Solanum
Over Solanum
Alfsrank, vervolg Dodonaeus, vorm, klimplanten, soorten, plaats, tijd van bloeien, namen, aard, kracht en werking, medisch, bijvoeging, geschiedenis, historie, etymologie, afkomst,
Joost van Ravelingen. Vervolg van Dodonaeus of Dodoens. Cruydt-boeck, 1644.
Geschreven en omgezet door Nico Koomen.
HET XIII. CAPITEL. Van Alfsrancke oft Dulcamara. Ghedaente. Alfsrancke heeft dunne harde ende houdtachtighe rancken, ghelijck den Wijngaert; de welcke in meer andere sijd-tackskens verdeylt worden: waer mede dat het de boomkens, heesteren, haghen ende hegghen beklimt, ende daer teghen leynt oft steunt: de schorsse van de ionghe tackskens is groen; dan de schorsse van de middelsten ende grootsten steel, als oock van de selve sijd-tackskens, soo wanneer dat sy ouder worden, is rouwer ende witachtigh, nae den aschverwighen treckende, te weten van buyten; want binnewaerts is die oock schoon groen: het hout is breuckigh, binnen in voos mergh inhoudende: aen dese steelen wassen langhachtighe, sachte, effene, ende kaele, voor spitse bladeren, kleyner dan de bladeren van Winde, onder aen het steelken daer sy op staen bewassen met kleyne aenhanghselkens als oorkens, aen beyde sijden ghemeynlijck twee teghen een wassende. De bloemen wassen veel by een, in kleyne troskens oft kroonkens gheschickt, niet groot, elck in vijf smalle bladerkens verdeylt, van verwe somtijdts witachtigh, als Gesnerus betuyght: dan hier te lande zijn sy meestendeel violet oft peersch, dat is uyt den blauwen purpurverwigh, ende hebben in ’t midden een geel pinneken oft priemken met noppen uytstaende: als de bloemen vergaen zijn, soo volghen daer langhachtighe sachte oft morwe ende weecke beziekens nae, taey oft slijmerigh ende onlieflijck oft vremdt van smaeck, van verwe schoon Korael-rood, seer selden wit. De wortel is tamelijcken groot, met veele faselinghen beset. Plaetse. Dit cruydt wast in waterachtighe oft vochte plaetsen; omtrent de kuylen, staende wateren ende grachten dickwijls met menighte voortkomende. Tijdt. De bladeren spruyten in ’t Vooriaer uyt der aerden: de bloemen verthoonen haer in de Hoymaendt; ende in de Oogstemaendt worden de vruchten oft bezien rijp. Naemen. Men noemt dit cruydt op ’t Nederlandts Alfrance oft Alfsrancke, in Hooghduytschlandt Heinskraut ende Je lenger Je lieber; hier t lande oock van sommighe, Hoe langher hoe liever. De ionghe Cruydt-beschrijvers hebben ’t in ’t Latijn Amaraca dulcis; Amarodulcis, ende meestendeel Dulcamara gheheeten; in ’t Griecks Glycypicron oft Gycypicris: welcke naemen soo veel in onse tael beteeckenen, als ofmen seyde Bitter-soete, oft Soet-bitter-cruydt, om dat de bladeren daer van gheknauwt zijnde, eerst eenen bitteren, ende daer nae eenen soeten oft smetsen smaeck hebben. Sommighe meynen dat het den Wilden Wijngaert oft Vitis silvestris van Dioscorides is, andere houden ’t voor een soorte van Solanum oft Nachtschade, ’t selve den naem van Solanum lignosum oft Solanum fruticosum, dat is Houdtachtighe oft Heesterachtighe Nascaye, ghevende: dan wy hebben te voren ghenoegh bethoont wat den Wilden Wijngaert voor een ghewas is, te weten den Tamus; ende aengaende de Nascaye, dit cruydt en heeft daer geen ghemeynschap oft ghelijckenis mede: daerom zijn sy seer bedroghen die dat de Heesterachtighe Nascaye oft Roode Nascaya, in ’t Latijn Solanum rubrum, noemen, ende de bezien daer van in stede van de keernen van Solanum in de bereydinghe van sommighe verkoelende salven derren vermenghelen: want de bezien van Alfsrancke en zijn gheensins koudt van aerd als die van de Nascaye, maer warm, als wy hier nae bethoonen sullen. Maer dese onse Alfsrancke schijnt wat meer gelijckenisse met de Tweede Cyclaminus, in ’t Latijn Cyclaminos altera, te hebben; want de bladers zijn dierghelijck als die van de Tweede Cyclaminos: de steelen, niet teghenstaende dat sy niet heel merckelijck gheknoopt oft in ledekens verdeylt en zijn, schijnen eenigh beworp oft ghedaente van kniekens oft ledekens te hebben: aengaende de bloemen die somtijdts wit, ende de vrucht die bezieachtigh is, ende als de troskens van den Veyl nederwaerts hanght, en is oock gheen onderschil met allen; noch oock in de wortelen, die oprechtelijck overtolligh zijn: want behalven dat sy in dit ghewas dun zijn ende teer, soo zijn sy oock nerghens in ghebruyckelijck oft nut. Tweede Cyclaminus. Voorts soo schrijft Dioscorides sijne Cyclaminus altera met dierghelijcke woorden: Tweede Cyclaminus oft Cyclaminos hetera, seydt hy, heeft bladeren als die van de Veyl, maer kleyner, dicker, ghekniede steelen, die haer selven om de naest wassende boomen winden ende binden. De bloemen zijn wit, welrieckende: de vrucht is als de Wijnbezien, die van den Veyl ghelijck, sacht ende morw, van smaeck tamelijcken scherp ende slijmerachtigh oft klevende. De wortel is onnut. Sommige noemen desen Cyclaminos, betuyght den selven Dioscorides, oock Cissiphyllon ende Cissanthemon. Welcke twee naemen met dese onse Alfsrancke niet qualijck over een en komen: want van bladeren, bloemen ende bezien is sy de Veyl eenighsins ghelijck. Aerd. Alfsrancke is van bladeren ende bezien warm, verdrooghende, afvaeghende ende verteerende van aerd. Kracht ende Werckinghe. Men seydt dat de bladeren van Alfsrancke ghesoden met wijn oft water ende ghedroncken, seer nut ende bequaem zijn om de verstoptheyt [665] van de lever ende van de galblase te openen; ende midts dien seer goedt zijn teghen de geelsucht, uyt de verstoptheydt oorsprongh hebbende. Het sap daer van wordt oock voor seer goedt ghehouden te drincken ghegheven de ghene die ghevallen, gheslagen, ende van binnen gheborsten oft ghequetst zijn: want men gelooft dat die het bloet, ’t welck binnen den lijve geronnen is, ontdoet ende scheydt, ende door de pisse afiaeght; ende midts dien ghenesen kan ende heylen al ’t ghene datter gequetst is. Hieronymus Tragus maeckt een afsiedtsel in wijn van het hout van Alfs-rancke kleyn gesneden ende ghesnippelt zijnde; ’t welck, soo hy verhaelt, de geelsuchtighe ende watersuchtige menschen eensdeels door pisse ende eensdeels door kamergangh sachtelijck suyveren ende purgeren, ende van alle hinderlijcke overvloedigheden ontlasten kan. Dioscorides heeft bijnae dierghelijcke krachten sijne Tweede Cyclaminus toegheschreven. De beziekens, seydt hy, van dese Tweede Cyclaminos, de swaerte van een draghme oft vierendeel loots seffens met twee roomerkens witten wijn, veertigh daghen langh ghedroncken, doen de herdigheydt ende verstoptheydt van de milte met de pisse ende door den kamergangh lossen ende scheyden: iae smilten de milte soo seer, dat sy op dien tijdt gantsch wegh genomen wordt ende vergaet. De selve bezien zijn goedt de ghene die kort van adem zijn, inghedroncken zijnde. De selve suyverende de naegheboorten ende ’t ghene dat nae het baren overghebleven is. BIIVOEGHSEL. De naemen van dit ghewas zijn veelderhande: te weten Amarum Dulce, Solanum arborescens van sommighe, Vitis silvestris van Matthiolus, in ’t Italiaensche Vite salvatica ende Tamaro, soo sy noch een ander ghewas pleghen te noemen. Het is de Circaea Monspelliensium oft Circaea, van die van Montpelliers; nae de meyninghe van sommighe Salicastrum oft Siliquastrum van Plinius: Melotron van Theophrastus. De bladeren zijn die van Solanum oft Nascaye ghelijck, maer langher. De schorsse van de tackskens is bitter op de tonghe, gheknouwt zijnde, ende daer nae soet. Het heet in Hooghduytschlandt oock Heynskraut ende Bittersusz; in ’t Enghelsch Suyt bitter oft Fellinwod. Het saedt is dat van den Hirs gelijck: ’t welck oorsaecke is, seydt Lobel, dat wy dit cruydt niet wel en derren Circaea heeten. De bloemen riecken veeltijdts als Muscus: dan de vruchten gewreven zijnde stincken, oft ten minsten zijn onliefelijck, den reuck van de Nachtschade bezien ghelijckende. Eenighe houden het Pseudocapsicum voor een medesoorte van dit ghewas: dan dat selve heeft Dodoneus in ’t laetste van sijn 24. Boeck beschreven met naeme van Valsch Bresilie Peper. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dodoneus houdt dit ghewas voor heet ende droogh van aerd. Dan, als Lobel ende andere betuyghen, het is te stellen onder de gheslachten van Nascaeye oft Solanum: want (als den selven schrijft) het is eer koudtachtigh dan heet; ende al is ’t sake dat het in ’t eerste bitter schijnt te zijn, daerom en is het niet heeter dan de Endivie, Cicoreye oft Havicks-cruydt ende Roose; want de bitterheydt vergaet allenghskens, ende verkeert in eenighe soetigheydt; daerom heetet Ie lenger Ie lieber in ’t Hooghduytsch. De wortel van Alfsrancke in water ghesoden ende ghedroncken met twee roomerkens ghewaterden wijn, suyvert het lichaem van waterachtighe overvloedigheden: ende daerom is sy goedt teghen de watersucht ende geelsucht. Tot dien eynde neemtmen een pondt van dit hout kleyn ghesneden, ende men laet dat met witten welrieckende wijn in eenen nieuwen pot sieden: wiens decksel met deech toeghemaeckt zy, laetende in ’t selve decksel een gaetken in ’t midden: als ’t derde deel versoden is, doetmen dien wijn door; ende daer van gheeftmen smorghens ende savondts een roomerken vol, dry uren voor de maeltijdt: daer nae doetmen den krancken wel sterckelijck sweeten. Dat doende maeckt desen wijn den buyck heel ledigh, ende doet door de pisse ghemackelijck voortkomen alle overvloedighe waterigheden van de maghe, die kortsen pleghen te veroorsaecken ende de geelsucht. Sommighe bewaren de ionghe rancken van dit ghewas in azijn, sout, suycker oft andersins, om de selve voor een salaedt te ghebruycken. De vrouwen besighen ’t sap van de bezien van Alfsrancke om haer aensicht daer mede te blancketten, ende om de sproeten ende andere placken van de huyt wegh te nemen, ende het hayr te doen uytvallen. In Noordt-Enghelandt wordt dit cruydt kleyn ghescherft de verckens t’eten ghegheven teghen de ongheefheydt oft ongantscheydt. Wy weten, seydt Lobel, dat dit cruydt van buyten gheleydt op heete gheswillen, oft ghesoden in water ende gedroncken, de krachten van Nachtschade volbroght heeft: ’t heeft oock de selve kracht die Kriecke over zee hebben: want het drijft matelijck uyt, sonder beneminghe van krachten oft ontstekinghe van ’t inghewant, door sweeten ende pisse. Door dese kracht doen de bezien van Alfsrancke melck in de borsten komen, om dat sy ’t bloedt suyveren, met suypen inghenomen zijnde. Sommighe noemense Circa, om dat sy by de minne-drancken misschien de selve kracht soude moghen hebben, die de Mandragora heeft. De wortel van Alfsrancke is welrieckende ende verwarmende, seydt Galenus: de selve ghestooten, ende eenen dagh ende nacht in Malvaseye gheweyckt, dry daghen ghedroncken, reynight de moeder. |
HET XIII. KAPITTEL. Van alfsrank of Dulcamara. (Solanum dulcamara) Gedaante. Alfsrank heeft dunne harde en houtachtige ranken net zoals de wijngaard die in meer andere zijtakjes verdeeld worden waarmee het de boompjes, heesters, hagen en heggen beklimt en er tegen leunt of steunt, de schors van de jonge takjes is groen, dan de schors van de middelste en grootste steel als ook van die zijtakjes wanneer ze ouder worden is ruwer en witachtig die naar het askleurige trekt, te weten van buiten want binnenwaarts is die ook mooi groen, het hout is breekbaar die van binnen voos merg bevat en aan deze stelen groeien langachtige, zachte, effen en kale, voor spitse bladeren die kleiner zijn dan de bladeren van winde en onderaan het steeltje daar ze op staan begroeid met kleine aanhangseltjes als oortjes die aan elke kant gewoonlijk twee tegen een groeien. De bloemen groeien veel bijeen en zijn in kleine trosjes of kroontjes geschikt en niet groot die elk in vijf smalle bladertjes verdeeld zijn en van kleur soms witachtig zijn als Gesnerus betuigt, dan hier te lande zijn ze meestal violet of paars, dat is uit het blauwe purperkleurig en hebben in het midden een geel pinnetje of priempje die met noppen uitstaan en als de bloemen vergaan zijn zo volgen er langachtige zachte of murwe en weke besjes na die taai of slijmerig en onlieflijk of vreemd van smaak zijn en van kleur mooi koraalrood en zeer zelden wit. De wortel is tamelijk groot en met vele vezels bezet. Plaats. Dit kruid groeit in waterachtige of vochtige plaatsen, omtrent de kuilen, staande wateren en grachten waar het dikwijls met menigte voortkomt. Tijd. De bladeren spruiten in het voorjaar uit de aarde, de bloemen vertonen zich in juli en en augustus worden de vruchten of bessen rijp. Namen. Men noemt dit kruid op het Nederland alfrance of alfsrancke, in Hoogduitsland Heinskraut en Je lenger Je lieber, hier te lande ook van sommige hoe langer hoe liever. De jonge kruidbeschrijvers hebben het in het Latijn Amaraca dulcis, Amarodulcis en meestal Dulcamara genoemd en in het Grieks Glycypicron of Gycypicris, welke namen zoveel in onze taal betekenen als of men bitterzoet of zoetbitter kruid zei omdat de bladeren er van die gekauwd zijn eerst een bittere en daarna een zoete of smetse smaak hebben. Sommige menen dat het de wilde wijngaard of Vitis silvestris van Dioscorides is en anderen houden het voor een soort van Solanum of nachtschade en geven het de naam van Solanum lignosum of Solanum fruticosum, dat is houtachtige of heesterachtige nascaye, dan wij hebben tevoren genoeg betoond wat de wilde wijngaard voor een gewas is, te weten de Tamus en aangaande de nascaye, dit kruid heeft er geen gemeenschap of gelijkenis mee en daarom zijn ze zeer bedrogen die dat de heesterachtige nascaye of rode nascaya, in het Latijn Solanum rubrum, noemen en de bessen er van in plaats van de kernen van Solanum in de bereiding van sommige verkoelende zalven durven mengen, want de bessen van alfsrank zijn geenszins koud van aard als die van de nascaye, maar warm zoals we hierna betonen zullen. Maar deze onze alfsrank schijnt wat meer gelijkenis met de tweede Cyclaminus, in het Latijn Cyclaminos altera, te hebben want de bladeren zijn diergelijk als die van de tweede Cyclaminos en de stelen niet tegenstaande dat ze niet heel merkelijk geknoopt of in leden verdeeld zijn schijnen enig beworp of gedaante van knieën of leden te hebben en aangaande de bloemen die soms wit en de vrucht die besachtig is en als de trosjes van klimop nederwaarts hangt is ook totaal geen verschil, noch ook in de wortels die echt overtollig zijn, want behalve dat ze in dit gewas dun zijn en teer zo zijn ze ook nergens in gebruikelijk of nuttig. Tweede Cyclaminus. Voorts zo beschrijft Dioscorides zijn Cyclaminus altera met diergelijke woorden: ‘tweede Cyclaminus of Cyclaminos hetera, zegt hij, heeft bladeren als die van klimop, maar kleiner, dikker en geknoopte stelen die zichzelf om de bijstaande bomen winden en binden. De bloemen zijn wit en welriekend, de vrucht is als de wijnbes en die van klimop gelijk, zacht en murw en van smaak tamelijk scherp en slijmachtig of klevend. De wortel is onnut’. Sommige noemen deze Cyclaminos, betuigt dezelfde Dioscorides, ook Cissiphyllon en Cissanthemon. Welke twee namen met deze onze alfsrank niet slecht overeen komen, want van bladeren, bloemen en bessen is ze de klimop enigszins gelijk. Aard. Alfsrank is van bladeren en bessen warm, verdrogend, afvegend en verterend van aard. Kracht en werking. Men zegt dat de bladeren van alfsrank gekookt met wijn of water en gedronken zeer nuttig en geschikt zijn om de verstopping [665] van de lever en van de galblaas te openen en daardoor zeer goed zijn tegen de geelzucht die uit verstopping zijn oorsprong heeft. Het sap er van wordt ook voor zeer goed gehouden te drinken gegeven diegene die gevallen, geslagen en van binnen geborsten of gekwetst zijn want men gelooft dat die het bloed wat binnen het lijf gestold is oplost en scheidt en door de plas afjaagt en daardoor genezen en helen kan al hetgeen dat er gekwetst is. Hieronymus Tragus maakt een afkooksel in wijn van het hout van alfsrank klein gesneden en gesnipperd, wat, zo hij verhaalt, de geelzuchtige en waterzuchtige mensen eensdeels door plas en eensdeels door kamergang zacht zuiveren en purgeren en van alle hinderlijke overvloedigheden ontlasten kan. Dioscorides heeft bijna diergelijke krachten aan zijn tweede Cyclaminus toegeschreven. ‘De besjes, zegt hij, van deze tweede Cyclaminos de zwaarte van een drachme of vierendeel lood tegelijk met twee roemertjes witte wijn veertig dagen lang gedronken laten de hardigheid en verstopping van de milt met de plas en door de kamergang lossen en scheiden, ja smelten de milt zo zeer dat ze in die tijd gans weg genomen wordt en vergaat. Die bessen zijn goed voor diegene die kort van adem zijn als ze gedronken zijn. Die zuiveren de nageboorte en hetgeen dat na het baren overgebleven is’. BIJVOEGING. De namen van dit gewas zijn velerhande, te weten Amarum Dulce, Solanum arborescens van sommige, Vitis silvestris van Matthiolus, in het Italiaans vite salvatica en tamaro, zo ze noch een ander gewas plegen te noemen. Het is de Circaea Monspelliensium of Circaea en van die van Montpelliers, naar de mening van sommige Salicastrum of Siliquastrum van Plinius en Melotron van Theophrastus. De bladeren zijn die van Solanum of nascaye gelijk, maar langer. De schors van de takjes is bitter op de tong als het gekauwd is en daarna zoet. Het heet in Hoogduitsland ook Heynskraut en Bittersusz, in het Engels suyt bitter of fellinwod. Het zaad is dat van de hirs gelijk wat oorzaak is, zegt Lobel, dat we dit kruid niet goed Circaea durven noemen. De bloemen ruiken vaaks als muskus, dan als de vruchten gewreven zijn stinken ze of zijn tenminste onlieflijk en de reuk van de nachtschade bessen gelijk. Enige houden het Pseudocapsicum voor een medesoort van dit gewas, dan dat heeft Dodonaeus in het laatste van zijn 24ste boek beschreven met naam van vals Brazilie peper. (Solanum pseudocapsicum) Aard, kracht en werking. Dodonaeus houdt dit gewas voor heet en droog van aard. Dan, als Lobel en andere betuigen, het is onder de geslachten van nascaje of Solanum te stellen want (als dezelfde schrijft) het is eerder koudachtig dan heet en al is het zaak dat het in het begin bitter schijnt te zijn daarom is het niet heter dan andijvie, cichorei of havikskruid en roos, want de bitterheid vergaat geleidelijk aan en verandert in enige zoetigheid en daarom heet het Je lenger Je lieber in het Hoogduits. De wortel van alfsrank in water gekookt en gedronken met twee roemertjes gewaterde wijn zuivert het lichaam van waterachtige overvloedigheden en daarom is ze goed tegen de waterzucht en geelzucht. Tot dat doel neemt men een pond van dit hout klein gesneden en men laat dat met witte welriekende wijn in een nieuwe pot koken wiens deksel met deeg dicht gemaakt is en laten in dat deksel een gaatje in het midden en als het derde deel verkookt is zeeft men die wijn door en daarvan geeft men ‘s morgens en ‘s avonds een roemertje vol drie uren voor de maaltijd en daarna laat men de zieke wel sterk zweten. Dat doende maakt deze wijn de buik heel leeg en laat door de plas gemakkelijk alle overvloedige waterigheden van de maag voortkomen die koortsen plegen te veroorzaken en de geelzucht. Sommige bewaren de jonge ranken van dit gewas in azijn, zout, suiker of anderszins om die voor een salade te gebruiken. De vrouwen gebruiken het sap van de bessen van alfsrank om hun aanzicht er mee te blanketten en om de sproeten en andere plekken van de huid weg te nemen en het haar te laten uitvallen. In Noord Engeland wordt dit kruid klein gescherfd de varkens te eten gegeven tegen de ongeefheid of ongansheid. We weten, zegt Lobel, dat dit kruid van buiten op hete gezwellen gelegd of gekookt in water en gedronken de krachten van nachtschade volbracht heeft en het heeft ook dezelfde kracht die krieken over zee hebben, want het drijft matig uit zonder beneming van krachten of ontsteking van het ingewand door zweten en plas. Door deze kracht laten de bessen van alfsrank melk in de borsten komen omdat ze het bloed zuiveren met soepen ingenomen. Sommige noemen het Circa omdat ze bij de minnedranken misschien dezelfde kracht zou mogen hebben die de Mandragora heeft. De wortel van alfsrank is welriekend en verwarmend, zegt Galenus, die gestoten en een dag en nacht in malvazei geweekt en drie dagen gedronken de baarmoeder reinigt. |
Zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl en : http://www.volkoomen.nl/