Pancratium
Over Pancratium
Zee narcis, vervolg Dodonaeus, vorm, bollen, soorten, plaats, tijd van bloeien, namen, aard, kracht en werking, medisch, bijvoeging, geschiedenis, historie, etymologie, afkomst,

Joost van Ravelingen. Vervolg van Dodonaeus of Dodoens. Cruydt-boeck, 1644.
Geschreven en omgezet door Nico Koomen.
HET XXV. CAPITEL. Van den Zee-Narcisse. Gheslachten. Eer dat wy de beschrijvinge van de Narcissen besluyten ende verlaten, moeten wy noch van een ander aiuynachtigh ghewas vermaenen, dat onder de Valsche Narcissen seer wel schijnt te behooren, Zee-Narciss gheheeten. Ghedaente. 1. Zee-Narciss krijght vijf oft ses langhe breedachtighe bladeren, bijnae als die van een soorte van Narcissen, maer herder ende stijfver dan die. Den steel is somtijdts hoogher dan eenen voet: op wiens t’sop uyt een dun velleken dry, vier oft meer bloemen komen ghesproten, van ghedaente de Valsche Narcissen oft Tijdeloosen ghelijck, met langhe uytpuylende kelcken in ’t midden verciert, daer sommighe draeykens in begrepen staen; maer sy zijn wit van verwe, daer in van de Geele Tijdeloosen verschillende: daer nae volghen hoeckachtighe huyskens, daer ’t saedt in besloten light. De wortel is eenen grooten aiuynachtighen bol, wit van binnen, maer met een swarte liese oft velleken rondom bedeckt; met sommighe aenwassende afsetselen oft ionghe klisterkens dit ghewas seer verbreydende oft vermenigvuldighende. Plaetse. Dit cruydt wordt ghevonden aen den Zeekant niet alleen van Languedoc, maer oock van Spaegnien, bijsonder van ’t Rijck van Valensen; ende oock wel elders, op savelachtighe ende sandachtighe plaetsen, die somtijdts met het ghetijde onder ’t water staen, oft met de Zee-baren ende brack-water bespraeyt worden. Tijdt. Carolus Clusius schrijft, dat hy dit cruydt in de Meymaendt heeft vonden bloeyen; ende in Hoymaendt ende Oogstmaendt de wortelen (nae dat het saedt rijp geworden was) uyt der aerden ghetrocken heeft, omtrent de stadt van Montpelliers in Vranckrijck. Naemen. Dese bloemen hebben wy de Zee-Narciss in onse taele, ende in ’t Latijn Narcissus marinus willen noemen: de Spaegniaerts heetense Amores mios; sommighe Italiaenen Giglio marino; meest alle de Cruydt-beschrijvers van onse tijden hebbense Scilla gheheeten, oft Zee-Aiuyn, ende hebben van haere wortel de Trochisci de Scilla in de Apoteken bereydt: andere hebbense voor Pancratium ghenomen, ende Pancratium marinum ghenoemt. Dan de aiuynachtighe wortel van Pancratium, soo Dioscorides verhaelt, is wat rosachtigh, oft wat purpurachtigh, in ’t Griecks hypopyrrhos oft hypoporphyros: daer de wortel van dit cruydt witachtigh wordt bevonden, als wy voorseyt hebben. Matthiolus, soo veel als ’t uyt de schilderije die hy daer van gheeft blijcken kan, heeftse onder de Narcissen gherekent, ende eenen toenaem van Constantinopelen ghegheven; want hy noemtse Narcissus Constantinopolitanus. Ende voorwaer het is beter dit cruydt onder de soorten van Narcissen te rekenen, dan ’t selve teghen alle reden voor Scilla oft Pancratium onbedachtelijck ende onsekerlijck te willen houden. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dese wortel schijnt van krachten die van de Geele Tijdeloosen ghelijck te wesen: want alsmense maer eens en proeft oft en smaeckt, doet sy walghen, ende maeckt de maghe slap, ende worptse om, soo Lobel betuyght. BIIVOEGHSEL. Desen Zee-Narcis is van sommighe eerst Hemerocallis Valentina gheheeten gheweest: maer daer nae heeft Clusius den naem van Narcissus marinus, dat is Zee-Narciss, voor den alderbequaemsten ghehouden, want hy wast aen den Zee-kant van Spaegnien, Sardegnien, Corsica ende Sicilien, bloeyende in Mey, somtijdts oock in den Herfst, in sonderheyt in Sicilien. De Turcken noemen hem Con Zambach, om dat hy witte welrieckende bloemen krijght. Hy pleegh voor de Scilla in Vranckrijck gehouden ende ghebruyckt te worden; daer nae heeftmen hem Pancratium flore Lilij ghenoemt. De bladeren van desen Narciss zijn plat ende sterck, by nae aschverwigh oft grijsachtigh: den steel is bloot ende kael, ende met gheen bladeren bewassen: de bloemen komen uyt een velachtigh liesken, vijf, ses oft meer by een, den reuck van de Lelien hebbende, heel wit van verwe, uytghesondert alleen de uyterste bladeren, wiens voorste spitsen met eenighe groenigheydt bespraeyt schijnen te wesen. Wt den langhworpighen uytpuylende aen de kanten ghesnippelden kelck komen ses langhe witte draeykens voort, met haer geele nopkens verciert, ende met haer middel-priemken, by nae ghelijck ’t ghebeurt in de Witte Lelie. Als de bloemen verflenschen ende afvallen, schuylen daer onder drijhoeckighe saedt-hoofden, metter tijdt dicker wordende, vervult met swart, groot, in een ghedronghen, voos saedt. De wortel is aiuynachtigh, groot ende langhachtigh, vol taey sap. Den steel ende de bladeren ghebroken oft ghesneden zijnde, gheven oock een dierghelijcke taeye vochtigheyt van haer. Het saedt wordt gemeynlijck rijp omtrent de Oogstmaendt. Veranderinghe. Men vindt dit ghewas oock dickwijls met bleecker oft geele bloemen, ende wordt nae het rijck van Valensen, daer het veel wast, oock Hemerocallis Valentina gheheeten. Dan aen den Zee-kant van Italien vindtmen desen Narciss somtijdts met roode ende met purpure bloemen. Tweeden Zee-Narciss oft Berg-Narciss, van sommighe Lilio-Narcissus Hemerocallidis Valentinae facie gheheeten; maer van Clusius voor den Derden Narciss van Matthiolus ghehouden, ende in ’t Latijn Narcissus montanus sive marinus alter, qui Matthioli tertius, ghenoemt, verschilt van den Eersten Zee-Narciss merckelijcken ghenoegh. De wortel is soo dick als die van het Muscari, oft wat dicker, ende wat langher, met vele rockskens bewonden, van de welcke ’t buytenste grauwachtigh is, het volghende rosachtigh, het derde witachtigher: onder aen zijn meer ende [361] dunner veselinghen dan aen de wortel van Muscari. In ’t laetste van April (veel spaeder dan eenighe andere soorte van ghewas met aiuynachtighe wortel) spruyten uyt dese wortel ses oft meer bladeren, bijnae tweemael soo breedt als die van het Muscari, maer korter; ende in ’t eynde van de Oogstmaendt verflenschen sy, anders dan de bladeren van den Eersten Zee-Narciss, die in de Oogstmaendt uyt-spruyten, ende daer nae den heelen winter door groen blijven. Wt eene wortel komen somtijdts twee steelen voort, elck omtrent de Braeckmaendt ses oft acht bloemen uyt velachtighe omwindsels voortbrenghende. Dese bloemen schijnen kleyne witte Lelikens te zijn, in ’t midden een kleyn wit kelcksken hebbende, aen de kanten in vele snippelinghen verdeylt, welrieckende, met ses witte draeykens, ende daer op soo veel geele nopkens, ende voorts met een wit middel-priemken verciert. Het saedt is swart, kleyner ende ronder dan dat van de Zee-Narciss, in sijn huyskens besloten. Sommighe hebben dit ghewas Narcissus Orientalis willen noemen; dan den naem van Tweeden Zee-Narciss oft Bergh-Narciss schijnt dat selve bequaemelijcker toe te komen. Dit ghewas heeft somtijdts op de hooghe bergen van Sardegnien aen eenen steel vijf-en-dertigh bloemen voortghebroght. Het wast oock veel in Slavonyen, ende aen den zee-kant teghen over Venetien ende Ancona gheleghen. Clusius heeft de bulben van dese Zee-Narcissen uyt den Zee-kant van Vranckrijck, Spaegnien ende Italien doen brenghen; dan sy en aerden hier te lande nimmermeer, al worden sy in hunne eyghen aerde van daer ghebroght, ende alhier in de selve bewaert. Te Montpelliers hebbense twaelf iaeren sonder bloeyen geweest. Ende voorwaer dese wortelen begheeren haer eyghen locht. Want Cacchini betuyght voor seker bevonden te hebben, dat de wortelen die aen den Zee-kant ghegroeyt hebben, binnens landts niet en aerden: dan die van ’t midden van eenigh eylandt op ’t vaste lant ghebroght worden, aerden daer wel. Voorts, soo zijnder vele groote Narciss-wortelen, van den Zee-kant van Guinea, Joodschlandt, Grieckenlandt, Italien ende Spaegnien van de Schippers onlanghs ghebroght gheweest, misschien alle soorten van Pancratium, Scilla ende dierghelijcke, sommighe oock onbeschreven soorten van Narciss. Dan die en hebben in de hoven der lief-hebbers noch niet konnen bloeyen, als Petrus Hondius oock tuyght, die daer een groote menighte van ghehadt heeft. Daerom sullen wy de selve den naem van Bulbi Narcissini laeten behouden, tot dat den tijdt haer kennisse ontdecken sal. Hier by hooren de volghende:. 1. Den eersten, is die sommighe Narcissus incognitus Clutij noemen, die van het uyterste van Afrijcken ghebroght is, te weten uyt Moorlandt. Dese geeft uyt een schee bijnae soo dick als eenen duym, vast, bleeck-groen, vijf oft ses breede harde dicke bladeren, begrijpende 14 oft 15 steelen, elck verciert met een blaeuwe bloem, den derden Narciss van Matthiolus oft Leliekens van eenen daghe anders niet seer onghelijck, met twee draeyen binnen, als witte horenkens, met geele noppen. De wortel is eenen bol soo groot als eens mans vuyst, den ghemeynen Narciss-bol niet onghelijck. 2. Heel witten Narciss, dobbel, uyt Virginia, met eenen langhen middel-priem. Sijne mede-soorte is binnen wit, buyten roodachtigh. Peeter Carter heeftse beyde eerst ghehadt. 3. Heel witten Narciss met omgheslaghen bloem-bladeren heeft eenen middel-baeren kelck: de bladeren zijn breedt. 4. Tijdeloosen dobbel, met den heel ghedeylden kelck, wel-rieckende. |
HET XXV. KAPITTEL. Van de zeenarcis. (Pancratium maritimum) Geslachten. Eer dat we de beschrijving van de narcissen besluiten en verlaten moeten we noch van een ander uiachtig gewas vermanen dat zeer goed onder de valse narcissen schijnt te behoren en wordt zeenarcis genoemd. Gedaante. 1. Zeenarcis krijgt vijf of zes lange breedachtige bladeren, bijna als die van een soort van narcissen, maar harder en stijver dan die. De steel is soms hoger dan dertig cm op wiens top uit een dun velletje drie, vier of meer bloemen komen gesproten die van gedaante op de valse narcissen of tijdelozen lijken met een lang uitpuilend kelkje in het midden versiert daar sommige draadjes in begrepen staan, maar ze zijn wit van kleur en verschillen daarin van de gele tijdelozen, daarna volgen hoekachtige huisjes daar het zaad in besloten ligt. De wortel is een grote uiachtige bol en wit van binnen, maar met een zwarte vlies of velletje rondom bedekt met sommige aangroeiende bijbollen of jonge klistertjes dit gewas zeer verbreiden of vermenigvuldigen. Plaats. Dit kruid wordt aan de zeekant gevonden en niet alleen van Languedock, maar ook van Spanje en vooral in het rijk van Valencia en ook wel elders op zavelachtige en zandachtige plaatsen die soms met het getijde onder het water staan of met de zeebaren en brak water besproeid worden. Tijd. Carolus Clusius schrijft dat hij dit kruid in meimaand bloeiend heeft gevonden en in juli en augustus de wortels (nadat het zaad rijp geworden was) uit de aarde getrokken heeft omtrent de stad van Montpelliers in Frankrijk. Namen. Deze bloemen hebben we zeenarcis in onze taal en in het Latijn Narcissus marinus willen noemen, de Spanjaarden noemen het amores mios en sommige Italianen gglio marino en meest alle kruidbeschrijvers van onze tijden hebben het Scilla genoemd of zeeui en hebben van haar wortel de Trochisci de Scilla in de apotheken bereid, andere hebben het voor Pancratium genomen en Pancratium marinum genoemd. Dan de uiachtige wortel van Pancratium, zo Dioscorides verhaalt, is wat rosachtig of wat purperachtig, in het Grieks hypopyrrhos of hypoporphyros, daar de wortel van dit kruid witachtig wordt bevonden zoals we gezegd hebben. Matthiolus, zoveel als het uit de schilderij die hij daarvan geeft blijken kan, heeft ze onder de narcissen gerekend en een toenaam van Constantinopel gegeven, want hij noemt het Narcissus Constantinopolitanus. En voorwaar het is beter dit kruid onder de soorten van narcissen te rekenen dan het tegen alle reden onbedacht voor Scilla of Pancratium en onzeker te willen houden. Aard, kracht en werking. Deze wortel schijnt van krachten die van de gele tijdelozen gelijk te wezen, want als men ze maar eens proeft of smaakt laat ze walgen en maakt de maag slap en werpt ze om, zo Lobel betuigt. BIJVOEGING. Deze zeenarcis is van sommige eerst Hemerocallis Valentina genoemd geweest, maar daarna heeft Clusius de naam van Narcissus marinus, dat is zeenarcis, voor de allerbeste gehouden want hij groeit aan de zeekant van Spanje, Sardinië, Corsica en Sicilië en bloeit in mei, soms ook in de herfst en vooral in Sicilië. De Turken noemen het con zambach omdat hij witte welriekende bloemen krijgt. Hij plag voor de Scilla in Frankrijk gehouden en gebruikt te worden en daarnaar heeft men het Pancratium flore Lilij genoemd. De bladeren van deze narcis zijn plat en sterk, bijna askleurig of grijsachtig, de steel is bloot en kaal en zonder bladeren begroeid, de bloemen komen uit een velachtig vliesje met vijf, zes of meer bijeen die de reuk van de lelie hebben en heel wit van kleur, uitgezonderd alleen de uiterste bladeren wiens voorste spitsen met enige groenheid besproeid schijnen te wezen. Uit de langwerpige uitpuilende en aan de kanten gesnipperde kelk komen zes lange witte draadjes voort die met hun gele nopjes versierd zijn en met hun middelpriempje bijna gelijk het gebeurt in de witte lelie. Als de bloemen verflensen en afvallen schuilen daaronder driehoekige zaadhoofden die mettertijd dikker worden en vervuld met zwart, groot ineen gedrongen voos zaad. De wortel is uiachtig, groot en langachtig en vol taai sap. De steel en de bladeren die gebroken of gesneden zijn geven ook een diergelijke taaie vochtigheid van zich. Het zaad wordt gewoonlijk rijp omtrent augustus. Verandering. Men vindt dit gewas ook dikwijls met bleker of gele bloemen en wordt na het rijk van Valencia, daar het veel groeit, ook Hemerocallis Valentina genoemd. Dan aan de zeekant van Italië vindt men deze narcis soms met rode en met purperen bloemen. Tweede zeenarcis of bergnarcis die van sommige Lilio-Narcissus Hemerocallidis Valentinae facie genoemd wordt, maar van Clusius voor de derde narcis van Matthiolus gehouden en in het Latijn Narcissus montanus sive marinus alter, qui Matthioli tertius genoemd, verschilt van de eerste zeenarcis opmerkelijk genoeg. De wortel is zo dik als die van Muscari of wat dikker en wat langer met vele rokjes omwonden waarvan de buitenste grauwachtig is, het volgende rosachtig en het derde witter, onderaan zijn meer en [361] dunnere vezels dan aan de wortel van Muscari. Op het eind april (veel later dan enige andere soort van gewas met uiachtige wortel) spruiten uit deze wortel zes of meer bladeren die bijna tweemaal zo breed zijn als die van Muscari, maar korter en op het eind van augustus verflensen ze, anders dan de bladeren van de eerste zeenarcis die in augustus uitspruiten en daarna de hele winter door groen blijven. Uit een wortel komen soms twee stelen voort die elk omtrent juni zes of acht bloemen uit velachtige omwindsels voortbrengen. Deze bloemen schijnen kleine witte lelietjes te zijn die in het midden een klein wit kelkje hebben en aan de kanten in vele snippers verdeeld zijn, welriekend en met zes witte draadjes en daarop zoveel gele nopjes en voorts met een wit middenpriempje versiert. Het zaad is zwart, kleiner en ronder dan dat van de zeenarcis en in zijn huisje besloten. Sommige hebben dit gewas Narcissus Orientalis willen noemen, dan de naam van tweede zeenarcis of bergnarcis schijnt dat beter toe te komen. Dit gewas heeft soms op de hoge bergen van Sardinië aan een steel vijf en dertig bloemen voortgebracht. Het groeit ook veel in Slovenië en aan de zeekant tegenover Venetië en Ancona gelegen. Clusius heeft de bollen van deze zeenarcissen uit de zeekant van Frankrijk, Spanje en Italië laten brengen, dan ze aarden hier te lande nimmermeer al worden ze in hun eigen aarde vandaar gebracht en alhier daarin bewaard. Te Montpelliers zijn ze twaalf jaren zonder bloeien geweest. En voorwaar deze wortels begeren hun eigen lucht. Want Cacchini betuigt voor zeker bevonden te hebben dat de wortels die aan de zeekant gegroeid zijn binnenlands niet aarden, dan die van het midden van enig eiland op het vaste land gebracht worden aarden daar wel. Voorts zo zijn er vele grote narciswortels onlangs van de zeekant van Guinea, Joodse land, Griekenland, Italië en Spanje van de schippers gebracht, misschien alle soorten van Pancratium, Scilla en diergelijke en sommige ook onbeschreven soorten van narcis. Dan die hebben in de hoven der liefhebbers noch niet kunnen bloeien als Petrus Hondius ook betuigt die er een grote menigte van gehad heeft. Daarom zullen we die de naam van Bulbi Narcissini laten behouden totdat de tijd hun kennis ontdekken zal. Hierbij horen de volgende: (Agapanthus) 1. De eerste is die sommige Narcissus incognitus Clutij noemen die van het uiterste van Afrika gebracht is, te weten uit Moorland. Deze geeft uit een schede bijna zo dik als een duim die vast en bleekgroen is vijf of zes brede harde dikke bladeren die omvatten 14 of 15 stelen die elk versierd zijn met een blauwe bloem en veel lijken op de derde narcis van Matthiolus of lelietjes van een dag met twee draden van binnen als witte horentjes met gele noppen. De wortel is een bol zo groot als een mannenvuist en lijkt veel op de gewone narcisbol. (Eucharis?) 2. Heel witte narcis en dubbel uit Virginia met een lange middenpriem. Zijn medesoort is binnen wit en buiten roodachtig. Peeter Carter heeft ze beide eerst gehad. 3. Heel witte narcis met omgeslagen bloembladeren heeft een middelbare kelk, de bladeren zijn breed. 4. Tijdeloze dubbel met de heel gedeelde kelk, welriekend. |

HET XXII. CAPITEL. Van Pancratium. Ghedaente. De soorte van Aiuyn, diemen Pancration noemt, heeft oock groote ghelijckenisse met de voorbeschreven Scilla oft Zee-Aiuyn: maer de bladeren van dit ghewas zijn grooter dan die van de Scilla, ende, als Dioscorides schrijft, langher, maer smaller dan de Lelie-bladeren. De wortel is oock eenen grooteren bol oft bulbus dan den Zee-Aiuyn, oock van veele vellen oft schelferen tsamen versamelt, van buyten roodt, oft rosachtigh, oft oock peersachtigh van verwe. Plaetse. Dit ghewas wordt in ’t midden van Spaegnien ghevonden, verre van de Zee. Tijdt. Pancratium spruyt uyt der aerden met de Scilla oft Zee-Aiuyn. Naem. In ’t Griecks wordt dit ghewas Pancration gheheeten; in ’t Latijn oock Pancratium: sommighe noemen ’t oock Scilla; ende de landtlieden van Spaegnien heeten ’t in hun taele oock Cebolla albarrara, ghelijck den Zee-Aiuyn, als Clusius betuyght. Dat het een mede-soorte van Scilla is, blijckt uyt de ghelijckenisse die ’t daer mede heeft. Dan het magh misschien wel dat gheslacht wesen, dat Plinius Scille femina, dat is Zee-Aiuyn Wijfken, noemt, segghende aldus in het 5.capitel van sijn 19.boeck: De Scilla is seer bekent, ende gheschapen alleen om den mensche te ghenesen, ende om den Azijn kracht ende scherpigheydt te gheven. Daer zijn twee gheslachten van, beyde tot de medicijnen nut ende bequaem; het Manneken heeft witte bladeren, (in ’t Latijn albis foliis, waer voor ick liever hadde datmen albis bulbis, dat is witte wortelen, veranderde;) het Wijfken heefter swarte. (in ’t Latijn nigris, daer ick oock wel rubris van soude willen maecken, om dat de selve wortelen eer roodt dan swart zijn.) Den selven Plinius vermaent nochtans elders van het Pancration, te weten in ‘t 12.cap.van sijn 27.boeck: Pancration, seydt hy, hebben sommighe Kleynen Zee-Aiuyn, in ’t Latijn Scilla pusilla, liever ghehadt [1082] te noemen, met bladeren als Witte Lelien, maer langher ende dicker; met een groote bols-gewijse oft bals-ghewijse wortel rosachtigh van verwe. Welcke woorden teghen hun selven, ende oock teghen de meyninghe van Dioscorides schijnen te strijden: want is de wortel eenen grooten bulbus, waerom is dit ghewas Scilla pusilla oft Kleynen Zee-Aiuyn ghenoemt? Ende daer-en-boven in stede daer Plinius seydt, dat de bladeren dicker zijn dan de Witte Lelie-bladeren, daer voor seydt Dioscorides datse smaller zijn. In voeghen dat hier uyt alleen merckelijck genoegh blijcken kan, dat de boecken van Plinius op veele plaetsen bedorven zijn; ende dat de woorden, die hy van de twee soorten van Scilla gheschreven heeft, qualijck ghestelt oft ontstelt moghen wesen. Aerd, Kracht ende Werckinghe. De wortel van Pancratium is van smaeck den Zee-Aiuyn wat ghelijck, als Galenus seydt; ende daerom wordt de selve in stede van den Zee-Aiuyn, als hy ons ontbreeckt, van veele ghebruyckt; want hy doet al ’t selve dat de Scilla vermagh, doch veel slappelijcker. ‘Tselve versekert Dioscorides van dit ghewas oock: Pancration, seydt hy, is van krachten den Zee-Aiuyn ghelijck; ende wordt oock gelijck den Zee-Aiuyn bereydt, ende met het selve ghewicht in alle de ghebreken, daer de Scilla goedt in is, in den lijfve ghenomen: nochtans en is het soo krachtigh niet als de Scilla. BIIVOEGHSEL. Al is ’t saecke dat dit cruydt grooter is dan de voorgaende Scilla, nochtans noemen de Italiaenen ’t selve Kleynen Zee-Aiuyn Scilla minor in ’t Latijn, ende in hun taele Squilla minore usnale ende Pancratia; Lobel noemtse Roode Squille; in ’t Latijn Squilla rubentibus radicis tunicis, folio Aloës carinato, oft oock Pancratium verum Clusii: want hy heeft recht opstaende holachtighe bladeren, sulcks als de oude schrijvers het Pancratius segghen te hebben. Men heet het oock wel Bulbus littoralis, om dat het meest aen den oever van de Zee pleegh te wassen. Een mede-soorte van de selve heeft hy uytghetrocken aen den Zeekant van Vranckrijck by de Middelandtsche zee; wiens wortel is als die vanden Zee-Aiuyn; dan de allergrootste is als eenen grooten Lelie-bol oft als een Limoen, met de schorsse van den Aiuyn, buyten bruyn, en binnen wit, als de Squille; de welcke in ’t zant gegraven zijnde, daer de baren van de Zee aen slaen, voortbrengen seven oft acht bladeren van anderhalve palme, stijf ende recht op staende, van breede ende dickte bijkants als die van Ireos, maer swarter, ende boven bot, niet scherp. Den steel, anderhalven voet hoogh, draeght dry oft vier Lelieachtighe witte bloemen, van gedaente als geele Narcissen; daer nae langhworpighe hauwkens, met plat ende swart saedt. Dese hebben alle witte ende gheen roode wortels; de welcke geten zijnde doen walghen: iae zijn doodelijck, als Clusius betoont. Hy noemtse Zee-Pancratium; in ’t Latijn Pancratium marinum, Hemerocallis Valentina Clusii, Narcissus Constantinopolitanus Matthioli; in ’t Italiaensche Giglio marino; in ’t Spaensch Amores mios, ende Squila menor, als wy elders betoont hebben. Veranderinghe. Dit gewas heeft aen den Spaenschen zeekant geele bloemen ende somtijdts oock schoon roodt, somtijdts bruyn roodt. Den selven Lobel twijffelt oft de Azouzenas van Indien, die van bolle ende sade ’t Pancratium van Montpelliers seer wel ghelijcken, voor gheen mede-soorte van ‘t selve te houden en zijn. Dierghelijck ghewas, seydt Anguillara, is Cepa canina en Cephalonia ghenoemt gheweest, ende voor de oprechte Squilla ghehouden; welcken naem seer wel over een komt met den naem Hondts-Loock oft Hundts Knoblauch; waer mede sommighe de soorten van Hyacinthus comosus verstaen hebben, die sy daerom Pancratium noemden, heetende de grootste soorte Groote Hondts-Loock, in ’t Latijn Pancratium maius, de kleynste Pancratium minus ende Kleyn Hondts-Loock. Maer sy schillen seer veel in krachten van de Squillen oft Zee-Aiuyn, als uyt het Capitel van de Hyacinth gebleken is. Pancratium quorumdam is (als gheseydt is) den voorseyden Hyacinth; maer andere houden de soorte van Moly met brede bladeren daer voor. Pancratium flore Lilii is de Zee-Narcisse. Pancratium Monspelliensium is de Affodille met de Loockwortel. Pancratium secundum Monspelliensium zijn de Druyfkens-Hyacinthen. Noch van de krachten. De landtlieden van Spaegnien houden dit cruydt voor seer schadelijck, iae verghiftigh; ende daerom raden de ghene die dat plucken, dat sy hun niet en verstouten dat selve te smaecken: want het soude hun terstont om lijfve brenghen, soo sy versekeren, seydt Clusius: dan de kracht is merckelijcker in het Pancratium van Montpelliers. Nochtans het sap van Pancratium van Dioscorides, met meel van Erven vermenght, pleegh in oude tijden in koeckskens bewaert te worden; ende wierdt de leversuchtighe ende miltsuchtighe menschen met groote bate inghegheven. |
HET XXII. KAPITTEL. Van Pancratium. (Pancratium maritimum) Gedaante. De soort van ui die men Pancration noemt heeft ook grote gelijkenis met de voorbeschreven Scilla of zeeui, maar de bladeren van dit gewas zijn groter dan die van Scilla en, als Dioscorides schrijft, langer, maar smaller dan leliebladeren. De wortel is ook een grotere bol of bulbus dan zeeui en ook van vele vellen of schilfers tezamen verzameld, van buiten rood of rosachtig of ook paarsachtig van kleur. Plaats. Dit gewas wordt in het midden van Spanje gevonden, ver van de zee. Tijd. Pancratium spruit uit de aarde met Scilla of zeeui. Naam. In het Grieks wordt dit gewas Pancration genoemd en in het Latijn ook Pancratium, sommige noemen het ook Scilla en de landlieden van Spanje noemen het in hun taal ook cebolla albarrara net zoals de zeeui, als Clusius betuigt. Dat het een medesoort van Scilla is blijkt uit de gelijkenis die het daarmee heeft. Dan het mag misschien wel dat geslacht wezen dat Plinius Scilla femina, dat is zeeui wijfje, noemt en zegt aldus in het 5de kapittel van zijn 19de boek: ‘Scilla is zeer bekend en alleen geschapen om de mens te genezen en om azijn kracht en scherpte te geven. Daar zijn twee geslachten van en beide tot de medicijnen nuttig en geschikt, het mannetje heeft witte bladeren, (in het Latijn albis foliis, waarvoor ik liever had dat men albis bulbis, dat is witte wortels, veranderde) het wijfje heeft er zwarte’. (in het Latijn nigris, daar ik ook wel rubris van zou willen maken omdat die wortels eerder rood dan zwart zijn.) Dezelfde Plinius vermaant nochtans elders van het Pancration, te weten in het 12de kapittel van zijn 27ste boek: ‘Pancration, zegt hij, hebben sommige liever gehad kleine zeeui te noemen, in het Latijn Scilla pusilla, [1082] met bladeren als witte lelies, maar langer en dikker en met een grote bolvormige of balvormige wortel die rosachtig van kleur is’. Welke woorden tegen zichzelf en ook tegen de mening van Dioscorides schijnen te strijden want als de wortel een grote bol is waarom is dit gewas Scilla pusilla of kleine zeeui genoemd? En daarboven in plaats daar Plinius zegt dat de bladeren dikker zijn dan de witte leliebladeren, daarvoor zegt Dioscorides dat ze smaller zijn. Op die manier dat hieruit alleen merkelijk genoeg blijken kan dat de boeken van Plinius op vele plaatsen bedorven zijn en dat de woorden die hij van de twee soorten van Scilla geschreven heeft kwalijk gesteld of ontsteld mogen zijn. Aard, kracht en werking. De wortel van Pancratium is van smaak de zeeui wat gelijk, als Galenus zegt, en daarom wordt die van vele in plaats van zeeui als die ons ontbreekt gebruikt want hij doet al hetzelfde dat Scilla vermag, doch veel slapper. Hetzelfde verzekert Dioscorides van dit gewas ook: ‘Pancration, zegt hij, is van krachten de zeeui gelijk en wordt ook gelijk de zeeui bereid en met hetzelfde gewicht in alle gebreken daar Scilla goed in is in het lijf genomen, nochtans is het niet zo krachtig als Scilla.’ BIJVOEGING. Al is het zo dat dit kruid groter is dan de voorgaande Scilla, (Urginea maritima) nochtans noemen de Italianen het kleine zeeui Scilla minor in het Latijn en in hun taal Squilla minore usnale en Pancratia, Lobel noemt het rode squil en in het Latijn Squilla rubentibus radicis tunicis, folio Aloës carinato of ook Pancratium verum Clusii, want hij heeft recht opstaande holachtige bladeren zulks als de oude schrijvers het Pancratius zeggen te hebben. Men noemt het ook wel Bulbus littoralis omdat het meest aan de oever van de zee plag te groeien. Een medesoort er van heeft hij uitgetrokken aan de zeekant van Frankrijk bij de Middellandse zee wiens wortel is als die van de zeeui, dan de allergrootste is als een grote leliebol of als een limoen met de schors van ui, buiten bruin en binnen wit als de squil die in het zand begraven is daar de baren van de zee op slaan en zeven of acht bladeren van vijftien cm voortbrengen die stijf en rechtop staan en van breedte en dikte bijna als die van Iris, maar zwarter en boven bot, niet scherp. De steel van vijf en veertig cm hoog draagt drie of vier lelieachtige witte bloemen die van gedaante als gele narcissen zijn en daarna langwerpige hauwtjes met plat en zwart zaad. Deze hebben alle witte en geen rode wortels en als die gegeten zijn laten ze walgen, ja zijn dodelijk, als Clusius betoont. Hij noemt het zee Pancratium en in het Latijn Pancratium marinum, Hemerocallis Valentina Clusii, Narcissus Constantinopolitanus Matthioli, in het Italiaans giglio marino, in het Spaans amores mios en squila menor, zoals we elders betoond hebben. Verandering. Dit gewas heeft aan de Spaanse zeekant gele bloemen en soms ook mooi rood, soms bruinrood. Dezelfde Lobel twijfelt of het de azouzenas van Indien die van bol en zaad zeer goed op het Pancratium van Montpellier lijken niet voor medesoort er van te houden zijn. Diergelijk gewas, zegt Anguillara, is Cepa canina en Cephalonia genoemd geweest en voor de echte squilla gehouden, welke naam zeer goed overeen komt met de naam hondslook of Hundts Knoblauch waarmee sommige de soorten van Hyacinthus comosus verstaan hebben die ze daarom Pancratium noemden en noemden de grootste soort grote hondts-loock, in het Latijn Pancratium majus en de kleinste Pancratium minus en klein hondslook. Maar zij verschillen zeer veel in krachten van de squillen of zeeui zoals uit het kapittel van de hyacint gebleken is. Pancratium quorumdam is (als gezegd is) de voor vermelde hyacint, maar andere houden de soort van Moly met brede bladeren daarvoor. Pancratium flore Lilii is de zeenarcis. Pancratium Monspelliensium is de affodil met lookwortel. Pancratium secundum Monspelliensium zijn de druifjes hyacinten. Noch van de krachten. De landlieden van Spanje houden dit kruid voor zeer schadelijk, ja vergiftig en daarom raden ze diegene die dat plukken dat ze zich niet verstouten dat te proeven want het zou hun terstond om lijf brengen zo zij verzekeren, zegt Clusius, dan de kracht is opmerkelijker in het Pancratium van Montpellier. Nochtans het sap van Pancratium van Dioscorides met meel van erven vermengt plag in oude tijden in koekjes bewaard te worden en werd de leverzuchtige en miltzuchtige mensen met grote baat ingegeven. |
Zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl en : http://www.volkoomen.nl/