wassen met wijn daar de rozemarijn in gekookt heeft en dan moet men dat poeder in de wond of op het zeer strooien. Hetzelfde doet het gedistilleerd water ook.

Het sap van de bladeren en wortels van rozemarijn met honing vermengt is goed om de lopende of tranende ogen te genezen en als de zinkingen van hitte veroorzaakt zijn dan zal men er wit van eieren bij doen dat met wat rozenwater geklopt is en op die manier wordt het gezicht verhelderd en de plekken of schellen van de ogen worden weg genomen.

De rook van gebrande rozemarijn bewaart de huizen van de pest en zuivert de lucht.

Balsem van rozemarijn is zeer goed om het gezicht te verhelderen en om de huid te reinigen en glad of schoon en blinkend te maken. Deze balsem is niets anders dan een vochtigheid die uit de bloemen van rozemarijn geduwd wordt als ze goed schoon gemaakt is zonder er enige bladeren bij te laten die in een goed gestopte fles in een koude plaats een tijd lang onder de aarde gestaan heeft zonder die ergens onder te begraven of anders te bedekken.

De rozemarijn kan door zijn reuk de mens die in zwijm gevallen is tot zichzelf laten komen.

Met een woord gezegd, rozemarijn is tot vele dingen nuttig en zeer veel gebruikt alzo wel in het genezen als in de spijs want dit gewas, hetzij groen, hetzij droog in de spijs gedaan laat die een zeer aangename reuk en lieflijke smaak krijgen.

De stekjes of houtachtige steeltjes van rozemarijn worden gebruikt om de tanden er mee schoon te maken.

De as zelf die van deze takjes gebrand wordt maakt de tanden vast en schoon als ze daarmee gewreven worden.

De kolen van deze rozemarijnstekjes gebrand worden niet alleen van de schilders gebruikt, maar sommige wrijven hun tanden daarmee om die wit en rein te maken wat sommige jonge dochters met grote blijdschap waar gevonden hebben dat het de geelheid van hun tanden daarmee eensdeels weg neemt.