Pancratium

HET XXV. CAPITEL.

Van den Zee-Narcisse.

Gheslachten.

Eer dat wy de beschrijvinge van de Narcissen besluyten ende verlaten, moeten wy noch van een ander aiuynachtigh ghewas vermaenen, dat onder de Valsche Narcissen seer wel schijnt te behooren, Zee-Narciss gheheeten.

Ghedaente.

1. Zee-Narciss krijght vijf oft ses langhe breedachtighe bladeren, bijnae als die van een soorte van Narcissen, maer herder ende stijfver dan die. Den steel is somtijdts hoogher dan eenen voet: op wiens t’sop uyt een dun velleken dry, vier oft meer bloemen komen ghesproten, van ghedaente de Valsche Narcissen oft Tijdeloosen ghelijck, met langhe uytpuylende kelcken in ’t midden verciert, daer sommighe draeykens in begrepen staen; maer sy zijn wit van verwe, daer in van de Geele Tijdeloosen verschillende: daer nae volghen hoeckachtighe huyskens, daer ’t saedt in besloten light. De wortel is eenen grooten aiuynachtighen bol, wit van binnen, maer met een swarte liese oft velleken rondom bedeckt; met sommighe aenwassende afsetselen oft ionghe klisterkens dit ghewas seer verbreydende oft vermenigvuldighende.

Plaetse.

Dit cruydt wordt ghevonden aen den Zeekant niet alleen van Languedoc, maer oock van Spaegnien, bijsonder van ’t Rijck van Valensen; ende oock wel elders, op savelachtighe ende sandachtighe plaetsen, die somtijdts met het ghetijde onder ’t water staen, oft met de Zee-baren ende brack-water bespraeyt worden.

Tijdt.

Carolus Clusius schrijft, dat hy dit cruydt in de Meymaendt heeft vonden bloeyen; ende in Hoymaendt ende Oogstmaendt de wortelen (nae dat het saedt rijp geworden was) uyt der aerden ghetrocken heeft, omtrent de stadt van Montpelliers in Vranckrijck.

Naemen.

Dese bloemen hebben wy de Zee-Narciss in onse taele, ende in ’t Latijn Narcissus marinus willen noemen: de Spaegniaerts heetense Amores mios; sommighe Italiaenen Giglio marino; meest alle de Cruydt-beschrijvers van onse tijden hebbense Scilla gheheeten, oft Zee-Aiuyn, ende hebben van haere wortel de Trochisci de Scilla in de Apoteken bereydt: andere hebbense voor Pancratium ghenomen, ende Pancratium marinum ghenoemt. Dan de aiuynachtighe wortel van Pancratium, soo Dioscorides verhaelt, is wat rosachtigh, oft wat purpurachtigh, in ’t Griecks hypopyrrhos oft hypoporphyros: daer de wortel van dit cruydt witachtigh wordt bevonden, als wy voorseyt hebben. Matthiolus, soo veel als ’t uyt de schilderije die hy daer van gheeft blijcken kan, heeftse onder de Narcissen gherekent, ende eenen toenaem van Constantinopelen ghegheven; want hy noemtse Narcissus Constantinopolitanus. Ende voorwaer het is beter dit cruydt onder de soorten van Narcissen te rekenen, dan ’t selve teghen alle reden voor Scilla oft Pancratium onbedachtelijck ende onsekerlijck te willen houden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese wortel schijnt van krachten die van de Geele Tijdeloosen ghelijck te wesen: want alsmense maer eens en proeft oft en smaeckt, doet sy walghen, ende maeckt de maghe slap, ende worptse om, soo Lobel betuyght.

BIIVOEGHSEL.

Desen Zee-Narcis is van sommighe eerst Hemerocallis Valentina gheheeten gheweest: maer daer nae heeft Clusius den naem van Narcissus marinus, dat is Zee-Narciss, voor den alderbequaemsten ghehouden, want hy wast aen den Zee-kant van Spaegnien, Sardegnien, Corsica ende Sicilien, bloeyende in Mey, somtijdts oock in den Herfst, in sonderheyt in Sicilien. De Turcken noemen hem Con Zambach, om dat hy witte welrieckende bloemen krijght. Hy pleegh voor de Scilla in Vranckrijck gehouden ende ghebruyckt te worden; daer nae heeftmen hem Pancratium flore Lilij ghenoemt.

De bladeren van desen Narciss zijn plat ende sterck, by nae aschverwigh oft grijsachtigh: den steel is bloot ende kael, ende met gheen bladeren bewassen: de bloemen komen uyt een velachtigh liesken, vijf, ses oft meer by een, den reuck van de Lelien hebbende, heel wit van verwe, uytghesondert alleen de uyterste bladeren, wiens voorste spitsen met eenighe groenigheydt bespraeyt schijnen te wesen. Wt den langhworpighen uytpuylende aen de kanten ghesnippelden kelck komen ses langhe witte draeykens voort, met haer geele nopkens verciert, ende met haer middel-priemken, by nae ghelijck ’t ghebeurt in de Witte Lelie. Als de bloemen verflenschen ende afvallen, schuylen daer onder drijhoeckighe saedt-hoofden, metter tijdt dicker wordende, vervult met swart, groot, in een ghedronghen, voos saedt. De wortel is aiuynachtigh, groot ende langhachtigh, vol taey sap. Den steel ende de bladeren ghebroken oft ghesneden zijnde, gheven oock een dierghelijcke taeye vochtigheyt van haer. Het saedt wordt gemeynlijck rijp omtrent de Oogstmaendt.

Veranderinghe. Men vindt dit ghewas oock dickwijls met bleecker oft geele bloemen, ende wordt nae het rijck van Valensen, daer het veel wast, oock Hemerocallis Valentina gheheeten. Dan aen den Zee-kant van Italien vindtmen desen Narciss somtijdts met roode ende met purpure bloemen.

Tweeden Zee-Narciss oft Berg-Narciss, van sommighe Lilio-Narcissus Hemerocallidis Valentinae facie gheheeten; maer van Clusius voor den Derden Narciss van Matthiolus ghehouden, ende in ’t Latijn Narcissus montanus sive marinus alter, qui Matthioli tertius, ghenoemt, verschilt van den Eersten Zee-Narciss merckelijcken ghenoegh. De wortel is soo dick als die van het Muscari, oft wat dicker, ende wat langher, met vele rockskens bewonden, van de welcke ’t buytenste grauwachtigh is, het volghende rosachtigh, het derde witachtigher: onder aen zijn meer ende [361] dunner veselinghen dan aen de wortel van Muscari. In ’t laetste van April (veel spaeder dan eenighe andere soorte van ghewas met aiuynachtighe wortel) spruyten uyt dese wortel ses oft meer bladeren, bijnae tweemael soo breedt als die van het Muscari, maer korter; ende in ’t eynde van de Oogstmaendt verflenschen sy, anders dan de bladeren van den Eersten Zee-Narciss, die in de Oogstmaendt uyt-spruyten, ende daer nae den heelen winter door groen blijven. Wt eene wortel komen somtijdts twee steelen voort, elck omtrent de Braeckmaendt ses oft acht bloemen uyt velachtighe omwindsels voortbrenghende. Dese bloemen schijnen kleyne witte Lelikens te zijn, in ’t midden een kleyn wit kelcksken hebbende, aen de kanten in vele snippelinghen verdeylt, welrieckende, met ses witte draeykens, ende daer op soo veel geele nopkens, ende voorts met een wit middel-priemken verciert. Het saedt is swart, kleyner ende ronder dan dat van de Zee-Narciss, in sijn huyskens besloten. Sommighe hebben dit ghewas Narcissus Orientalis willen noemen; dan den naem van Tweeden Zee-Narciss oft Bergh-Narciss schijnt dat selve bequaemelijcker toe te komen. Dit ghewas heeft somtijdts op de hooghe bergen van Sardegnien aen eenen steel vijf-en-dertigh bloemen voortghebroght. Het wast oock veel in Slavonyen, ende aen den zee-kant teghen over Venetien ende Ancona gheleghen.

Clusius heeft de bulben van dese Zee-Narcissen uyt den Zee-kant van Vranckrijck, Spaegnien ende Italien doen brenghen; dan sy en aerden hier te lande nimmermeer, al worden sy in hunne eyghen aerde van daer ghebroght, ende alhier in de selve bewaert. Te Montpelliers hebbense twaelf iaeren sonder bloeyen geweest. Ende voorwaer dese wortelen begheeren haer eyghen locht. Want Cacchini betuyght voor seker bevonden te hebben, dat de wortelen die aen den Zee-kant ghegroeyt hebben, binnens landts niet en aerden: dan die van ’t midden van eenigh eylandt op ’t vaste lant ghebroght worden, aerden daer wel.

Voorts, soo zijnder vele groote Narciss-wortelen, van den Zee-kant van Guinea, Joodschlandt, Grieckenlandt, Italien ende Spaegnien van de Schippers onlanghs ghebroght gheweest, misschien alle soorten van Pancratium, Scilla ende dierghelijcke, sommighe oock onbeschreven soorten van Narciss. Dan die en hebben in de hoven der lief-hebbers noch niet konnen bloeyen, als Petrus Hondius oock tuyght, die daer een groote menighte van ghehadt heeft. Daerom sullen wy de selve den naem van Bulbi Narcissini laeten behouden, tot dat den tijdt haer kennisse ontdecken sal. Hier by hooren de volghende:. 1. Den eersten, is die sommighe Narcissus incognitus Clutij noemen, die van het uyterste van Afrijcken ghebroght is, te weten uyt Moorlandt. Dese geeft uyt een schee bijnae soo dick als eenen duym, vast, bleeck-groen, vijf oft ses breede harde dicke bladeren, begrijpende 14 oft 15 steelen, elck verciert met een blaeuwe bloem, den derden Narciss van Matthiolus oft Leliekens van eenen daghe anders niet seer onghelijck, met twee draeyen binnen, als witte horenkens, met geele noppen. De wortel is eenen bol soo groot als eens mans vuyst, den ghemeynen Narciss-bol niet onghelijck.

2. Heel witten Narciss, dobbel, uyt Virginia, met eenen langhen middel-priem. Sijne mede-soorte is binnen wit, buyten roodachtigh. Peeter Carter heeftse beyde eerst ghehadt.

3. Heel witten Narciss met omgheslaghen bloem-bladeren heeft eenen middel-baeren kelck: de bladeren zijn breedt.

4. Tijdeloosen dobbel, met den heel ghedeylden kelck, wel-rieckende.

HET XXV. KAPITTEL.

Van de zeenarcis. (Pancratium maritimum)

Geslachten.

Eer dat we de beschrijving van de narcissen besluiten en verlaten moeten we noch van een ander uiachtig gewas vermanen dat zeer goed onder de valse narcissen schijnt te behoren en wordt zeenarcis genoemd.

Gedaante.

1. Zeenarcis krijgt vijf of zes lange breedachtige bladeren, bijna als die van een soort van narcissen, maar harder en stijver dan die. De steel is soms hoger dan dertig cm op wiens top uit een dun velletje drie, vier of meer bloemen komen gesproten die van gedaante op de valse narcissen of tijdelozen lijken met een lang uitpuilend kelkje in het midden versiert daar sommige draadjes in begrepen staan, maar ze zijn wit van kleur en verschillen daarin van de gele tijdelozen, daarna volgen hoekachtige huisjes daar het zaad in besloten ligt. De wortel is een grote uiachtige bol en wit van binnen, maar met een zwarte vlies of velletje rondom bedekt met sommige aangroeiende bijbollen of jonge klistertjes dit gewas zeer verbreiden of vermenigvuldigen.

Plaats.

Dit kruid wordt aan de zeekant gevonden en niet alleen van Languedock, maar ook van Spanje en vooral in het rijk van Valencia en ook wel elders op zavelachtige en zandachtige plaatsen die soms met het getijde onder het water staan of met de zeebaren en brak water besproeid worden.

Tijd.

Carolus Clusius schrijft dat hij dit kruid in meimaand bloeiend heeft gevonden en in juli en augustus de wortels (nadat het zaad rijp geworden was) uit de aarde getrokken heeft omtrent de stad van Montpelliers in Frankrijk.

Namen.

Deze bloemen hebben we zeenarcis in onze taal en in het Latijn Narcissus marinus willen noemen, de Spanjaarden noemen het amores mios en sommige Italianen gglio marino en meest alle kruidbeschrijvers van onze tijden hebben het Scilla genoemd of zeeui en hebben van haar wortel de Trochisci de Scilla in de apotheken bereid, andere hebben het voor Pancratium genomen en Pancratium marinum genoemd. Dan de uiachtige wortel van Pancratium, zo Dioscorides verhaalt, is wat rosachtig of wat purperachtig, in het Grieks hypopyrrhos of hypoporphyros, daar de wortel van dit kruid witachtig wordt bevonden zoals we gezegd hebben. Matthiolus, zoveel als het uit de schilderij die hij daarvan geeft blijken kan, heeft ze onder de narcissen gerekend en een toenaam van Constantinopel gegeven, want hij noemt het Narcissus Constantinopolitanus. En voorwaar het is beter dit kruid onder de soorten van narcissen te rekenen dan het tegen alle reden onbedacht voor Scilla of Pancratium en onzeker te willen houden.

Aard, kracht en werking.

Deze wortel schijnt van krachten die van de gele tijdelozen gelijk te wezen, want als men ze maar eens proeft of smaakt laat ze walgen en maakt de maag slap en werpt ze om, zo Lobel betuigt.

BIJVOEGING.

Deze zeenarcis is van sommige eerst Hemerocallis Valentina genoemd geweest, maar daarna heeft Clusius de naam van Narcissus marinus, dat is zeenarcis, voor de allerbeste gehouden want hij groeit aan de zeekant van Spanje, Sardinië, Corsica en Sicilië en bloeit in mei, soms ook in de herfst en vooral in Sicilië. De Turken noemen het con zambach omdat hij witte welriekende bloemen krijgt. Hij plag voor de Scilla in Frankrijk gehouden en gebruikt te worden en daarnaar heeft men het Pancratium flore Lilij genoemd.

De bladeren van deze narcis zijn plat en sterk, bijna askleurig of grijsachtig, de steel is bloot en kaal en zonder bladeren begroeid, de bloemen komen uit een velachtig vliesje met vijf, zes of meer bijeen die de reuk van de lelie hebben en heel wit van kleur, uitgezonderd alleen de uiterste bladeren wiens voorste spitsen met enige groenheid besproeid schijnen te wezen. Uit de langwerpige uitpuilende en aan de kanten gesnipperde kelk komen zes lange witte draadjes voort die met hun gele nopjes versierd zijn en met hun middelpriempje bijna gelijk het gebeurt in de witte lelie. Als de bloemen verflensen en afvallen schuilen daaronder driehoekige zaadhoofden die mettertijd dikker worden en vervuld met zwart, groot ineen gedrongen voos zaad. De wortel is uiachtig, groot en langachtig en vol taai sap. De steel en de bladeren die gebroken of gesneden zijn geven ook een diergelijke taaie vochtigheid van zich. Het zaad wordt gewoonlijk rijp omtrent augustus.

Verandering. Men vindt dit gewas ook dikwijls met bleker of gele bloemen en wordt na het rijk van Valencia, daar het veel groeit, ook Hemerocallis Valentina genoemd. Dan aan de zeekant van Italië vindt men deze narcis soms met rode en met purperen bloemen.

Tweede zeenarcis of bergnarcis die van sommige Lilio-Narcissus Hemerocallidis Valentinae facie genoemd wordt, maar van Clusius voor de derde narcis van Matthiolus gehouden en in het Latijn Narcissus montanus sive marinus alter, qui Matthioli tertius genoemd, verschilt van de eerste zeenarcis opmerkelijk genoeg. De wortel is zo dik als die van Muscari of wat dikker en wat langer met vele rokjes omwonden waarvan de buitenste grauwachtig is, het volgende rosachtig en het derde witter, onderaan zijn meer en [361] dunnere vezels dan aan de wortel van Muscari. Op het eind april (veel later dan enige andere soort van gewas met uiachtige wortel) spruiten uit deze wortel zes of meer bladeren die bijna tweemaal zo breed zijn als die van Muscari, maar korter en op het eind van augustus verflensen ze, anders dan de bladeren van de eerste zeenarcis die in augustus uitspruiten en daarna de hele winter door groen blijven. Uit een wortel komen soms twee stelen voort die elk omtrent juni zes of acht bloemen uit velachtige omwindsels voortbrengen. Deze bloemen schijnen kleine witte lelietjes te zijn die in het midden een klein wit kelkje hebben en aan de kanten in vele snippers verdeeld zijn, welriekend en met zes witte draadjes en daarop zoveel gele nopjes en voorts met een wit middenpriempje versiert. Het zaad is zwart, kleiner en ronder dan dat van de zeenarcis en in zijn huisje besloten. Sommige hebben dit gewas Narcissus Orientalis willen noemen, dan de naam van tweede zeenarcis of bergnarcis schijnt dat beter toe te komen. Dit gewas heeft soms op de hoge bergen van Sardinië aan een steel vijf en dertig bloemen voortgebracht. Het groeit ook veel in Slovenië en aan de zeekant tegenover Venetië en Ancona gelegen.

Clusius heeft de bollen van deze zeenarcissen uit de zeekant van Frankrijk, Spanje en Italië laten brengen, dan ze aarden hier te lande nimmermeer al worden ze in hun eigen aarde vandaar gebracht en alhier daarin bewaard. Te Montpelliers zijn ze twaalf jaren zonder bloeien geweest. En voorwaar deze wortels begeren hun eigen lucht. Want Cacchini betuigt voor zeker bevonden te hebben dat de wortels die aan de zeekant gegroeid zijn binnenlands niet aarden, dan die van het midden van enig eiland op het vaste land gebracht worden aarden daar wel.

Voorts zo zijn er vele grote narciswortels onlangs van de zeekant van Guinea, Joodse land, Griekenland, Italië en Spanje van de schippers gebracht, misschien alle soorten van Pancratium, Scilla en diergelijke en sommige ook onbeschreven soorten van narcis. Dan die hebben in de hoven der liefhebbers noch niet kunnen bloeien als Petrus Hondius ook betuigt die er een grote menigte van gehad heeft. Daarom zullen we die de naam van Bulbi Narcissini laten behouden totdat de tijd hun kennis ontdekken zal. Hierbij horen de volgende:

(Agapanthus)

1. De eerste is die sommige Narcissus incognitus Clutij noemen die van het uiterste van Afrika gebracht is, te weten uit Moorland. Deze geeft uit een schede bijna zo dik als een duim die vast en bleekgroen is vijf of zes brede harde dikke bladeren die omvatten 14 of 15 stelen die elk versierd zijn met een blauwe bloem en veel lijken op de derde narcis van Matthiolus of lelietjes van een dag met twee draden van binnen als witte horentjes met gele noppen. De wortel is een bol zo groot als een mannenvuist en lijkt veel op de gewone narcisbol.

(Eucharis?)

2. Heel witte narcis en dubbel uit Virginia met een lange middenpriem. Zijn medesoort is binnen wit en buiten roodachtig. Peeter Carter heeft ze beide eerst gehad.

3. Heel witte narcis met omgeslagen bloembladeren heeft een middelbare kelk, de bladeren zijn breed.

4. Tijdeloze dubbel met de heel gedeelde kelk, welriekend.