Cnicus

HET XVIII. CAPITEL.

Van Cardobenedictus.

Ghedaente.

De Cardobenedictus, dat is de ander soorte van Atractylis, heeft ronde, taeye ende buyghsaeme steelen, in ettelijcke sijd-steelkens verdeylt, langhs der aerden ligghende ende kruypende, ende haer selven geensins overeynd houdende als die van de eerste Atractylis oft Wilden Carthamus. De bladeren zijn langh, over beyde sijden diep ghesneden, aen de kanten met sachte doornkens oft weecke stekelinghskens beset: op ’t opperste van de tackskens wassen ronde hayrachtigh Distel-bollekens, met langhe stekende bladerkens ende doornkens rondom bewassen, daer uyt geele bloemen voortkomen; ende als die vergaen, soo vindtmen in die bollekens langh grauw saedt, tusschen wolachtigh hayrken besloten, bovenwaerts veele kleyne hayrkens als een baerdeken hebbende. De wortel is wit, teer, langh, in veele faselinghen verdeylt.

Dit gantsche cruydt, met bladeren, steelen ende bollekens is met een sachte dunne wolachtigheyt bedeckt, ende is gantschelijck bitter van smaeck.

Plaetse.

Dit cruydt wast seer overvloedighlijck in ’t wildt, op sommighe plaetsen van Grieckenlandt, naementlijck in het Eylandt Lemnos, als Petrus Bellonius betuyght, te weten in de vlacke velden; dan in Hoogh ende Nederduytschlandt, selfs oock in Italien ende Vranckrijck, wordt het seer neerstelijck in de hoven gheoeffent ende onderhouden.

Tijdt.

Cardobenedictus bloeyt in Hoymaendt ende Oogstmaendt, wanneer hy oock allerbequaemelijckste gepluckt, vergadert, ende tot onsen ghebruyck wech gheleydt pleegh te worden.

Naem.

Dit ghewas wordt hedensdaeghs meest over al in ’t Latijn Carduus Benedictus gheheeten, van de Apotekers Cardobenedictus; in ’t Hooghduytsch Besegneter distell ende Cardobenedict; hier te lande oock Cardobenedictus; in Spaegnien Cardo sancto; in Vranckrijck Chardon benoist ou beneist; in Beemerlandt Karb benedyckt; in het Griecks eylandt Lemnos hedensdaeghs Garderacantha. Het is merckelijck ghenoegh, dat het een mede-soorte van Atractylis is, ghelijck wy voorseydt hebben; ende daerom Atractylis altera species, dat is Tweede soorte van Atractylis, ghenoemt magh worden. Want al ’t ghene dat Theophrastus van de tweede Atractylis schrijft, al ’t selve komt met dit teghenwoordigh ghewas heel wel over een. Het is ruygh ende wolachtigh in alle sijn deelen: het kruypt oock langhs der aerden met sijn slappe steelen: het saedt is ruygh als een baerdeken: daer-en-boven soo heeft het oock bittere bladeren: om dieswille is het van sommighe oock Atractylis hirsutior, dat is Ruygher Atractylis, gheheeten. Valerius Cordus noemt het Cnecus supinus, dat is Ligghende Carthamus.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Ghelijckerwijs desen Cardobenedictus in alle sijn deelen bitter van smaeck is, soo is hy oock verwarmende ende drooghmaeckende van aerdt, van beydts in den tweeden graed; ende heeft daer toe oock openende ende suyvermaeckende krachten.

Cardobenedictus in aller manieren (oft ’t sap daervan) ingenomen, is seer goet teghen alle fenijn ende vergiftigheyt, ende oock teghen alle besmettelijcke kortsen ende pestighe sieckten, te weten als hy in tijdts inghegheven wordt.

‘Tselve cruydt is oock goet om de vierdedaeghsche ende andere verouderde ende langhweerighe kortsen te genesen, ghedroncken oft anders in ghenomen.

Cardobenedictus ontsluyt ende opent de inwendighe deelen des lichaems, naementlijck de lever ende de milte, die verstopt zijn.

Den selven Cardobenedictus suyvert de vervuylde maghe die met heete galachtighe vochtigheden verladen is; ende versoet oft versacht de smerten van de selve, in sonderheyt als sy door vervuylinghe, ongesteltheyt oft eenigh ander ghebreck van de maghe selve haeren oorsprongh hebben.

‘Tselve cruydt brenght de wormen om, ende drijftse af: gheneest het krimpsel van den buyck, doet sweeten, de pisse lossen, ende ’t graveel rijsen: ende is midtsdien, goedt de ghene die eenigh ghebreck oft smerte in de nieren, sijden ende lendenen, van steen oft graveel, oft van eenigh andere oorsaecken hebben.

Tot alle de voorseyde ghebreken is den wijn, daer Cardobenedictus in ghesoden is, seer goedt, als daer gheen kortse by en is.

Men drooght dit cruydt oock wel, ende men gheeft het poeder daer van met wijn te drincken, tegen alle de voorseyde ghebreken.

Maer het water van Cardobenedictus door de kracht des viers ghetrocken oft ghedistilleert, en is soo krachtigh niet als het water oft wijn daer hy in ghesoden is, oft het poeder van den selven, als hy ghedrooght is.

Sommighe versekeren, dat de quade wederspannighe, heete vierighe geswillen, het wildt vier ende andere traeghelijck geneesbaere zeeren, ghenesen worden, alsmen het water, daer Cardobenedictus in ghesoden is, ettelijcke daghen achter een te drincken gheeft.

Tot dien eynde is oock seer goet het cruydt selve groen ghestooten ende opgheleydt, oft het sap van ’t selve in die zeeren ghegoten, oft inghenomen.

‘Tselve cruydt op de voorseyde wijse ghebruyckt, oft oock binnen den lijfve ghenomen, is seer nut om te ghenesen alle de ghene die van eenighe quade ghedierten, als Slanghen, Adders, Scorpioenen ende vergiftighe Spinnen ghesteken oft ghebeten zijn.

BIIVOEGHSEL.

In Grieckenlandt heet dit ghewas hedensdaeghs Gaideracantha oft Gaidaracantha, als ofmen Esels-Distel oft Carduus asininus seyde; daer is nochtans een ander Distel, die eyghentlijck Esels-Distel, oft Carduus asininus heet, als hier nae blijcken sal. In Italien heet het Cardo santo, Cardo benedetto, ende somtijdts oock Herba Ture; hier te lande Bornwortel, Bronwortel; in Hooghduytschlandt Bornwurtz; eenighe noemen ’t Carduus sanctus in ’t Latijn, ende Cnicus silvestris secundus, dat is Tweeden Wilden Carthamus: De bloem-bollen zijn oock met spinnewebachtighe wolle beset; ’t welckmen aen den Blauwen Cnicus oock siet; wiens bollen alsoo wel als die van dit ghewas, ende van den eersten Wilden Cartamus, afghesneden zijnde, gheven omtrent den hals een weynigh bloedigh sap uyt haer aderen, ghelijck de Articiock-bloemen van een bruyn sap hebben, alsmense afsnijdt. De ionghe bladeren van desen Cardobenedictus, alsmense breeckt, wrijft oft kroockt, gheven van haer oock een bloedigh oft roodtachtigh sap, doch niet soo roodt als ’t ghene [1155] datmen in de oprecht Atractylis siet. Lobel noemt het Cnicus supinus Cordi; Carduus silvestris secundus Theophrasti, sorte; in ‘t Fransoys Chardon benist ; in ‘t Enghelsch Blessed thistel. Hy seydt dat het veel wast in ’t gheberghte van Provencen, maer wat stijver ende wat kleyner dan ’t ghene dat in de hoven groeyt: anders het groeyt gheerne onder ’t Koren: ende en sal niet stekende zijn, is ’t dat ghy den punckt van het saedt op eenen steen afwrijft, ende dat ghesaeydt wordt. Ende sulck ghewas, soo door de voorseyde middelen, oft oock van sijnen eyghen aerdt voortghekomen zijnde, wordt van sommighe Atractylis minor gheheeten; eyghentlijcker dan de Drije-Distel, die soo ghemeynlijck pleegh ghenoemt te worden.

Atractylus purpurea Aëtii is een mede-soorte van het Distelken van den Wolfs-bergh, daer wy hier nae van handelen sullen.

Noch van de krachten.

In alle landen is de Cardobenedictus seer ghebruyckelijck, in sonderheydt teghen de besmettelijcke oft haestighe sieckten: want een nootschale vol van ’t poeder van Cardobenedictus, met wijn inghenomen, is seer goedt teghen de pest: alsoo dat de ghene die dese sieckte hebben, is ’t dat sy binnen de vier-en-twintigh uren dit poeder innemen, ende daer mede sweeten, terstont verlost worden. ‘Tselve doet oock den wijn, daer dit cruydt in ghesoden is, binnen de vier-en-twintigh uren ghedroncken. Ende voorwaer hy is teghen de selve sieckten, ende oock teghen ’t verghift alsoo krachtigh als de Angelica soude moghen wesen, ’t zy van buyten, ’t zy van binnen ghebruyckt; want die weynigh verghift in heeft, en sal daer af niet beschadight worden, is ’t dat hy daer nae Cardobenedictus inneemt; alsmen aen twee ionghelinghen bevonden heeft, diemen met gheen Theriakel helpen en konde, maer met dit cruydt genesen zijn gheweest, ghelijck Hieronymus Bock schrijft. Maer de ghene die de vierdedaeghsche oft andere kortsen hebben, die met koude aenkomen, worden genesen, is ’t dat sy nuchteren dry oncen Cardobenedictus water drincken, oft van ’t water, daer die in gesoden is, oft een vierendeel loots van sijn ghepoedert saedt. ‘Tselve is goet teghen het pleuris, ende tegen de vallende sieckte van de ionghe kinders.

Poeder van Cardobenedictus met wijn inghenomen, doet rijpen, rijsen ende lossen de fluymen op de borst; ende gheneest midts dien de ghebreken van de longher: ende maeckt langher aedem; ende verteert de slijmerigheyt van de maghe: ende is oock goet de ghene die uytdrooghen, ende op de longher ghequetst zijn.

Cardobenedictus in wijn ghesoden ende ghedroncken, gheneest oock de verstoppinghe van de moeder.

‘Tselve cruydt soo wel droogh als groen inghenomen, oft van buyten opgheleydt, gheneest de quade sweeringhen: ende daerom willen sommighe datmen ’t besighe teghen de Pocken. Ende de Alchimisten ende konstighe distilleerders maecken een Extractie van den Cardobenedictus, die sy seer prijsen teghen de Pocken, hert kloppinghe ende vierdedaeghsche kortsen. Arnoldus de Villanova doet dit cruydt wel stooten, ende met Verckens-liese ende Terwenmeel soo langh sieden, tot dat het een salfken ghelijckt; ’t welck een sonderlinghe bate is teghen alle holle zeeren, loopende gaten, ende diepe sweeringhen, op de selve tweemael ‘sdaeghs ghestreken. Maer ’t cruydt alleen in water ghesoden, ende warm opgheleydt, gheneest de maselen ende kinder pockskens.

‘Tselve cruydt ’t zy groen ’t zy droogh in spijse oft dranck ghenoten, verdrijft de groote pijne in de ooghen, ende swijmelinghe in ’t hooft; sterckt de memorie, ende gheneest de verghetelheyt; ende is seer goet teghen de doofheyt ghebruyckt.

Het sap oft ghesoden water van ’t selve ettelijcke daghen ghebruyckt, gheneest alle ghebreken van de lever, de beghinnende watersucht ende geelsucht, ende flauwigheydt des herten. ‘Tselve water in baden ghedaen, gheneest ’t graveel, ende verweckt de maendtstonden.

Water van dit cruydt ghedistilleert, heeft al de selve kracht; ende is sonderlinghen goedt teghen de pest ende verghift; want men seydt dat sommighe, die een slanghe in ’t lijf hadden, dit water drinckende de slanghe wederom quijt gheworden zijn. Het selve water magh oock seer nuttelijck ghegheven worden met alle gheweldighe purgatien ende andere stercke dinghen die het lichaem al beroerende ende ontstellende purgeren, ende den buyck weeck maecken: want het gheeft het herte ende het gantsche inghewant groote kracht. ‘Tselve gheneest oock de verbrandtheydt, ende alle pestighe gheswillen ende zeeren, de beten ende steken van de Scorpioenen ende slanghen, ende voortsetende zeeren, ende de verhittinghe van de ooghen: maer met water van Cuscuta ende Ligusticum vermenght, is nut om de roodtheyt des aensicht ende de sproeten te doen vergaen.

Het wolachtigh hayr van de bloemen op de wonden gheleydt, heylt ende gheneest die.

Dit selve cruydt verdrijft oock de Mollen ende andere beesten die in de hoven schadelijck zijn: want sy en komen nimmermeer wroeten by oft omtrent die bedden daer den Cardobenedictus wast.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van Cardobenedictus. (Cnicus benedictus)

Gedaante.

Cardobenedictus, dat is de andere soort van Atractylis, heeft ronde, taaie en buigbare stelen die in ettelijke zijsteeltjes verdeeld zijn en langs de aarde liggen en kruipen en zichzelf geenszins overeind houden als die van de eerste Atractylis of wilde Carthamus. De bladeren zijn lang en aan beide zijden diep gesneden en aan de kanten met zachte doorntjes of weke stekeltjes bezet, op het opperste van de takjes groeien ronde haarachtige distelbolletjes met lange stekende bladertjes en doorntjes rondom begroeid waaruit gele bloemen voortkomen en als die vergaan vindt men in die bolletjes lang grauw zaad dat tussen wolachtig haar besloten is en boven vele kleine haartjes als een baardje hebben. De wortel is wit, teer, lang en in vele vezels verdeeld.

Dit ganse kruid is met bladeren, stelen en bolletjes met een zachte dunne wolligheid bedekt en is gans bitter van smaak.

Plaats.

Dit kruid groeit zeer overvloedig in het wild op sommige plaatsen van Griekenland, namelijk in het eiland Lemnos, als Petrus Bellonius betuigt, te weten in de vlakke velden, dan in Hoog en Nederduitsland en zelfs ook in Italië en Frankrijk wordt het zeer vlijtig in de hoven geteeld en onderhouden.

Tijd.

Cardobenedictus bloeit in juli en augustus wanneer het ook het beste geplukt, verzameld en tot ons gebruik weg gelegd plag te worden.

Naam.

Dit gewas wordt tegenwoordig meest overal in het Latijn Carduus Benedictus genoemd, van de apothekers Cardobenedictus, in het Hoogduits Besegneter distell en Cardobenedict, hier te lande ook cardobenedictus, in Spanje cardo sancto, in Frankrijk chardon benoist of beneist, in Bohemen karb benedyckt, in het Griekse eiland Lemnos tegenwoordig garderacantha. Het is opmerkelijk genoeg dat het een medesoort van Atractylis is net zoals we gezegd hebben en daarom Atractylis altera species, dat is tweede soort van Atractylis, genoemd mag worden. Want al hetgeen dat Theophrastus van de tweede Atractylis schrijft dat komt allemaal heel goed met dit tegenwoordig gewas overeen. Het is ruig en wolachtig in al zijn delen, het kruipt ook langs de aarde met zijn slappe stelen, het zaad is ruig als een baardje en daarboven heeft het ook bittere bladeren en daarom is het van sommige ook Atractylis hirsutior, dat is ruiger Atractylis, genoemd. Valerius Cordus noemt het Cnecus supinus, dat is liggende Carthamus.

Aard, kracht en werking.

Net zoals deze Cardobenedictus in al zijn delen bitter van smaak is zo is hij ook verwarmend en droog makend van aard en van beide in de tweede graad en heeft daartoe ook openende en zuiver makende krachten.

Cardobenedictus op alle manieren (of het sap er van) ingenomen is zeer goed tegen alle venijn en vergiftiging en ook tegen alle besmettelijke koortsen en pestachtige ziekten, te weten als het op tijd ingegeven wordt.

Hetzelfde kruid is ook goed om de vierdedaagse en andere verouderde en langdurige malariakoortsen te genezen, gedronken of anders ingenomen.

Cardobenedictus ontsluit en opent de inwendige delen van het lichaam, namelijk de lever en de milt die verstopt zijn.

Dezelfde Cardobenedictus zuivert de vervuilde maag die met hete galachtige vochtigheden verladen is en verzoet of verzacht de smarten er van en vooral als ze door vervuiling, ongesteldheid of enig ander gebrek van de maag zelf hun oorsprong hebben.

Hetzelfde kruid brengt de wormen om en drijft ze af, geneest het krampen van de buik, laat zweten, laat de plas en het niergruis rijzen en is daardoor goed diegene die enig gebrek of smart in de nieren, zijden en lendenen van steen of niergruis of van enig andere oorzaken hebben.

Tot alle voor vermelde gebreken is de wijn daar Cardobenedictus in gekookt is zeer goed als er geen koorts bij is.

Men droogt dit kruid ook wel en men geeft het poeder er van met wijn te drinken tegen alle voor vermelde gebreken.

Maar het water van Cardobenedictus dat door de kracht van het vuur getrokken of ghedistilleerd is is niet zo krachtig als het water of wijn daar het in gekookt is of het poeder er van als het gedroogd is.

Sommige verzekeren dat de kwade weerspannige, hete vurige gezwellen, het wild vuur en andere traag geneesbare zeren genezen worden als men het water daar Cardobenedictus in gekookt is ettelijke dagen achter elkaar te drinken geeft.

Tot dat doel is ook zeer goed het kruid zelf groen gestoten en opgelegd of het sap er van in die zeren gegoten of ingenomen.

Hetzelfde kruid op de voor vermelde manier gebruikt of ook binnen het lijf genomen is zeer nuttig om al diegene te genezen die van enige kwade dieren als slangen, adders, schorpioenen en vergiftige spinnen gestoken of gebeten zijn.

BIJVOEGING.

In Griekenland heet dit gewas tegenwoordig gaideracantha of gaidaracantha als of men ezelsdistel of Carduus asininus zei, daar is nochtans een andere distel die eigenlijk ezelsdistel of Carduus asininus heet, als hierna blijken zal. In Italië heet het cardo santo, cardo benedetto en soms ook herba ture, hier te lande bornwortel, bronwortel, in Hoogduitsland Bornwurtz, enige noemen het Carduus sanctus in het Latijn en Cnicus silvestris secundus, dat is tweede wilde Carthamus. De bloembollen zijn ook met spinnenwebachtige wol bezet wat men aan de blauwe Cnicus ook ziet wiens bollen net zo goed als die van dit gewas en van de eerste wilde Cartamus afgesneden worden en geven omtrent de hals wat bloedig sap uit haar aderen net zoals de artisjokbloemen een bruin sap hebben als men ze afsnijdt. De jonge bladeren van deze Cardobenedictus als men ze breekt, wrijft of krakt geven ook een bloedig of roodachtig sap van zich, doch niet zo rood als hetgeen [1155] dat men in de echte Atractylis ziet. Lobel noemt het Cnicus supinus Cordi, Carduus silvestris secundus Theophrasti, sorte, in het Frans chardon benist en in het Engels blessed thistel. Hij zegt dat het veel in het gebergte van Provence groeit, maar wat stijver en wat kleiner dan hetgeen dat in de hoven groeit, anders groeit het graag onder het koren en zal niet steken als ge de punt van het zaad op een steen afwrijft en dat zaaien. En zulk gewas, zo door de voor vermelde middelen of ook van zijn eigen aard voortgekomen, wordt van sommige Atractylis minor (Carlina vulgaris) genoemd en beter dan de driedistel die zo gewoonlijk genoemd plag te worden.

(Onoseris purpurea) Atractylus purpurea Aëtii is een medesoort van het disteltje van de wolfsberg daar we hierna van handelen zullen.

Noch van de krachten.

In alle landen is de Cardobenedictus zeer gebruikelijk en vooral tegen de besmettelijke of snelle ziektes, want een noten schaal vol van het poeder van Cardobenedictus met wijn ingenomen is zeer goed tegen de pest zodat diegene die deze ziekte hebben als ze dat binnen vier en twintig uren dit poeder innemen en daarmee zweten terstond verlost worden. Hetzelfde doet ook de wijn daar dit kruid in gekookt is binnen vier en twintig uren gedronken. En voorwaar hij is tegen die ziekten en ook tegen het vergif alzo krachtig als de Angelica zou mogen wezen, hetzij van buiten, hetzij van binnen gebruikt, want die weinig vergif in heeft zal er niet van beschadigd worden is het dat hij daarna Cardobenedictus inneemt zoals men aan twee jongelingen bevonden heeft die men met geen teriakel helpen kon, maar met dit kruid genezen zijn geweest, zoals Hieronymus Bock schrijft. Maar diegene die de vierdedaagse of andere malariakoortsen hebben die met koude aankomen worden genezen als ze nuchter drie ons Cardobenedictus water drinken of van het water daar die in gekookt is of een vierendeel lood van zijn gepoederd zaad. Hetzelfde is goed tegen zijdepijn en tegen de vallende ziekte van de jonge kinderen.

Poeder van Cardobenedictus met wijn ingenomen laat rijpen, rijzen en lossen de fluimen op de borst en geneest daardoor de gebreken van de longen en maakt langere adem en verteert de slijmerigheid van de maag en is ook goed diegene die uitdrogen en op de longen gekwetst zijn.

Cardobenedictus in wijn gekookt en gedronken geneest ook de verstopping van de baarmoeder.

Hetzelfde kruid zowel droog als groen ingenomen of van buiten opgelegd geneest de kwade zweren en daarom willen sommige dat men het tegen de pokken gebruikt. En de alchimisten en kunstige distilleerders maken een extract van Cardobenedictus die ze zeer prijzen tegen de pokken, hartklopping en vierdedaagse koortsen. Arnoldus de Villanova laat dit kruid goed stoten en met varkensvet en tarwemeel zo lang koken totdat het op een zalfje lijkt wat een bijzondere baat is tegen alle holle zeren, lopende gaten en diepe zweren, op die tweemaal per dag gestreken. Maar het kruid alleen in water gekookt en warm opgelegd geneest de mazelen en kinderpokjes.

Hetzelfde kruid, hetzij groen, hetzij droog in spijs of drank genoten verdrijft de grote pijn in de ogen en bezwijming in het hoofd, versterkt de memorie en geneest de vergeetachtigheid en is zeer goed tegen doofheid gebruikt.

Het sap of gekookte water er van ettelijke dagen gebruikt geneest alle gebreken van de lever, de beginnende waterzucht en geelzucht en flauwheid van het hart. Hetzelfde water in baden gedaan geneest het niergruis en verwekt de maandstonden.

Water van dit kruid gedistilleerd heeft dezelfde kracht en is bijzonder goed tegen de pest en vergift, want men zegt dat sommige die een slang in het lijf hadden en dit water dronken de slang wederom kwijt geworden zijn. Het water mag ook zeer nuttig gegeven worden met alle geweldige purgatieven en andere sterke dingen die het lichaam geheel beroeren en ontstellend purgeren en de buik week maken, want het geeft het hart en het ganse ingewand grote kracht. Hetzelfde geneest ook de verbranding en alle pestachtige gezwellen en zeren, de beten en steken van de schorpioenen en slangen en voortsetende zeren en de verhitting van de ogen, maar met water van Cuscuta en Ligusticum vermengt is het nuttig om de roodheid van het aanzicht en de sproeten te laten vergaan.

Het wolachtig haar van de bloemen op de wonden gelegd heelt en geneest die.

Dit kruid verdrijft ook de mollen en andere beesten die in de hoven schadelijk zijn, want ze komen nimmermeer wroeten bij of omtrent die bedden daar Cardobenedictus groeit.