Solanum

HET XXIII. CAPITEL.

Van Nascaye oft Solanum.

Gheslachten.

Onder de gheslachten van Nascaye oft Solanum is het eerste ende ghemeynste Tam, dat wy in dit Capitel beschrijven sullen: de andere zijn wildt, ende sommighe niet bekent, sommighe uyt vremde landen gebroght; van de welcke wy in de naevolghende Capitelen handelen sullen, elck van die bijnae een bijsonder Capitel ghevende: als zijn de Kriecken over Zee, Slaepmaeckende Nascaye, Dulle-bezien oft Groote Nascaye, ende meer andere.

Ghedaente.

Tamme Nascaye heeft eenen recht opstaende steel, anderhalven voet langh, in verscheyden sijd-tacken verdeylt. De bladeren zijn bruynachtigh oft doncker groen, weeck ende slap, breedt, die van Basilicom wat ghelijckende, maer breeder ende grooter. De bloemen zijn wit, twee, dry oft meer by een voortkomende: daer nae volghen ettelijcke bezien, druyf-ghewijs oft eygentlijcker krans-gewijs nederwaerts hanghende, eerst groen, daer nae rijp gheworden zijnde somtijdts swartachtigh, somtijdts roodt, somtijdts geel. De wortelen zijn witachtigh van verwe, dun ende gheveselt.

Plaetse.

Nascaye wast op veele verscheyden ghewesten, niet alleen in de hoven, daer het den naem Tamme oft Hof-Nascaye nae voert, ende daer het dickwijls onder andere cruyden vermenght pleegh te groeyen, maer oock wel neffens de weghen, aen de kanten van de velden ende [743] bouwlanden, by de haghen ende hegghen, omtrent oude muren ende weghen, vervallen huysen ende puynachtige steenachtighe oft rouwe gruysachtighe plaetsen.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt in den Somer, selfs heel diep in den Herfst; ende dan worden de bezien rijp.

Naemen.

Wy noemen dit gewas hier in Nederlandt ghemeynlijck Nascaye, oft oock wel Nachtschade, nae den Hooghduytschen naem Nachtschade; in’t Fransch heetet Morelle; in ’t Italiaensch Solatro; in de Apoteken is het oock met den naem Solatrum bekent: dan in ’t Latijn heetet eyghentlijck Solanum, ende, tot onderschil van de andere wilde geslachten, Solanum hortense, dat is Tamme Nascaye oft Hof-Nascaye; in ’t Griecksch Strychnos, oft Trychnos, oft Strychnos cepaeos, dat oock in onse tael Hof-Nascaye beteeckent. Sommighe noemen ’t oock Morella op ’t Latijnsch, ende Uva lupina, oft Uva vulpis; in ’t Spaensch heetet oock Morella ende Yerva Mora. Marcellus den ouden schrijver (ende andere van sijn tijden met hem) noemt het Strumus oft Strumum: Plinius in het 8.capitel van sijn 27.boeck seydt, dat het oock Cucubalum (oft Cacubalum) heet. Welcke twee laetste naemen onder de oneyghene oft bastaerdt-naemen by Apuleius oock te vinden zijn: maer den selven Apuleius, alle de soorten van Nascaye in een capitel begrijpende, heeft haer naemen seer leelijcken, iae schandelijcken onder een verwerret ende vermenght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Galenus seydt in ’t boeck van de Krachten der onghemenghelde gheneesdingen, dat de Nascaeye gebruyckelijck is in alle sieckten ende ghebreken die verkoelt ende ghestopt oft t’samen getrocken moeten worden: want sy komt tot den tweeden graed soo wel van de t’samentreckinghe, als van de verkoelinghe. ‘Tselve versekert hy oock in ’t boeck van de Krachten der voetselen, wanneer hy vermaent, dat onder alle de dingen diemen eet, geen moes-cruydt te vinden en is, dat soo seer t’samentrecken kan als de Nascaye; ende daerom seydt hy oock, dat de Medicijns de selve met recht seer selden als een voedtsel, maer meest altijdt als een medicijne oft gheneesdingh pleghen te ghebruycken: ende bovendien datse heel luttel voedtsels gheeft.

Dioscorides betuyght, dat Nascaye alle heete geswillen ende puysten op de huyt komende, als de roose, wilt vier, springhende vier, oock hooftpijne, verhittinge der magen, ende dierghelijcke onghevallen ende ghebreken uyt scherpe ende bijtende vochtigheden hunnen oorsprongh nemende, helpen, versoeten ende ghenesen kan. Ende het magh wel ghebeuren, geloove ick, dat sy in dese gebreken eenige nuttigheydt oft hulpe soude mogen betoonen, nochtans (nae mijn gevoelen) het is dickwijls ongeraden, somtijdts oock heel schadelijck, ’t selve cruydt daer in te gebruycken: want men bevindt al te dickwijls, dat dusdanighe dinghen de krancke meer schade ende letsel door haer al te koude kracht aendoen, dan de sieckten oft ghebreken selve, daermense tegen wil ghebruycken, gedaen souden hebben; ghemerckt dat sy door haer onmatighe koude wederom binnen den lijve drijven ’t gene dat het ingewant lastigh was, ende dat door de eyghen kracht der nature als schadelijck nae buytenwaerts gheiaeght wierdt. Ende voorwaer, ’t voorseyde cruydt in de voornoemde ghebreken te willen gebruycken, strijdt gantschelijck tegen de leeringhe van Hippocrates: want hy gheeft te kennen in ‘t 25.deel van ‘t 16.boeck van sijn Aphorism, dat het quaet is, dat de roose, wilt vier, roodthondt, pockskens, ende alle heete opdrachtigheden (die allen met den naem Erysipelata oft Roose begrepen moghen worden) van buyten oft van de uyterlijcke leden ende van de huyt binnenwaerts, dat is nae ’t ingewant, ghedreven worden. “Tselve bevestight hy oock in ’t boeck Coaca, segghende dat het goedt ende bequaem is dat het Eryspelas nae buyten sijnen keer neemt; maer dat het hinderlijcke ende een quaedt teecken is, als het binnenwaerts gedreven wordt. “Twelck niet alleen in den Eryspelas ende sijn medesoorten, maer oock in alle andere dierghelijcke uytbrekende puystkens ende opdrachtigheden, die door het wercken van de nature (die haer selven helpt) hunnen oorsprongh nemen, oock waerachtigh is, ende daghelijcks bevonden wordt. Nu dan dit soo is, gelijck het is, soo staet het oock te verwachten, dat door het ghebruyck van dese verkoelende ende te rugghe drijvende dinghen (onder de welcke de Nascaye gheensins voor de minste te houden en is) alle de bedorven, vuyle, scherpe ende heete vochtigheden nae binnewaerts nae het herte oft ander edel inghewant ghedreven sullen worden. “Twelck nochtans sonder een merckelijcke schade ende groote sorghe ende hinderlijckheydt gheensins gheschieden en kan.

Om de voorseyde redenen salmen dan wel toesien, datmen niet te onbedachtelijck, noch te lichtelijck, oft te haestelijck tot het ghebruyck van dusdanighe verkoelende dinghen, als van de Nascaye, en kome, soo wanneer daer eenige roode puysten, eenighe gheswil, roose, wildt vier, oft enige andere diergelijcke opdrachtigheden des huyts haer selven vertoone.

BIIVOEGHSEL.

Dese ghemeyne soorte van Nascaye oft Naschaye wordt van Lobel Solanum hortense Circaea aut Phaseoli folio gheheeten; van andere Cucebalum oft Cucubalum Plinij, als Dodoneus eensdeels vermaent heeft; in ’t Enghelsch heetse Nachtschade, Morell, Pety Morell ende Howndes bette. Dan Morellaria is den naem van Lentiscus.

Het is te verwonderen, dat van de verrotte bladeren van dit gewas een eyghen gheslacht van wormen pleegh voort te komen, ’t welck groen is, met geel ghespickelt, op sijn hooft een horenken wel eenen vingher langh draghende.

Solanum arborescens oft Solanum Theophrasti, dat is Boomachtighe Nascaye, sal van Dodoneus elders beschreven worden met naem van Pseudocapsicum, ende Solanum Lignosum, oft Valsch Bresilie-Peper, ’t welck oock Solanum rubrum pleegh te heeten, hoe wel dat de Alfsrancke oock een Boomachtighe Nascaye is, ende de Latijnsche naemen, Solanum arborescens, Solanum fruticosum ende Solanum lignosum voert, iae oock den naem van Solanum rubrum, dat is Roode Nascaye, al is ’t dat haer bloemen uyt de blaeuwen peersch zijn. Ende voorwaer de Alfsrancke heeft met de soorten van Nachtschade wat ghemeynschaps, als meest alle Cruydt-beschrijvers teghen Dodoneus klaerlijck ghenoegh betoonen.

Solanum tuberosum is een soorte van ghemeyne Nascaye, dan haer wortelen zijn dick ende knobbelachtigh.

Solanum tetraphyllon, oft Solanum monococcon van Gesnerus, is de Herba Paris oft Wolfsbezie, voren van ons beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Hoe sorghelijck dat het ghebruyck van Nascaye is heeft Dodoneus ghenoegh betoont: het wordt nochtans nae de leeringhe van de ouders in de naevolghende ghebreken als seer nut ghepresen ende ghebruyckt. [744]

De groene bladers van dese Tamme Nascaye gestooten, ende met Meel van Gersten-mout vermenght, zijn seer goedt gheleydt op de voortsetende sweeringhen ende wildt vier: selfs worden voor sonderlinghe ghehouden in den kancker. De selve bladers alleen ghewreven, ghenesen den hooftsweer, heete ghebreken van de ooghen, ooren, lever, milte ende blase, van buyten opgheleydt.

De selve met Sout ghewreven, verdrijven de aposteunien omtrent de ooren, plaesters-ghewijs opgheleydt.

Sap van Nascaye met Ceruse, Olie van Roosen ende Silver, oft schuym van Silver, wordt gheleydt op het wildt vier ende de voortsetende sweeringhe.

Sommighe strijcken de huyt met dit sap, om de selve teghen de beten van alle vergiftigh ende schadelijck ghedierte te wapenen ende te bewaeren.

“Tselve sap met broodt ghemenght, wordt op de heete gebreken der ooghen gheleydt: ende met Olie van Roosen gheneest het de verbrandtheydt: met wol oft catoen in de moeder ghesteken, stopt de maendtstonden. Teghen de scherpe sinckinghen op de ooghen ende elders wordt dat selve vermenght met wit van eyers in stede van water by andere oogh-salfkens. In de ooren gedruypt, versoet de pijne. Op de oogen ende wijnbrauwen wordt het oock plaesters-ghewijse gheleydt met geel hoender-mest ghemenght, als de ghebreken seer heet zijn.

Water van Nachtschade ghedistilleert, is goedt teghen de groote hitte der kortsen.

Alle dese krachten hadde Dodoneus in de woorden van Dioscorides begrepen: dan wy hebbense tot meerder voldoeninghe wat breeder uytgheleydt.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van nachtschade of Solanum. (Solanum nigrum)

Geslachten.

Onder de geslachten van nachtschade of Solanum is het eerste en gewoonste tam dat we in dit kapittel beschrijven zullen, de anderen zijn wild en sommige niet bekend, sommige uit vreemde landen gebracht waarvan we in de volgende kapittels handelen zullen en elk er van bijna een apart kapittel geven als zijn de krieken over zee, slaap makende nachtschade, dolle bessen of grote nachtschade en meer andere.

Gedaante.

Tamme nachtschade heeft een recht opstaande steel van vijf en veertig cm lang die in verschillende zijtakken verdeeld is. De bladeren zijn bruinachtig of donker groen, week en slap, breed en die van Basilicum wat gelijk, maar breder en groter. De bloemen zijn wit die met twee, drie of meer bijeen voortkomen en daarna volgen ettelijke bessen die druifvormig of eigenlijk kransvormig nederwaarts hangen en eerst groen en daarna als ze rijp geworden zijn soms zwartachtig, soms rood en soms geel zijn. De wortels zijn witachtig van kleur, dun en gevezeld.

Plaats.

Nachtschade groeit op vele verschillende gewesten en niet alleen in de hoven daar het de naam tamme of hof nachtschade naar voert en daar het dikwijls onder andere kruiden vermengt plag te groeien, maar ook wel naast de wegen, aan de kanten van de velden en [743] bouwlanden, bij de hagen en heggen, omtrent oude muren en wegen, vervallen huizen en puinachtige steenachtige of ruwe gruisachtige plaatsen.

Tijd.

Dit kruid bloeit in de zomer en zelfs heel diep in de herfst en dan worden de bessen rijp.

Namen.

Wij noemen dit gewas hier in Nederland gewoonlijk nascaye of ook wel nachtschade naar de Hoogduitse naam Nachtschade, in het Frans heet het morelle, in het Italiaans solatro en in de apotheken is het ook met de naam Solatrum bekend, dan in het Latijn heet het eigenlijk Solanum en tot verschil van de andere wilde geslachten Solanum hortense, dat is tamme nachtschade of hof nachtschade, in het Grieks Strychnos of Trychnos of Strychnos cepaeos dat ook in onze taal hof nachtschade betekent. Sommige noemen het ook Morella op het Latijns en Uva lupina of Uva vulpis, in het Spaans heet het ook morella en yerva mora. Marcellus de ouden schrijver (en andere van zijn tijden met hem) noemt het Strumus of Strumum, Plinius in het 8^ste kapittel van zijn 27^ste boek zegt dat het ook Cucubalum (of Cacubalum) heet. Welke twee laatste namen onder de oneigen of bastaardnamen bij Apuleius ook te vinden zijn, maar dezelfde Apuleius die alle soorten van nachtschade in een kapittel omvat heeft hun namen zeer lelijk, ja schandelijk onder elkaar verward en vermengd.

Aard, kracht en werking.

Galenus zegt in het boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen dat de nachtschade gebruikelijk is in alle ziekten en gebreken die verkoeld en gestopt of tezamen getrokken moeten worden want ze komt tot de tweede graad en zowel van de tezamen trekking als van de verkoeling. Hetzelfde verzekert hij ook in het boek van de krachten van het voedsel wanneer hij vermaant dat onder alle dingen die men eet geen moeskruid te vinden is dat zo zeer tezamen trekken kan als de nachtschade en daarom zegt hij ook dat de dokters die met recht zeer zelden als een voedsel, maar meest altijd als een medicijn of geneesding plegen te gebruiken en bovendien dat ze heel weinig voedsel geeft.

Dioscorides betuigt dat nachtschade alle hete gezwellen en puisten die op de huid komen als de roos, wild vuur, springend vuur en ook hoofdpijn, verhitting van de maag en diergelijke ongevallen en gebreken die uit scherpe en bijtende vochtigheden hun oorsprong nemen helpen, verzoeten en genezen kan. En het mag wel gebeuren, geloof ik, dat ze in deze gebreken enige nuttigheid of hulp zou mogen betonen, nochtans (naar mijn mening) het is dikwijls ongeraden en soms ook heel schadelijk het kruid daarin te gebruiken want men bevindt al te dikwijls dat dusdanige dingen de zieke meer schade en letsel door hun al te koude kracht aandoen dan de ziekten of gebreken zelf daar men ze tegen wil gebruiken gedaan zouden hebben, gemerkt dat ze door haar onmatige koude wederom het lijf binnen drijven hetgeen dat het ingewand lastig is en dat door de eigen kracht van de natuur als schadelijk naar buiten gejaagd wordt. En voorwaar, het voor vermelde kruid in de voornoemde gebreken te willen gebruiken strijdt gans tegen de lering van Hippocrates, want hij geeft in het 25^ste deel van het 16^de boek van zijn Aphorism te kennen dat het kwaad is dat de roos, wild vuur, rode hond, pokjes en alle hete uitslag (die allen met de naam Erysipelata of roos begrepen mogen worden) van buiten of van de uiterlijke leden en van de huid binnenwaarts, dat is naar het ingewand, gedreven worden. Hetzelfde bevestigt hij ook in het boek Coaca en zegt dat het goed en geschikt is dat het Eryspelas naar buiten zijn keer neemt, maar dat het hinderlijk en een kwaad teken is als het naar binnen gedreven wordt. Wat niet alleen in de Eryspelas en zijn medesoorten maar ook in alle andere diergelijke uitbrekende puistjes en uitslag die door het werken van de natuur (die zichzelf helpt) hun oorsprong nemen ook waar is en dagelijks bevonden wordt. Nu dan dit zo is zoals het is zo staat het ook te verwachten dat door het gebruik van deze verkoelende en terug drijvende dingen (waaronder de nachtschade geenszins voor de minste te houden is) alle bedorven, vuile, scherpe en hete vochtigheden naar binnen naar het hart of ander edel ingewand gedreven zullen worden. Wat nochtans geenszins zonder een merkelijke schade en grote zorg en hinderlijkheid gebeuren kan.

Om de voor vermelde redenen zal men dan wel toe zien dat men niet te onbedacht, noch te gemakkelijk of te gauw tot het gebruik van dusdanige verkoelende dingen als van de nachtschade komen wanneer er enige rode puisten, enig gezwel, roos, wild vuur of enige andere diergelijke uitslag van de huid zichzelf vertoont.

BIJVOEGING.

Deze algemene soort van nachtschade of naschaye wordt van Lobel Solanum hortense Circaea aut Phaseoli folio genoemd en van andere Cucebalum of Cucubalum Plinij zoals Dodonaeus eensdeels vermaand heeft, in het Engels heet het nachtschade, morell, pety morell en howndes bette. Dan Morellaria is de naam van Lentiscus.

Het is te verwonderen dat van de verrotte bladeren van dit gewas een eigen geslacht van wormen plag voort te komen wat groen is met geel gespikkeld en op zijn hoofd een horentje van wel een vinger lang draagt.

Solanum arborescens of Solanum Theophrasti, dat is boomachtige nachtschade, zal van Dodonaeus elders beschreven worden met naam van Pseudocapsicum en Solanum Lignosum of vals Braziliëpeper wat ook Solanum rubrum plag te heten, hoewel dat de alfsrank ook een boomachtige nachtschade is en de Latijnse namen Solanum arborescens, Solanum fruticosum en Solanum lignosum voert, ja ook de naam van Solanum rubrum, dat is rode nachtschade, al is het dat haar bloemen uit het blauwe paars zijn. En voorwaar de alfsrank heeft met de soorten van nachtschade wat gemeenschap zoals meest alle kruidbeschrijvers tegen Dodonaeus duidelijk genoeg betonen.

Solanum tuberosum is een soort van gewone nachtschade, dan zijn wortels zijn dik en knobbelachtig.

Solanum tetraphyllon of Solanum monococcon van Gesnerus is Herba Paris of wolfsbes en tevoren van ons beschreven.

Aard, kracht en werking.

Hoe zorgelijk dat het gebruik van nachtschade is heeft Dodonaeus genoeg betoont, het wordt nochtans naar de lering van de ouders in de volgende gebreken als zeer nuttig geprezen en gebruikt. [744]

De groene bladeren van deze tamme nachtschade gestoten en met meel van gerstemout vermengt zijn zeer goed gelegd op de voortsetende zweren en wild vuur, zelfs worden voor bijzonder gehouden in de kanker. Die bladeren alleen gewreven genezen de hoofdpijn, hete gebreken van de ogen, oren, lever, milt en blaas, van buiten opgelegd.

Die met zout gewreven verdrijven de blaren omtrent de oren, pleistervormig opgelegd.

Sap van nachtschade met was, olie van rozen en zilver of schuim van zilver wordt gelegd op het wild vuur en voortsetende zweren.

Sommige bestrijken de huid met dit sap om die tegen de beten van alle vergiftig en schadelijk gedierte te wapenen en te bewaren.

Hetzelfde sap met brood gemengd wordt op de hete gebreken van de ogen gelegd en met olie van rozen geneest het de verbranding, met wol of katoen in de baarmoeder gestoken stopt de maandstonden. Tegen de scherpe zinkingen op de ogen en elders wordt dat vermengd met wit van eieren in plaats van water bij andere oogzalfjes. In de oren gedrupt verzoet het de pijn. Op de ogen en wenkbrauwen wordt het ook pleistervormig gelegd en met geel hoendermest gemengd als de gebreken zeer heet zijn.

Water van nachtschade gedistilleerd is goed tegen de grote hitte van de koortsen.

Al deze krachten had Dodonaeus in de woorden van Dioscorides begrepen, dan wij hebben ze tot meerder voldoening wat uitvoeriger uitgelegd.

HET XXXI. CAPITEL.

Van Veranges oft Dul-Appelen.

Ghedaente.

De Appelen die Mala insana op ’t Latijnsch heeten, dat is Dulle-Appelen, wassen aen een leegh cruydt, ’t welck een kort steelken heeft, met luttel tacken oft sijd-steelkens begaeft: maer de bladeren zijn breedt, grooter, rouwer, gherimpelder, dicker ende witter dan de bladeren van Nascaye, aen de kanten rondom wat ghesneden, de Kleyne Klisse bladeren eenighsins ghelijckende: de bloemkens zijn schoon witachtigh oft peersachtigh van verwe, als een straelende sterre geschickt, in ’t midden geele draeykens hebbende. De vrucht komt voort in een kelcks-ghewijse knoppe, met een tamelijcken langh steelken nederwaerts afhangende: dese vrucht is somtijdts langhworpigh, een Hinnen ey van grootte ende ghedaente ghelijck; somtijdts soo rondt als eenen Appel; somwijlen wit, maer meestendeel peersch blauwachtigh. [751]

Plaetse.

Dit is oock een vremt ghewas, soo wel in Vranckrijck als in Duytschlandt: dan in Egypten wast het over al op de sandtachtighe velden, somtijdts oock van selfs voort-komende: ende daer worden de Vruchten oft Appelen wel tweemael oft drymael grooter dan in Vranckrijck oft Duytschlandt, ghelijck Petrus Bellonius in ’t tweede boeck van sijne Sonderlinghe aenmerckinghen betuyght.

Tijdt.

Het is een cruydt, dat alle iaer op een nieuw ghesaeyt moet worden, ende omtrent den Winter versterft: in de Lente ghesaeyt zijnde, krijgt het in den Herfst sijn rijpe Vruchten.

Naem.

In dese landen is dit ghewas met den Franschen naem Verangenes bekent: dan de selve Fransoysen noemen ’t oock Pommes d’amour, als de Gulden-Appelen oock pleghen te heeten: in Spaegnien heet het oock Verangenes; in Duytschlandt Melantzan ende Dollopfel; in Lombardijen Melongena; in ’t landt van Toscana Peranciani, als Matthiolus seydt: andere noemen ’t Melanzana. Dan den Latijnschen naem is Mala insana, dat is Dulle-Appelen. Den voorseyden Bellonius houdt dat voor den Malinathalla van Theophrastus. Dan van de Malinathalle schrijft den selven Theophrastus aldus: Op sandtachtighe plaetsen (in Egyptenlandt) niet verre van den Nijl, wast een Eerdt-ghewas Malinathalle ghenoemt, rondt van maecksel, soo groot als een Mispel, sonder keern: ’t geeft bladeren uyt als die van Cypeiros. Dese dinghen ( te weten de wortel van Lotus, Corsium gheheeten, ende Malinathalla) worden van de inwoonders van die landen vergadert, ende met Gerste ghesoden oft anders bereydt: ende dan worden sy bijster soet van smaeck: ende dienen voor een spijse diemen in ’t laetste van de maeltijden op de tafelen pleeg te brenghen. Welcke woorden merckelijck betoonen, dat dese onse Verangenes oft Dulle-Appelen geensins voor de Malmathalla te houden en zijn, maer van de selve seer wel verschillen. Want dese Vrucht oft Appel wordt grooter dan een Mispel: ende de bladeren en ghelijcken die van den Cypeirus oft Cyperus (dat is Wilden Galigaen) gheensins niet.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

In welcker voeghen dat dese Appelen bereydt oft gaer ghemaeckt worden ende ghegeten, sy zijn quaedt van sap, ende gheven gheen oft heel weynigh voedtsel.

Nochtans, als den selven Bellonius betuyght, in Egyptenlandt, worden dese Verangenes onder d’asschen ghebraden, oft in water ghesoden, oft oock ghebacken oft gheroost zijnde, bijnae daghelijcks in alle maeltijden ghegheten.

Hermolaus Barbarus schrijft, dat sy met Olie, Soudt ende Peper als de Campernoelien bereydt ende gegheten pleghen te worden.

BIIVOEGHSEL.

Alsmen dese Verangenes oft Verangena (soo sy in Spaegnien te Toledo ghenoemt worden) saeyen wil, dat moetmen in de Lente doen, te weten in vette ende wel ghesuyverde aerde, op een plaetse die wel ter Sonnen staet; mits datse gheen koude verdraghen en moghen; ende begheeren de selve oeffeninghe vande Concommers. De steelen zijn rondt, omtrent een spanne hoogh: daer aen wassen breede swart-groene bladeren, daer tusschen groeyen de bloemkens, op korte steelkens: de groote rondachtighe lange appelen oft vruchten zijn binnen vol saedt, van verwe sommighe castanie-bruyn, sommighe wit oft gheelachtigh, sommighe doncker peersch. De wortel is faselachtigh. ‘Tsaedt is gheelachtigh, oft oock swartachtigh ende bruyn.

Andere veranderinghe. Men vindt dese soorte met doornachtige bladeren, oock met vruchten als Coloquintida. Bellonius heeftse in de sandachtighe gronden van Egyptenlandt sien wassen met roode, witte, ende langhworpighe oft ronde vruchten. In Syrien heetense op ’t Arabisch Melongena oft Bedengia, ende zijn aldaer drijderley, schrijft Rauwolfius: want sommighe vruchten zijn aschgrauw, sommighe gheel; sommighe blauw-peersch, van ghedaente langhworpigh krom, als langhe Kauwoorden: de Italiaenen heetense Melantzana, die van Malta Bringeen, ghelijck een blauw geslaghen oogh in hun Arabisch taele ghenoemt pleeg te worden.

Swarte Dol-Appelen, van den selven Rauwolfius vermaent, van de Mooren Bathleschain ghenoemt, in ’t Latijn Melanizanae nigrae, zijn tweederley: de eene vrucht is langh ende hoogh; de ander is rondt; beyde nu swart, nu bruyn; met een gladde blinckende schorsse: de welcke beter is ghesoden oft ghebraden dan rauw, als Avicenna oock schrijft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Appelen oft Verangenes zijn koudt ende vochtigh, ghelijck de Kauwoorden: ende en hebben in de medicijne gheen ghebruyck, maer worden in Sicilien ende in Candien, Malta ende Afrijcken voor een spijse ghebruyckt, in d’asschen oft op den rooster ghebraden, eerst met Olie, Peper ende Soudt vervult zijnde. Die van Toledo in Spaegnien eten de selve met vleesch ghesoden, ende stroyen daer kaes over: sy leggense oock in Azijn, ende bewaerense den heelen winter door. Sommighe siedense eerst in water oft wey wel morw, ende snijdense dan in stucken oft schijven, ende etense in salaet met Olie, Azijn ende Peper. Andere doen de schelle af: ende snijdense dan in ronde sneden, ende siedense in water: daer nae roosten sy de selve met meel ende boter oft olie, ende stroyender peper-poyer ende soudt op. Sulcke spijse verweckt seer tot bijslaepen, om datse winden maeckt: maer sy doet in ’t lijf selve veele quade vochtigheden groeyen, ende veroorsaeckt verstoptheydt, hooftsweeren, droefheydt, swaermoedighe droomen, ende ten laetsten langhdurende kortsen.

HET XXXI. KAPITTEL.

Van Veranges of dolle appelen, aubergine. (Solanum melongena)

Gedaante.

De appels die Mala insana op het Latijns heten, dat is dolle appelen, groeien aan een laag kruid wat een kort steeltje heeft en met weinig takken of zijsteeltjes begaafd is, maar de bladeren zijn breed, groter, ruwer, gerimpelder, dikker en witter dan de bladeren van nachtschade en aan de kanten rondom wat gesneden en lijken enigszins op kleine klisbladeren, de bloempjes zijn mooi witachtig of paarsachtig van kleur en als een stralende ster geschikt die in het midden gele draadjes hebben. De vrucht komt in een kelkvormige knop voort die met een tamelijk lang steeltje nederwaarts afhangt en deze vrucht is soms langwerpig en lijkt op een kippenei van grootte en gedaante, soms zo rond als een appel en soms wit, maar meestal paars blauwachtig. [751]

Plaats.

Dit is ook een vreemd gewas zowel in Frankrijk als in Duitsland, dan in Egypte groeit het overal op de zandachtige velden en komt soms ook vanzelf voort en daar worden de vruchten of appelen wel tweemaal of driemaal groter dan in Frankrijk of Duitsland zoals Petrus Bellonius in het tweede boek van zijn bijzondere aanmerkingen betuigt.

Tijd.

Het is een kruid dat elk jaar opnieuw gezaaid moet worden en omtrent de winter versterft, als het in de lente gezaaid is krijgt het in de herfst zijn rijpe vruchten.

Naam.

In deze landen is dit gewas met de Franse naam verangenes bekend, dan die Fransen noemen het ook pommes d’amour zoals de gouden appelen ook plegen te heten, in Spanje heet het ook verangenes, in Duitsland Melantzan en Dollopfel, in Lombardije melongena en in het land van Toscana peranciani, als Matthiolus zegt, andere noemen het melanzana. Dan de Latijnse naam is Mala insana, dat is dolle appels. De voor vermelde Bellonius houdt dat voor de Malinathalla van Theophrastus. Dan van de Malinathalle schrijft dezelfde Theophrastus aldus: ‘Op zandachtige plaatsen (in Egypte) niet ver van de Nijl groeit een aardgewas Malinathalle genoemd die rond van vorm is en zo groot als een mispel en zonder kern, het geeft bladeren uit als die van Cypeiros. Deze dingen (te weten de wortel van Lotus, Corsium genoemd en Malinathalla) worden van de inwoners van die landen verzameld en met gerst gekookt of anders bereid en dan worden ze bijster zoet van smaak en dienen voor een spijs die men op het eind van de maaltijden op de tafels pleeg te brengen’. Welke woorden merkelijk betonen dat deze onze Verangenes of dolle appels geenszins voor de Malmathalla te houden zijn, maar er wel zeer van verschillen. Want deze vrucht of appel wordt groter dan een mispel en de bladeren lijken geenszins op die van Cypeirus of Cyperus (dat is wilde galigaan).

Aard, kracht en werking.

Op welke manier dat deze appelen bereid of gaar gemaakt worden en gegeten, ze zijn kwaad van sap en geven geen of heel weinig voedsel.

Nochtans, zoals dezelfde Bellonius betuigt, in Egypte worden deze verangenes onder de as gebraden of in water gekookt of ook gebakken of geroosterd bijna dagelijks in alle maaltijden gegeten.

Hermolaus Barbarus schrijft dat ze met olie, zout en peper als kampernoelies bereid en gegeten plegen te worden.

BIJVOEGING.

Al smen deze verangenes of verangena (zo ze in Spanje te Toledo genoemd worden) zaaien wil dat moet men in de lente doen, te weten in vette en goed gezuiverde aarde op een plaats die goed in de zon staat omdat ze geen koude verdragen kunnen en begeren dezelfde teelt van de komkommers. De stelen zijn rond en omtrent zeventien cm hoog en daaraan groeien brede zwartgroene bladeren en daartussen groeien de bloempjes op korte steeltjes, de grote rondachtige lange appels of vruchten zijn binnen vol zaad en van kleur sommige kastanjebruin en sommige wit of geelachtig, sommige donker paars. De wortel is vezelachtig. Het zaad is geelachtig of ook zwartachtig en bruin.

Andere verandering. Men vindt deze soort met doornachtige bladeren ook met vruchten als kolokwint. Bellonius heeft ze in de zandachtige gronden van Egypte zien groeien met rode, witte en langwerpige of ronde vruchten. In Syrië heten ze op het Arabisch melongena of bedengia en zijn daar drievormig, schrijft Rauwolfius, want sommige vruchten zijn asgrauw, sommige geel en sommige blauwpaars en van gedaante langwerpig krom als lange kauwoerden, de Italianen noemen ze melantzana en die van Malta bringeen net zoals een blauw geslagen oog in hun Arabisch taal genoemd plag te worden.

Zwarte dol appels zijn van dezelfde Rauwolfius vermaand en van de Moren bathleschain genoemd, in het Latijn Melanizanae nigrae, zijn tweevormig, de ene vrucht is lang en hoog en de ander is rond, beide nu zwart of bruin en met een gladde blinkende schors die beter is gekookt of gebraden dan rauw, als Avicenna ook schrijft.

Aard, kracht en werking.

Deze appelen of Verangenes zijn koud en vochtig net zoals de kauwoerden en hebben in de medicijnen geen gebruik, maar worden in Sicilië en in Kreta, Malta en Afrika voor een spijs gebruikt en in de as of op het rooster gebraden en zijn eerst met olie, peper en zout gevuld. Die van Toledo in Spanje eten die met vlees gekookt en strooien er kaas over, ze leggen ze ook in azijn en bewaren ze de hele winter door. Sommige koken ze eerst in water of wei goed murw en snijden ze dan in stukken of schijven en eten ze in salade met olie, azijn en peper. Andere doen de schil er af en snijden ze dan in ronde sneden en koken ze in water en daarna roosteren ze die met meel en boter of olie en strooien er peperpoeder en zout op. Zulke spijs verwekt zeer tot bijslapen omdat ze winden maakt, maar ze laat in het lijf zelf vele kwade vochtigheden groeien en veroorzaakt verstopping, hoofdpijnen, droefheid, zwaarmoedige dromen en tenslotte langdurende koortsen.

HET CXXX. CAPITEL.

Van Gulden-Appelen.

Ghedaente.

Het ghewas, dat de Gulden-Appelen voortbrenght, heeft ronde steelen, dry voeten hoogh, oft hoogher, in veele sijd-tacken verdeylt, vol sap, haest nedervallende, dat is slap oft onsterck: daer aen wassen overvloedighlijcken veele bladeren, die op veele plaetsen diep ghesneden zijn, soo dat haer besondere deelen bijnae als de bladeren van Agrimonie verdeylt ende ghekerft schijnen te wesen: onder dese bladeren komen gheele bloemkens voort; ende daer nae volghen ronde vruchten, met diepe kervinghen, ribben oft voren ghestreept, soo groot als een tamelijck Appelken, rijp gheworden zijnde schoon roodt oft met een goudt-geele verwe blinckende; met veel vocht margh als met sap vervult: daer tusschen schuylt het saedt.

Dit gantsch ghewas heeft eenen swaeren ende stercken stinckende seer seldsamen reuck, ende is heel uyt den groenen witachtighe van verwe, ende wat ruygh.

Plaetse.

Men saeyt dit cruydt somtijdts in de hoven.

Tijdt.

Dese Gulden-Appel krijgt in ’t selve iaer dat hy ghesaeyt wort, volkomen bloemen ende vruchten, die in den Herfst rijp worden.

Naem.

De Nederlanders noemen de vrucht van dit ghewas Gulden-Appel; de Hooghduytschen Goltopfel; de Fransoysen Pommes d’amour; de Italiaenen Pomi di oro; in ’t Latijn heetense Aurea mala. Sy verschillen nochtans veel van die Aurea mala oft Gulden-Appelen, daer de Poëten af spreken, segghende, dat sy in de hoven der dochteren van Hesperus wiesen; welcke hoven van eenen Draeck bewaert wierden, die van Hercules omghebroght is, als de selve verzieren.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Appelen mitsgaders het gantsch cruydt, zijn verkoelende van aerd, doch niet soo seer als de Mandragora.

Sommighe eten de selve Gulde-Appelen met Peper, Olie ende Soudt, gaer ghemaeckt zijnde. Dan sy gheven het lichaem wel wat voedsels, maer dat selve is heel weynigh, ende quaedt oft bedorven, ende tot de ghesondtheydt gheensins streckende.

BIIVOEGHSEL.

In de hoven van dese landen worden dese Gulde-Appelen om haer fraeyigheydt wille meer dan om haeren goeden reuck oft smaeck onderhouden. De geelachtighe bloemen wassen op korte steelkens vijf oft ses by een. De appelen zijn sommighe roodt, sommighe bleeck gheel, oft witachtigh, somtijdts soo groot als eenen Aranie-appel; somtijdts ghevoort ende ghestreept; somtijdts oock gantsch sonder strepen. De wortelen van dit ghewas zijn langh ende gheveselt.

Veranderinghen. In onse hoven, seydt Lobel, komt een andere soorte van Gulden appelen voort van Spaensch saedt, hebben recht opstaende steelkens, anderhalven voet hoogh, de voorseyde in alles ghelijck, maer kleyner. Somtijdts zijn de bloemen van vijf breede, somtijdts van veel meer, doch smalle, bladerkens ghemaeckt.

Het bloeyt in Hoymaendt ende Oogstmaendt; ende heet te Milanen in Italien Pomum Indum ende Tumatle: ende wordt ghelooft uyt een eylandt van West-Indien ghebroght te zijn. Gesnerus noemt het Solanum pomiferum: andere houden het voor het Lycopersicum van Galenus. Lobel twijffelt oft dit het Glaucium van Dioscorides niet en soude moghen wesen: want het heeft de greynkens met de Mandragora, Nachtschade ende Geelen Heul. Het heet in de Apoteken Pomum amoris ende Pomum aureum; in Vranckrijck somtijdts Pommes d’orees; in Enghelandt Gold appel. Eenighe rekenen dit voor een gheslacht van Malinsana oft Dul-Appelen. Andere segghen dat het een soorte van Papas is, dat wy by de Indische cruyden beschrijven.

Beneffens dese Gulden-Appelen isser noch eenen anderen Gulden-Appel in onse tijden bekent gheweest, daer Dodoneus in ‘t 4. Capitel van sijn 28. Boeck van handelen sal.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Om dat sommighe ghelooven, dat dit cruydt alle de krachten heeft die het Glaucium van Dioscorides toegheschreven zijn, sullen wy die beyde uyt Lobel beschrijven. “Tsap van dit ghewas, seydt hy, is seer nut voor de ghene die loopende ooghen met eenighe hitte beginnen te krijgen; ende het en verdrijft niet alleen ’t ghewelt van de overvallende vochtigheydt, maer het matight oock de hitte, ghelijck dickwijls versocht is gheweest. Jae ’t is oock seer goedt tegen ’t wildt vier. Daerom wordt dat oock voor te seer koudt ende te verdoovende ghehouden, selfs als ’t ghestooten is: maer ’t sap dat ghestooten wordt uyt de ghebrande tackskens, die in Syrien ende heete landen groeyen, mach misschien onstercker zijn, ende oock dicker ende hooger van verwe. Want het sap, sonderlinge van de Appels, is waterachtigh, dun ende geelachtigh, ghelijck dat van de Meloenen. By nae soodanighe krachten hadde het Glaucium oock: ’t welck (als Galenus seydt) van nature t’samen-treckende is, met eenighe walginghe, ghemerckt dat soo seer verkoelt, dat het alleen ’t wildt vier, (als het niet te seer krachtigh en is) kan ghenesen. Het is ghemaeckt uyt een waterachtighe ende aerdachtighe stoffe, die beyde koudt zijn, maer niet ten uytersten. De bladers van Glaucium (seydt Dioscorides) worden ghedaen in eenen aerden pot, ende soo ghestelt in eenen laeuwen oven, tot datse verflenscht zijn: daer nae wordense ghestooten, ende ’t sap uytghedouwt: ’t welck ghebruyckt wordt om de ghebreken van de ooghen te verkoelen.

Den stercken stinckenden reuck van dese Gulden-Appelen geeft ghenoegh te kennen, hoe onghesondt ende quaedt datse gheten zijn: al is het saecke datse in Italien veel ghegheten worden, als den selven Lobel betuyght.

Dan de selve Appelen in Olie ghesoden, oft voor de heete Sonne eenen tijdt langh ghestelt, ghenesen de schorftheydt.

HET CXXX. KAPITTEL.

Van gouden appelen, tomaat. (Solanum lycopersicum)

Gedaante.

Het gewas dat de gouden appels voortbrengt heeft ronde stelen die negentig cm hoog zijn of hoger en in vele zijtakken verdeeld en vol sap, ze vallen gauw naar beneden, dat is slap of zwak en daaraan groeien overvloedig vele bladeren die op vele plaatsen diep gesneden zijn zodat hun aparte delen bijna als de bladeren van Agrimonia verdeeld en gekerfd schijnen te wezen en onder deze bladeren komen gele bloempjes voort en daarna volgen ronde vruchten die met diepe kerven, ribben of voren gestreept zijn en zo groot als een tamelijk appeltje en als ze rijp geworden zijn mooi rood of met een goudgele kleur blinken en met veel vochtig merg als met sap vervult en daartussen schuilt het zaad.

Dit gans gewas heeft een zware en sterke stinkende zeer zeldzame reuk en is heel uit het groene witachtig van kleur en wat ruig.

Plaats.

Mens zaait dit kruid soms in de hoven.

Tijd.

Deze gouden appel krijgt in hetzelfde jaar dat het gezaaid wordt volkomen bloemen en vruchten die in de herfst rijp worden.

Naam.

De Nederlanders noemen de vrucht van dit gewas gulden-appel, de Hoogduitsers Goltopfel, de Fransen pommes d’amour, de Italianen pomi di oro, in het Latijn heet het Aurea mala. Ze verschillen nochtans veel van die Aurea mala of gouden appelen daar de poëten van spreken en zeggen dat ze in de hoven van de dochters van Hesperus groeiden welke hoven van een draak bewaard werden die van Hercules omgebracht isz zoals die versieren.

Aard, kracht en werking.

Deze appels met het gans kruid zijn verkoelend van aard, doch niet zo zeer als Mandragora.

Sommige eten die gouden appels met peper, olie en zout als het gaar gemaakt is. Dan ze geven het lichaam wel wat voedsel, maar dat is heel weinig en kwaad of bedorven en strekt geenszins tot de gezondheid.

BIJVOEGING.

In de hoven van deze landen worden deze gouden appels vanwege hun fraaiheid meer dan om hun goede reuk of smaak onderhouden. De geelachtige bloemen groeien op korte steeltjes met vijf of zes bijeen. De appelen zijn sommige rood, sommige bleek geel of witachtig en soms zo groot als een oranjeappel, soms gevoord en gestreept en soms ook gans zonder strepen. De wortels van dit gewas zijn lang en gevezeld.

Veranderingen. In onze hoven, zegt Lobel, komt een andere soort van gouden appelen voort van Spaans zaad en dat heeft rechtopstaande steeltjes van vijf en veertig cm hoog die de voor vermelde in alles gelijk is, maar kleiner. Soms zijn de bloemen van vijf brede en soms van veel meer, doch smalle bladertjes gemaakt.

Het bloeit in juli en augustus en heet te Milaan in Italië pomum Indum en tumatle en men geloofd dat het uit een eiland van West-Indië gebracht is. Gesnerus noemt het Solanum pomiferum en andere houden het voor het Lycopersicum van Galenus. Lobel twijfelt of dit het Glaucium van Dioscorides niet zou mogen wezen want het heeft de zaden met de mandragora, nachtschade en gele heul. Het heet in de apotheken Pomum amoris en Pomum aureum, in Frankrijk soms pommes d’orees, in Engeland gold appel. Enige rekenen dit voor een geslacht van Malinsana of dulle appelen. Andere zeggen dat het een soort van Papas is dat we bij de Indische kruiden beschrijven.

Naast deze gouden appels is er noch een andere gouden appel in onze tijden bekend geweest daar Dodonaeus in het 4^de kapittel van zijn 28^ste boek van handelen zal.

Aard, kracht en werking.

Omdat sommige geloven dat dit kruid alle krachten heeft die het Glaucium van Dioscorides toegeschreven zijn zullen we die beide uit Lobel beschrijven. ‘Het sap van dit gewas, zegt hij, is zeer nuttig voor diegene die lopende ogen met enige hitte beginnen te krijgen en het verdrijft niet alleen het geweld van de overvallende vochtigheid, maar het matigt ook de hitte als dikwijls onderzocht is geweest. Ja het is ook zeer goed tegen het wild vuur. Daarom wordt dat ook voor te zeer koud en te verdovend gehouden, zelfs als het gestoten is, maar het sap dat gestoten wordt uit de gebrande takjes die in Syrië en hete landen groeien mag misschien zwakker zijn en ook dikker en hoger van kleur. Want het sap en vooral van de appels is waterachtig, dun en geelachtig als dat van de meloenen’. Bijna zodanige krachten had het Glaucium ook wat (als Galenus zegt) dat van nature tezamen trekkend is met enige walging, gemerkt dat het zo zeer verkoelt dat het alleen het wild vuur (als het niet te zeer krachtig is) kan genezen. Het is gemaakt uit een waterachtige en aardachtige stof die beide koud zijn, maar niet tot het uiterste. De bladeren van Glaucium (zegt Dioscorides) worden in een aarden pot gedaan en zo in een lauwe oven gesteld totdat ze verflenst zijn en daarna worden ze gestoten en het sap uitgeduwd wat gebruikt wordt om de gebreken van de ogen te verkoelen.

De sterke stinkende reuk van deze gouden appels geeft genoeg te kennen hoe ongezond en kwaad dat ze gegeten zijn al is het zaak dat het in Italië veel gegeten worden zoals dezelfde Lobel betuigt.

Dan die appels in olie gekookt of voor de hete zon een tijd lang gesteld genezen de schurft.

HET XXXII. CAPITEL.

Van Appelen van Ethopien oft Mala Aethiopica.

Ghedaente.

De Appelen, diemen Mala Aethiopica noemt, verschillen veel van de Dul-Appelen, die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben. Want het ghewas dat de selve voort-brenght, staet overeynd, met eenen rechten steel, die somtijdts anderhalve voet hoogh is, in twee oft dry sijd steelkens verdeylt: daer aen wassen breede bladeren, uyt de witten groenachtigh, hoeckigh, hardachtigh, van haer middel zenuwe oft ribbe ettelijcke korte doornkens uytghevende: de bloemkens wassen langhs de steelkens, ende zijn witachtigh, van ses bladerkens ghemaeckt: in ’t midden van de welcke wat geelachtighe draeykens staen: daer nae volght de Vrucht, die rondt is, ghestreept, oft ghevoort, kleyner ende harder dan den Gulden-Appel, schoon roodt van verwe, als sy rijp is: op ’t sop van de welcke een kleyn beworp oft scheysel van een ander Appelken staet, dat oock roodt is, maer wat bleecker oft lichter van verwe.

Plaetse.

Dese Appelen zijn oock vremt in dese Nederlanden. Dan het saedt van de selve is hier eerst [752] uyt Spaegnien ghebroght van Mevrouw Christine Bertolff, weduwe van den wijt-vermaerden Heere Joachin Hopper.

Tijdt.

Dit cruydt heeft te Colen seer traeghlijck, doch van ’t selve iaer dat het ghesaeyt was, volkomen bloemen ende rijpe vruchten ghekreghen.

Naem.

Men noemt dit ghewas Appel van Ethiopien, in ’t Latijn Malum Aethiopicum, om datmen ghelooft, dat het uyt Ethiopien, dat is swarte Moorenlandt, eerst in Spaegnien ghebroght, ende van daer voort in andere landen overghesonden is geweest, oft niet, dat en soude ick niet konnen versekeren. Immers met de Malinathalla, van de welcke wy in ’t voorgaende Capitel uyt Theophrastus vermaent hebben, en komt het oock geensins over een: want het en heeft gheen bladeren als die van de Cyperus oft Wilden Galigaen, sulcks als die van de Malinathalla beschreven worden te zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Men seydt, dat dese Appelen van Ethiopien, in het vleesch-sop met Sout ende Peper ghesoden zijnde, voor spijse ghehouden ende ghegheten worden; ende dat sy soo quaedt van sap oft voedsel niet en zijn als de Dul-Appelen oft de Gulden-Appelen: ende dat om dieswille dat sy harder van stoffe zijn, ende langher bewaert konnen worden, ende niet soo haest en bederven, als de voorseyde Gulde oft Dulle Appelen. Nochtans en hebben dese Appelen van Ethiopien oock gheen goedt oft heel onschadelijck sap in haer, ende en gheven het lichaem niet veel voedsels.

BIIVOEGHSEL.

Sommighe houden dit ghewas voor een soorte van Gulden-Appel: dan het is in dese landen niet seer bekent, ende selden ghesien: daerom sullen wy hier noch een dierghelijck ghewas uyt Lobel beschrijven.

Peper van Guineen, van Lobel Solanum pomiferum herbariorum gheheeten, als ofmen seyde Nascaye met Appelkens, en heeft gheen dorenkens oft stekelinghen aen de steelen. De vrucht oft appel is roodt, seer lustigh om sien, ende bijkants ghelijck den Gulden-Appel: de bladers zijn grooter dan die van Nascaye, die van Geel Bilsen-cruydt ghelijck. De bloemkens zijn als die van de Hof-Nascaye. Het is oock een somer-cruydt.

Papas van West-Indien soude oock by dese cruyden ghestelt moghen worden, om de ghelijckenisse van bladeren die dat met de Appelen van Ethiopien oft met de Gulden-Appelen heeft: dan dat selve sal hier nae by de Indische cruyden beschreven worden.

HET XXXII. KAPITTEL.

Van appels van Ethiopië of Mala Aethiopica. (Solanum aethiopicum)

Gedaante.

De appelen die men Mala Aethiopica noemt verschillen veel van de dolle appels die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben. Want het gewas dat die voortbrengt staat met een rechte steel overeind die soms vijf en veertig cm hoog is en in twee of drie zijsteeltjes verdeeld is en daaraan groeien brede bladeren die uit het witte groenachtig, hoekig en hardachtig zijn en van haar middenzenuw of rib ettelijke korte doorntjes uitgeeft, de bloempjes groeien langs de steeltjes en zijn witachtig en van zes bladertjes gemaakt, in het midden er van staan wat geelachtige draadjes en daarna volgt de vrucht die rond is, gestreept of gevoord en kleiner en harder dan de gouden appel en mooi rood van kleur als ze rijp is met op de top er van staat een klein beworp of scheiding van een ander appeltje dat ook rood is, maar wat bleker of lichter van kleur.

Plaats.

Deze appels zijn ook vreemd in deze Nederlanden. Dan het zaad van die is hier eerst [752] uit Spanje gebracht van mevrouw Christine Bertolff, weduwe van de wijdt vermaarde heer Joachin Hopper.

Tijd.

Dit kruid heeft te Keulen zeer traag doch in hetzelfde jaar dat ze gezaaid was volkomen bloemen en rijpe vruchten gekregen.

Naam.

Men noemt dit gewas appel van Ethiopië, in het Latijn Malum Aethiopicum, omdat men geloofd dat het uit Ethiopië, dat is zwarte Morenland, eerst in Spanje gebracht en vandaar voort in andere landen overgezonden is geweest of niet, dat zou ik niet kunnen verzekeren. Immers met de Malinathalla waarvan we in het voorgaande kapittel uit Theophrastus vermaand hebben komt het ook geenszins over een want het heeft geen bladeren als die van de Cyperus of wilde galigaan, zulks als die van de Malinathalla beschreven worden te zijn.

Aard, kracht en werking.

Men zegt dat deze appels van Ethiopië in het vleessap met zout en peper gekookt voor spijs gehouden en gegeten worden en dat ze niet zo slecht van sap of voedsel zijn als de dolle appels of gouden appels en dat omdat ze harder van stof zijn en langer bewaard kunnen worden en niet zo gauw bederven als de voor vermelde gouden of dolle appels. Nochtans hebben deze appels van Ethiopië ook geen goed of heel onschadelijk sap in zich en geven het lichaam niet veel voedsel.

BIJVOEGING.

Sommige houden dit gewas voor een soort van gouden appel, dan het is in deze landen niet zeer bekend en zelden gezien en daarom zullen we hier noch een diergelijk gewas uit Lobel beschrijven.

(Aframomum melegueta) Peper van Guinee is van Lobel Solanum pomiferum herbariorum genoemd alsof men nachtschade met appeltjes zei en heeft geen dorentjes of stekeltjes aan de stelen. De vrucht of appel is rood en zeer lustig om te zien en bijna gelijk de gouden appel, de bladeren zijn groter dan die van nachtschade en die van geel bilzekruid gelijk. De bloempjes zijn als die van de hof nachtschade. Het is ook een zomerkruid.

(Solanum tuberosum) Papas van West-Indië zou ook bij deze kruiden gesteld mogen worden vanwege de gelijkenis van bladeren die dat met de appels van Ethiopië of met de gouden appels heeft, dan dat zal hierna bij de Indische kruiden beschreven worden.

HET XIII. CAPITEL.

Van Alfsrancke oft Dulcamara.

Ghedaente.

Alfsrancke heeft dunne harde ende houdtachtighe rancken, ghelijck den Wijngaert; de welcke in meer andere sijd-tackskens verdeylt worden: waer mede dat het de boomkens, heesteren, haghen ende hegghen beklimt, ende daer teghen leynt oft steunt: de schorsse van de ionghe tackskens is groen; dan de schorsse van de middelsten ende grootsten steel, als oock van de selve sijd-tackskens, soo wanneer dat sy ouder worden, is rouwer ende witachtigh, nae den aschverwighen treckende, te weten van buyten; want binnewaerts is die oock schoon groen: het hout is breuckigh, binnen in voos mergh inhoudende: aen dese steelen wassen langhachtighe, sachte, effene, ende kaele, voor spitse bladeren, kleyner dan de bladeren van Winde, onder aen het steelken daer sy op staen bewassen met kleyne aenhanghselkens als oorkens, aen beyde sijden ghemeynlijck twee teghen een wassende. De bloemen wassen veel by een, in kleyne troskens oft kroonkens gheschickt, niet groot, elck in vijf smalle bladerkens verdeylt, van verwe somtijdts witachtigh, als Gesnerus betuyght: dan hier te lande zijn sy meestendeel violet oft peersch, dat is uyt den blauwen purpurverwigh, ende hebben in ’t midden een geel pinneken oft priemken met noppen uytstaende: als de bloemen vergaen zijn, soo volghen daer langhachtighe sachte oft morwe ende weecke beziekens nae, taey oft slijmerigh ende onlieflijck oft vremdt van smaeck, van verwe schoon Korael-rood, seer selden wit. De wortel is tamelijcken groot, met veele faselinghen beset.

Plaetse.

Dit cruydt wast in waterachtighe oft vochte plaetsen; omtrent de kuylen, staende wateren ende grachten dickwijls met menighte voortkomende.

Tijdt.

De bladeren spruyten in ’t Vooriaer uyt der aerden: de bloemen verthoonen haer in de Hoymaendt; ende in de Oogstemaendt worden de vruchten oft bezien rijp.

Naemen.

Men noemt dit cruydt op ’t Nederlandts Alfrance oft Alfsrancke, in Hooghduytschlandt Heinskraut ende Je lenger Je lieber; hier t lande oock van sommighe, Hoe langher hoe liever. De ionghe Cruydt-beschrijvers hebben ’t in ’t Latijn Amaraca dulcis; Amarodulcis, ende meestendeel Dulcamara gheheeten; in ’t Griecks Glycypicron oft Gycypicris: welcke naemen soo veel in onse tael beteeckenen, als ofmen seyde Bitter-soete, oft Soet-bitter-cruydt, om dat de bladeren daer van gheknauwt zijnde, eerst eenen bitteren, ende daer nae eenen soeten oft smetsen smaeck hebben. Sommighe meynen dat het den Wilden Wijngaert oft Vitis silvestris van Dioscorides is, andere houden ’t voor een soorte van Solanum oft Nachtschade, ’t selve den naem van Solanum lignosum oft Solanum fruticosum, dat is Houdtachtighe oft Heesterachtighe Nascaye, ghevende: dan wy hebben te voren ghenoegh bethoont wat den Wilden Wijngaert voor een ghewas is, te weten den Tamus; ende aengaende de Nascaye, dit cruydt en heeft daer geen ghemeynschap oft ghelijckenis mede: daerom zijn sy seer bedroghen die dat de Heesterachtighe Nascaye oft Roode Nascaya, in ’t Latijn Solanum rubrum, noemen, ende de bezien daer van in stede van de keernen van Solanum in de bereydinghe van sommighe verkoelende salven derren vermenghelen: want de bezien van Alfsrancke en zijn gheensins koudt van aerd als die van de Nascaye, maer warm, als wy hier nae bethoonen sullen. Maer dese onse Alfsrancke schijnt wat meer gelijckenisse met de Tweede Cyclaminus, in ’t Latijn Cyclaminos altera, te hebben; want de bladers zijn dierghelijck als die van de Tweede Cyclaminos: de steelen, niet teghenstaende dat sy niet heel merckelijck gheknoopt oft in ledekens verdeylt en zijn, schijnen eenigh beworp oft ghedaente van kniekens oft ledekens te hebben: aengaende de bloemen die somtijdts wit, ende de vrucht die bezieachtigh is, ende als de troskens van den Veyl nederwaerts hanght, en is oock gheen onderschil met allen; noch oock in de wortelen, die oprechtelijck overtolligh zijn: want behalven dat sy in dit ghewas dun zijn ende teer, soo zijn sy oock nerghens in ghebruyckelijck oft nut.

Tweede Cyclaminus. Voorts soo schrijft Dioscorides sijne Cyclaminus altera met dierghelijcke woorden: Tweede Cyclaminus oft Cyclaminos hetera, seydt hy, heeft bladeren als die van de Veyl, maer kleyner, dicker, ghekniede steelen, die haer selven om de naest wassende boomen winden ende binden. De bloemen zijn wit, welrieckende: de vrucht is als de Wijnbezien, die van den Veyl ghelijck, sacht ende morw, van smaeck tamelijcken scherp ende slijmerachtigh oft klevende. De wortel is onnut. Sommige noemen desen Cyclaminos, betuyght den selven Dioscorides, oock Cissiphyllon ende Cissanthemon. Welcke twee naemen met dese onse Alfsrancke niet qualijck over een en komen: want van bladeren, bloemen ende bezien is sy de Veyl eenighsins ghelijck.

Aerd.

Alfsrancke is van bladeren ende bezien warm, verdrooghende, afvaeghende ende verteerende van aerd.

Kracht ende Werckinghe.

Men seydt dat de bladeren van Alfsrancke ghesoden met wijn oft water ende ghedroncken, seer nut ende bequaem zijn om de verstoptheyt [665] van de lever ende van de galblase te openen; ende midts dien seer goedt zijn teghen de geelsucht, uyt de verstoptheydt oorsprongh hebbende.

Het sap daer van wordt oock voor seer goedt ghehouden te drincken ghegheven de ghene die ghevallen, gheslagen, ende van binnen gheborsten oft ghequetst zijn: want men gelooft dat die het bloet, ’t welck binnen den lijve geronnen is, ontdoet ende scheydt, ende door de pisse afiaeght; ende midts dien ghenesen kan ende heylen al ’t ghene datter gequetst is.

Hieronymus Tragus maeckt een afsiedtsel in wijn van het hout van Alfs-rancke kleyn gesneden ende ghesnippelt zijnde; ’t welck, soo hy verhaelt, de geelsuchtighe ende watersuchtige menschen eensdeels door pisse ende eensdeels door kamergangh sachtelijck suyveren ende purgeren, ende van alle hinderlijcke overvloedigheden ontlasten kan.

Dioscorides heeft bijnae dierghelijcke krachten sijne Tweede Cyclaminus toegheschreven. De beziekens, seydt hy, van dese Tweede Cyclaminos, de swaerte van een draghme oft vierendeel loots seffens met twee roomerkens witten wijn, veertigh daghen langh ghedroncken, doen de herdigheydt ende verstoptheydt van de milte met de pisse ende door den kamergangh lossen ende scheyden: iae smilten de milte soo seer, dat sy op dien tijdt gantsch wegh genomen wordt ende vergaet. De selve bezien zijn goedt de ghene die kort van adem zijn, inghedroncken zijnde. De selve suyverende de naegheboorten ende ’t ghene dat nae het baren overghebleven is.

BIIVOEGHSEL.

De naemen van dit ghewas zijn veelderhande: te weten Amarum Dulce, Solanum arborescens van sommighe, Vitis silvestris van Matthiolus, in ’t Italiaensche Vite salvatica ende Tamaro, soo sy noch een ander ghewas pleghen te noemen. Het is de Circaea Monspelliensium oft Circaea, van die van Montpelliers; nae de meyninghe van sommighe Salicastrum oft Siliquastrum van Plinius: Melotron van Theophrastus. De bladeren zijn die van Solanum oft Nascaye ghelijck, maer langher. De schorsse van de tackskens is bitter op de tonghe, gheknouwt zijnde, ende daer nae soet. Het heet in Hooghduytschlandt oock Heynskraut ende Bittersusz; in ’t Enghelsch Suyt bitter oft Fellinwod. Het saedt is dat van den Hirs gelijck: ’t welck oorsaecke is, seydt Lobel, dat wy dit cruydt niet wel en derren Circaea heeten. De bloemen riecken veeltijdts als Muscus: dan de vruchten gewreven zijnde stincken, oft ten minsten zijn onliefelijck, den reuck van de Nachtschade bezien ghelijckende.

Eenighe houden het Pseudocapsicum voor een medesoorte van dit ghewas: dan dat selve heeft Dodoneus in ’t laetste van sijn 24. Boeck beschreven met naeme van Valsch Bresilie Peper.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dodoneus houdt dit ghewas voor heet ende droogh van aerd. Dan, als Lobel ende andere betuyghen, het is te stellen onder de gheslachten van Nascaeye oft Solanum: want (als den selven schrijft) het is eer koudtachtigh dan heet; ende al is ’t sake dat het in ’t eerste bitter schijnt te zijn, daerom en is het niet heeter dan de Endivie, Cicoreye oft Havicks-cruydt ende Roose; want de bitterheydt vergaet allenghskens, ende verkeert in eenighe soetigheydt; daerom heetet Ie lenger Ie lieber in ’t Hooghduytsch.

De wortel van Alfsrancke in water ghesoden ende ghedroncken met twee roomerkens ghewaterden wijn, suyvert het lichaem van waterachtighe overvloedigheden: ende daerom is sy goedt teghen de watersucht ende geelsucht. Tot dien eynde neemtmen een pondt van dit hout kleyn ghesneden, ende men laet dat met witten welrieckende wijn in eenen nieuwen pot sieden: wiens decksel met deech toeghemaeckt zy, laetende in ’t selve decksel een gaetken in ’t midden: als ’t derde deel versoden is, doetmen dien wijn door; ende daer van gheeftmen smorghens ende savondts een roomerken vol, dry uren voor de maeltijdt: daer nae doetmen den krancken wel sterckelijck sweeten. Dat doende maeckt desen wijn den buyck heel ledigh, ende doet door de pisse ghemackelijck voortkomen alle overvloedighe waterigheden van de maghe, die kortsen pleghen te veroorsaecken ende de geelsucht. Sommighe bewaren de ionghe rancken van dit ghewas in azijn, sout, suycker oft andersins, om de selve voor een salaedt te ghebruycken. De vrouwen besighen ’t sap van de bezien van Alfsrancke om haer aensicht daer mede te blancketten, ende om de sproeten ende andere placken van de huyt wegh te nemen, ende het hayr te doen uytvallen.

In Noordt-Enghelandt wordt dit cruydt kleyn ghescherft de verckens t’eten ghegheven teghen de ongheefheydt oft ongantscheydt.

Wy weten, seydt Lobel, dat dit cruydt van buyten gheleydt op heete gheswillen, oft ghesoden in water ende gedroncken, de krachten van Nachtschade volbroght heeft: ’t heeft oock de selve kracht die Kriecke over zee hebben: want het drijft matelijck uyt, sonder beneminghe van krachten oft ontstekinghe van ’t inghewant, door sweeten ende pisse.

Door dese kracht doen de bezien van Alfsrancke melck in de borsten komen, om dat sy ’t bloedt suyveren, met suypen inghenomen zijnde.

Sommighe noemense Circa, om dat sy by de minne-drancken misschien de selve kracht soude moghen hebben, die de Mandragora heeft.

De wortel van Alfsrancke is welrieckende ende verwarmende, seydt Galenus: de selve ghestooten, ende eenen dagh ende nacht in Malvaseye gheweyckt, dry daghen ghedroncken, reynight de moeder.

HET XIII. KAPITTEL.

Van alfsrank of Dulcamara. (Solanum dulcamara)

Gedaante.

Alfsrank heeft dunne harde en houtachtige ranken net zoals de wijngaard die in meer andere zijtakjes verdeeld worden waarmee het de boompjes, heesters, hagen en heggen beklimt en er tegen leunt of steunt, de schors van de jonge takjes is groen, dan de schors van de middelste en grootste steel als ook van die zijtakjes wanneer ze ouder worden is ruwer en witachtig die naar het askleurige trekt, te weten van buiten want binnenwaarts is die ook mooi groen, het hout is breekbaar die van binnen voos merg bevat en aan deze stelen groeien langachtige, zachte, effen en kale, voor spitse bladeren die kleiner zijn dan de bladeren van winde en onderaan het steeltje daar ze op staan begroeid met kleine aanhangseltjes als oortjes die aan elke kant gewoonlijk twee tegen een groeien. De bloemen groeien veel bijeen en zijn in kleine trosjes of kroontjes geschikt en niet groot die elk in vijf smalle bladertjes verdeeld zijn en van kleur soms witachtig zijn als Gesnerus betuigt, dan hier te lande zijn ze meestal violet of paars, dat is uit het blauwe purperkleurig en hebben in het midden een geel pinnetje of priempje die met noppen uitstaan en als de bloemen vergaan zijn zo volgen er langachtige zachte of murwe en weke besjes na die taai of slijmerig en onlieflijk of vreemd van smaak zijn en van kleur mooi koraalrood en zeer zelden wit. De wortel is tamelijk groot en met vele vezels bezet.

Plaats.

Dit kruid groeit in waterachtige of vochtige plaatsen, omtrent de kuilen, staande wateren en grachten waar het dikwijls met menigte voortkomt.

Tijd.

De bladeren spruiten in het voorjaar uit de aarde, de bloemen vertonen zich in juli en en augustus worden de vruchten of bessen rijp.

Namen.

Men noemt dit kruid op het Nederland alfrance of alfsrancke, in Hoogduitsland Heinskraut en Je lenger Je lieber, hier te lande ook van sommige hoe langer hoe liever. De jonge kruidbeschrijvers hebben het in het Latijn Amaraca dulcis, Amarodulcis en meestal Dulcamara genoemd en in het Grieks Glycypicron of Gycypicris, welke namen zoveel in onze taal betekenen als of men bitterzoet of zoetbitter kruid zei omdat de bladeren er van die gekauwd zijn eerst een bittere en daarna een zoete of smetse smaak hebben. Sommige menen dat het de wilde wijngaard of Vitis silvestris van Dioscorides is en anderen houden het voor een soort van Solanum of nachtschade en geven het de naam van Solanum lignosum of Solanum fruticosum, dat is houtachtige of heesterachtige nascaye, dan wij hebben tevoren genoeg betoond wat de wilde wijngaard voor een gewas is, te weten de Tamus en aangaande de nascaye, dit kruid heeft er geen gemeenschap of gelijkenis mee en daarom zijn ze zeer bedrogen die dat de heesterachtige nascaye of rode nascaya, in het Latijn Solanum rubrum, noemen en de bessen er van in plaats van de kernen van Solanum in de bereiding van sommige verkoelende zalven durven mengen, want de bessen van alfsrank zijn geenszins koud van aard als die van de nascaye, maar warm zoals we hierna betonen zullen. Maar deze onze alfsrank schijnt wat meer gelijkenis met de tweede Cyclaminus, in het Latijn Cyclaminos altera, te hebben want de bladeren zijn diergelijk als die van de tweede Cyclaminos en de stelen niet tegenstaande dat ze niet heel merkelijk geknoopt of in leden verdeeld zijn schijnen enig beworp of gedaante van knieën of leden te hebben en aangaande de bloemen die soms wit en de vrucht die besachtig is en als de trosjes van klimop nederwaarts hangt is ook totaal geen verschil, noch ook in de wortels die echt overtollig zijn, want behalve dat ze in dit gewas dun zijn en teer zo zijn ze ook nergens in gebruikelijk of nuttig.

Tweede Cyclaminus. Voorts zo beschrijft Dioscorides zijn Cyclaminus altera met diergelijke woorden: ‘tweede Cyclaminus of Cyclaminos hetera, zegt hij, heeft bladeren als die van klimop, maar kleiner, dikker en geknoopte stelen die zichzelf om de bijstaande bomen winden en binden. De bloemen zijn wit en welriekend, de vrucht is als de wijnbes en die van klimop gelijk, zacht en murw en van smaak tamelijk scherp en slijmachtig of klevend. De wortel is onnut’. Sommige noemen deze Cyclaminos, betuigt dezelfde Dioscorides, ook Cissiphyllon en Cissanthemon. Welke twee namen met deze onze alfsrank niet slecht overeen komen, want van bladeren, bloemen en bessen is ze de klimop enigszins gelijk.

Aard.

Alfsrank is van bladeren en bessen warm, verdrogend, afvegend en verterend van aard.

Kracht en werking.

Men zegt dat de bladeren van alfsrank gekookt met wijn of water en gedronken zeer nuttig en geschikt zijn om de verstopping [665] van de lever en van de galblaas te openen en daardoor zeer goed zijn tegen de geelzucht die uit verstopping zijn oorsprong heeft.

Het sap er van wordt ook voor zeer goed gehouden te drinken gegeven diegene die gevallen, geslagen en van binnen geborsten of gekwetst zijn want men gelooft dat die het bloed wat binnen het lijf gestold is oplost en scheidt en door de plas afjaagt en daardoor genezen en helen kan al hetgeen dat er gekwetst is.

Hieronymus Tragus maakt een afkooksel in wijn van het hout van alfsrank klein gesneden en gesnipperd, wat, zo hij verhaalt, de geelzuchtige en waterzuchtige mensen eensdeels door plas en eensdeels door kamergang zacht zuiveren en purgeren en van alle hinderlijke overvloedigheden ontlasten kan.

Dioscorides heeft bijna diergelijke krachten aan zijn tweede Cyclaminus toegeschreven. ‘De besjes, zegt hij, van deze tweede Cyclaminos de zwaarte van een drachme of vierendeel lood tegelijk met twee roemertjes witte wijn veertig dagen lang gedronken laten de hardigheid en verstopping van de milt met de plas en door de kamergang lossen en scheiden, ja smelten de milt zo zeer dat ze in die tijd gans weg genomen wordt en vergaat. Die bessen zijn goed voor diegene die kort van adem zijn als ze gedronken zijn. Die zuiveren de nageboorte en hetgeen dat na het baren overgebleven is’.

BIJVOEGING.

De namen van dit gewas zijn velerhande, te weten Amarum Dulce, Solanum arborescens van sommige, Vitis silvestris van Matthiolus, in het Italiaans vite salvatica en tamaro, zo ze noch een ander gewas plegen te noemen. Het is de Circaea Monspelliensium of Circaea en van die van Montpelliers, naar de mening van sommige Salicastrum of Siliquastrum van Plinius en Melotron van Theophrastus. De bladeren zijn die van Solanum of nascaye gelijk, maar langer. De schors van de takjes is bitter op de tong als het gekauwd is en daarna zoet. Het heet in Hoogduitsland ook Heynskraut en Bittersusz, in het Engels suyt bitter of fellinwod. Het zaad is dat van de hirs gelijk wat oorzaak is, zegt Lobel, dat we dit kruid niet goed Circaea durven noemen. De bloemen ruiken vaaks als muskus, dan als de vruchten gewreven zijn stinken ze of zijn tenminste onlieflijk en de reuk van de nachtschade bessen gelijk.

Enige houden het Pseudocapsicum voor een medesoort van dit gewas, dan dat heeft Dodonaeus in het laatste van zijn 24^ste boek beschreven met naam van vals Brazilie peper. (Solanum pseudocapsicum)

Aard, kracht en werking.

Dodonaeus houdt dit gewas voor heet en droog van aard. Dan, als Lobel en andere betuigen, het is onder de geslachten van nascaje of Solanum te stellen want (als dezelfde schrijft) het is eerder koudachtig dan heet en al is het zaak dat het in het begin bitter schijnt te zijn daarom is het niet heter dan andijvie, cichorei of havikskruid en roos, want de bitterheid vergaat geleidelijk aan en verandert in enige zoetigheid en daarom heet het Je lenger Je lieber in het Hoogduits.

De wortel van alfsrank in water gekookt en gedronken met twee roemertjes gewaterde wijn zuivert het lichaam van waterachtige overvloedigheden en daarom is ze goed tegen de waterzucht en geelzucht. Tot dat doel neemt men een pond van dit hout klein gesneden en men laat dat met witte welriekende wijn in een nieuwe pot koken wiens deksel met deeg dicht gemaakt is en laten in dat deksel een gaatje in het midden en als het derde deel verkookt is zeeft men die wijn door en daarvan geeft men ‘s morgens en ‘s avonds een roemertje vol drie uren voor de maaltijd en daarna laat men de zieke wel sterk zweten. Dat doende maakt deze wijn de buik heel leeg en laat door de plas gemakkelijk alle overvloedige waterigheden van de maag voortkomen die koortsen plegen te veroorzaken en de geelzucht. Sommige bewaren de jonge ranken van dit gewas in azijn, zout, suiker of anderszins om die voor een salade te gebruiken. De vrouwen gebruiken het sap van de bessen van alfsrank om hun aanzicht er mee te blanketten en om de sproeten en andere plekken van de huid weg te nemen en het haar te laten uitvallen.

In Noord Engeland wordt dit kruid klein gescherfd de varkens te eten gegeven tegen de ongeefheid of ongansheid.

We weten, zegt Lobel, dat dit kruid van buiten op hete gezwellen gelegd of gekookt in water en gedronken de krachten van nachtschade volbracht heeft en het heeft ook dezelfde kracht die krieken over zee hebben, want het drijft matig uit zonder beneming van krachten of ontsteking van het ingewand door zweten en plas.

Door deze kracht laten de bessen van alfsrank melk in de borsten komen omdat ze het bloed zuiveren met soepen ingenomen.

Sommige noemen het Circa omdat ze bij de minnedranken misschien dezelfde kracht zou mogen hebben die de Mandragora heeft.

De wortel van alfsrank is welriekend en verwarmend, zegt Galenus, die gestoten en een dag en nacht in malvazei geweekt en drie dagen gedronken de baarmoeder reinigt.

HET XXVII. CAPITEL.

Van Valsch Bresilie Peper.

Ghedaente.

De Valsche oft Bastaert-soorte van Capsicum is hoogher ende heesterachtigher dan het oprecht Bresilie Peper; haer steelen zijn somtijdts dry voeten hoogh, houtachtigh, ende in ettelijcke sijd-tacken verdeylt. De bladeren zijn langhworpigh, breedtachtigh, effen ende kael, langher dan die van Tamme Nachtschade. De bloemen zijn wit. De vrucht is rondt, roodt, doch bleecker dan die van ’t oprecht Capsicum; ende daer in schuylt plat breedt saedt, gheenen oft seer kleyne smaeck hebbende.

Plaetse.

Dit is oock een vremdt ende uytlandtsch ghewas, dat hier te lande in de teylen ende aerde potten bewaert, ende onderhouden wordt.

Tijdt.

Dese valsche soorte van Capsicum leeft veel langher dan het oprecht Bresilie Peper, als het in de Wintersche maenden wel ghedeckt ende teghen de koude ghewacht wordt.

Naem.

Men noemt dit ghewas in ’t Latijn Pseudo-Capsicum, dat is Valsch Bresilie Peper, nae de ghelijckenisse die dat met het oprecht Capsicum heeft. Sommighe houden ’t voor het Solanum rubrum oft Solanum lignosum, dat is Roode oft Houdtachtighe Nachtschade. Maer het en is gheen soorte van Solanum oft Nachtschade. De Spaegniaerts noemen ’t Guindas de las Indias.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt en is van aerdt ende krachten het oprecht Bresilie Peper niet ghelijck: want het en is niet verwarmende, maer verkoelende van nature. Dan waer toe dat het voorts nut oft bequaem magh wesen, dat en is noch niet ten vollen bekent oft versocht.

BIIVOEGHSEL.

In Italien is dit ghewas van veele Amomum Plinii gheheeten. Lobel noemt het in onse tael Boomachtige Naschaeye; in ’t Griecks Strychnodendron; Solanum arborescens van sommighe, ende Pseudo-Capsicum oft Capsicum spurium Dodoneaei. Het komt uyt Indien, ende heet daerom in ’t Spaensch Guindas de las Indias, nae sijn schoon roode ronde vruchten, dat is Kriecken van Indien. Anders soo schijnt het een mede-soorte van Alfs-rancke te zijn, die hier te lande over al met menighte wast. De bladeren zijn die van den Amandel-boom ghelijck: ende het brenght voort in den Somer ende Herfst bloemen als die van Hof-Naschaeye; ende daer nae klaer roode bezien, de Kriecken van over Zee in grootte ende verwe ghelijckende: waer in schuylen platte sadekens, die tot in den Winter blijven durende, ende haer verwe behouden. Om dese teeckenen zijnder veele die ’t voor een soorte van Naschade houden; daer Dodoneus nochtans teghen is. Ende Lobel selve twijffelt, oft het soude moghen wesen het Solanum Theophrasti met bladers van Wolfs-melck, met roode vruchten ende wortelen. Is het sulcks, soo heeft het alle de krachten van de Nachtschaye; ende den selven Theophrastus vermaent, dat sommighe de schorsse van de wortel seer kleyn ghestooten ende met stercken wijn nat ghemaeckt, ingheven, ende alsoo den mensche doen slapen.

EYNDE VAN HET VIER-EN-TWINTIGHSTE BOECK.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van valse Brazilië peper. (Solanum pseudocapsicum)

Gedaante.

De valse of bastaadsoort van Capsicum is hoger en meer heesterachtig dan het echte Brazilië peper, haar stelen zijn soms negentig cm hoog, houtachtig en in ettelijke zijtakken verdeeld. De bladeren zijn langwerpig, breedachtig, effen en kaal en langer dan die van tamme nachtschade. De bloemen zijn wit. De vrucht is rond en, rood, doch bleker dan die van het echt Capsicum en daarin schuilt plat breed zaad dat geen of zeer kleine smaak heeft.

Plaats.

Dit is ook een vreemd en buitenlands gewas dat hier te lande in de teilen en aarden potten bewaard en onderhouden wordt.

Tijd.

Deze valse soort van Capsicum leeft veel langer dan het echt Brazilië peper als het in de winterse maanden goed bedekt en tegen de koude beschermd wordt.

Naam.

Men noemt dit gewas in het Latijn Pseudo-Capsicum, dat is valse Brazilië peper naar de gelijkenis die dat met het echt Capsicum heeft. Sommige houden het voor het Solanum rubrum of Solanum lignosum, dat is rode of houtachtige nachtschade. Maar het is geen soort van Solanum of nachtschade. De Spanjaarden noemen het guindas de las Indias.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid is van aard en krachten het echt Brazilie peper niet gelijk, want verwarmt niet, maar verkoelt van nature. Dan waartoe dat het voorts nuttig of geschikt mag wezen dat is noch niet te volle bekend of onderzocht.

BIJVOEGING.

In Italie is dit gewas van vele Amomum Plinii genoemd. Lobel noemt het in onze taal boomachtige nachtschade, in het Grieks Strychnodendron, Solanum arborescens van sommige en Pseudo-Capsicum of Capsicum spurium Dodoneaei. Het komt uit Indie en heet daarom in het Spaans guindas de las Indias naar zijn mooie rode ronde vruchten, dat is krieken van Indie. Anders schijnt het een medesoort van alfsrank te zijn die hier te lande overal met menigte groeit. De bladeren zijn die van de amandelboom gelijk en het brengt in de zomer en herfst bloemen voort als die van hof nachtschade en daarna helder rode bessen die op krieken van over zee in grootte en kleur lijken waarin platte zaadjes schuilen die tot in de winter goed blijven en hun kleur behouden. Om deze tekens zijn er vele die het voor een soort van nachtschade houden daar Dodonaeus nochtans tegen is. En Lobel zelf twijfelt of het Solanum Theophrasti zou mogen wezen met bladeren van wolfsmelk en met rode vruchten en wortels. Is het zulks dan heeft het alle krachten van de nachtschade en dezelfde Theophrastus vermaant dat sommige de schors van de wortel zeer klein gestoten en met sterke wijn nat gemaakt ingeven zo de mens laat slapen.

EINDE VAN HET VIER EN TWINTIGSTE BOEK.