Leonurus

HET IX. CAPITEL.

Van Herts-ghespan oft Cardiaca.

Ghedaente.

Herts-ghespan brenght voort vierkante steelen, dick, herdt, twee oft dry voeten hoogh, doncker oft bruyn-rood, oft uyt den swarten rood van verwe; de bladeren zijn swartachtigh-groen, als die van de Netelen, veel grooter ende breeder dan bladeren van Malrove, ghesnippelt, ende met diepe doorkervingen gedeylt. Rondom de steelen wassen herde ende stekende huyskens als kroonkens; uyt de welcke bloemen komen uyt den witten purpurverwigh, als de bloemen van de Dooven Netelen, maer kleynder: het saet is kleyn ende swartachtigh: in stede van wortelen heeft het vele faselinghen, van eenen knobbel oft hooft in der aerden sinckende. Dit heele ghewas is swaer ghenoegh van reuck, van smaeck bitterachtigh. [129]

Plaetse.

Dit cruydt wast gheerne op puynachtighe plaetsen, oft steenachtighen grondt; het wort oock somwijlen ghevonden omtrent de oude vervallen muren. In de hoven pleegh het al te lichtelijcken ende te ghewillighlijcken te vatten ende te aerden.

Tijdt.

Van de Braeckmaendt af tot heel diep inden Herfst is dit cruydt meest in sijne kracht, ende ter wijlen wort het saet rijp: de steelen vergaen des Winters; maer de wortel blijft over.

Naemen.

In onse tijden wort het in ’t Griecks ende in ’t Latijn Cardiaca ghenoemt; in ’t Nederduytsch Herts-ghespan; in ’t Hooghduytsch Hertzgespurr, Hertzgespan; in ’t Fransoys Agripaulme; in ’t Enghelsch Motherworte; in ’t Behemsch Erdeeniik. Sommighe houden dat voor een soorte van Confilie de Greyn; dan het schijnt datmen ’t onder de gheslachten van Sideritis Herculana soude moghen rekenen: want het heeft grooter bladeren dan de Malrove doet, de welcke eenighsins die Eycken-bladeren ghelijcken, die wat meer ghesnippelt ende ghesneden zijn dan de ghemeyne Eycken-bladeren; maer sy en ghelijcken de Savie-bladeren in geender manieren. Het heeft oock ronde wervelkens oft kranskens, daer de bloemkens in steken; ende het saet is oock swart. Maer het ghebeurt oock dickwijls datter vele cruyden ghevonden worden, die met eene beschrijvinghe van eenigh cruydt van de ouders ghedaen, allegader over een komen.

Aerd.

Herts-gespan is heet ende droogh in den tweeden graed, ende heeft een afvagende oft suyvermakende kracht, met eenighe t’ samentreckinghe daer by gevoeght.

Kracht ende Werckinghe.

Sommige prijsen dit cruydt seer in de ghebreken des herten; ende het wordt voor soo krachtigh in alle dierghelijcke kranckheden ghehouden, dat het daer nae sijnen naem in ’t Griecks Cardiaca, in ’t Duytsch Herts-ghespan verkreghen heeft.

Men seght, dat het de getrocken ende gekrompen leden ghenesen kan, ende teghen den kramp seer krachtigh ende goet is, ende oock de beroertheyt gheneest.

Het opent oock de verstoptheden des inghewants, ende kan de wormen ende mayen des buycks ombrenghen.

Het poeder van dit cruydt met wijn te drincken ghegeven, kan niet alleen de pisse verwecken, ende de maendtstonden doen komen, maer oock de swaerlijck barende vrouwen helpen, ende den arbeyt heel verlichten ende vervoorderen. ’T selve cruydt wort oock seer ghepresen in de bloedighe wonden.

Het wort oock gebruyckt in sommighe sieckten van de Koeyen ende Ossen: ende wort daerom seer gesocht ende in weerden ghehouden van veel landt-lieden.

BIIVOEGHSEL.

Herts-ghespan en begheert gantsch gheen oeffeninghe, ende wast liever op onghebouwden dan op wel ghebouwden grondt.

Sommighe houden de Molucca van Syrien voor echte mede soorte van dit ghewas, maer die hebben wy voren beschreven.

Kracht ende Werckinghe.

Alsmen de bladeren van Herts-gespan met boter siedt oft roost, ende boven de schamelijckheydt op ’t ghemacht leydt, dan wercken sy wonderlijcken seer in de smerten des moeders ende het Colicompas.

Alsmen dit cruydt ghebruycken wil om de wormen te verdrijven ende te dooden, sonder de moeyte te doen om iet van binnen te gheven, soo salmen de bladeren van Herts-ghespan in olie van Alssen sieden, oft in olie van bitter Amandelen, ende die soo op den navel legghen. Dit cruydt ghedrooght, ende tot poeder ghebroght, ende daer van eenen tijdt langh alle avondt eenen lepel vol inghenomen, is seer goedt voor de amborstigheydt.

In koude ghebreken des herten is het best.

Herts-ghespan ghestooten ende op de versche wonden gheleydt, bewaert ende beschermt die voor alle verhittinghen, stelpt dat bloeden, ende gheneest de wonden.

Het is seer goedt teghen de kloppinghe ende flauwheyt van herten.

’T selve doet fluymen lossen ende uytspouwen, ende verlost de longher van hun taeye waterachtighe rouwe vochtigheydt.

Alsmen de vrouwen die in ’t arbeyden des barens zijn wil helpen, soo moetmen haer eenen lepel vol van dit cruydt, ghedrooght zijnde, ingheven; ende sy sullen daer groote bate by vinden.

Het gheneest de bevinghe seer haest: ende het wordt seer krachtigh ghevonden in de sweerende borsten, selfs al begonst daer den kancker in te komen.

Ander ghebruyck.

Valerius Cordus schrijft dat Herts-ghespan de Bien by een houden ende vergaderen kan: ende dat het van haer soo seer ghesocht ende bemint wordt als de Melisse selve: daerom en hebbense soo grooten onghelijck niet ghehadt, die dat voor een soorte van Melisse ghehouden hebben, als voorseydt is.

HET IX. KAPITTEL.

Van hartgespan of Cardiaca. (Leonurus cardiaca)

Gedaante.

Hertsgespan brengt vierkante stelen voort die dik, hard en zestig of negentig cm hoog zijn, donker of bruinrood of uit het zwarte rood van kleur, de bladeren zijn zwartachtig groen als die van de netels en veel groter en breder van bladeren dan malrove, in snippers en met diepe kerven gedeeld. Rondom de stelen groeien harde en stekende huisjes als kroontjes waaruit bloemen komen die uit het witte purperkleurig zijn als de bloemen van dove netels, maar kleiner, het zaad is klein en zwartachtig en in plaats van wortels heeft het vele vezels die van een knobbel of hoofd in de aarde zinken. Dit hele gewas is zwaar genoeg van reuk en van smaak bitterachtig. [129]

Plaats.

Dit kruid groeit graag op puinachtige plaatsen of steenachtige grond, het wordt ook soms omtrent de oude vervallen muren gevonden. In de hoven plag het al te gemakkelijk en te gewillig te vatten en te aarden.

Tijd.

Van juni af tot heel diep in de herfst is dit kruid meest in zijn kracht en ondertussen wordt het zaad rijp, de stelen vergaan ’s winters, maar de wortel blijft over.

Namen.

In onze tijden wordt het in het Grieks en in het Latijn Cardiaca genoemd, in het Nederduits hertsgespan, in het Hoogduits Hertzgespurr en Hertzgespan, in het Frans agripaulme, in het Engels motherworte, in het Boheems Erdeeniik. Sommige houden dat voor een soort van Melissa, dan het schijnt dat men het onder de geslachten van Sideritis Herculana zou mogen rekenen want het heeft grotere bladeren dan malrove en die lijken enigszins op eikenbladeren en zijn wat meer gesnipperd en gesneden dan de gewone eikenbladeren, maar ze lijken op geen manier op saliebladeren. Het heeft ook ronde werveltjes of kransjes daar de bloempjes in steken en het zaad is ook zwart. Maar het gebeurt ook dikwijls dat er vele kruiden gevonden worden die met een beschrijving van enig kruid van de ouders gedaan alle overeen komen.

Aard.

Hertsgespan is heet en droog in de tweede graad en heeft een afvegende of zuiver makende kracht met enige tezamen trekking er bij gevoegd.

Kracht en werking.

Sommige prijzen dit kruid zeer in de gebreken van het hart en het wordt voor zo krachtig in alle diergelijke ziektes gehouden dat het daarnaar zijn naam in het Grieks Cardiaca en in het Diets hertsgespan verkregen heeft.

Men zegt dat het de vertrokken en gekrompen leden genezen kan en tegen de kramp zeer krachtig en goed is en ook de beroerdheid geneest.

Het opent ook de verstoppingen van het ingewand en kan de wormen en maden van de buik ombrengen.

Het poeder van dit kruid met wijn te drinken gegeven kan niet alleen de plas verwekken en de maandstonden laten komen, maar ook de zwaar barende vrouwen helpen en de arbeid geheel verlichten en bevorderen. Hetzelfde kruid wordt ook zeer geprezen in de bloedige wonden.

Het wordt ook gebruikt in sommige ziekten van de koeien en ossen en wordt daarom zeer gezocht en in waarde gehouden van veel landlieden.

BIJVOEGING.

Hertsgespan begeert gans geen teelt en groeit liever op niet gebouwde dan op goed gebouwde grond.

Sommige houden de Moluccella van Syrië voor een echt medesoort van dit gewas, maar die hebben we tevoren beschreven.

Kracht en werking.

Als men de bladeren van hertsgespan met boter kookt of roostert en boven de schaamdelen op het geslacht legt dan werken ze wonderbaarlijk goed in de smarten van de baarmoeder en maagpijn.

Als men dit kruid gebruiken wil om de wormen te verdrijven en te doden zonder de moeite te doen om iets van binnen te geven dan zal men de bladeren van hertsgespan in olie van alsem koken of in olie van bittere amandelen en die zo op de navel leggen. Dit kruid gedroogd en tot poeder gebracht en daarvan een tijd lang elke avond een lepel vol inneemt is zeer goed voor de benauwdheid.

In koude gebreken van het hart is het best.

Hertsgespan gestampt en op de verse wonden gelegd bewaard en beschermt die voor alle verhitting, stelpt het bloeden en geneest de wonden.

Het is zeer goed tegen de klopping en flauwheid van het hart.

Het laat fluimen lossen en uitspouwen en verlost de longen van hun taaie waterachtige ruwe vochtigheid.

Als men de vrouwen die in het arbeiden van baren zijn wil helpen dan moet men hun een lepel vol van dit kruid dat gedroogd is ingeven en ze zullen daar grote baat bij vinden.

Het geneest de beving zeer gauw en het wordt zeer krachtig gevonden in de zwerende borsten, zelfs al begon daar de kanker in te komen.

Ander gebruik.

Valerius Cordus schrijft dat hertsgespan de bijen bijeen houdt en verzamelen kan en dat het van hun zo zeer gezocht en bemind wordt als de melisse zelf en daarom hebben ze niet zo groot ongelijk gehad die dat voor een soort van melisse gehouden hebben, als voorzegd is.