Athamanta

HET XXXIII. CAPITEL.

Van Turbith, soo dat van Garcias ab Horto beschreven wordt.

Ghedaente.

Turbith is een ghewas dat eene wortel heeft die noch groot noch langh is: den steel is een spanne hoogh, somtijdts langher, soo dick als eenen vingher, langhs der aerden kruypende ghelijck den Veyl: het brenght bladeren voort als die van de Althaea oft Witte Maluwe: de bloemen zijn oock die van de Witte Maluwe ghelijck, uyt den witten roodtachtigh van verwe, dickwijls oock gantsch wit, oft bleeck wit.

Van dit gewas en wordt anders niet in de medicijne gebruyckt ende voor goet gehouden, dan alleen het onderste van den steel, dat naest de wortels is, ’t welck gomachtigh pleegh te wesen. Ende de schorsse daer van is den oprechten Turbith, die hedensdaeghs in de Apoteken getoont ende verkocht wordt, te weten, een dickachtighe ijdele schorsse van het onderste deel van desen struyck, daer het middelste van wegh ghenomen is.

Verkiesinghe.

Men houdt voor ’t beste Turbith ’t gene dat ijdel oft hol is, rietachtigh, breuckigh, niet taey, ende dat een platte oft effenen schorsse heeft; daer nae ’t ghene daer de gomme aen hanght, die daer aen vast is ende hardt gheworden is; ’t welck Gomachtigh Turbith, oft Turbith gummosum in ’t Latijn pleegh te heeten; ende voorts oock ’t ghene dat witachtigh van verwe is.

Nochtans soo moetmen weten, dat het van sijnen aerd niet altijdts gomachtigh en is, seydt Galenus; maer de Indiaenen, by de welcke desen Turbith veel wast, siende dat ons volck, die dat by hun quamen soecken ende koopen, den gomachtighsten Turbith voor den besten hielden, plegen gemeynlijck den struyck van den Turbith, oft de steelkens daer van, eer dat sy die vergaderen oft plucken, een weynighskens te kroken oft te verdraeyen, oft de selve een kleyne snede oft quetsure te gheven, op dat daer een sap uyt kome te vloeyen: ende als dat daer nae dick ende stijf geworden is, dan trecken sy die steelkens af, die soo gomachtigh zijn. Wel is ’t waer dat den Turbith oock somtijdts gomachtigh ghevonden wordt, ende dat van selfs, sonder eenige krokinghe oft quetsinghe: maer nochtans plegen sy dat selve aldus te draeyen ende te quetsen, op dat het sap oft de vochtigheydt daer te ghemackelijcker uyt vloeyen soude. Insghelijcks schrijft den selven Garcias, dat den Turbith wit ghemaeckt wordt, in de Sonne langhen tijdt ghehouden oft ghedrooght zijnde; want als die buyten de Sonne oft in de schaduwe ende lommer ghedrooght is, soo wordt die swartachtigh. [619]

Plaetse.

Den Turbith wast omtrent den Zeekant, doch niet soo nae by de zee dat de zeebaren dat ghenaken oft besproeyen soude moghen: iae het wordt somtijdts ghevonden by de twee oft dry mijlen verre van de zee, ende dat in onghebouwde ende heel wilde, maer eer vochte dan drooghe ghewesten.

Voorts soo wast den Turbith in Cambaya, in Surrate, in het eylandt Dio, in Bazaim, ende op andere daer by ligghende ghewesten: maer meestendeel in Guzarate, van waer dat selve met groote menighte in Persien, Arabien, Kleyn Azien ende Portugael ghebroght ende versonden wordt. Maer den genen, die in Cambaya wast, wordt voor den besten Turbith ghehouden.

Naem.

Turbith wordt dit gewas meest over al gheheeten; te weten soo wel in Arabien, Persien ende Turckijen, als in dese landen: dan in Guzarata noemtmen ’t Barcaman: ende in ’t landtschap Canara, in ’t welcke de stadt Goa leydt, wordt het Tiguar gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Indiaensche Medicijnen houden den Turbith voor een waterlossende dingh; ’t welck alle waterachtighe ende slijmerighe vochtigheden purgeren, ende van onder afvaeghen kan; ende als den mensche, diemen dat ingheven wil, gheen kortse en heeft, pleeghmen daer Gember by te doen: anders gheeftmen dat sonder Gember, met het sop oft afsiedtsel van een iongh hoen, oft alleen met waters te drincken.

Mesue verhaelt, dat den Turbith warm is in den derden graed, ende de dicke taeye pituiteuse vochtigheden uyt den lijve drijven, ende de selve uyt de mage, borst, zenuen, ende oock verdere leden haelen ende uytleyden kan: dan dat die wat traeghachtigh in ’t wercken is, ende dat hy daerom de maghe somtijdts beroert ende omkeert: ende daerom raet hy ons, datmen daer Gember, Mastick ende andere dierghelijcke drooghen oft specerijen soude by voeghen: ende vermaent oock, datmen daer Olie van Soete Amandelen by pleegh te doen, oft de Amandelen selve, oft oock suycker, op dat het lichaem door het ghebruyck van den Turbith niet te slap, te magher oft te onsterck en worde: hy schrijft oock, dat sommighe andere den Turbith met Daeyen, soete Amandelen ende meer andere dinghen vermenghen, ende daer af maken oft bereyden een Electuarium dat in de Apoteken veel ghevonden, ende van de ervarene medicijns dickwijls ghebruyckt wordt voor een seer krachtigh ende nut Antidotum; ’t welck op sijn Griecksch over al Diaphoenicon, ende Conserve van Daeyen by den ghemeynen man gheheeten wordt.

Voorts soo wordt van den Turbith selve omtrent een draghme swaer, min oft meer (nae den eysch ende krachten van den krancken oft van de sieckte) seffens inghegheven, ten hooghsten twee draghmen, dat is een half loot. Maer alsmen dat siedt, oft te weycken stelt, om dat water dan te ghebruycken ende in te gheven, dan maghmen daer wel dry oft vier draghmen seffens van nemen.

BIIVOEGHSEL.

Men vindt veel verscheyden meyninghen aengaenden den Turbith, dat men qualijck soude konnen versekeren, wat het eyghentlijck voor een cruydt is: daerom sal ick hier ’t ghene dat Lobel ende andere daer van schrijven, in ’t kort verhaelen.

Turbith, Turbetum oft Terbith van Serapio ende Avicenna is de wortel van Tripolium, als blijckende uyt de beschrijvinghe daer van.

Turbith van Mesue is de wortel van een Venckelachtigh cruydt, dat vol melcks is; ende is misschien de Ferula silvestris, Thapsia oft Ferulago gheheeten: ende dit is ’t ghene datmen in de Medicijnen van Mesue gheordonneert in d’Apoteken behoort te ghebruycken, daer ’t noch ter tijdt, immers hier te landen, onbekent is: want onder den naem van Turbith in d’Apoteken wordt gebruyckt die wortel van een geslacht van Tithymallen oft Wolfs-melck, dat bladeren heeft ghelijck de Porceleyne.

Wit Turbith van Actuarius is ‘t ghene dat Lobel seydt te zijn het Alypum van Dioscorides, als Dodoneus in ’t voorgaende Capitel vermaent heeft.

Swart Turbith van Actuarius is de Pityusa oft Groote Esula, ende dat is in ’t Fransch Turbith noir geheeten, in ’t Latijn Turbith adulterinum & nigrum.

Veneets ende Alexandrins Turbith, oft Ghemeyn Turbith van de Apoteken (seydt Lobel) heeft ons langh ghequelt: want sommighe segghen dat Turbith Venetum aut Alexandrinum anders niet en is dan het tweede Wolfs-melck Wijfken: dan het en is soo niet. Want de wortel van den Tithymalus serratus van Montpelliers (de welcke den Turbith van Alexandrien meest ghelijck is) heeft een gherimpelde schorsse ende niet soo lustigh om sien, voosachtigh ende heeter ende fenijnigher van smaeck, oock niet soo vast ende die lichtelijck splijt, maer met splinters ghewijs oft op den draet in de lenghde: oock en is die niet hard, noch en purgeert soo sterck niet als het Turbith: waer af een exempel magh ghenomen worden in de laxerende Benedicta; met de welcke ghemenght wordt de wortel van Esula: ende nochtans wordt die ghehouden voor een soorte van ghebenedijde purgatie. Dan wy meynen, seydt Lobel, dat de Scammonia van Antiochien eenighsins voor Turbith te houden is, als blijckt uyt de beschrijvinghe van Scammonia by den selven Lobel.

Aschverwigh Turbith van de Apoteken is de wortel van de ghemeyne Thapsia: ende dat is Turbith Gallicum ende Turbith cinericium officinarum gheheeten.

Swart Turbith van de Apoteken is het slechtste van allen; maer is oock een medesoorte van den Turbith van Antiochien, oft van Scammonea.

Turbith minerale en is gheen cruydt, maer de Alchymisten maken dat van Calck, Talck, Quicksilver ende meer andere dingen: ’t welck sy in verscheyden siecktes ghebruycken.

Dan de meesters van Arabien, seydt Lobel, hebben Turpith ghenoemt allerhande cruydt dat de fluymen ende slijmerige vochtigheden redelijcken afiaeght.

Herbe Terrible van Languedock, seydt Lobel, soude misschien oock moghen voor een soorte van Alypum oft Turbith gherekent worden: dan dat sullen wy by het Hippoglossum hier na beschrijven.

Pseudo-Turpetum Garganicum is tweederhande, alle beyde oneyghene soorten van Turbith, op den bergh Gargano oft Sant-Angelo in Apulien voortkomende, ende voor oprecht Turbith in andere landen ghesonden: het een is uyt de wortel van Thapsia ghenomen, ende is dick ende swart: het ander is uyt de wortelen van de Pityusa, ende dat is dunner ende niet soo swart.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Paulus Egineta schrijft, dat Turbith heet ende droogh is in den derden graed.

Turbith en purgeert niet seer in substantie, seydt Lobel, ghelijckmen siet in het Diaturbith ende Diaphoenicon, ende in het Electuarium de citro solutivo. Oock wy hebben gesien, dat een infusie van dry oft vier dragmen Turbith anders niet dan een kleyne rammelinghe in den buyck en maeckte: maer alsmen daer wat slapper ende onstercker purgerende dinghen by doet, dan werckt den Turbith seer wel; ’t welck in de Chamelea ende Zee-koole oock ghebeurt.

Maer het heeft meerder kracht ghesoden zijnde dan alleen te weyck ghestaen hebbende.

Van desen Turbith maecktmen in de Apoteken noch Trochischen, ende veele andere geneesmenghelinghen, midts daer Violetten-bloemen by doende ende suycker, om den buyck sonder moeyte weeck te maecken. Andere menghelen tien deelen Turbith, vijf deelen Gengember, ende twintigh deelen suycker, ende een weynighsken Mastix.

Om het flercijn te ghenesen, salmen Turbith in sap van Wilde Concommers schrabben, ende daer in vierentwintigh uren laeten staen, ende dan drooghen tot onse ghebruycke.

Turbith en sal in geene Medicijne ghebesight worden dan als hy ghebetert oft gheremt ende gherechtveerdight is. De schorssen van dese wortelen samen boven af schaven tot aen het wit: ende daer nae salmen dese wortel inmaken met klaere olie van Amandelen. Ende alsmen ’t nutten wil, soo salmen ’t met Gengeber vermenghen; ende dan beneemt hy uyt den lijve die grove vochtigheydt, ende drijft die uyt door den kamergangh

Platearius seydt dat Turbith de maghe suyvert, ende de borst ruymt.

Die dese wortel ter maendt eens nut, ende wordt niet melaetsch; dan alsmense te veel inneemt, dan salmen wachten voor visch ende voor swijnen-vleesch.

Turbith met suycker ende Gengeber vermenght, is goedt teghen de pijne ende gichtigheden der armen, der voeten ende der handen, Podagra ende Chiagra ghenoemt.

Turbith ghepoedert, ende met honigh vermenght verteert dat vuyl vleesch in de wonden.

Men ghebruyckt den Turbith oock veel met Mee ende Queevleesch, om sonder moeyte te wercken.

HET XXXIII. KAPITTEL.

Van Turbith zo dat van Garcias ab Horto beschreven wordt. (Athamanta turbith subsp. haynaldii. Seseli turbith, Ipomoea turpethum)

Gedaante.

Turbith is een gewas dat een wortel heeft die noch groot noch lang is, de steel is een zeventien cm hoog en soms langer en zo dik als een vinger die langs de aarde kruipt als klimop en brengt bladeren voort als die van de Althaea of witte maluwe, de bloemen zijn ook die van de witte maluwe gelijk die uit het witte roodachtig van kleur zijn en dikwijls ook gans wit of bleek wit.

Van dit gewas wordt niets anders in de medicijnen gebruikt en voor goed gehouden dan alleen het onderste van de steel dat naast de wortels is wat gomachtig plag te wezen. En de schors er van is de echte Turbith die tegenwoordig in de apotheken getoond en verkocht wordt, te weten een dikachtige losse schors van het onderste deel van deze stam daar het middelste van weg genomen is.

Verkiezing.

Men houdt voor het beste Turbith hetgeen dat los of hol is, rietachtig, breukbaar en niet taai en dat een platte of effen schors heeft en daarna hetgeen de gom aanhangt die daaraan vast is en hard geworden is wat gomachtig Turbith of Turbith gummosum in het Latijn plag te heten en verder ook hetgeen dat witachtig van kleur is.

Nochtans zo moet men weten dat het van zijn aard niet altijd gomachtig is, zegt Galenus, maar de Indianen waarbij deze Turbith veel groeit zagen dat ons volk die dat bij hun kwamen zoeken en kopen de gomachtigste Turbith voor de beste hielden en plegen gewoonlijk de stam van Turbith of de steeltjes er van eer dat ze die verzamelen of te plukken wat te krakken of te verdraaien of die een kleine snede of kwetsing te geven zodat er een sap uit komt vloeien en als dat daarna dik en stijf geworden is dan trekken ze die steeltjes er af die zo gomachtig zijn. Wel is het waar dat de Turbith ook soms gomachtig gevonden wordt en dat vanzelf zonder enige breking of kwetsing, maar nochtans plegen ze dat aldus te draaien en te kwetsen zodat het sap of de vochtigheid er gemakkelijker uitvloeien zou. Insgelijks schrijft dezelfde Garcias dat Turbith wit gemaakt wordt door het lange tijd in de zon te houden of te drogen, want als die buiten de zon of in de schaduw en lommer gedroogd is dan wordt die zwartachtig. [619]

Plaats.

Turbith groeit omtrent de zeekant, doch niet zo dichtbij zee dat de zeebaren dat raken of besproeien zouden mogen, ja het wordt soms bij de twee of drie mijlen ver van zee gevonden en dat in ongebouwde en heel wilde, maar eerder vochtige dan droge gewesten.

Voorts zo groeit Turbith in Cambodja, in Surrate, in het eiland Dio, in Bazaim en op andere daarbij liggende gewesten, maar meestal in Guzarate vanwaar dat met grote menigte in Perzië, Arabië, Klein Azië en Portugal gebracht en verzonden wordt. Maar diegene die in Cambodja groeit wordt voor de beste Turbith gehouden.

Naam.

Turbith wordt dit gewas meest overal genoemd, te weten zowel in Arabië, Perzië en Turkije als in deze landen, dan in Guzarata noemt men het Barcaman en in het landschap Canara waarin de stad Goa ligt wordt het Tiguar genoemd.

Aard, kracht en werking.

De Indische dokters houden Turbith voor een waterlossend ding wat alle waterachtige en slijmerige vochtigheden purgeren en van onder afvegen kan en als de mens die men dat ingeven wil geen koorts heeft plag men er gember bij te doen en anders geeft men dat zonder gember met het sap of afkooksel van een jong hoen of alleen met water te drinken.

Mesue verhaalt dat Turbith warm is in de derde graad en de dikke taaie pituiteuze vochtigheden uit het lijf drijven en die uit de maag, borst, zenuwen en ook verdere leden halen en uitleiden kan, dan omdat die wat traag in het werken is en dat hij daarom de maag soms beroert en omkeert daarom raadt hij ons aan dat men er gember, mastiek en andere diergelijke drogen of specerijen bij zou voegen en vermaant ook dat men er olie van zoete amandelen bij plag te doen of de amandelen zelf of ook suiker zodat het lichaam door het gebruik van Turbith niet te slap, te mager of te zwak wordt en hij schrijft ook dat sommige andere Turbith met dadels, zoete amandels en meer andere dingen vermengen en er een Electuarium van maken of bereiden dat in de apotheken veel gevonden en van de ervaren dokters dikwijls gebruikt wordt voor een zeer krachtig en nuttig antidotum wat op zijn Grieks overal Diaphoenicon en konserf van dadels bij de gewone man genoemd wordt.

Voorts zo wordt van Turbith zelf omtrent een drachme zwaar, min of meer (naar de eis en krachten van de zieke of van de ziekte) tegelijk ingegeven en ten hoogste twee drachmen, dat is een half lood. Maar als men dat kookt of te week stelt om dat water dan te gebruiken en in te geven dan mag men er wel drie of vier drachmen tegelijk van nemen.

BIJVOEGING.

Men vindt veel verschillende meningen aangaande de Turbith dat men slecht zou kunnen verzekeren wat het eigenlijk voor een kruid is en daarom zal ik hier hetgeen dat Lobel en andere er van schrijven in het kort verhalen.

(Aster tripolium) Turbith, Turbetum of Terbith van Serapio en Avicenna is de wortel van Tripolium zoals blijkt uit de beschrijving er van.

Turbith van Mesue is de wortel van een venkelachtig kruid dat vol melk is en is misschien de Ferula silvestris, Thapsia of Ferulago genoemd, en dit is hetgeen dat men in de medicijnen van Mesue geordonneerd in de apotheken behoort te gebruiken daar het tegenwoordig immers hier te lande onbekend is want onder de naam van Turbith in de apotheken wordt die wortel van een geslacht van Tithymallen of wolfsmelk gebruikt dat bladeren heeft als postelein.

Wit Turbith van Actuarius is hetgeen dat Lobel zegt het Alypum van Dioscorides te zijn zoals Dodonaeus in het voorgaande kapittel vermaand heeft.

(Euphorbia esula of Euphorbia serrata) Zwart Turbith van Actuarius is de Pityusa of grote Esula en dat is in het Frans turbith noir genoemd, in het Latijn Turbith adulterinum & nigrum.

(Operculina turpethum) Veneets en Alexandrins Turbith of gewoon Turbith van de apotheken (zegt Lobel) heeft ons lang gekweld want sommige zeggen dat Turbith Venetum aut Alexandrinum niets anders niet is dan het tweede wolfsmelk wijfje, dan het is niet zo. Want de wortel van de Tithymalus serratus van Montpelliers (die op het meest op Turbith van Alexandrië lijkt) heeft een gerimpelde schors en is niet zo lustig om te zien, voosachtig en heter en venijniger van smaak en ook niet zo vast en die gemakkelijk splijt, maar met splinters of op de draad in de lengte, ook is die niet hard, noch purgeert niet zo sterk als Turbith, waarvan een voorbeeld genomen mag worden in de laxerende Benedicta waarmee de wortel van Esula gemengd wordt en nochtans wordt die gehouden voor een soort van gebenedijde purgatief. Dan we menen, zegt Lobel, dat de Scammonia van Antiochia enigszins voor Turbith te houden is als blijkt uit de beschrijving van Scammonia bij dezelfde Lobel.

Askleurige Turbith van de apotheken is de wortel van de gewone Thapsia en dat is Turbith Gallicum en Turbith cinericium officinarum genoemd.

Zwart Turbith van de apotheken is het slechtste van allen, maar is ook een medesoort van de Turbith van Antiochia of van Scammonea.

Turbith minerale is geen kruid, maar de alchimisten maken dat van kalk, talk, kwikzilver en meer andere dingen wat ze in verschillende ziektes gebruiken.

Dan de meesters van Arabië, zegt Lobel, hebben allerhande kruid Turpith genoemd dat de fluimen en slijmerige vochtigheden redelijk afjaagt.

Herbe Terrible van Languedock, zegt Lobel, zou misschien ook mogen voor een soort van Alypum of Turbith gerekend worden, dan dat zullen we bij het Hippoglossum hierna beschrijven.

(Thapsia garganica) Pseudo-Turpetum Garganicum is tweevormig en allebei oneigen soorten van Turbith die op de berg Gargano of Sant-Angelo in Apulië voortkomen en voor echte Turbith in andere landen gezonden, het een is uit de wortel van Thapsia genomen en is dik en zwart en het andere is uit de wortels van de Pityusa en dat is dunner en niet zo zwart.

Aard, kracht en werking.

Paulus Egineta schrijft dat Turbith heet en droog is in de derde graad.

Turbith purgeert niet zeer in substantie, zegt Lobel, zoals men in het Diaturbith en Diaphoenicon en in het Electuarium de citro solutivo ziet. Ook hebben we gezien dat een infusie van drie of vier drachmen Turbith niets anders dan een kleine rammeling in de buik maakte, maar als men er wat slappere en zwakker purgerende dingen bij doet dan werkt Turbith zeer goed wat in de Chamelea en zeekool ook gebeurt.

Maar het heeft meer kracht als het gekookt is dan dat het alleen te week gestaan heeft.

Van deze Turbith maakt men in de apotheken noch Trochischen en vele andere geneesmengsels door er violenbloemen bij te doen en suiker om de buik zonder moeite week te maken. Andere mengen tien delen Turbith, vijf delen gember en twintig delen suiker en wat mastiek.

Om jicht te genezen zal men Turbith in sap van wilde komkommers schrabben en daarin vierentwintig uren laten staan en dan drogen tot ons gebruik.

Turbith zal in geen medicijn gebruikt worden dan als het verbeterd of geremd en gerechtvaardigd is. De schors van deze wortels samen boven af schaven tot aan het wit en daarna zal men deze wortel inmaken met heldere olie van amandelen. En als men het nuttigen wil dan zal men het met gember vermengen en dan beneemt hij uit het lijf die grove vochtigheid en drijft die uit door de kamergang.

Platearius zegt dat Turbith de maag zuivert en de borst ruimt.

Die deze wortel eens per maand nuttigt wordt niet melaats, dan als men ze te veel inneemt dan zal men wachten voor vis en voor zwijnenvlees.

Turbith met suiker en gember vermengd is goed tegen de pijn en jicht van de armen, de voeten en der handen die Podagra en Chiagra genoemd worden.

Turbith gepoederd en met honing vermengt verteert dat vuile vlees in de wonden.

Men gebruikt Turbith ook veel met mede en kweevlees om zonder moeite te werken.