Athamanta

HET XXXIII. CAPITEL.

Van Turbith, soo dat van Garcias ab Horto beschreven wordt.

Ghedaente.

Turbith is een ghewas dat eene wortel heeft die noch groot noch langh is: den steel is een spanne hoogh, somtijdts langher, soo dick als eenen vingher, langhs der aerden kruypende ghelijck den Veyl: het brenght bladeren voort als die van de Althaea oft Witte Maluwe: de bloemen zijn oock die van de Witte Maluwe ghelijck, uyt den witten roodtachtigh van verwe, dickwijls oock gantsch wit, oft bleeck wit.

Van dit gewas en wordt anders niet in de medicijne gebruyckt ende voor goet gehouden, dan alleen het onderste van den steel, dat naest de wortels is, ’t welck gomachtigh pleegh te wesen. Ende de schorsse daer van is den oprechten Turbith, die hedensdaeghs in de Apoteken getoont ende verkocht wordt, te weten, een dickachtighe ijdele schorsse van het onderste deel van desen struyck, daer het middelste van wegh ghenomen is.

Verkiesinghe.

Men houdt voor ’t beste Turbith ’t gene dat ijdel oft hol is, rietachtigh, breuckigh, niet taey, ende dat een platte oft effenen schorsse heeft; daer nae ’t ghene daer de gomme aen hanght, die daer aen vast is ende hardt gheworden is; ’t welck Gomachtigh Turbith, oft Turbith gummosum in ’t Latijn pleegh te heeten; ende voorts oock ’t ghene dat witachtigh van verwe is.

Nochtans soo moetmen weten, dat het van sijnen aerd niet altijdts gomachtigh en is, seydt Galenus; maer de Indiaenen, by de welcke desen Turbith veel wast, siende dat ons volck, die dat by hun quamen soecken ende koopen, den gomachtighsten Turbith voor den besten hielden, plegen gemeynlijck den struyck van den Turbith, oft de steelkens daer van, eer dat sy die vergaderen oft plucken, een weynighskens te kroken oft te verdraeyen, oft de selve een kleyne snede oft quetsure te gheven, op dat daer een sap uyt kome te vloeyen: ende als dat daer nae dick ende stijf geworden is, dan trecken sy die steelkens af, die soo gomachtigh zijn. Wel is ’t waer dat den Turbith oock somtijdts gomachtigh ghevonden wordt, ende dat van selfs, sonder eenige krokinghe oft quetsinghe: maer nochtans plegen sy dat selve aldus te draeyen ende te quetsen, op dat het sap oft de vochtigheydt daer te ghemackelijcker uyt vloeyen soude. Insghelijcks schrijft den selven Garcias, dat den Turbith wit ghemaeckt wordt, in de Sonne langhen tijdt ghehouden oft ghedrooght zijnde; want als die buyten de Sonne oft in de schaduwe ende lommer ghedrooght is, soo wordt die swartachtigh. [619]

Plaetse.

Den Turbith wast omtrent den Zeekant, doch niet soo nae by de zee dat de zeebaren dat ghenaken oft besproeyen soude moghen: iae het wordt somtijdts ghevonden by de twee oft dry mijlen verre van de zee, ende dat in onghebouwde ende heel wilde, maer eer vochte dan drooghe ghewesten.

Voorts soo wast den Turbith in Cambaya, in Surrate, in het eylandt Dio, in Bazaim, ende op andere daer by ligghende ghewesten: maer meestendeel in Guzarate, van waer dat selve met groote menighte in Persien, Arabien, Kleyn Azien ende Portugael ghebroght ende versonden wordt. Maer den genen, die in Cambaya wast, wordt voor den besten Turbith ghehouden.

Naem.

Turbith wordt dit gewas meest over al gheheeten; te weten soo wel in Arabien, Persien ende Turckijen, als in dese landen: dan in Guzarata noemtmen ’t Barcaman: ende in ’t landtschap Canara, in ’t welcke de stadt Goa leydt, wordt het Tiguar gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Indiaensche Medicijnen houden den Turbith voor een waterlossende dingh; ’t welck alle waterachtighe ende slijmerighe vochtigheden purgeren, ende van onder afvaeghen kan; ende als den mensche, diemen dat ingheven wil, gheen kortse en heeft, pleeghmen daer Gember by te doen: anders gheeftmen dat sonder Gember, met het sop oft afsiedtsel van een iongh hoen, oft alleen met waters te drincken.

Mesue verhaelt, dat den Turbith warm is in den derden graed, ende de dicke taeye pituiteuse vochtigheden uyt den lijve drijven, ende de selve uyt de mage, borst, zenuen, ende oock verdere leden haelen ende uytleyden kan: dan dat die wat traeghachtigh in ’t wercken is, ende dat hy daerom de maghe somtijdts beroert ende omkeert: ende daerom raet hy ons, datmen daer Gember, Mastick ende andere dierghelijcke drooghen oft specerijen soude by voeghen: ende vermaent oock, datmen daer Olie van Soete Amandelen by pleegh te doen, oft de Amandelen selve, oft oock suycker, op dat het lichaem door het ghebruyck van den Turbith niet te slap, te magher oft te onsterck en worde: hy schrijft oock, dat sommighe andere den Turbith met Daeyen, soete Amandelen ende meer andere dinghen vermenghen, ende daer af maken oft bereyden een Electuarium dat in de Apoteken veel ghevonden, ende van de ervarene medicijns dickwijls ghebruyckt wordt voor een seer krachtigh ende nut Antidotum; ’t welck op sijn Griecksch over al Diaphoenicon, ende Conserve van Daeyen by den ghemeynen man gheheeten wordt.

Voorts soo wordt van den Turbith selve omtrent een draghme swaer, min oft meer (nae den eysch ende krachten van den krancken oft van de sieckte) seffens inghegheven, ten hooghsten twee draghmen, dat is een half loot. Maer alsmen dat siedt, oft te weycken stelt, om dat water dan te ghebruycken ende in te gheven, dan maghmen daer wel dry oft vier draghmen seffens van nemen.

BIIVOEGHSEL.

Men vindt veel verscheyden meyninghen aengaenden den Turbith, dat men qualijck soude konnen versekeren, wat het eyghentlijck voor een cruydt is: daerom sal ick hier ’t ghene dat Lobel ende andere daer van schrijven, in ’t kort verhaelen.

Turbith, Turbetum oft Terbith van Serapio ende Avicenna is de wortel van Tripolium, als blijckende uyt de beschrijvinghe daer van.

Turbith van Mesue is de wortel van een Venckelachtigh cruydt, dat vol melcks is; ende is misschien de Ferula silvestris, Thapsia oft Ferulago gheheeten: ende dit is ’t ghene datmen in de Medicijnen van Mesue gheordonneert in d’Apoteken behoort te ghebruycken, daer ’t noch ter tijdt, immers hier te landen, onbekent is: want onder den naem van Turbith in d’Apoteken wordt gebruyckt die wortel van een geslacht van Tithymallen oft Wolfs-melck, dat bladeren heeft ghelijck de Porceleyne.

Wit Turbith van Actuarius is ‘t ghene dat Lobel seydt te zijn het Alypum van Dioscorides, als Dodoneus in ’t voorgaende Capitel vermaent heeft.

Swart Turbith van Actuarius is de Pityusa oft Groote Esula, ende dat is in ’t Fransch Turbith noir geheeten, in ’t Latijn Turbith adulterinum & nigrum.

Veneets ende Alexandrins Turbith, oft Ghemeyn Turbith van de Apoteken (seydt Lobel) heeft ons langh ghequelt: want sommighe segghen dat Turbith Venetum aut Alexandrinum anders niet en is dan het tweede Wolfs-melck Wijfken: dan het en is soo niet. Want de wortel van den Tithymalus serratus van Montpelliers (de welcke den Turbith van Alexandrien meest ghelijck is) heeft een gherimpelde schorsse ende niet soo lustigh om sien, voosachtigh ende heeter ende fenijnigher van smaeck, oock niet soo vast ende die lichtelijck splijt, maer met splinters ghewijs oft op den draet in de lenghde: oock en is die niet hard, noch en purgeert soo sterck niet als het Turbith: waer af een exempel magh ghenomen worden in de laxerende Benedicta; met de welcke ghemenght wordt de wortel van Esula: ende nochtans wordt die ghehouden voor een soorte van ghebenedijde purgatie. Dan wy meynen, seydt Lobel, dat de Scammonia van Antiochien eenighsins voor Turbith te houden is, als blijckt uyt de beschrijvinghe van Scammonia by den selven Lobel.

Aschverwigh Turbith van de Apoteken is de wortel van de ghemeyne Thapsia: ende dat is Turbith Gallicum ende Turbith cinericium officinarum gheheeten.

Swart Turbith van de Apoteken is het slechtste van allen; maer is oock een medesoorte van den Turbith van Antiochien, oft van Scammonea.

Turbith minerale en is gheen cruydt, maer de Alchymisten maken dat van Calck, Talck, Quicksilver ende meer andere dingen: ’t welck sy in verscheyden siecktes ghebruycken.

Dan de meesters van Arabien, seydt Lobel, hebben Turpith ghenoemt allerhande cruydt dat de fluymen ende slijmerige vochtigheden redelijcken afiaeght.

Herbe Terrible van Languedock, seydt Lobel, soude misschien oock moghen voor een soorte van Alypum oft Turbith gherekent worden: dan dat sullen wy by het Hippoglossum hier na beschrijven.

Pseudo-Turpetum Garganicum is tweederhande, alle beyde oneyghene soorten van Turbith, op den bergh Gargano oft Sant-Angelo in Apulien voortkomende, ende voor oprecht Turbith in andere landen ghesonden: het een is uyt de wortel van Thapsia ghenomen, ende is dick ende swart: het ander is uyt de wortelen van de Pityusa, ende dat is dunner ende niet soo swart.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Paulus Egineta schrijft, dat Turbith heet ende droogh is in den derden graed.

Turbith en purgeert niet seer in substantie, seydt Lobel, ghelijckmen siet in het Diaturbith ende Diaphoenicon, ende in het Electuarium de citro solutivo. Oock wy hebben gesien, dat een infusie van dry oft vier dragmen Turbith anders niet dan een kleyne rammelinghe in den buyck en maeckte: maer alsmen daer wat slapper ende onstercker purgerende dinghen by doet, dan werckt den Turbith seer wel; ’t welck in de Chamelea ende Zee-koole oock ghebeurt.

Maer het heeft meerder kracht ghesoden zijnde dan alleen te weyck ghestaen hebbende.

Van desen Turbith maecktmen in de Apoteken noch Trochischen, ende veele andere geneesmenghelinghen, midts daer Violetten-bloemen by doende ende suycker, om den buyck sonder moeyte weeck te maecken. Andere menghelen tien deelen Turbith, vijf deelen Gengember, ende twintigh deelen suycker, ende een weynighsken Mastix.

Om het flercijn te ghenesen, salmen Turbith in sap van Wilde Concommers schrabben, ende daer in vierentwintigh uren laeten staen, ende dan drooghen tot onse ghebruycke.

Turbith en sal in geene Medicijne ghebesight worden dan als hy ghebetert oft gheremt ende gherechtveerdight is. De schorssen van dese wortelen samen boven af schaven tot aen het wit: ende daer nae salmen dese wortel inmaken met klaere olie van Amandelen. Ende alsmen ’t nutten wil, soo salmen ’t met Gengeber vermenghen; ende dan beneemt hy uyt den lijve die grove vochtigheydt, ende drijft die uyt door den kamergangh

Platearius seydt dat Turbith de maghe suyvert, ende de borst ruymt.

Die dese wortel ter maendt eens nut, ende wordt niet melaetsch; dan alsmense te veel inneemt, dan salmen wachten voor visch ende voor swijnen-vleesch.

Turbith met suycker ende Gengeber vermenght, is goedt teghen de pijne ende gichtigheden der armen, der voeten ende der handen, Podagra ende Chiagra ghenoemt.

Turbith ghepoedert, ende met honigh vermenght verteert dat vuyl vleesch in de wonden.

Men ghebruyckt den Turbith oock veel met Mee ende Queevleesch, om sonder moeyte te wercken.

HET XXXIII. KAPITTEL.

Van Turbith zo dat van Garcias ab Horto beschreven wordt. (Athamanta turbith subsp. haynaldii. Seseli turbith, Ipomoea turpethum)

Gedaante.

Turbith is een gewas dat een wortel heeft die noch groot noch lang is, de steel is een zeventien cm hoog en soms langer en zo dik als een vinger die langs de aarde kruipt als klimop en brengt bladeren voort als die van de Althaea of witte maluwe, de bloemen zijn ook die van de witte maluwe gelijk die uit het witte roodachtig van kleur zijn en dikwijls ook gans wit of bleek wit.

Van dit gewas wordt niets anders in de medicijnen gebruikt en voor goed gehouden dan alleen het onderste van de steel dat naast de wortels is wat gomachtig plag te wezen. En de schors er van is de echte Turbith die tegenwoordig in de apotheken getoond en verkocht wordt, te weten een dikachtige losse schors van het onderste deel van deze stam daar het middelste van weg genomen is.

Verkiezing.

Men houdt voor het beste Turbith hetgeen dat los of hol is, rietachtig, breukbaar en niet taai en dat een platte of effen schors heeft en daarna hetgeen de gom aanhangt die daaraan vast is en hard geworden is wat gomachtig Turbith of Turbith gummosum in het Latijn plag te heten en verder ook hetgeen dat witachtig van kleur is.

Nochtans zo moet men weten dat het van zijn aard niet altijd gomachtig is, zegt Galenus, maar de Indianen waarbij deze Turbith veel groeit zagen dat ons volk die dat bij hun kwamen zoeken en kopen de gomachtigste Turbith voor de beste hielden en plegen gewoonlijk de stam van Turbith of de steeltjes er van eer dat ze die verzamelen of te plukken wat te krakken of te verdraaien of die een kleine snede of kwetsing te geven zodat er een sap uit komt vloeien en als dat daarna dik en stijf geworden is dan trekken ze die steeltjes er af die zo gomachtig zijn. Wel is het waar dat de Turbith ook soms gomachtig gevonden wordt en dat vanzelf zonder enige breking of kwetsing, maar nochtans plegen ze dat aldus te draaien en te kwetsen zodat het sap of de vochtigheid er gemakkelijker uitvloeien zou. Insgelijks schrijft dezelfde Garcias dat Turbith wit gemaakt wordt door het lange tijd in de zon te houden of te drogen, want als die buiten de zon of in de schaduw en lommer gedroogd is dan wordt die zwartachtig. [619]

Plaats.

Turbith groeit omtrent de zeekant, doch niet zo dichtbij zee dat de zeebaren dat raken of besproeien zouden mogen, ja het wordt soms bij de twee of drie mijlen ver van zee gevonden en dat in ongebouwde en heel wilde, maar eerder vochtige dan droge gewesten.

Voorts zo groeit Turbith in Cambodja, in Surrate, in het eiland Dio, in Bazaim en op andere daarbij liggende gewesten, maar meestal in Guzarate vanwaar dat met grote menigte in Perzië, Arabië, Klein Azië en Portugal gebracht en verzonden wordt. Maar diegene die in Cambodja groeit wordt voor de beste Turbith gehouden.

Naam.

Turbith wordt dit gewas meest overal genoemd, te weten zowel in Arabië, Perzië en Turkije als in deze landen, dan in Guzarata noemt men het Barcaman en in het landschap Canara waarin de stad Goa ligt wordt het Tiguar genoemd.

Aard, kracht en werking.

De Indische dokters houden Turbith voor een waterlossend ding wat alle waterachtige en slijmerige vochtigheden purgeren en van onder afvegen kan en als de mens die men dat ingeven wil geen koorts heeft plag men er gember bij te doen en anders geeft men dat zonder gember met het sap of afkooksel van een jong hoen of alleen met water te drinken.

Mesue verhaalt dat Turbith warm is in de derde graad en de dikke taaie pituiteuze vochtigheden uit het lijf drijven en die uit de maag, borst, zenuwen en ook verdere leden halen en uitleiden kan, dan omdat die wat traag in het werken is en dat hij daarom de maag soms beroert en omkeert daarom raadt hij ons aan dat men er gember, mastiek en andere diergelijke drogen of specerijen bij zou voegen en vermaant ook dat men er olie van zoete amandelen bij plag te doen of de amandelen zelf of ook suiker zodat het lichaam door het gebruik van Turbith niet te slap, te mager of te zwak wordt en hij schrijft ook dat sommige andere Turbith met dadels, zoete amandels en meer andere dingen vermengen en er een Electuarium van maken of bereiden dat in de apotheken veel gevonden en van de ervaren dokters dikwijls gebruikt wordt voor een zeer krachtig en nuttig antidotum wat op zijn Grieks overal Diaphoenicon en konserf van dadels bij de gewone man genoemd wordt.

Voorts zo wordt van Turbith zelf omtrent een drachme zwaar, min of meer (naar de eis en krachten van de zieke of van de ziekte) tegelijk ingegeven en ten hoogste twee drachmen, dat is een half lood. Maar als men dat kookt of te week stelt om dat water dan te gebruiken en in te geven dan mag men er wel drie of vier drachmen tegelijk van nemen.

BIJVOEGING.

Men vindt veel verschillende meningen aangaande de Turbith dat men slecht zou kunnen verzekeren wat het eigenlijk voor een kruid is en daarom zal ik hier hetgeen dat Lobel en andere er van schrijven in het kort verhalen.

(Aster tripolium) Turbith, Turbetum of Terbith van Serapio en Avicenna is de wortel van Tripolium zoals blijkt uit de beschrijving er van.

Turbith van Mesue is de wortel van een venkelachtig kruid dat vol melk is en is misschien de Ferula silvestris, Thapsia of Ferulago genoemd, en dit is hetgeen dat men in de medicijnen van Mesue geordonneerd in de apotheken behoort te gebruiken daar het tegenwoordig immers hier te lande onbekend is want onder de naam van Turbith in de apotheken wordt die wortel van een geslacht van Tithymallen of wolfsmelk gebruikt dat bladeren heeft als postelein.

Wit Turbith van Actuarius is hetgeen dat Lobel zegt het Alypum van Dioscorides te zijn zoals Dodonaeus in het voorgaande kapittel vermaand heeft.

(Euphorbia esula of Euphorbia serrata) Zwart Turbith van Actuarius is de Pityusa of grote Esula en dat is in het Frans turbith noir genoemd, in het Latijn Turbith adulterinum & nigrum.

(Operculina turpethum) Veneets en Alexandrins Turbith of gewoon Turbith van de apotheken (zegt Lobel) heeft ons lang gekweld want sommige zeggen dat Turbith Venetum aut Alexandrinum niets anders niet is dan het tweede wolfsmelk wijfje, dan het is niet zo. Want de wortel van de Tithymalus serratus van Montpelliers (die op het meest op Turbith van Alexandrië lijkt) heeft een gerimpelde schors en is niet zo lustig om te zien, voosachtig en heter en venijniger van smaak en ook niet zo vast en die gemakkelijk splijt, maar met splinters of op de draad in de lengte, ook is die niet hard, noch purgeert niet zo sterk als Turbith, waarvan een voorbeeld genomen mag worden in de laxerende Benedicta waarmee de wortel van Esula gemengd wordt en nochtans wordt die gehouden voor een soort van gebenedijde purgatief. Dan we menen, zegt Lobel, dat de Scammonia van Antiochia enigszins voor Turbith te houden is als blijkt uit de beschrijving van Scammonia bij dezelfde Lobel.

Askleurige Turbith van de apotheken is de wortel van de gewone Thapsia en dat is Turbith Gallicum en Turbith cinericium officinarum genoemd.

Zwart Turbith van de apotheken is het slechtste van allen, maar is ook een medesoort van de Turbith van Antiochia of van Scammonea.

Turbith minerale is geen kruid, maar de alchimisten maken dat van kalk, talk, kwikzilver en meer andere dingen wat ze in verschillende ziektes gebruiken.

Dan de meesters van Arabië, zegt Lobel, hebben allerhande kruid Turpith genoemd dat de fluimen en slijmerige vochtigheden redelijk afjaagt.

Herbe Terrible van Languedock, zegt Lobel, zou misschien ook mogen voor een soort van Alypum of Turbith gerekend worden, dan dat zullen we bij het Hippoglossum hierna beschrijven.

(Thapsia garganica) Pseudo-Turpetum Garganicum is tweevormig en allebei oneigen soorten van Turbith die op de berg Gargano of Sant-Angelo in Apulië voortkomen en voor echte Turbith in andere landen gezonden, het een is uit de wortel van Thapsia genomen en is dik en zwart en het andere is uit de wortels van de Pityusa en dat is dunner en niet zo zwart.

Aard, kracht en werking.

Paulus Egineta schrijft dat Turbith heet en droog is in de derde graad.

Turbith purgeert niet zeer in substantie, zegt Lobel, zoals men in het Diaturbith en Diaphoenicon en in het Electuarium de citro solutivo ziet. Ook hebben we gezien dat een infusie van drie of vier drachmen Turbith niets anders dan een kleine rammeling in de buik maakte, maar als men er wat slappere en zwakker purgerende dingen bij doet dan werkt Turbith zeer goed wat in de Chamelea en zeekool ook gebeurt.

Maar het heeft meer kracht als het gekookt is dan dat het alleen te week gestaan heeft.

Van deze Turbith maakt men in de apotheken noch Trochischen en vele andere geneesmengsels door er violenbloemen bij te doen en suiker om de buik zonder moeite week te maken. Andere mengen tien delen Turbith, vijf delen gember en twintig delen suiker en wat mastiek.

Om jicht te genezen zal men Turbith in sap van wilde komkommers schrabben en daarin vierentwintig uren laten staan en dan drogen tot ons gebruik.

Turbith zal in geen medicijn gebruikt worden dan als het verbeterd of geremd en gerechtvaardigd is. De schors van deze wortels samen boven af schaven tot aan het wit en daarna zal men deze wortel inmaken met heldere olie van amandelen. En als men het nuttigen wil dan zal men het met gember vermengen en dan beneemt hij uit het lijf die grove vochtigheid en drijft die uit door de kamergang.

Platearius zegt dat Turbith de maag zuivert en de borst ruimt.

Die deze wortel eens per maand nuttigt wordt niet melaats, dan als men ze te veel inneemt dan zal men wachten voor vis en voor zwijnenvlees.

Turbith met suiker en gember vermengd is goed tegen de pijn en jicht van de armen, de voeten en der handen die Podagra en Chiagra genoemd worden.

Turbith gepoederd en met honing vermengt verteert dat vuile vlees in de wonden.

Men gebruikt Turbith ook veel met mede en kweevlees om zonder moeite te werken.

HET IV. CAPITEL.

Van oprecht Petroselinon.

Gheslacht.

Van het oprecht Petroselinon hebben de oude meesters seer luttel gheschreven: ende daerom en is het niet te verwonderen, dat het hedensdaeghs niet ten vollen bekent is, ende datter verscheyden cruyden ghevonden worden die den naem Peterselie voeren. Want Dioscorides schrijft, dat het Petroselinon saedt heeft als dat van de Ammi, doch stercker van reuck, scherper ende nae specerije rieckende: anders en schrijft hy daer niet meer van, noch en gheeft ons niet te kennen wat ghedaente de bladeren oft wat verwe de bloemen moghen hebben, oft hoe groot de wortelen moghen wesen. Plinius en heeft daer noch soo veel niet van gheschreven. Theophrastus en heeft den naem selve van Petroselinon niet eens vermaent, ter wijle hy alleenlijck van Selinon, Hipposelinon, Elioselinon ende Oreoselinon ghesproken heeft. Daerom sullen wy hier twee cruyden uyt Leonarth Fuchs ende Matthijs de Lobel beschrijven, die van hun voor het oprecht Petroselinum ghehouden zijn gheweest.

Ghedaente.

1. Het oprecht Petroselinon, nae de meyningh van Fuchsius, en heeft gheen wijt uytghespreyde ende diep ghesneden bladeren als die van Hof-Eppe oft Peterselie; maer heeft langhworpighe bladeren, van veel, kleyner, rondom ghekerfde, ende aen beyde sijden van een middelsteelkens oft ribbeken wassende bladeren tsamen ghevoeght, de eerst uytkomende bladeren van de kleyne Pimpernelle eenighsins doch niet heel ghelijckende. Den steel is dun; ende wast omtrent anderhalven voet hoogh; ende daer op komen voort kleyne kroonkens, voortbrenghende witte bloemkens; ende daer nae kleyn saedt, dat bruyn oft swartachtigh is, den sade van Ammi oft van Ghemeyne Peterselie niet seer onghelijck, maer beter ende aromatijcker van reuck, wat scherpachtigh van smaeck. De wortel is dun, ende heeft veele aenwassende faselingen.

2. Oprecht Petroselinum van Lobel, is ’t ghene dat te Venetien Petroselinum Macedonicum heet; ’t welck bladeren heeft als Hof-Eppe, oft beter, als de Pimpinelle. Den steel is anderhalven voet hoogh; de kroonkens zijn witachtigh: het saedt is kleyn, dat haest vergaet oft verdwijnt, als den selven Lobel betuyght, van smaeck, kracht ende werckinghe slapper ende onstercker dan het saedt van de Hof-Eppe oft Ghemeyne Peterselie. Dan oft dit het oprecht ende waerachtigh Petroselinum van de ouders is, dat is hem onbekent, soo hy daer noch meer by seydt.

Plaetse.

Het Petroselinum wierdt hier voortijdts gesocht in steyle rotsighe ende steenachtighe plaetsen, daer het van selfs groeyde, ende sijnen naem nae voerde: dan het beste was ’t ghene dat in Macedonien wies; ende daer van heeft het sijnen toenaem Petroselinum Macedonicum behouden. De soorte van dese Vremde Peterselie, daer Fuchsius van vermaent, wast oock op diergelijcke steenachtighe dorre plaetsen van Hooghduytschlandt.

Tijdt.

De vremde Peterselie van Fuchsius bloeyt in de hoven van sommighe cruydt-beminners hier te lande in Hoymaendt; ende levert haer saedt in Oogstmaendt.

Naem.

Dese vremden Peterselie wordt geheeten in ’t Griecks Petroselinon, dat is Steen-Eppe, nae de steenachtighe oft rotsighe plaetsen daer sy groeyt; in ’t Latijn Petrapium ende Petroselinum Macedonicum; om dat de beste uyt Macedonien ghehaelt pleegh te worden. In de Apoteken en is sy niet bekent. [1090]

De soorte van Petroselinum hier van Fuchsius vermaent is van sommighe voor Amomum aenghesien ende ghehouden gheweest; doch met seer groote dwalinge ende misverstant: want het Amomum verschilt daer seer veel van als claerlijcke ende ooghschijnelijck blijcken kan uyt de beschrijvinghe van Amomum by Dioscorides. Dan wy houdense voor de oprechte Peterselie van de ouders; ende, sullen by die meyninghe blijven tot der tijdt toe dat ons iemandt een ander ghewas toonen sal dat de Hof-Eppe beter ghelijckt; ende dat sulcken saedt voortbrenght als dat van de Peterselie behoort te wesen. Maer het saedt alleen kan ons ghenoegh bevestighen in dit gevoelen; ghemerckt dat het soo wel met den sade van het oprecht Petroselinum over een komt, datter gheen ander saedt meer gelijckenisse mede soude konnen hebben: want dat is scherp van smaeck, beter van reuck dan Ammi-saedt, ende wat specerijachtigh rieckende: daer teghen en strijdt de gedaente van de bladeren oock gantschelijck niet; want al is ’t saecke dat sy andere soorten van Eppe niet volkomentlijck en ghelijcken, nochtans en zijn sy de selve niet heel onghelijck van maecksel.

Aengaende het gheslacht van vremde Petroselinum, dat Lobel Petroselinum Macedonicum Venerorum noemt, dat selve en komt, nae mijn gevoelen, soo wel met het oprecht Petroselinum niet over een als het voorgaende; ende Lobel selve en derft ons niet versekeren, oft het voor het waerachtigh Petroselinum te houden is oft niet.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het saedt van Petroselinum wordt, nae het schrijven van Dioscorides ende Galenus, meest ghebruyckt: ende dat selve is warm ende droogh van aerdt, met eenighe doorsnijdende oft dunmaeckende verdeylende kracht; daer door heeft het macht om de pisse te doen rijsen, ende de maendtstonden te verwecken; ende, als sommighe daer uyt besluyten, soo heeft het kracht om den steen van de nieren oft blase te breken oft te morselen, ende den selven, als hy kleyn ghebroken is, ende tot graveel gebroght, lichtelijcken te doen rijsen, ende met de pisse voortkomen.

Dit selve saedt scheydt oock alle winden ende opblasinghen; ende gheneest midts dien de pijnen, weedommen ende krimpselen van de maghe ende van den buyck, als Galenus betuyght.

Het is oock seer goedt ghebruyckt teghen alle koude ghebreken van der sijden, lendenen, nieren ende blase.

In alle Theriakel compositien die het verghift wederstaen, ende oock in de ghene die het water lossen, is dit oock goet vermenght, als Dioscorides seydt.

Het saedt van de vremde Peterselie is by Fuchsius beschreven, die wy voor het oprecht Petroselinum houden, heeft alle de voorseyde kracht ende eyghentheyt, nae het uytwijsen van haer ghedaente, reuck ende smaeck.

BIIVOEGHSEL.

In ’t Latijn wordt dit teghenwoordigh ghewas van sommighe Apium ghenoemt; ende in ’t Hooghduytsch Stein Epffich ende Stein Peterlin; in ’t Fransoys Persil des roches oft Persil estrange; ende daer nae hier te lande oock Vremde Peterselie, om dat het hier uyt vremde landen komt: Lobel noemt het Petroselinum Macedonicum; in ’t Nederduytsch Steen-Eppe, in ’t Fransch Ache des rochiers; in ’t Spaensch Apioque cresce en Las piedras; in ’t Enghelsch Steen Persely; in Italien heet het Petroselino ende Petrosello Macedonico; hier te lande oock wel Venetiaensche Steen-Eppe.

Aengaende den naem Vremde Peterselie, soo moghtmen by de gheslachten van Vremdt Selinum oft Selinum peregrinum van Clusius beschreven wel in ’t kort verhaelen.

1. Het eerste heeft bladeren als Coriander oft Wilde Breebladighe Pastenaken ter aerden verspreydt; daer tusschen spruyt den steel, anderhalven voet hoogh, seer ghetackt, draghende kroonkens met witachtigh bloemen, ende daer nae saedt als dat van ghemeyne Peterselie, scherp ende heet van smaeck, sterck van reuck. De wortel is langh, vinghers dick, wit, welrieckende, van smaeck de Eppe oft Peterselie wortel ghelijckende. Sy wast in Spaegnien aen de kanten van de Wijngaerden omtrent Salamanca; bloeyt in Hoymaendt; ‘t saedt is rijp in Oogstmaendt.

2. De ander soorte heeft veele bladeren uyt de wortel, als die van Dulle Kervel; dan de ghene, die om den steel wassen, zijn kleyner; ende desen steel is by de twee voeten hoogh, somtijdts alleen, somtijdts met ettelijcke andere verselt; daer op staen kroonkens met witte bloemen, ende daer nae volght plat saedt, kleyner dan dat van de Ferula. De wortel is eenen vingher dick, wit, welrieckende, ende wat scherpachtigh van smaeck. Dese wast oock in Spaegnien in opene locht, ende bloeyt als d’ander.

Oprecht Petroselinum, seydt Fabius Columna, wast aen de steenrotsen, ende pleegh van daer ghehaelt, ende niet in de hoven onderhouden te worden oft ghesaeyt; maer wierdt meest uyt Macedonien ghebroght, ende hiet daerom Macedonicum Petroselinon; oft nae de plaetse daerse meest groeyde, Estraticum Petroselinum. Doch het en wast soo veel in Macedonien niet, datter al de wereldt ghenoegh soude moghen zijn, seydt Galenus; daerom salmen het oock moghen uyt Albanien oft Epiris halen, nerghens elders wassende dan tusschen de spleten der steenrotsen ende hooghe klippen. Het is een verscheyden gheslacht van alle de andere, met saedt als Komijn, witter ende kleyner dan Comijn, het Oreoselinon ghelijcker, beter van reuck, ende specerijachtigh, scherper, iae volkomen bitter van smaeck.

Mede-soorten van Steen-Eppe, in ’t Latijn Petroselini succedaneum, is dat ghewas, seydt Fabius Columna, ’t welck in Italien tusschen de spleten van de steenrotsen groeyt, ende Saxifraga van sommighe gheheeten wordt, maer in Apulien van den ghemeynen man Ancto selvaggio, om dat het de Dille soo wel ghelijckt. De bladeren zijn zeegroen oft blauwachtigh, als de Ruyte oft Kool; maer van reuck de ghemeyne Hof-Peterselie ghelijck; dan sy zijn totde middelzenuwe toe ghesneden, als de eerste Dille-bladeren, doch dicker ende ghelijfvigher, verdeylt als Hof-Peterselie-bladeren, in de ronde uytghespreydt; van smaeck scherper ende bitterer. De wortel is langh, als die van ghemeyne Peterselie, maer wat effener, van smaeck ende reuck scherper ende bitterer. Den stam is dun, met weynigh sijd-steelen, ende kleyner smaller bladeren, niet meer dan in drijen ghesneden. De saedt-kranssen zijn witachtigh, kleyn, rondt, kortachtigh; het saedt is oock als ghemeyn Peterselie-saedt, maer witter, ende ghevoort als Comijn, welrieckende, grooter, scherper, specerijachtigher, ende seer bitter van smaeck.

Noch van de krachten.

Dese Eppe is warm ende droogh tot schier in den derden graed; in sonderheyt het saedt. Het water, daer het saedt oft dit gantsche cruydt in ghesoden is, gheneest de geelsucht, watersucht, ende ’t graveel, alsmen daer van dry oncen tseffens tweemael daeghs eenen tijdt langh inneemt. Het ghedistilleert water van de selve is goet teghen de voorseyde ghebreken.

Het saedt met meel van de gherooste Gerste oft met versch Broodt, is goedt gheleydt op de ontstekinghen van de ooghen; ende op alle gheslachten van opdrachtigheden, roose ende wildt vier; ende teghen den brandt van den maghe.

De bladers zijn oock bitter ende heet van smaeck, verdeylende van krachten; maer nochtans onstercker dan het saedt. De selve bladeren ghestooten ende opgheleydt, ontdoen ’t gheronnen melck dat in de borsten is.

De wortel is onstercker dan het saedt; anders is sy als die van de andere soorten van Eppe; te weten doorsnijdende, afvagende ende openende alle verstoptheden van ’t inghewant; maer de schorsse oft schelle van de selve heeft wel de meeste kracht.

De Spaegniaerts versekeren, dat beyde de vremde soorten van Selinum uytermaten krachtigh zijn om de pisse te lossen; te weten alsmen ’t heele cruydt siedt, oft de wortelen in water weyckt; ende dat water oft afsiedtsel te drincken gheeft.

Het Petroselinum van Macedonien is het beste als dit scherpste is, ende oock het bitterste; hier van wordt de Theriakel meest soo bitter; ende daer toe wordt dese soorte alleen verkosen.

De mede-soorte van het oprecht Petroselinum heeft groote kracht om de pis te doen voortkomen, ende de steenkens ende ’t graveel van de nieren uyt te drijven. Het wordt van sommighe by de Theriakel ghedaen, niet teghen het verghift; maer op dat het de slappe maegh ende de leversucht door sijn bitterheydt ende fijnigheyt van deelen ende afvaghende kracht ghenesen kan.

HET IV. KAPITTEL.

Van echt Petroselinon. (Athamanta macedonica)

Geslacht.

Van het echt Petroselinon hebben de oude meesters zeer weinig geschreven en daarom is het niet te verwonderen dat het tegenwoordig niet te volle bekend is en dat er verschillende kruiden gevonden worden die de naam peterselie voeren. Want Dioscorides schrijft dat het Petroselinon zaad heeft als dat van de Ammi, doch sterker van reuk, scherper en naar specerijen ruikt en schrijft er niet meer van, noch geeft ons niet te kennen welke gedaante de bladeren of welke kleur de bloemen mogen hebben of hoe groot de wortels mogen wezen. Plinius heeft er ook niet zoveel van geschreven. Theophrastus heeft de naam van Petroselinon niet eens vermaand terwijl hij alleen van Selinon, Hipposelinon, Elioselinon en Oreoselinon gesproken heeft. Daarom zullen we hier twee kruiden uit Leonarth Fuchs en Matthijs de Lobel beschrijven die van hun voor het echt Petroselinum gehouden zijn geweest.

Gedaante.

1. Het echte Petroselinon, naar de mening van Fuchsius, heeft geen wijdt uitgespreide en diep gesneden bladeren als die van hofeppe of peterselie, maar heeft langwerpige bladeren die van veel kleiner zijn en rondom gekerfd en aan beide zijden van een middelsteeltje of ribje groeiende bladeren tezamen gevoegd zijn en enigszins op de net uitkomende bladeren van de kleine pimpernel doch niet geheel lijken. De steel is dun en groeit omtrent vijf en veertig cm hoog en daarop komen kleine kroontjes voort die witte bloempjes voortbrengen en daarna klein zaad dat bruin of zwartachtig is en op het zaad van Ammi of van gewone peterselie lijkt, maar beter en aromatischer van reuk en wat scherpachtig van smaak. De wortel is dun en heeft vele aangroeiende vezels.

2. Echt Petroselinum van Lobel is hetgeen dat te Venetië Petroselinum Macedonicum heet wat bladeren heeft als hofeppe of beter als Pimpinella. De steel is vijf en veertig cm hoog en de kroontjes zijn witachtig, het zaad is klein dat gauw vergaat of verdwijnt, zoals dezelfde Lobel betuigt, van smaak, kracht en werking slapper en zwakker dan het zaad van hofeppe of gewone peterselie. Dan of dit het echte en ware Petroselinum van de ouders is, dat is hem onbekend zo hij er noch meer bij zegt.

Plaats.

Petroselinum werd hier vroeger gezocht in steile rotsige en steenachtige plaatsen daar het vanzelf groeide en zijn naam naar voerde, dan het beste was hetgeen dat in Macedonië groeide en daarvan heeft het zijn toenaam Petroselinum Macedonicum behouden. De soort van deze vreemde peterselie daar Fuchsius van vermaant groeit ook op diergelijke steenachtige dorre plaatsen van Hoogduitsland.

Tijd.

De vreemde peterselie van Fuchsius bloeit in de hoven van sommige kruidbeminnaars hier te lande in juli en levert zijn zaad in augustus.

Naam.

Deze vreemde peterselie wordt in het Grieks Petroselinon genoemd, dat is steeneppe, naar de steenachtige of rotsige plaatsen daar ze groeit, in het Latijn Petrapium en Petroselinum Macedonicum omdat de beste uit Macedonië gehaald plag te worden. In de apotheken is ze niet bekend. [1090]

De soort van Petroselinum hier van Fuchsius vermaand is van sommige voor Amomum aangezien en gehouden geweest, doch met zeer grote dwaling en misverstand, want het Amomum verschilt er zeer veel van als duidelijk en ogenschijnlijk blijken kan uit de beschrijving van Amomum bij Dioscorides. Dan we houden het voor de echte peterselie van de ouders en zullen bij die mening blijven tot de tijd toe dat iemand ons een ander gewas tonen zal dat beter op de hofeppe lijkt en dat zulk zaad voortbrengt als dat van de peterselie behoort te wezen. Maar het zaad alleen kan ons in deze mening genoeg bevestigen, gemerkt dat het zo goed met het zaad van het echt Petroselinum overeen komt dat er geen ander zaad meer gelijkenis mee zou kunnen hebben want dat is scherp van smaak en beter van reuk dan Ammizaad en ruikt wat specerijachtig, daartegen strijdt de gedaante van de bladeren ook gans niet want al is het zo dat ze niet volkomen op de andere soorten van eppe lijken, nochtans zijn ze die niet geheel ongelijk van vorm.

Aangaande het geslacht van vreemde Petroselinum dat Lobel Petroselinum Macedonicum Venerorum noemt, dat komt, naar mijn mening, niet zo goed met het echte Petroselinum overeen als het voorgaande en Lobel zelf durft ons niet te verzekeren of het voor het ware Petroselinum te houden is of niet.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van Petroselinum wordt, naar het schrijven van Dioscorides en Galenus, meest gebruikt en dat is warm en droog van aard met enige doorsnijdende of dun makende verdelende kracht en daardoor heeft het macht om de plas te laten rijzen en de maandstonden te verwekken en zoals sommige er uit besluiten heeft het kracht om de steen van de nieren of blaas te breken of te vermorzelen en die als hij klein gebroken is en tot gruis gebracht gemakkelijk te laten rijzen en met de plas voortkomen.

Dit zaad scheidt ook alle winden en opblazingen en geneest daardoor de pijnen, weedom en krampen van de maag en van de buik, als Galenus betuigt.

Het is ook zeer goed gebruikt tegen alle koude gebreken van de zijden, lendenen, nieren en blaas.

In alle teriakel composities die het vergif weerstaan en ook in diegene die het water lossen is dit ook goed vermengd, als Dioscorides zegt.

Het zaad van de vreemde peterselie is bij Fuchsius beschreven die we voor het echt Petroselinum houden en heeft alle voor vermelde kracht en eigenschap naar het uitwijzen van haar gedaante, reuk en smaak.

BIJVOEGING.

In het Latijn wordt dit tegenwoordig gewas van sommige Apium genoemd en in het Hoogduits Stein Epffich en Stein Peterlin, in het Frans persil des roches of persil estrange en daarnaar hier te lande ook vreemde peterselie omdat het hier uit vreemde landen komt, Lobel noemt het Petroselinum Macedonicum, in het Nederduits steeneppe, in het Frans ache des rochiers, in het Spaans apioque cresce en las piedras, in het Engels steen persely, in Italie heet het petroselino en petrosello Macedonico en hier te lande ook wel steeneppe uit Venetië.

Aangaande de naam vreemde peterselie, zo mach men hierbij de geslachten van vreemde Selinum of Selinum peregrinum die van Clusius beschreven zijn wel in het kort verhalen.

(Peucedanum oreoselinon) 1. Het eerste heeft bladeren als koriander of wilde breedbladige pastinaken die ter aarde verspreid zijn en daartussen spruit de steel van vijf en veertig cm hoog die zeer getakt is en kroontjes draagt met witachtige bloemen en daarna zaad als dat van gewone peterselie dat scherp en heet van smaak is en sterk van reuk. De wortel is lang, vingers dik, wit en welriekend en lijkt van smaak op eppe of peterselie wortel. Ze groeit in Spanje aan de kanten van de wijngaarden omtrent Salamanca en bloeit in juli, het zaad is rijp in augustus.

2. De andere soort geeft vele bladeren uit de wortel als die van dolle kervel, dan diegene die om de steel groeien zijn kleiner en deze steel is bij de zestig cm hoog en soms alleen, soms met ettelijke andere vergezeld en daarop staan kroontjes met witte bloemen en daarna volgt plat zaad dat kleiner is dan dat van Ferula. De wortel is een vinger dik, wit, welriekend en wat scherpachtig van smaak. Deze groeit ook in Spanje in open lucht en bloeit als de ander.

Echt Petroselinum, zegt Fabius Columna, groeit aan de steenrotsen en plag vandaar gehaald en niet in de hoven onderhouden te worden of gezaaid, maar werd meest uit Macedonië gebracht en heet daarom Macedonicum Petroselinon of naar de plaats daar ze het meest groeide Estreaticum Petroselinum. Doch het groeit niet zoveel in Macedonië dat er voor de hele wereld genoeg zou zijn, zegt Galenus, daarom zal men het ook uit Albanië of Epiris mogen halen waar het nergens elders groeit dan tussen de spleten van de steenrotsen en hoge klippen. Het geslacht verschilt van alle andere, met zaad als komijn dat witter en kleiner is dan komijn en meer op Oreoselinon lijkt, beter van reuk en specerijachtig, scherper, ja volkomen bitter van smaak.

Medesoorten van steeneppe, in het Latijn Petroselini succedaneum, is dat gewas, zegt Fabius Columna, wat in Italie tussen de spleten van de steenrotsen groeit en Saxifraga van sommige genoemd wordt, maar in Apulie van de gewone man ancto selvaggio omdat het zo goed op dille lijkt. De bladeren zijn zeegroen of blauwachtig zoals ruit of kool, maar van reuk de gewone hofpeterselie gelijk, dan ze zijn tot de middelzenuw toe gesneden zoals de eerste dillebladeren, doch dikker en steviger en verdeeld als hofpeterseliebladeren en in de rondte uitgespreid, van smaak scherper en bitterder. De wortel is lang als die van gewone peterselie, maar wat meer effen en van smaak en reuk scherper en bitterder. De stam is dun met weinig zijstelen en kleinere smallere bladeren die niet meer dan in drieën gesneden zijn. De zaadkransen zijn witachtig, klein, rond en kortachtig, het zaad is ook als gewoon peterseliezaad, maar witter en gevoord als komijn, welriekend, groter, scherper, meer specerijachtig en zeer bitter van smaak.

Noch van de krachten.

Deze eppe is warm en droog tot vrijwel in de derde graad en vooral het zaad. Het water daar het zaad of dit ganse kruid in gekookt is geneest de geelzucht, waterzucht en niergruis als men daarvan drie ons tegelijk tweemaal per dag een tijd lang inneemt. Het gedistilleerd water er van is goed tegen de voor vermelde gebreken.

Het zaad met meel van de geroosterde gerst of met vers brood is goed gelegd op de ontstekingen van de ogen en op alle geslachten van uitslag, roos en wild vuur en tegen de brand van de maag.

De bladeren zijn ook bitter en heet van smaak, verdelend van krachten, maar nochtans zwakker dan het zaad. Die bladeren gestoten en opgelegd lossen op het gestolde melk dat in de borsten is.

De wortel is zwakker dan het zaad, anders is ze als die van de andere soorten van eppe, te weten doorsnijdend, afvegend en opent alle verstoppingen van het ingewand, maar de schors of schel ervan heeft wel de meeste kracht.

De Spanjaarden verzekeren dat beide vreemde soorten van Selinum uitermate krachtig zijn om de plas te lossen, te weten als men het hele kruid kookt of de wortels in water weekt en dat water of afkooksel te drinken geeft.

Het Petroselinum van Macedonië is het beste als dit scherpste is en ook het bitterste en hiervan wordt de teriakel meest zo bitter en daartoe wordt deze soort alleen gekozen.

De medesoort van het echt Petroselinum heeft grote kracht om de plas te laten voortkomen en de steentjes en het niergruis van de nieren uit te drijven. Het wordt van sommige bij de teriakel gedaan en niet tegen het vergif, maar zodat het de slappe maag en de leverzucht door zijn bitterheid en fijnheid van delen en afvegende kracht genezen kan.