Cistus

HET XXIX. CAPITEL.

Van Cistus ende van Hypocistis.

Gheslachten.

Den Cistus wordt van sommighe oock voor een soorte van Roosen ghehouden. Dese was tweederhande by de ouders, Manneken ende Wijfken: die malkanderen ghelijck zijn, uytghesondert alleen de verwe van de bloemen: maer behalven dese twee soorten, die wy in dit Capitel beschrijven, isser noch een derde gheslacht, Cistus Ledon gheheeten; waer van in ’t naevolghende Capitel ghehandelt sal worden.

Ghedaente.

Cistus, soo wel het Manneken als het Wijfken, is een houtachtighe heester, in vele sijd-tacken verdeylt, nochtans leegh blijvende, ende niet seer langh wordende, ende dunne roeykens oft ranghskens hebbende. [291] De bladeren zijn dickwijls breedt, wat gherimpelt ende wolachtigh, bijnae wit oft grijsachtigh, de bladeren van de Tamme oft Wilde Savie niet seer ongelijck. De bloemen staen op ’t sop van de tackskens als kleyne Wilde Rooskens wassende; de welcke nochtans haest vergaen ende verflenschen, ende gheensins soo lange duren als de Roosen: de verwe van dese bloemen, te weten van het Manneken, is uyt den blaeuwen bijnae roodachtigh, oft purpur; die van het Wijfken is wit. Nae dat de bloemen geresen zijn, volghen daer ronde knopkens nae: daer in groeyet kleyn saet. De wortelen zijn houtachtigh, ghespleten oft ghedeylt, herwaerts ende derwaerts haer selven verspreydende. Dan de bladeren van dit ghewas zijn dickwijls seer verscheyden van ghedaente, nae de plaetsen ende ghewesten daer dat pleegh te groeyen.

Onder dese heestere by de wortelen komt somtijdts een dick, vet, ghelijfvigh, sappigh gewas oft aenwas voort, ’t welck een gheslacht van Limodorum schijnt te wesen, sonder eenighe bladeren, alleen ghemaeckt oft vergadert van vele blaeskens oft vellekens die van het Bilsen-cruydt, dat is Hyoscyamus, oft de laeykens van de kernen van de Granaet-appelen ghelijck, van verwen somtijdts ros oft roodachtigh, somtijdts wit, somtijdts oock geelachtigh, groenachtigh oft grasverwigh, soo Dioscorides betuyght.

Plaetse.

Den Cistus, soo wel Manneken als Wijfken, wast in Italien, Spaegnien, Languedoc, ende in veel meer andere heetachtighe plaetsen, maer in het een landt krijght hy meer ende dichter by een wassende bladeren, in ’t ander en heeft hijer soo veel niet, ende is ydelder bewassen met bladeren: op sommighe plaetsen zijn de bladeren, witter op sommige soo wit niet, ende niet soo hayrigh oft ruygh: oock op sommighe landouwen sietmen die met langher ende smaller bladeren, op sommighe met ronder oft kleynder. Want dit gewas verandert seer nae de verscheydentheydt van de ghewesten daer het groeyet; sulcks dat het sich selven dickwijls niet en ghelijckt.

Tijdt.

Dit ghewas bloeyt in April ende Mey, te weten in de heete landen; alwaer het saet in de Ooghstmaendt ende September rijp wordt: maer in de hoven van Neder-Duytschlandt gesaeyt zijnde en pleegh soo vroegh niet te bloeyen, ende selden voor de Hoymaendt.

Naem.

Men noemt dese cruyden Cistus Manneken, als het peersche oft roodachtighe bloemen heeft, in ’t Latijn Cistus mas: als de bloemen wit zijn, wordt het Cistus Wijfken, Cistus femina ghenoemt: dan sy worden beyde met eenen naem in ’t Griecks Kistos oft Kisthos gheheeten, ende somtijdts Kissaros oft Kitharos; in ’t Latijn Cistus, ende oock Rosa silvatica, al ofmen Wilde Roose seyde; van sommighe oock Rosa Canina, dat is Hondts-Roose, soo Scribonius Largus verhaelt; in Spaegnien Estepa; in Portugael Rosella; andere noemense Cistus non ladanifera; om die van den anderen Cistus Ledon te onderscheyden.

Den aenwas oft uytwas die by de wortelen van dit cruydt somtijdts groeyet, wordt ghemeynlijck Hypocistis gheheeten, om dat het onder den Cistus wast; van sommighe, oft Kytinos; onder de welcke Paulus Egenita oock is; maer hy noemt Hypocistis oft Hypochistis niet dit ghewas selve, maer het sap dat daer uytghedouwt oft gheperst wordt: ende daer van magh dat woort Hypoquistidos; waer mede de Apotekers dit sap nu pleghen te noemen, sijnen oorsprongh hebben.

Aerd.

Galenus schrijft, dat den Cistus merckelijck verdrooghende van krachten is, bijnae tot in den tweeden graed: ende hy is wel koudt, maer heeft eenighe laeuwe hitte daer by ghevoeght.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende ionghe botten oft eerste uytspruytselen van den Cistus, kleyn gewreven oft ghestooten zijnde, hebben sulcken verdroogende ende t’ samen-treckende kracht, dat sy de sweeren ende loopende seeren toe-heelen ende ghenesen konnen.

De bloemen van Cistus zijn krachtigher in ’t wercken, als Galenus betuyght; soo dat sy met wijn ghedroncken, dat roodmelizoen, ende de onmatighe vloeden ende weeckigheden des buycks ghenesen konnen.

De selve bloemen paps-gewijse op de zeeren ende sweeren [292] gheleydt, beletten den voortgangh van alle verrottinghe der selver.

‘Tselve versekert Dioscorides oock, segghende dat dese bloemen alderhande voorts-etende ende voort-loopende zeeren ende wilt vier beletten ende op doen houden, ende met Was oft eenigh Ceroot ghemenght, alle verouderde zeeren ghenesen ende oock de verbrantheydt.

De Hypocistis, oft den aenwas die by de wortelen van den Cistus somtijdts groeyet is noch veel meer tesamentreckende van krachten dan de bladeren; ende is een seer bequaeme middel om alderhande sinckinghen, vloeden ende buyck-loopen te stoppen, als oock zijn alle bloedtgangen, bloedt-spouwingen, vrouwelijcke vloeden, ende voorts oock alle ghebreken van de darmen ende roodmelisoen. Oock is sy seer goedt om alle deelen des lichaems die door onmatighe vochtigheydt weeck ende slap gewonden zijn, wederom vast oft droogh te maken ende te verstercken. Ende daerom wort sy seer nuttelijck ghevoeght by alle plaesteren, pappen ende sackskens diemen tot versterckinghe van de Maghe ende van de Lever pleegh te bereyden: men doetse oock by de menghelinghe van den Theriakel diemen van de slanghen bereydt, op dat sy het lichaem verstercke ende kloecker make, soo den selven Galenus betuyght.

BIIVOEGHSEL.

Daer zijn meer dan vijf-en-twintigh verscheyden soorten van Cistus van Clusius ende Lobel beschreven: maer die zijn meest alle begrepen in dese dry Capitelen, die Dodoneus van dese cruyden ghestelt heeft. Eenighe verwerrende verdeylinghe van Dodoneus, die den Cistus Manneken roodachtighe bloemen gheeft, ende hijt Wijfken witte oft bleecke, vermaenen van een Cistus Manneken met geele bloemen, ende van een Cistus Wijfken met peersche bloemen; in ’t Latijn Cistus mas flore luteo, ende Cistus femina flore purpureo. Dan de soorten van Clusius beschreven, sullen van ons hier aengheteeckent worden, doch alleen in ’t kort.

1. Eerste Cistus Manneken is een heesterachtigh ghewas, een mans lenghde hoogh ghemeynlijck opschietende, hebbende hout ’t welck mals ende breuckigh genoegh is, met een witachtige schorsse bedeckt, in vele tacken altijdt teghen den anderen staende verdeylt; de bladeren staen oock altijdt recht teghen malkanderen over, gantsch grijs, sachter ende langher, als dese plante noch iongh is; maer als sy oudt is, dan zijn de bladeren harder, ende meer in een ghetrocken, rouw als de Savie-bladeren, spits van vooren, tesamen-treckende van smaeck: de bloeme is van grootte die van de Wilde Roose ghelijck, van vijf bladerkens ghemaeckt, bleeck rood, oft incarnaet, oft anders lijfverwigh, met vele saffraengeele draeykens in ’t midden: nae de bloeme volghen vijfkantighe hoofdekens, hard, rouw, grijs, spits, daer in kleyn uyt den rossen swartachtigh saet besloten leydt, van grootte het Bilsen-saet oft Heul-saet ghelijck. Aen de wortelen van dese soorte van Cistus, de welcke langhs der aerden verspreydt wassen, komt eenen seer fraeyen aenwas gesproten, gelijck ’t gene daer Dodoneus af vermaent, in de Lente eerst voortkomende, wanneer den Cistus sijn bloemen eerst begint te ontluycken: den welcken als hy eerst uyt der aerden spruyt, seer schoone karmosijne-roode Sijde gelijckt; dan allenghskens grooter wordende ende sich selven verbreydende, verliest veel van de eerste fraeyigheyt ende roodigheyt, ende brenght sijne witachtighe vellekens oft huyskens (Cytini geheeten) voort, gheswollen ende vol taey sap: ’t welck van de ervaren Apotekers dick gemaeckt ende om te ghebruycken bewaert wordt. Dese soorte wast veel in Spaegnien ende oock in Vranckrijck, bijsonder in Languedoc, ende heet in ’t Latijn Cistus mas primus; in ’t Spaensche Estepa, in ’t Italiaensche Cisto; in ’t Portugijs, soo Lobel betuyght, Cergacos.

2. Cistus Manneken met smalle bladers, wordt oock soo groot als de eerste soorte, somtijdts oock hoogher, maer niet soo wit; de bladeren zijn sachter ende langher, smaller ende spits oft scherp afgaende. Desen wast in Spaegnien, ende bloeyt langher dan eenighe ander soorte van Cistus: ende sijn eerste tackskens zijn omtrent den Herfst met eenighen vetten welrieckende dauw bespraeydt.

3. Cistus Manneken met welrieckende bladers ende bloemen en wast soo hoogh niet, ende heeft teerder tacken, korter ende bleecker groene bladeren, vet ende gherimpelt: de bloeme is bleecker rood, ende wat welrieckende; daer nochtans de andere soorten van Cistus Manneken gheenen reuck van haer bloemen en hebben. De saet-bollekens zijn bedeckt met haer omwindselen, de welcke de knoppen van de bloemen zijn. Dese wast alleen in Portugael niet verre van den Zee-kant.

4. Vierde Cistus Manneken schiet ghemeynlijck eens mans lenghde hoogh op, hebbende tackskens die wat grijsachtigh zijn. Sijn bladeren zijn grooter dan die van de andere soorten, ende bijkant heel rondt, wat ruygh ende gerimpelt: de bloeme is grooter, ende donckerder rood dan d’ander: daer nae volghen harde rouwe oft ruyghe vijfhoeckighe saet-hoofdekens.

5. Vijfde oft Ligghende Cistus Manneken is leegh ende ter aerden ghemeynlijck verspreydt ligghende, omtrent eenen voet oft meer langh: de bladeren zijn ghekronckelt ende ghekrolt, ende eenighsins ghekerft, grijsachtigh ende ruygh, sarp ende tesamen-treckende van smaeck: de bloemen wassen by nae krans-gewijs, seer fraey purpurverwigh, nae den rooden treckende, bruynder ende kleynder dan die van de voorgaende soorten: de saet bollekens zijn ghemeynlijck met haer omwindselen bedeckt, inhoudende swart saet.

Voordere beschrijvinghe van Cistus Wijfken. Desen Cistus, ghemeynlijck Cistus Wijfken gheheeten, is oock seer verscheyden van ghedaente ende van bloemen, die meestendeel wit zijn, maer somtijdts bleeck-geel, den Oker wat ghelijck. Van dese soorte, soo wel van de recht op wassende, als van de andere die ter aerden leydt, vindtmen een groote menighte over al in Spaengien, Portugael ende Vranckrijck, te weten met witte bloemen; maer die geele bloemen draeght, is van den selven Clusius selden in Spaegnien, ende oock in Vranckrijck by Bayone ghevonden gheweest. Voorts soo wordt desen Cistus Wijfken in Spaegnien van den ghemeynen man Xara Estepa gheheeten: welcken naem ghemaeckt is van den naem van Cistus Manneken, ende van Cistus Ledon. Sijn bloemen zijn kleynder, de saet-bollekens swarter dan die van het Manneken, ende het saet is oock swarter. De soorten daer van zijn van den selven Clusius beschreven, te weten:

1. Cistus Wijfken met bladeren van Halimus, oft anders van Zee-Porceleyn, is heel grijs als den Halimus oft Sautenelle, ende de bladeren zijn van voren botachtigh afgaende, wat suerachtigh ende tesamen-treckende van smaeck: de bloemen zijn van vijf bladerkens ghemaeckt, geel van verwen, eenighsins ghelijckende de bloemen van de soorte van kleynen Cistus die van sommige Helianthemon genoemt wort, met draeykens in ’t midden verciert: daer nae volghen kleyne drijkantighe hoofdekens, kleyn rosachtigh saet inhoudende. By dit heesterken wordt oock de aenwas oft de Hypocistis ghevonden in de maendt van Januarius, die heel geel is ende van verwen de bloemen van dit cruydt ghelijck; die van de kinderen ende herders ghegheten pleegh te worden. Desen Cistus wast in Portugael by Lisbone, niet verre van de Zee, in sandighen grondt, als oock de naevolghende soorte.

2. Anderen Cistus met bladeren van Halimus wast hooger dan den voorgaende, ende heeft stijfver ende stercker tacken, oock grijs: de bladeren zijn als die van den Halimus, maer een weynighsken langher ende smaller, ende van vooren spitser oft scherper afgaende dan die, met eenen hooghen rugghe oft een uytpuylende ribbe in den rugghe, gantsch grijs ende dor, oock suerachtigh ende tesamen-treckende van smaeck.

3. Cistus met bladeren van Lavendel heeft kleyne witte bloemen: ende soude lichtelijck voor Lavendel ghenomen ende aenghesien worden, maer den smaeck ende den reuck wijst het onderschil; ende daer nae oock de bloemen, die voortkomen in ’t beghinsel van April.

4. Cistus met bladeren van Marioleyne, in ’t Latijn Cistus femina folio Sampsuchi gheheeten, van andere Helianthon van Savoyen ende Dolfiné, met witte bloemen; in Spaegnien ende Portugael Quiruëla oft Quiriuela, om dat sy dien voor een soorte van Heyde naemen. Desen Cistus is oock een kleyn heester, vele teere dunne tacken voortbrenghende, aen de welcke kleyn bladeren wassen, rondt als met den passer ghetrocken, grijs, die van den Sampsuchus oft Marioleyne ghelijck, nochtans wat kleynder dan die, met eenen uytpuylende oft hooghen rugghe, van smaeck wat tesamen-treckende, ende wat suerachtigh met eenighe soutachtigheydt daer by ghevoeght: de bloemen wassen seer vele by een op ’t sop van de tacken, van vijf bladerkens ghemaeckt: ’t midden van de welcke gheteeckent is met een bruyn-roode oft uyt den swarten purpure placke, ende daer by wassen sommighe noppen ende draeykens: daer nae volghen kleyne drijhoeckighe hoofdekens, die van het Vlas bijnae ghelijck, waer in kleyn uyt den swarten witachtigh oft aschgrauw saet besloten leydt, den Bilsen-saedt wat ghelijck. Dan dien heelen langhworpighen tack die de bloemen ende de saetbollekens voortghebroght heeft, verdrooght nae dat het saet rijp is gheworden, als in alle de andere soorten van Cistus oock ghebeurt.

Een seldtsaeme soorte van Cistus met bladeren van Marioleyne van Lobel beschreven, in ’t Latijn Cistus folio Marioranae defluxis floribus. Dese schijnt te wesen een soorte van Helianthos (daer wy in ’t naevolghende 31. Capitel af sullen handelen) hebbende bladeren van Linsen oft Colutea Scorpioïdes, ende witte bloemen.

5. Cistus met bladeren van Thymus krijght harde houtachtighe tackskens, uyt den purpuren wat swartachtigh oft doncker-root, omtrent de t’soppen dicht bewassen met kleyne seer groene bladeren, die van den Thijm ghelijckende, tesamen-treckende van smaeck: de bloeme is kleynder dan die van de voorgaende soorte, met gheen placken gheteeckent. Men noemt desen Cistus in ’t Spaensch, als sommighe meynen, Perdiguera; maer Perdiguera is een soorte van Leeghen oft kleynen Cistus.

Myrto Cistus, een ghewas ’t welck midden is tusschen den Myrtus ende den Cistus, sal van ons onder den Myrtus beschreven worden.

Chamae-Cistus, dat is Kleynen oft leegen Cistus, van den welcken oock seer veel gheslachten ghevonden worden, heeft groote gelijckenisse met desen Cistus Wijfken: maer om hier niet te langh te vallen, sullen wy dien in ’t Bijvoeghsel van het naevolghende 31. Capitel van den Kleynen Cistus oft Heyden Hysop, anders Flos folis, beschrijven.

Krachten van Cistus.

De bloemen van Cistus worden veel [293] ghebruyckt in het roodmelisoen, met rooden oft wranghen sueren wijn oft ghestaelt water tweemael des daeghs ghedroncken.

Het water ’t welck van dese bloemen ende bladeren van Cistus gedistilleert is, die eerst wat besproeyt waren met water van Wechbre, is seer nut in alle de voorseyde gebreken, ende met eenen woorde gheseydt, over al in ’t ghene daer eenighe tesamen-treckinghe oft versterckinghe van noode is.

Krachten van Hypocistis.

De Hypocistis, de welcke van sommighe Orobathion geheeten wordt, soo Plinius schrijft, de swaerte van een halve draghme ghedroncken, gheneest het bloedt-spouwen. De selve in de schaduwe oft in de locht uyt de sonne ghedrooght, met wranghen swarten wijn ghedroncken, doet dat bloet op-houden, veel krachtigher dan de bladers van den Cistus.

Hy schrijft oock, dat de Rosse Hypocistis de slappigheydt van de maghe gheneest. Met ampdon oft stijfsel inghenomen geneest het roodmelisoen: in de wonden oft zeeren ghestroeyt oft ghegoten, suyvert die.

Hypocistis heeft de krachten van Acacia, maer is een weynigh meer drooghende ende tesamen-treckende: ende met wijn gedroncken geneest het bloedt-spouwen, ende den onmatelijcken vloet van de vrouwen.

Sommighe gheven dese Hypocistis met een versch Ey te drincken, om het bloedt dat uyt den neuse loop te doen op-houden: want sy stelpt alderhande loopen oft vloeden der vrouwen, soo wel ghedroncken, als by de Clysterien ghedaen, ende van onderen ingheset.

De kinderen pleghen de Hypocistis oock te eten, als gheseyt is, ende en smaeckt niet qualijck, als sy eerst uyt komt

HET XXIX. KAPITEL.

Van Cistus en van Hypocistis. (Cistus villosus, Cytinus hypocistis L)

Geslachten.

Cistus wordt van sommige ook voor een soort van rozen gehouden. Deze was tweevormig bij de ouders, mannetje en wijfje die elkaar gelijk zijn, uitgezonderd alleen de kleur van de bloemen, maar behalve deze twee soorten die we in dit kapittel beschrijven is er noch een derde geslacht dat Cistus Ledon heet waarvan in het navolgende kapittel gehandeld zal worden.

Gedaante.

Cistus en zowel het mannetje als het wijfje is een houtachtige heester die in vele zijtakken verdeeld is, nochtans blijft het laag en wordt niet zeer lang en heeft dunne roeden of twijgen. [291] De bladeren zijn dikwijls breed en wat gerimpeld en wolachtig, bijna wit of grijsachtig en lijken veel op de bladeren van de tamme of wilde salie. De bloemen staan op de top van de takjes die als kleine wilde roosjes groeien die nochtans gauw vergaan en verflensen en geenszins zo lang duren als de rozen, de kleur van deze bloemen, te weten van het mannetje is uit het blauwe bijna roodachtig of purper en die van het wijfje is wit. Nadat de bloemen gevallen zijn volgen er ronde knopjes na en daarin groeit klein zaad. De wortels zijn houtachtig, gespleten of gedeeld die zichzelf herwaarts en derwaarts verspreiden. Dan de bladeren van dit gewas zijn dikwijls zeer verschillend van gedaante naar de plaatsen en gewesten daar dat plag te groeien.

Onder deze heester komt bij de wortels soms een dik, vet, stevig, sappig gewas of aanwas voort wat een geslacht van Limodorum schijnt te wezen zonder enige bladeren en is alleen gemaakt of verzameld van vele blaasjes of velletjes die van het bilzekruid, dat is Hyoscyamus, of de laatjes van de kernen van de granaatappels gelijk en van kleur soms ros of roodachtig, soms wit, soms ook geelachtig, groenachtig of graskleurig zo Dioscorides betuigt.

Plaats.

Cistus, zowel mannetje als wijfje, groeien in Italië, Spanje, Languedock en in veel meer andere heetachtige plaatsen, maar in het ene land krijgt het meer en dichter bijeen groeiende bladeren en in het ander heeft het er niet zoveel en is losser begroeid met bladeren en op sommige plaatsen zijn de bladeren, witter en op sommige niet zo wit en niet zo harig of ruig en ook ziet men in sommige landstreken die met langere en smallere bladeren en op sommige met rondere of kleinere. Want dit gewas verandert zeer naar de verscheidenheid van de gewesten daar het groeit zodat het dikwijls niet op zichzelf lijkt.

Tijd.

Dit gewas bloeit in april en mei, te weten in de hete landen waar het zaad in augustus en september rijp wordt, maar in de hoven van Nederduitsland gezaaid plag het niet zo vroeg te bloeien en zelden voor de juli.

Naam.

Men noemt deze kruiden Cistus mannetje als het paarse of roodachtige bloemen heeft, in het Latijn Cistus mas en als de bloemen wit zijn wordt het Cistus wijfje genoemd, Cistus femina, dan ze worden beide met een naam in het Grieks Kistos of Kisthos genoemd en soms Kissaros of Kitharos, in het Latijn Cistus en ook Rosa silvatica als of men wilde roos zei, van sommige ook Rosa Canina, dat is hondsroos zo Scribonius Largus verhaalt, in Spanje estepa, in Portugal rosella, andere noemen het Cistus non ladanifera om die van de andere Cistus Ledon te onderscheiden.

De aanwas of uitwas die bij de wortels van dit kruid soms groeit wordt gewoonlijk Hypocistis genoemd omdat het onder de Cistus groeit en van sommige Kytinos waaronder Paulus Egenita ook is, maar hij noemt Hypocistis of Hypochistis niet dit gewas zelf, maar het sap dat er uitgeduwd of geperst wordt en daarvan mag dat woord Hypoquistidos waarmee de apothekers dit sap nu plegen te noemen zijn oorsprong hebben.

Aard.

Galenus schrijft dat Cistus merkelijk verdrogend van krachten is, bijna tot in de tweede graad en het is wel koud, maar heeft er enige lauwe hitte bij gevoegd.

Kracht en werking.

De bladeren en jonge knoppen of eerste uitspruitsels van Cistus die klein gewreven of gestampt zijn hebben zo’n verdrogende en tezamen trekkende kracht dat ze de zweren en lopende zeren dicht helen en genezen kunnen.

De bloemen van Cistus zijn krachtiger in het werken, als Galenus betuigt, zodat ze met wijn gedronken de rode loop en de onmatige vloeden en weekheden van de buik genezen kunnen.

Dezelfde bloemen die papvormig op de zeren en zweren [292] gelegd worden beletten de voortgang van alle verrotting er van.

Hetzelfde verzekert Dioscorides ook en zegt dat deze bloemen allerhande voortsetende en voortlopende zeren en wild vuur beletten en op laten houden en met was of enige ceroot gemengd alle verouderde zeren genezen en ook de verbranding.

De Hypocistis of de aanwas die soms bij de wortels van de Cistus groeit is noch veel meer tezamen trekkend van krachten dan de bladeren en is een zeer geschikt middel om allerhande zinkingen, vloeden en buiklopen te stoppen als ook zijn alle bloedgangen, bloedspouwen, vrouwelijke vloeden en voorts ook alle gebreken van de darmen en rode loop. Ook is ze zeer goed om alle delen des lichaam die door onmatige vochtigheid week en slap gewonden zijn wederom vast of droog te maken en te versterken. En daarom wordt het zeer nuttig gevoegd bij alle pleisters, pappen en zakjes die men tot versterking van de maag en van de lever plag te bereiden, men doet het ook bij de mengsels van de teriakel die men van de slangen bereidt opdat ze het lichaam versterkt en sterker maakt, zo dezelfde Galenus betuigt.

BIIVOEGING.

Daar zijn meer dan vijf en twintig verschillende soorten van Cistus van Clusius en Lobel beschreven, maar die zijn meest alle in deze drie kapittels begrepen die Dodonaeus van deze kruiden gesteld heeft. Enige verwarrende verdeling van Dodonaeus die Cistus mannetje roodachtige bloemen geeft en hij het wijfje witte of bleke en vermaant van een Cistus mannetje met gele bloemen en van een Cistus wijfje met paarse bloemen, in het Latijn Cistus mas flore luteo en Cistus femina flore purpureo. Dan de soorten van Clusius beschreven zullen van ons hier aangetekend worden, doch alleen in het kort.

(Cistus albidus) 1. Eerste Cistus mannetje is een heesterachtig gewas die gewoonlijk een mannen lengte hoog opschiet en heeft hout wat mals en breekbaar genoeg is met een witachtige schors bedekt en in vele takken die altijd tegen elkaar staan verdeeld, de bladeren staan ook altijd recht tegenover elkaar en zijn gans grijs, zachter en langer als deze plant noch jong is, maar als ze oud is dan zijn de bladeren harder en meer ineen getrokken en ruw als de saliebladeren, spits van voren en tezamen trekkend van smaak, de bloem is van grootte die van de wilde roos gelijk en van vijf blaadjes gemaakt, bleekrood of inkarnaat of anders vleeskleurig met vele saffraangele draadjes in het midden, na de bloem volgen vijfkantige hoofdjes die hard, ruw, grijs en spits zijn waarin in klein uit het rosse zwartachtig zaad in zit dat van grootte het bilzenzaad of heulzaad gelijk is. Aan de wortels van deze soort van Cistus die langs de aarde verspreidt groeit komt een zeer fraaie aanwas gesproten zoals diegene daar Dodonaeus van vermaant en in de lente eerst voortkomt wanneer Cistus zijn bloemen net begint te ontluiken die als hij eerst uit de aarde spruit zeer mooie karmozijnrood en zijdeachtige is en wordt dan geleidelijk aan groter en verbreidt zichzelf en verliest veel van de eerste fraaiheid en roodheid en brengt zijne witachtige velletjes of huisjes (Cytini genoemd) voort die gezwollen en vol taai sap zijn wat van de ervaren apothekers dik gemaakt en om te gebruiken bewaard wordt. Deze soort groeit veel in Spanje en ook in Frankrijk en vooral in Languedock en heet in het Latijn Cistus mas primus, in het Spaans estepa, in het Italiaans cisto, in het Portugees, zo Lobel betuigt, cergacos.

(Cistus parviflorus)

2. Cistus mannetje met smalle bladeren wordt ook zo groot als de eerste soort en soms ook hoger, maar niet zo wit, de bladeren zijn zachter en langer die smaller en spits of scherp afgaan. Deze groeit in Spanje en bloeit langer dan enige andere soort van Cistus en zijn eerste takjes zijn omtrent de herfst met enige vette welriekende dauw besproeid.

3. Cistus mannetje met welriekende bladeren en bloemen groeit niet zo hoog en heeft teerdere takken, kortere en bleker groene bladeren die vet en gerimpeld zijn, de bloem is bleker rood en wat welriekend daar nochtans de andere soorten van Cistus mannetje geen reuk van haar bloemen hebben. De zaadbolletjes zijn bedekt met hun omwindsels die de knoppen van de bloemen zijn. Deze groeit alleen in Portugal niet ver van de zeekant.

4. Vierde Cistus manneken schiet gewoonlijk een mannen lengte hoog op en heeft takjes die wat grijsachtig zijn. Zijn bladeren zijn groter dan die van de andere soorten en bijkans heel rond, wat ruig en gerimpeld, de bloem is groter en donkerder rood dan de andere en daarna volgen harde ruwe of ruige vijfhoekige zaadhoofdjes.

(Cistus albidus)

5. Vijfde of liggende Cistus mannetje is laag en ligt gewoonlijk ter aarde verspreid en is omtrent dertig cm of meer lang, de bladeren zijn gekronkeld en gekruld en enigszins gekerfd, grijsachtig en ruig, scherp en tezamen trekkende van smaak, de bloemen groeien bijna kransvormig en zijn zeer fraai purperkleurig en trekken naar het rode, bruiner en kleiner dan die van de voorgaande soorten, de zaadbolletjes zijn gewoonlijk met hun omwindsels bedekt en bevatten zwart zaad.

(Cistus villosus) Verdere beschrijving van Cistus wijfje. Deze Cistus die gewoonlijk Cistus wijfje genoemd wordt is ook zeer verschillend van gedaante en van bloemen die meestal wit zijn, (Cistus albidus) maar soms bleekgeel en het oker wat gelijk. Van deze soort en zowel van de rechtop groeiende als van de andere die ter aarde ligt vindt men overal in Spanje, Portugal en Frankrijk een grote menigte, te weten met witte bloemen, maar die gele bloemen draagt is van dezelfde Clusius zelden in Spanje en ook in Frankrijk bij Bayone gevonden geweest. Voorts zo wordt deze Cistus wijfje in Spanje van de gewone man xara estepa genoemd welke naam gemaakt is van de naam van Cistus mannetje en van Cistus Ledon. Zijn bloemen zijn kleiner, de zaadbolletjes zwarter dan die van het mannetje en het zaad is ook zwarter. De soorten daarvan zijn van dezelfde Clusius beschreven, te weten:

(Halimium alyssoides)

1. Cistus wijfje met bladeren van Halimus of anders van zeepostelein is heel grijs als de Halimus of sautenelle en de bladeren gaan van voren botachtig af, wat zuurachtig en tezamen trekkende van smaak, de bloemen zijn van vijf blaadjes gemaakt en geel van kleur die enigszins op de bloemen van de soort van kleine Cistus lijken die van sommige Helianthemon genoemd wordt en met draadjes in het midden versierd, daarna volgen kleine driekantige hoofdjes die klein rosachtig zaad bevatten. Bij dit heestertje wordt ook de aanwas of de Hypocistis gevonden in de maand januari die heel geel is en van kleuren de bloemen van dit kruid gelijk die van de kinderen en herders gegeten plag te worden. Deze Cistus groeit in Portugal bij Lissabon, niet ver van de zee in zandige grond als ook de navolgende soort.

(Helianthemum halimifolium)

2. Andere Cistus met bladeren van Halimus groeit hoger dan de voorgaande en heeft stijvere en sterkere takken die ook grijs zijn, de bladeren zijn als die van Halimus, maar wat langer en smaller die van voren spitser of scherper afgaan dan die en met een hoge rug of een uitpuilende rib in de rug, gans grijs en dor en ook zuurachtig en tezamen trekkend van smaak.

(Helianthemum lavandulaefolium)

3. Cistus met bladeren van lavendel heeft kleine witte bloemen en zou gemakkelijk voor lavendel genomen en aangezien worden, maar de smaak en de reuk wijst het verschil en daarna ook de bloemen die in het begin van april voortkomen.

(Halimium ocymodes) 4. Cistus met bladeren van marjolein, in het Latijn Cistus femina folio Sampsuchi genoemd en van andere Helianthon van Savoye en Dolfiné, met witte bloemen die in Spanje en Portugal quiruëla of quiriuela heet omdat ze die voor een soort van heide nemen. Deze Cistus is ook een kleine heester die vele tere dunne takken voortbrengt waaraan kleine bladeren groeien die rond zijn als met de passer getrokken, grijs en die van de Sampsuchus of marjolein gelijk, nochtans wat kleiner dan die en met een uitpuilende of hoge rug, van smaak wat tezamen trekkend en wat zuurachtig met enige zoutachtigheid er bij gevoegd, de bloemen groeien zeer veel bijeen op de top van de takken en zijn van vijf blaadjes gemaakt, het midden er van is getekend met een bruinrode of uit de zwarte purperen plek en daarbij groeien sommige noppen en draadjes en daarna volgen kleine driehoekige hoofdjes die van het vlas bijna gelijk waar in klein uit het zwarte witachtig of asgrauw zaad besloten ligt en het bilzezaad wat gelijk. Dan die hele langwerpige tak die de bloemen en de zaadbolletjes voortgebracht heeft verdroogt nadat het zaad rijp is geworden zoals in alle andere soorten van Cistus ook gebeurt.

(Helianthemum croceum)

Een zeldzame soort van Cistus met bladeren van marjolein is van Lobel beschreven en in het Latijn Cistus folio Marioranae defluxis floribus genoemd. Deze schijnt een soort van Helianthos te wezen (daar we in het volgende 31^ste kapittel van zullen handelen) en heeft bladeren van linzen of Colutea Scorpioïdes en witte bloemen.

(Cistus clusii) 5. Cistus met bladeren van tijm krijgt harde houtachtige takjes die uit het purper wat zwartachtig of donkerrood zijn en omtrent de toppen dicht begroeid met kleine zeer groene bladeren die van de tijm gelijk en tezamen trekkend van smaak, de bloem is kleiner dan die van de voorgaande soort en niet met plekken getekend. Men noemt deze Cistus in het Spaans, als sommige menen, perdiguera, maar perdiguera is een soort van lage of kleine Cistus.

Myrto Cistus is een gewas wat midden is tussen Myrtus en Cistus en zal van ons onder Myrtus beschreven worden.

(Rhodothamnus chamaecistus) Chamae-Cistus, dat is kleine of lage Cistus, waarvan ook zeer veel geslachten gevonden worden en heeft grote gelijkenis met deze Cistus wijfje, maar om hier niet te lang te vallen zullen we die in het bijvoegsel van het volgende 31^ste kapittel van de kleine Cistus of heide hyssop, anders Flos folis, beschrijven.

Krachten van Cistus.

De bloemen van Cistus worden veel [293] gebruikt in de rode loop met rode of wrange zure wijn of gestaald water, tweemaal per dag gedronken.

Het water wat van deze bloemen en bladeren van Cistus gedistilleerd is die eerst wat besproeid waren met water van weegbree is zeer nuttig in alle de voor vermelde gebreken en met een woord gezegd, overal in hetgeen daar enige tezamen trekking of versterking nodig is.

Krachten van Hypocistis.

Hypocistis die van sommige Orobathion genoemd wordt, zo Plinius schrijft, de zwaarte van een halve drachme gedronken geneest het bloedspouwen. Dezelfde in de schaduw of in de lucht uit de zon gedroogd en met wrange zwarte wijn gedronken laat dat bloed ophouden en is veel krachtiger dan de bladeren van Cistus.

Hij schrijft ook dat de roze Hypocistis de slapheid van de maag geneest. Met ampdon of stijfsel ingenomen geneest het de rode loop en in de wonden of zeren gestrooid of gegoten zuivert die.

Hypocistis heeft de krachten van Acacia, maar is wat meer verdrogend en tezamen trekkend en met wijn gedronken geneest het bloedspouwen en de onmatige vloed van de vrouwen.

Sommige geven deze Hypocistis met een vers ei te drinken om het bloed dat uit de neus loopt te laten ophouden, want ze stelpt allerhande lopen of vloeden van de vrouwen, zowel gedronken als bij de klysma’s gedaan en van onderen ingezet.

De kinderen plegen de Hypocistis ook te eten, zoals gezegd is, en smaakt niet slecht als ze net uit komt

HET XXX. CAPITEL.

Van den Cistus Ledon ende van Ladanum.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy maer een soorte van Cistus Ledon beschrijven, niet teghenstaende dat hy oock wel soo veel verscheyden mede-soorten heeft als den voor-beschreven ghemeynen Cistus: de welcke allegader seer neerstelijck verhaelt worden ende onderscheyden met haere ken-teeckenen van den hooghgheleerden Carolus Clusius: tot wiens schriften wy den begheerlijcken Leser seynden.

Ghedaente.

Cistus Ledon is een kleyn houtachtigh ghewas oft heester, de voor-beschreven soorten van Cistus seer ghelijck; maer hy heeft langher swarter bladeren, in het tasten oft aenraken klam, oft met eenige taeye lijmachtigheydt beset: de bloemen zijn kleyn ende witachtigh, kleyne Rooskens eenighsins ghelijck. Daer is nochtans een soorte van dit gewas, ’t welck grooter bloemen voortbrenght, wiens bladeren elck bijsonder met een swartachtigh placksken verciert zijn, het welcke dese bloemen seer lieffelijck ende behaeghlijck om sien maeckt.

De bladeren van desen Cistus worden met den Ladanum, dat is met een taeye klamme termentijnachtighe oft harstachtighe ende wel-rieckende vettigheydt bedeckt, ende dat niet altijdt, maer alleen op sommighe tijden des iaers; te weten, soo Dioscorides schrijft, in het vooriaer oft Lente; oft beter (soo Petrus Bellonius, dat selve met sijn eyghen oogen gesien hebbende, betuyght) in de somersche maenden, dat is in de meeste hitte van de Honts-dagen. Dese vettigheydt wort seer neerstighlijcken ende met groote sorghvuldigheydt ende groot vernuft vergadert, ende van desen Cistus selve, dat is van sijne tacken ende bladeren ghenomen ende ghetrocken, ghesmeten oft gheschrapt: ende en wort hedensdaeghs niet gekemt oft vergadert van de baerden oft hayr van de geyten oft bocken (dien in desen Cistus pleghen te gaen weyden, ende de bladeren daer van te eten) ghelijckmen hier voortijdts pleegh te doen, oft immers ghelijck de versieringhen ende fabulen van de ouders by Dioscorides ende andere inhoudende, ende tot noch toe van vele ghelooft is gheweest: dan als dese vettigheydt vergadert ende by een geschraept is, wordt sy door-ghedaen, ende by een ghehoopt, ende in klonters versamelt, ende tot ghebruyck der medicijnen bewaert.

Plaetse.

Cistus Ledon wast op vele onghebouwde woeste plaetsen van het Eylandt Candien, soo den selven Bellonius betuyght: men vindt hem oock in het Eylandt Cypers, soo Plinius schrijft, ende oock op vele open-luchtighe ghewesten van Spaegnien. Ende, als voorseydt is, nae de verscheydentheydt van plaetsen daer dit ghewas pleegh te groeyen, soo sietmen daer oock vele verscheyden soorten van, die niet alleen in de grootte van bladeren, maer oock in de ghedaente, van malkanderen verschillen; als blijckt uyt de beschrijvinghe die Clusius daer van gheeft.

Naem.

Dese soorte van Cistus wordt in ’t Griecks Ledon ende Ladon gheheeten: welcken naem oock in andere spraecken ghebruyckt wordt; want hy en is in Nederlandt met gheenen andere naem bekent dan met den Latijnschen ende Grieckschen Cistus Ledon; ’t welck niet vremdt en is, ghemerckt dat dit een uytlantsch ghewas is, ende hier te lande nerghens in ’t wildt groeyende.

De vettigheydt die men op de bladeren van desen Cistus vindt wordt in ’t Griecks Ladanon ende Ledanon gheheeten: in ’t Latijn heeft sy den selven naem oock; dan in de Apoteken noemtmense Lapdanum met eenen verdorven naem.

Aerd.

Men ghebruyckt van desen Cistus ghemeynlijck anders niet dan de vettigheydt van de bladeren ende tacken, diemen Ladanum noemt; de welcke in ’t hooghste van den eersten graed warm is, soo Galenus betuyght; waer by oock eenighe kleyne t’samen-treckinghe gevoeght is: bovendien soo is desen Ladanum dun ende fijn van stoffe; ende daerom versachtende, oft morw makende van krachten, ende met eenen oock matelijcken oft allenghskens verdouwende oft verteerende, ende wat rijp-makende.

Dan, gelijck Dioscorides betuyght, soo heeft desen Ladanum een verwarmende versachtende oft morw-makende ende openende kracht, ende is midtsgaders oock tesamen-treckende door sijn drooghte.

Kracht ende Werckinghe.

Om desen voorschreven aerd, is dit Ladanum eyghentlijck bequaem in alle ghebreken des moeders, om dat het, behalven de vermorwende ende verteerende krachten, daer by oock eenighe tesamen-treckinghe ghevoeght heeft; ende is daerom seer bequaem om het hayr van den hoofde vast te maken, ende het uyt-vallen te beletten: want het kan alle de quade ende schadelijcke vochtigheydt, die by de wortelen van het hayr plaetse ghenomen heeft, verteeren ende verdouwen; ende daer-en-boven oock de sweetgaetkens oft doorganghen, in de welcke het hayr vast is, toe sluyten [294] ende engher maken: dan om dat selve te doen, soo raedt ons Dioscorides, daer Wijn, Myrrhe ende Olie van Myrtus by te menghelen; want dan werckt het veel krachtelijcker.

‘Tselve met Wijn op de lijck-teeckenen oft placken die nae de quetsuren ghebleven zijn gestreken, maeckt die veel schoonder, ende neemt de placken wegh, ende doet de lijck-teeckenen somtijdts heel vergaen.

Ladanum met Honigh-water oft Olie van Roosen vermenght, versoet ende gheneest de smerte ende weedom der ooren, daer in ghedrupt.

Op gloeyende kolen geleyt, ende den roock daer af van onder ontfanghen, doet de secondine oft naegheboorte afkomen; ende iaeght die uyt den lijve.

Het is oock seer goet tot de herdigheydt van de moeder met de pessarien vermenght, ende ghebruyckt, dat is van onder in ghesteken.

Insghelijcks dient dit selve Ladanum om by de dinghen te doen diemen bereydt om alle smerten te versoeten, ende by de plaesteren die vermorwen ende verdouwen; ende oock om te vermenghen by de dingen diemen teghen den hoest ende andere gebreken van de borst pleegh te maken, bijsonder die van buyten op de borst teghen den hoest gheleydt worden.

Ladanum met ouden Wijn ghedroncken, stelpt den loop des buycks, ende doet de pisse ghemackelijck rijsen ende voortkomen.

Verkiesinghe.

Dioscorides schrijft, dat in sijne tijden dat Ladanum voor ’t beste gehouden wierdt, het welck welrieckende oft geelachtigh nae den groenen treckende was, haest morw wordende, seer vet ende taey, niet sandigh, oft licht om breken, maer harstachtigh.

BIIVOEGHSEL.

Den hooghgheleerden Carolus Clusius beschrijft dese naevolghende soorten van Cistus Ledon, van hem in Spaegnien ende elders ghevonden.

1. Eersten Cistus Ledon met smalle bladeren is heesterachtigh, eens mans lenghde hoogh, oft hoogher, hebbende vele houtachtighe, harde, swarte tacken: de bladeren als oock de sijd-tacken, wassen recht teghen over malkanderen, langhworpigh, somwijlen eenen dwaersen vingher breedt, somtijdts oock breeder, aen de bovenste sijde uyt den groenen swartachtigh, oft doncker-groen, aen d’ onderste sijde witachtigh oft grijs, de welcke, midtsgaders de kleynste ende teerste tackskens met een vette welrieckende, warme, doorschijnende klaere vochtigheydt met groote menighte bespraeyet zijn, soo seer datmen dit gewas van verre aen het blincken van dese vochtigheydt seer wel kennen kan: ende den reuck is soo sterck, datmen die wel een half vierendeel van een Hooghduytsche mijle verre ghewaer kan worden. Desen Cistus heeft bloemen die wel de alderschoonste zijn van alle de soorten van Cistus, ende oock de grootste, iae soo groot als een groote enckel Roose, van vijf bladeren ghemaeckt, somtijdts heel wit: van de welcke elck bladt alleen omtrent het eynd daer sy in dat knopken vast zijn, met een ruyts-ghewijse bruyn purpure placken gheteeckent is: welcke placken somtijdts grooter is, somtijdts kleynder: het middelste van de bloeme is met seer vele Saffraen-verwighe draeykens vervult, als ghesien wordt in de andere soorten van Cistus. Daer nae volghen bijnae ronde effenen saet-bollekens, dickwijls thienhoeckigh, hard, van binnen geel oft rosachtigh, vol van rosachtigh bijster kleyn saet. Dit heel ghewas, droogh gheworden zijnde, wordt wat grijsachtigh oft wit, maer en verliest nochtans sijn taeye vette vochtigheydt ende sijnen lieffelijcken reuck niet, maer behoudt dien menighe iaeren langh. Dese soorte wast veel in Spaegnien ende Portugael, van de backers seer ghebruyckt om de ovens te stoken oft heyten, ende van de arme lieden om vier te maken; ende is daer met sulcken menighte, datmen somtijdts twintigh mijlen langh tusschen dit ghewas reysen moet.

Op sommighe plaetsen heeft sy breeder bladeren, bijnae die van den Laurier met smalle bladeren van grootte ende ghedaente ghelijck, oock met de taeye vette vochtigheydt bedeckt. De Spaegniaerts noemen dese twee soorten Xara; dan de eerste wordt in Portugael oock Estepa gheheeten. De eerste is van Clusius Ledon primum angustifolium, de andere Ledon primum latifolium ghenoemt

2. Tweeden Cistus Ledon met breede bladeren is oock tweederhande; te weten grooter ende kleynder. De Grootste heeft kortachtighe struycken, omtrent dry voeten hoogh, in vele broose tacken verdeylt. De bladeren zijn de aldergrootste van alle de soorten van Cistus, aen de bovenste sijde groen, aen de onderste wat grijsachtigh, somwijlen de Veyl-bladeren, somwijlen die van den Swarten Popelier-boom ghelijckende: de bloeme is wit: de saet-bollekens zijn vijfhoeckigh, spits, vol kleyn swartachtigh saet. De kleynste van dese soorten is de voorgaende ghelijck, maer in alles kleynder. Dese wordt van Clusius Ledon secundum latifolium maius gheheeten; in Spaegnien, daer beyde dese soorten veel wassen, Xaguarca. De grootste, van Clusius Ledon secundum latifolium maius ghenoemt, heet in Spaegnien Xara xarguna ende Xaron; in Granaden Xara Estepa. Lobel beschrijft eenen anderen Cistus Ledon met Popelier-bladeren, de voorbeschreven soorte wat gelijckende, maer alleen door oeffeninghe daer van verscheyden.

3. Derden Cistus Ledon oft Cypersche Ledon heeft swartachtighe tacken, ghelijfvighe doncker-groen oft swartachtighe bladeren, bijnae ruyts-ghewijse ghemaeckt, met taeye vochtigheyt bedauwt, witte bloemen, kleyn swartachtigh saet, in ronde hoofdekens besloten.

4. Vierden Cistus Ledon, in ’t Spaensch Ardivieja, heeft bladeren die sachter zijn dan die van de andere soorten van Ledon, de bladeren van Cistus Wijfken eenighsins ghelijckende, maer wat langher, smaller, ruygh, swarter, ende met taeye vochtigheydt bedauwt, niet alleen in de Lente, maer oock den gheheelen Somer door. De bloeme is wit: daer nae volghen kleyne saet-bollekens, met ettelijcke velachtighe ruyme oft wijde omwindtselen bedeckt, inhoudende swart saet, ’t welck grooter is dan dat van eenige andere soorte van Cistus. Dese soorte groeyt soo overvloedigh in Oudt Castilien, dat sy daer van een ghemeyn spreeck-woordt hebben, Quien al monte va, y mas no puede, abmenos Ardivirja togo; dat is te segghen, Soo wie ten berghe-waert gaet, ende niet anders en kan doen, hy pluckt ten minsten Ardivieja. Sy wast hier te lande seer wel, ghesaeyt zijnde.

5. Vijfden Cistus Ledon met sijne aenwassende Hypocistis heeft houtachtighe ende bruyne oft swartachtighe tacken: de bladeren zijn langhworpigh, als de Olijfbladeren, smaller, bruyn, vet ende met taeye vochtigheydt besproeyt, als oock zijn de teere oft ionghe tackskens: de bloeme is wit, bijnae de kleynste van alle dese soorten van Cistus: de saet-bollekens zijn langh ende ghehoeckt, daer kleyn saet in steeckt, uyt den rossen swartachtigh van verwen. Aen de wortelen van dit cruydt wordt oock dien belachtighe aenwas ghevonden diemen Hypocistis pleegh te noemen, van vele schelferinghen oft schubben aen een ghemaeckt, alsmen aen de andere soorten van Cistus siet groeyen, dicht by een ghehoopt, bleeck-geel van verwen, nochtans met sommighe purpurachtighe ende oock groenachtighe strepen doorreghen, op het opperste sijn velachtighe huyskens voortbrenghende: desen aenwas is heel vol taey ende lijmachtigh sap. By dese soorte beschrijft Lobel sijn Ledon Gallicum oft Ledum van Vranckrijck, hebbende swarter ende breeder bladers dan die van den Rosmarijn Manneken, ende seer vet: andersins zijn dese malkanderen ghelijck; ende misschien de selve die nu volghe.

6. Sesten Cistus Ledon met kleynder ende smaller bladeren bewassen, oock met taeye vochtigheydt bespraeyet. De bloeme is grooter dan die van de vijfde soorte, oock wit van verwen.

7. Sevensten Cistus Ledon, met bladeren van Rosmarijn is heel grijs ende ruygh, met taeye vochtigheydt bedauwt; heeft witte bloemen, ende wordt met de voorgaende soorte in ’t Rijck van Valensen Xaguarca gheheeten.

8. Achtste Cistus Ledon met bladeren van Rosmarijn heeft smaller bladeren dan de voorgaende soorte, die men seer wel voor Rosmarijn bladeren soude moghen nemen; maer sy zijn t’ samen-treckende van smaeck, met een taeye vettigheyt bedeckt. De bloeme zijn kleyn ende geel, vijfbladigh: in Portugael heet hy Romero, dat is Rosmarijn. Daer is een mede-soorte van desen Ledon met bladers van Rosmarijn, van Clusius Ledum Silesiacum gheheeten, die Dodoneus nae de soorten van Rosmarijn beschrijven sal.

9. Neghensten Cistus Ledon is kleynder dan den voorgaende, maer heeft grooter bladeren, niet soo dicht by een staende, lijmachtigher ende taeyer om aen te raken.

10. Thienden Cistus Ledon met bladeren van Thijm.

Dese twee laetste soorten wassen in Spaegnien; waer sy alle beyde Xaguarca heeten: hoe wel dat de laetste Turmeruela van sommighe aldaer ghenoemt wort, om dat daer knobbelen oft swammen onder wassen (die de Spaegniaerts Turmas noemen) oft immers om dat daer de Hypocistus aen wast, die sy voor swammen aenghesien hebben.

Ledum Alpinum ende Bergh-Ledum met haer mede-soorten, worden van Clusius onder ’t gheslacht van Cistus ghereeckent; dan om datse van sommige eer onder de gheslachten van Chameleae oft van Nerion ende Rhododendron gherekent worden, dan onder de soorten van Cistus, daerom sullen wy daer elders af spreken.

Iaerlijckschen Cistus met bladers van Ledum wast in Languedoc, soo Lobel betuyght, van hem Cistus annuus folio Ledi ghenoemt: de welcke alle iaer vergaet, ende selden ghevonden wordt, ende heeft hayrighe bladers, die van den Ledum met smalle bladers ghelijck, aen de steelen van eenen voet ende anderhalf hoogh. ’T saet is kleyn, hoeckachtigh, rood ende schoon, groeyende in drijkantighe blinckende bollekens, die van den Selago van Plinius niet onghelijck, effen, ende soo groot als een kleyne Eeckel van Ilex. De bloeme is geel.

Cistus Ledon met bladers van Myrtus is van Lobel beschreven ende draeght oock Ladanum met vele roeykens, scheuten ende bladers, groeyende ghelijck de Sumach oft Stekende Palm. ’T saet groeyt in drijkantighe huyskens, ende is den Cistus ghelijck, als oock de bloeme.

Wtlandtschen boom met bladen van Cistus van Lobel beschreven magh onder de boomen beter dan onder dese bloemen ghereckent worden; wiens uyterste tacken oft scheuten houtachtigh zijn, van verwe ende fatsoen die van den Cistus ghelijck. De bladers zijn oock gherimpelt ende langhworpigh, die van de Savie oft Munte niet onghelijck: maer in ’t opperste van de tackskens groeyen heel ronde rouwe vlocken oft wolachtighe bollekens, die van den Platanus ghelijck. Dese hebben wy uyt Indien ghekreghen. Sy heet in ’t Latijn Cisti folio arbor exotica.

Tijdt.

Al is ’t sake dat den Cistus Ledon die in Spaegnien ende elders ghevonden wordt, tot allen tijden met taeye welrieckende vettigheydt bedauwt is, nochtans schrijft Bellonius daer van, dat dit ghewas, nae dat de bloemen, die ‘t in de Lente hadde, afghevallen zijn, ende de wintersche bladeren gheresen, dan wederom nieuwe bladeren krijght, die met dese vettigheyt bedeckt worden [295] ende hoe heeter dat de Sonne schijnt, soo veel te meer is dat ghewas met desen dauw bedeckt.

De maniere oft middel om den Ladanum te vergaderen, is van Petrus Bellonius in het 7.capitel van sijn 1.boeck beschreven, soo hy die in Candien ghesien heeft: De Griecken, seydt hy, maken een bijsonder ghereetschap om Ladanum te vergaeren, ’t welck in hun taele Ergastiri ghenoemt is. Dit is ghelijck een Vurcke sonder tanden: aen de welcke seer vele riemkens van onghevet oft onbereydt leder vast ghemaeckt zijn. Dese riemkens strijcken sy dan sachtelijck aen de planten die Ladanum op hebben, om dat de vochtighe vettigheydt die aen de bladers ende tackskens stijf gheworden is, dat aen soude blijven hanghen; welcke naederhant in ’t heetste van de Hondts-daghen met messen moet afgheschrabt worden; in voeghen, dat den Ladanum te vergaderen eenen seer grooten ende onverdraeghlijcken aerbeydt is, ghemerckt datmen in ’t heetste van de Honds-daghen gheheele daghen langh op de berghen moet blijven. Oock en aenveert niemandt anders lichtelijcken den aerbeydt om dien te vergaren, dan de Calohieri; de welcke zijn de Griecksche Moniken. Maer in ’t gheheele Eylandt en wordt het nerghens in meerder menighte vergaders dan aen den voet van den bergh Ida in een dorp Cigualino ghenoemt, ende by Milopotamo. Dit schrijft Bellonius. Maer, soo Clusius betuyght, waer ’t sake dat iemant sijn beste woude doen om desen Ladanum in Spaegnien te vergaderen: die soude met veel minder moeyte een seer groote menighte daer van by een konnen krijghen, ende dat op korten tijdt, aenghesien datmen aldaer somtijdts heel bosschen vindt met dese Cistus Ledon bewassen, soo datmen ettelijcke dagh-reysen tusschen dit ghewas dickwijls reysen moet: waer van veel klaerder, vetter ende doorluchtigher ende soo welrieckende Ladanum vergadert soude konnen worden als dat ander, ’t welck in dese landen ghemeynlijck ghevoet wordt, ende seer vuyl ende onsuyver bevonden wordt. Dese vettigheydt wordt van den ghemeynen man Laudanum in stede van Ladanum gheheeten.

Kracht van Cistus Ledon.

De bladers van den Cistus Ledon, soo Dioscorides schrijft, hebben een tesamen-treckende kracht, ende doen de selve wercken die den Cistus doet, die wy te voren beschreven hebben.

Ghebruyck van het Ladanum.

Onder de meest gheachte droghen diemen in ’t perfumeren ende in de welrieckende beroockinghen ghebruyckt, is dit Ladanum oock te rekenen: ende daerom is ’t by de ouders oock veel ghesocht gheweest, niet alleen om ’t ghebruyck der Medicijnen, als uyt de oude schrijvers ghenoeghsaem blijckt.

Het wordt hier te lande veel uyt Afrijcken ghebroght: dan men houdt voor het beste dat uyt het eylandt Cypers komt; al waer dat seer ghepresen wordt om den tandtsweer te genesen, ende de smerten van het tandt-vleesch. Sy ghebruycken dat oock veel om de huysen mede te beroocken, ende de langh bedomte plaetsen te suyveren, ende de pestighe locht te beteren.

Men ghebruyckt dat veel om de oude zeeren te ghenesen, plaesters-ghewijse daer op-gheleydt.

Sommighe maken eenen Balsem van desen Ladanum, om de versche wonden op korter tijdt te heelen.

Olie van Ladanum wordt seer ghepresen om het uyt-vallen des hayrs te beletten, ende alle ghebreken des moeders te ghenesen: ende wort in de naevolghende wijse bereyt: Men neemt een pont Ladanum, wel kleyn gestooten zijnde; ende met ses oncen Roosen water, oft vier oncen olie van soete Amandelen, dat doetmen in een koperen wel vertent panneken; ende men laet dat soo te samen wel sieden op langhsaem vier den tijdt van anderhalf ure; ende van den vier ghenomen zijnde, wordt soo dickwijls doorghedaen dat het een heel klaere olie wordt, diemen tot onsen gebruyck bewaren magh.

Gemeynlijck suyvert men de Ladanum by de viere eerst ghesmolten zijnde, dien dickwijls daer nae met witten wijn ende Roosen water wassende; ende aldus bereyt ende reyn gemaeckt zijnde, wort ghebesight om daer wel-rieckende Ballekens af te maken, midts daer Muscus, Amber, Groffels-nagelen, Sandalum ende Lignum Aloes by doende: welcke ballekens seer goet zijn, in tijde van peste.

HET XXX. KAPITTEL.

Van Cistus Ledon en van Ladanum. (Cistus ladanum)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we maar een soort van Cistus Ledon beschrijven, niet tegenstaande dat het ook wel zoveel verschillende medesoorten heeft als de voorbeschreven gewone Cistus die allen zeer vlijtig verhaald en onderscheiden worden met hun kentekens van de hooggeleerde Carolus Clusius tot wiens schriften we de nieuwsgierige lezen zenden.

Gedaante.

Cistus Ledon is een klein houtachtig gewas of heester die de voorbeschreven soorten van Cistus zeer gelijk is, maar hij heeft langere zwartere bladeren die in het tasten of aanraken klam of met enige taaie lijmachtigheid bezet zijn, de bloemen zijn klein en witachtig en lijken wat op kleine roosjes. Daar is nochtans een soort van dit gewas wat grotere bloemen voortbrengt en wiens bladeren elk apart met een zwartachtig plekje versierd zijn wat deze bloemen zeer lieflijk en behaaglijk om te zien maakt.

De bladeren van deze Cistus worden met Ladanum, dat is met een taaie klamme terpentijnachtige of harsachtige en welriekende vettigheid bedekt en dat niet altijd, maar alleen op sommige tijden van het jaar, te weten, zo Dioscorides schrijft, in het voorjaar of lente of beter (zo Petrus Bellonius dat met zijn eigen ogen gezien heeft betuigt) in de zomerse maanden, dat is in de meeste hitte van de hondsdagen. Deze vettigheid wordt zeer vlijtig en met grote zorgvuldigheid en groot vernuft vergaderd en van deze Cistus zelf, dat is van zijn takken en bladeren genomen en getrokken, gesmeten of geschrapt en wordt tegenwoordig niet gekamd of verzameld van de baarden of haar van de geiten of bokken (die in deze Cistus plegen te gaan weiden en de bladeren er van te eten) zoals men hier vroeger plag te doen of immers zoals de versieringen en fabels van de ouders bij Dioscorides en andere inhouden en tot noch toe van vele geloofd is geweest, dan als deze vettigheid verzameld en bijeen geschraapt is wordt ze doorgezeefd en bijeen gehoopt en in klonters verzameld en tot gebruik der medicijnen bewaard.

Plaats.

Cistus Ledon groeit op vele ongebouwde woeste plaatsen van het eiland Kreta, zo dezelfde Bellonius betuigt, men vindt het ook in het eiland Cyprus, zo Plinius schrijft, en ook op vele open luchtige gewesten van Spanje. En, als gezegd is, naar de verscheidenheid van plaatsen daar dit gewas plag te groeien zo ziet men er ook vele verschillende soorten van die niet alleen in de grootte van bladeren, maar ook in de gedaante van elkaar verschillen zoals uit de beschrijving blijkt die Clusius ervan geeft.

Naam.

Deze soort van Cistus wordt in het Grieks Ledon en Ladon genoemd, welke naam ook in andere spraken gebruikt wordt, want het is in Nederland met geen andere naam bekend dan met de Latijnse en Griekse Cistus Ledon, wat niet vreemd is gemerkt dat dit een buitenlands gewas is en hier te lande nergens in het wild groeit.

De vettigheid die men op de bladeren van deze Cistus vindt wordt in het Grieks Ladanon en Ledanon genoemd, in het Latijn heeft ze dezelfde naam ook, dan in de apotheken noemt men het Lapdanum met een bedorven naam.

Aard.

Men gebruikt van deze Cistus gewoonlijk niets anders dan de vettigheid van de bladeren en takken die men Ladanum noemt die in het hoogste van de eerste graad warm is, zo Galenus betuigt, waarbij ook enige kleine tezamen trekking gevoegd is en bovendien is deze Ladanum dun en fijn van stof en daarom verzachtend of murw makend van krachten en meteen ook matig of geleidelijk aan verduwend of verterend en wat rijpmakend.

Dan, gelijk Dioscorides betuigt, heeft deze Ladanum een verwarmende verzachtende of murw makende en openende kracht en is daardoor ook tezamen trekkend door zijn droogte.

Kracht en werking.

Om deze voorschreven aard is dit Ladanum eigenlijk geschikt in alle gebreken van de baarmoeders omdat het, behalve de vermurwende en verterende krachten, daar ook enige tezamen trekking bijgevoegd heeft en is daarom zeer geschikt om het haar van het hoofd vast te maken en het uitvallen te beletten, want het kan alle kwade en schadelijke vochtigheid die bij de wortels van het haar plaats genomen heeft verteren en verdouwen en daarboven ook de zweetgaatjes of doorgangen, waarin het haar vast zit toe sluiten [294] en enger maken, dan omdat te doen zo raadt ons Dioscorides aan er wijn, Myrrhe en olie van Myrtus bij te mengen, want dan werkt het veel krachtiger.

Hetzelfde met wijn op de liktekens of plekken die na de kwetsingen gebleven zijn gestreken, maakt die veel mooier en neemt de plekken weg en laat de liktekens soms geheel vergaan.

Ladanum met honingwater of olie van rozen vermengt verzoet en geneest de smart en weedom van de oren, daarin gedruppeld.

Op gloeiende kolen gelegd en de rook daarvan van onder ontvangen laat de secondine of nageboorte afkomen en jaagt die uit het lijf.

Het is ook zeer goed tot de hardheid van de baarmoeder met de pessarium vermengt en gebruikt, dat is van onder in gestoken.

Insgelijks dient ditzelfde Ladanum om bij de dingen te doen die men bereidt om alle smarten te verzoeten en bij de pleisters die vermurwen en verdouwen en ook om te vermengen bij de dingen die men tegen de hoest en andere gebreken van de borst plag te maken en vooral die van buiten op de borst tegen de hoest gelegd worden.

Ladanum met oude wijn gedronken stelpt de loop van de buik en laat de plas gemakkelijk rijzen en voortkomen.

Verkiezing.

Dioscorides schrijft dat in zijn tijden dat Ladanum voor het beste gehouden werd wat welriekend of geelachtig en naar het groene trok en gauw murw werd, zeer vet en taai en niet zandig of gemakkelijk om te breken, maar harsachtig.

BIJVOEGING.

De hooggeleerde Carolus Clusius beschrijft deze navolgende soorten van Cistus Ledon die van hem in Spanje en elders gevonden is.

(Cistus ladanum) 1. Eerste Cistus Ledon met smalle bladeren is heesterachtig en een mannen lengte hoog of hoger en heeft vele houtachtige, harde, zwarte takken, de bladeren als ook de zijtakken groeien recht tegenover elkaar en zijn langwerpig en soms een dwarse vinger breed, soms ook breder en aan de bovenste zijde uit het groene zwartachtig of donkergroen en aan de onderste zijde witachtig of grijs die met de kleinste en teerste takjes met een vette welriekende, warme, doorschijnende heldere vochtigheid met grote menigte besproeid zijn en zo zeer dat men dit gewas van ver aan het blinken van deze vochtigheid zeer goed herkennen kan en de reuk is zo sterk dat men die wel een half vierendeel van een Hoogduitse mijl ver gewaar kan worden. Deze Cistus heeft bloemen die wel de allermooiste zijn van alle soorten van Cistus en ook de grootste, ja zo groot als een grote enkele roos en van vijf bladeren gemaakt, soms heel wit waarvan elk blad alleen omtrent het eind daar ze in dat knopje vast zijn met een ruitvormig bruin purperen plek getekend is, welke plekken soms groter zijn en soms kleiner, het middelste van de bloem is met zeer vele saffraankleurige draadjes gevuld zoals gezien wordt in de andere soorten van Cistus. Daarna volgen bijna ronde effen zaadbolletjes die dikwijls tien hoekig zijn, hard en van binnen geel of rosachtig en vol van rosachtig bijster klein zaad. Dit heel gewas als het droog geworden is wordt wat grijsachtig of wit, maar verliest nochtans niet zijn taaie vette vochtigheid en zijn lieflijke reuk, maar behoudt die menige jarenlang. Deze soort groeit veel in Spanje en Portugal en wordt van de bakkers zeer gebruikt om de ovens te stoken of heet te maken en van de arme lieden om vuur te maken en is daar met zo’n menigte dat men soms twintig mijlen lang tussen dit gewas reizen moet.

Op sommige plaatsen heeft ze bredere bladeren, bijna die van de laurier met smalle bladeren van grootte en gedaante gelijk en ook met de taaie vette vochtigheid bedekt. De Spanjaarden noemen deze twee soorten xara, dan de eerste wordt in Portugal ook estepa genoemd. (Cistus ladanum) De eerste is van Clusius Ledon primum angustifolium en de andere Ledon primum latifolium genoemd. (Cistus laurifolius)

(Cistus populifolius) 2. Tweede Cistus Ledon met brede bladeren is ook tweevormig, te weten groter en kleiner. De grootste heeft kortachtige struiken omtrent negentig cm hoog en in vele broze takken verdeeld. De bladeren zijn de allergrootste van alle soorten van Cistus en aan de bovenste zijde groen en aan de onderste wat grijsachtig die soms op de klimopbladeren en soms op die van de zwarte populierboom lijken, de bloem is wit, de zaadbolletjes zijn vijfhoekig, spits en vol klein zwartachtig zaad. De kleinste van deze soorten is de voorgaande gelijk, maar in alles kleiner. Deze wordt van Clusius Ledon secundum latifolium majus genoemd en in Spanje, daar beide deze soorten veel groeien, xaguarca. De grootste, van Clusius Ledon secundum latifolium majus genoemd, heet in Spanje xara xarguna en xaron, in Granada xara estepa. (Cistus albidus) Lobel beschrijft een andere Cistus Ledon met populierbladeren die op de voorbeschreven soort wat lijkt, maar alleen door teelt er van verschilt.

(Cistus creticus) 3. Derde Cistus Ledon of Cyperse Ledon heeft zwartachtige takken, stevige donkergroen of zwartachtige bladeren die bijna ruitvormig gemaakt zijn en met taaie vochtigheid bedauwd, witte bloemen en klein zwartachtig zaad dat in ronde hoofdjes besloten is.

(Cistus clusij) 4. Vierde Cistus Ledon, in het Spaans ardivieja, heeft bladeren die zachter zijn dan die van de andere soorten van Ledon en wat op de bladeren van Cistus wijfje lijken, maar wat langer, smaller, ruig, zwarter en is met taaie vochtigheid bedauwd en niet alleen in de lente, maar ook de gehele zomer door. De bloem is wit en daarna volgen kleine zaadbolletjes met ettelijke velachtige ruime of wijde omwindsels bedekt die zwart zaad bevatten wat groter is dan dat van enige andere soort van Cistus. Deze soort groeit zo overvloedig in Oud Castilie dat ze daarvan een gewoon spreekwoord hebben, ‘quien al monte va, y mas no puede, abmenos ardivirja togo’, dat betekent, ‘zo wie te berg waarts gaat en niets anders kan doen, dan plukt hij tenminste ardivieja’. Ze groeit hier te lande zeer goed als het gezaaid is.

(Cistus halimifolius) 5. Vijfde Cistus Ledon met zijn aanwassende Hypocistis heeft houtachtige en bruine of zwartachtige takken, de bladeren zijn langwerpig als de olijfbladeren, smaller, bruin, vet en met taaie vochtigheid besproeid als ook zijn de tere of jonge takjes, de bloem is wit en bijna de kleinste van al deze soorten van Cistus, de zaadbolletjes zijn lang en gehoekt waarin klein zaad steekt dat uit het roze zwartachtig van kleur is. Aan de wortels van dit kruid wordt ook die belachtige aanwas gevonden die men Hypocistis plag te noemen en van vele schilfers of schubben aaneen gemaakt is zoals men aan de andere soorten van Cistus ziet groeien en dicht bijeen gehoopt, bleekgeel van kleur, nochtans met sommige purperachtige en ook groenachtige strepen doorregen die op het opperste zijn velachtige huisjes voortbrengt en deze aanwas is heel vol taai en lijmachtig sap. Bij deze soort beschrijft Lobel zijn Ledon Gallicum of Ledum van Frankrijk en die heeft zwartere en bredere bladeren dan die van de rosmarijn mannetje en zeer vet, anderszins zijn deze elkaar gelijk en misschien dezelfde die nu volgen.

(Helianthemum croceum) 6. Zesde Cistus Ledon met kleiner en smaller bladeren begroeid en ook met taaie vochtigheid besproeid. De bloem is groter dan die van de vijfde soort en ook wit van kleur.

(Rhododendron hirsutum) 7. Zevende Cistus Ledon met bladeren van rozemarijn is heel grijs en ruig en met taaie vochtigheid bedauwd, heeft witte bloemen en wordt met de voorgaande soort in het rijk van Valencia xaguarca genoemd.

8. Achtste Cistus Ledon met bladeren van rozemarijn heeft smaller bladeren dan de voorgaande soort die men zeer goed voor rosmarijn bladeren zou mogen nemen, maar ze zijn tezamen trekkend van smaak en met een taaie vettigheid bedekt. De bloemen zijn klein en geel, vijfbladig, in Portugal heet het romero, dat is rozemarijn. Daar is een medesoort van deze Ledon met bladeren van rozemarijn die van Clusius Ledum Silesiacum genoemd is en die Dodonaeus na de soorten van rosmarijn beschrijven zal.

9. Negende Cistus Ledon is kleiner dan de voorgaande, maar heeft grotere bladeren die niet zo dicht bijeen staan en lijmachtiger en taaier om aan te raken.

(Halimum umbellatum) 10. Tiende Cistus Ledon met bladeren van tijm.

Deze twee laatste soorten groeien in Spanje waar ze alle beide xaguarca heten, hoewel dat de laatste van sommige aldaar turmeruela genoemd wordt omdat er knobbels of zwammen onder groeien (die de Spanjaarden turmas noemen) of immers omdat er de Hypocistus aan groeit die ze voor zwammen aangezien hebben.

(Rhododendron hirsutum) Ledum Alpinum en berg Ledum met haar medesoorten worden van Clusius onder het geslacht van Cistus gerekend, dan omdat ze van sommige eerder onder de geslachten van Chameleae of van Nerion en Rhododendron gerekend worden dan onder de soorten van Cistus, daarom zullen we daar elders van spreken.

(Cistus ledifolius) Eenjarige Cistus met bladeren van Ledum groeit in Languedock, zo Lobel betuigt, en wordt van hem Cistus annuus folio Ledi genoemd die alle jaar vergaat en zelden gevonden wordt en heeft harige bladeren die van Ledum met smalle bladeren gelijk die aan stelen van vijf en veertig cm hoog groeien. Het zaad is klein, hoekig, rood en mooi en groeit in driekantige blinkende bolletjes die van de Selago van Plinius vrij gelijk, effen en zo groot als een kleine eikel van Ilex. De bloem is geel.

(Rhododendron myrtifolium) Cistus Ledon met bladeren van Myrtus is van Lobel beschreven en draagt ook Ladanum met vele twijgen, scheuten en bladeren en groeit als de Sumach of stekende palm. Het zaad groeit in driekantige huisjes en is de Cistus gelijk als ook de bloem.

Buitenlandse boom met bladen van Cistus is van Lobel beschreven en mag onder de bomen beter dan onder deze bloemen gerekend worden wiens uiterste takken of scheuten houtachtig zijn en van kleur en vorm die van de Cistus gelijk. De bladeren zijn ook gerimpeld en langwerpig en die van de salie of munt vrij gelijk, maar in het opperste van de takjes groeien heel ronde ruwe vlokken of wolachtige bolletjes die van de Platanus gelijk. Deze hebben we uit Indië gekregen. Ze heet in ’t Latijn Cisti folio arbor exotica.

Tijd.

Al is het zaak dat de Cistus Ledon die in Spanje en elders gevonden wordt te alle tijden met taaie welriekende vettigheid bedauwd is, nochtans schrijft Bellonius daarvan dat dit gewas, nadat de bloemen die het in de lente heeft afgevallen zijn en de winterse bladeren gerezen zijn dan wederom nieuwe bladeren krijgt die met deze vettigheid bedekt worden [295] en hoe heter dat de zon schijnt, zoveel meer is dat gewas met deze dauw bedekt.

De manier of middel om Ladanum te verzamelen is van Petrus Bellonius in het 7^de kapittel van zijn 1^ste boek beschreven zo hij die in Kreta gezien heeft: ‘de Grieken, zegt hij, maken een bijzonder gereedschap om Ladanum te verzamelen wat in hun taal Ergastiri genoemd is. Dit is gelijk een vork zonder tanden waaraan zeer vele riempjes van niet gevet of onbereid leer vastgemaakt zijn. Deze riempjes strijken ze dan zacht aan de planten die Ladanum op hebben omdat de vochtige vettigheid die aan de bladeren en takjes stijf geworden is er aan zou blijven hangen die naderhand in het heetste van de hondsdagen met messen afgeschrabd moet worden, in voegen dat de Ladanum te verzamelen een zeer grote en onverdraaglijke arbeid is, gemerkt dat men in het heetste van de hondsdagen hele dagen lang op de bergen moet blijven. Ook aanvaart niemand anders gemakkelijk de arbeid om die te verzamelen dan de Calohieri dat Griekse monniken zijn. Maar in het gehele eiland wordt het nergens in meer menigte verzameld dan aan de voet van de berg Ida in een dorp Cigualino genoemd en bij Milopotamo’. Dit schrijft Bellonius. Maar, zo Clusius betuigt, waar het zaak dat iemand zijn beste wilde doen om deze Ladanum in Spanje te verzamelen die zou met veel minder moeite een zeer grote menigte er van bijeen kunnen krijgen en dat op korte tijd aangezien dat men aldaar soms heel bossen vindt met deze Cistus Ledon begroeid zodat men dikwijls ettelijke dagreizen tussen dit gewas reizen moet waarvan veel helderder, vetter en doorluchtiger en zo welriekend Ladanum verzameld zou kunnen worden als dat andere wat in deze landen gewoonlijk gevoerd wordt en zeer vuil en onzuiver bevonden wordt. Deze vettigheid wordt van de gewone man Laudanum in plaats van Ladanum genoemd.

Kracht van Cistus Ledon.

De bladeren van de Cistus Ledon, zo Dioscorides schrijft, hebben een tezamen trekkende kracht en doen dezelfde werken die de Cistus doet die we tevoren beschreven hebben.

Gebruik van het Ladanum.

Onder de meest geachte drogen die men in het parfumeren en in de welriekende berokingen gebruikt is dit Laudanum ook te rekenen en daarom is het bij de ouders ook veel gezocht geweest en niet alleen vanwege het gebruik in de medicijnen zoals uit de oude schrijvers voldoende blijkt.

Het wordt hier te lande veel uit Afrika gebracht, dan men houdt voor het beste dat uit het eiland Cyprus komt waar dat zeer geprezen wordt om de tandpijn te genezen en de smarten van het tandvlees. Ze gebruiken dat ook veel om de huizen er mee te beroken en de lang bedompte plaatsen te zuiveren en de pestachtige lucht te verbeteren.

Men gebruikt dat veel om de oude zeren te genezen, pleistervormig er op leggen.

Sommige maken een balsem van deze Ladanum om de verse wonden op korte tijd te helen.

Olie van Ladanum wordt zeer geprezen om het uitvallen van het haar te beletten en alle gebreken van de baarmoeder te genezen en wordt op de volgende wijze bereid: ‘Men neemt een pond Laudanum die goed klein gestampt is en met zes ons rozenwater of vier ons olie van zoete amandelen en dat doet men in een koperen goed vertint pannetje en men laat dat zo tezamen goed koken op langzaam vuur de tijd van anderhalf uur en van het vuur genomen wordt het zo dikwijls doorzeefd zodat het een heel zuivere olie wordt die men tot ons gebruik bewaren mag.

Gewoonlijk zuivert men Ladanum die bij het vuur eerst gesmolten is en die dikwijls daarna met witte wijn en rozenwater wassen en aldus bereid en zuiver gemaakt wordt gebruikt om er welriekende balletjes van te maken, mits daar muskus, amber, kruidnagels, Sandalum en Lignum Aloes bij doen, welke balletjes zeer goed zijn in tijd van pest.