Fritillaria

HET V. CAPITEL.

Van de Keysers Kroone oft Coronia Imperialis.

Gheslacht.

De Coronia Imperialis magh oock seer wel voor een medesoorte van Wilde Lelien gherekent wesen: dese is tweederhande, somtijdts met geelachtighe, somtijdts met roodachtighe bloemen.

Ghedaente.

De Keysers Kroone oft Corona Imperialis heeft effene, kaele, langhworpighe bladeren, om den steel oock sterres oft straels-gewijse wassende, als die van de Cimbels oft eerste soorte van Wilde Lelien: den steel is oock als die van de Eerst Wilde Lelien, maer hy heeft by sijn tsop een vergaderinghe van vele bladeren, waer uyt de bloemen komen ghesproten, op dunne steelkens staende, nederwaerts hanghende, meestendeel vier in ’t getal, elck van ses bladerkens gemaeckt, de Lelien ghelijck van ghedaente, maer niet wel soo wijdt [311] opengaende, oock kleyner dan die, ende gheensins omghekronckelt oft ghebooght, van verwen geel, oft de Roode Lelien ghelijckende: welcke twee verscheyden verwen oorsaeck zijn, dat sommighe dese bloeme in tweederhande soorten verdeylt hebben: in ’t midden van dese bloeme staen ses draeykens, ende een dick middel-priemken oft boutken, alle beyde wat witachtigh van verwe: in plaetse van de wortel heeft dit ghewas eenen ronden bol oft bulb, niet als de andere soorten van Lelien, klisterachtigh ende van vele loockachtighe keernen oft schubben by een vergadert, maer gheheel ende rondt, den aiuyn van ghedaente wat naeder komende, van reuck den loock eenighsins ghelijckende.

Plaetse.

Dese vreemde ende uytlantsche selden ghevonden soorte van Lelien wast in de landouwen van Orienten oft Oosten: van daer is sy in de hoven van Italien ende Oostenrijck verplant ende voordts in andere landen ghesonden gheweest, ende van de liefhebbers neerstelijck onder-houden ende gheoeffent.

Tijdt.

Omtrent het beginsel van den April van ’t iaer 1576.zijn dese Lelien in des Keysers Maximilianus ende andere groote heerens hoven in Oostenrijck gepluckt ende bloeyende ghetoont gheweest.

Naem.

Men seght, dat dese Lelien in Turckijen, ende in het landt daer sy ghemeynlijck groeyen, Lale ende Turfani gheheeten worden: dan de Italiaenen noemense Corona Imperiale, dat is Keysers Kroone: maer sy zijn hier te lande met den Latijnschen naem Corona Imperialis over al ghenoeghsaem bekent.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van den aerd ende krachten van de Corona Imperialis en hebbe ick als nu noch niet sekers te schrijven; want soo wel de bloemen als de wortel en worden hier te lande (noch elders oock niet, dat wy weten) nerghens toe ghebruyckt; ende zijn heel onbekent van krachten.

BIIVOEGHSEL.

Voordere beschrijvinghe van Corona Imperialis uyt Clusius. Dese bloeme wordt hier te lande ghemeynlijck Corona Imperialis gheheeten; in Turckijen meest Tou-fai, somtijdts Tulai, Tuyschiachi oft Tuschai; ’t welck soo veel beteeckent al ofmen Konincks Lelie seyde: sommighe ghevense den toenaem Turfani oft Turfanda; ’t welck eenen ghemeynen naem is, die de Turcken alle groote ende wonderbaerlijcke dinghen gheven. Sy is van Clusius eerst in Nederlandt ghesonden gheweest, diese uyt Constantinopelen ontfanghen hadde, al daer uyt Persien ghesonden, waer sy in ’t wilt schijnt te groeyen. Daerom gheeft hyse den naem Lilium Persicum, dat is Lelie van Persien, oft den Persiaenschen naem Tousai. Dit ghewas brenght voordt eenen recht over eynd staenden steel, omtrent dry voeten hoogh, oft hoogher, vast, dick ende stijf, nochtans van binnen voos, groen, rond, omtrent de lenghde van anderhalven voet ghevoort oft ghestreept, verciert met vele bladeren die de Lelie-bladeren bijnae ghelijcken, ende als nu gheschicktelijck ende alsdan ongheschicktelijck rondom den steel wassen; van verwe wel schoon blinckende groen, maer onlieflijck ende stinckenden van reuck, soo datmen dien stanck van verre seer wel ghewaer kan worden: den voor-seyden steel recht sichselven daer nae somtijdts eenen voet, somtijdts anderhalven in de hooghde op, boven de bladeren, ende is dan bloot ende effen, niet ghevoort, noch oock niet groen, maer kael ende purpurachtigh van verwe: maer nochtans omtrent sijn opperste tsop heeft hy bijnae soo veel hoecken oft kanten, als hy bloemen voort-brenghen sal; te weten, twee, dry, vier, vijf, ses oft meer. Dese bloemen komen bijnae allegader ghelijckelijck voort, ende hanghen nederwaerts, recht teghen den anderen over, soo ghelijckelijck, datmen selden siet dat d’eene voorder uytsteeckt dan d’ ander; ende tusschen elcke bloeme zijn twee smalle groene bladeren ghevoeght, veel kleyner dan de ghene die beneden aen den steel voort-komen: welcke geschickte voeghinghe van bloemen seer fraey om aenschouwen is. Boven de bloemen wordt den steel daer nae noch omtrent een spanne hoogh oft noch hoogher, ende is met vele kleyne smalle oock groene bladeren dicht bewassen ende gheladen: somwijlen en recht sy sich niet boven de bloemen op, maer daer voor wast daer een dichte vergaderinghe oft krans van smalle bladeren: somwijlen sietmen boven de bloemen niet alleen dien eenighen steel uytmuyten ende langher worden, maer oock twee oft dry, oft meer kleyner steelkens voortkomen, elck met haere bladerkens verciert. Als dese bloemen eerst uytbotten, soo schuylen sy onder de bladeren, ende zijn witachtigh van buyten; daer nae worden sy allenghskens grooter, ende middelertijdt wordt den steel aen sijn bovenste kael ende gladt, veel langher ende hoogher; op ’t sop van ’t welck de bloemen voort-komen: de steelkens van elcke bloeme zijn nederwaerts ghebooght, wanneer sy grooter worden, ende alsdan beghinnen de bloemen self bleeck van verwe te worden, nochtans met purpurachtighe aderkens in de lenghde ende aen de sijden van de bladeren doorloopende gheteeckent: dese bladeren zijn ses in ’t ghetal, breedt, ende aen haer uyterste scherp oft spits afgaende: ende haer onderste eynden staen wat buytenwaerts uyt, uyt den swarten purpurverwigh. De bloemen nu volmaeckt ende volkomen zijnde gaet wijt open, ende hanght nae beneden als een klocksken, van verwen een Orangie-appel oft beter eenen Citroen ghelijck, maer noch bleecker, seer verciert met die purpurverwighe aderkens daer sy mede door-reghen is. Elck bladt bijsonder van dese bloeme heeft aen sijn onderste eynd van binnen een hooghachtighe ende wat verheven knobbelken oft uytstaende buyle, wit van verwe; de welcke met een seer klaer soet waterkens betraent ende bedauwt is, soo datmen die druppen voor sommighe afhanghende perelkens soude aensien: dese druppen worden daer altijdt aen ghevonden, selfs op den middagh, wanneer de Sonne op sijn hooghste is; maer als het reghenachtigh weder is, dan komen sy daer veel overvloedigher aen: dese knobbelen vallen in, ende worden witte puttekens, als de bloemen vergaen. In ’t midden van de bloeme steken ses witte draeykens uyt, met haer bleecke nopkens oft tipkens, ende daer tusschen schuylt een korter dryvoudigh priemken. Nae de bloemen volghen groote drij-hoeckighe, somtijdts oock vierhoeckighe hoofden, als aen de Martagons: van de welcke elcken hoeck aen beyde sijden ghekerft oft ghekertelt is; maer als de bloeme verflenscht is, ende de bladeren afghevallen, rechten haer de steelen in de hooghde op, die te voren nederwaerts omghebooght waren; ende daer door komt het by, dat het saedt niet uyt en valt voor dat het heel rijp is. Dit saedt is plat, als dat van de Lelien, maer wat langhworpigher, kafachtigh, dat is dort ende taey, rosachtigh, in elcken hoeck van de saedthoofden met twee rijen oft laghen gheschickt liggende, ghelijck het ghebeurt in de saeden van de Lelien ende Tulipans. De wortel is bolachtigh, dick, somtijdts meer dan twee pondt swaer weghende, van groote dicke volsappighe schubben oft klisters vergadert, somtijdts wit, somtijdts oock wat purpurachtigh, maer meestendeel bleeck, seer stinckende ende vuyl van reuck, alsoo wel als de bladeren van dit ghewas.

Veranderinghe van de Corona Imperialis: ende eerst van de Corona Imperialis met twee rijen van bloemen. Dit ghewas heeft somtijdts op sijnen steel omtrent de elf, min oft meer bloemen ghekregen; ende daer boven heeft het uyt dien selfden steel seven oft meer andere ghelijckelijck afhanghende tacken uytghegheven, elck omtrent een spanne langh: welcken tacken elck een bloeme voordt-ghebroght hebbende, die oock tusschen groene bladerkens begrepen zijnde, boven dien oock op haer uyterste top een groote menighvuldighe dichte krans-ghewijse vergaderinge van lange bladerkens hadden.

Corona Imperialis met dry kroonen oft rijsen van bloemen. Wy verstaen, uyt het verhael van sommige die langen tijdt te Constantinopolen woonachtigh zijn gheweest, dat aldaer somtijdts ghesien is, dat een van de planten, boven de eerste top oft voort-komen van bloemen, dien steel noch een spanne langer ende hooger opgerecht heeft, ende aldaer wederom een nieuwe rije van bloemen krijghende, iae somtijdts daer boven noch een derde rije van bloemen voort-brengende, in ’t laetste daer boven haeren krans-ghewijse top oft tros van bladeren als een besluyt van die kroone ghekreghen heeft. ’T welck seer fraey, iae wonderbaerlijck om sien was, ende daerom Paeuws kroone ghenoemt wordt.

Maer al is ’t sake datmen soodanighe veranderinghe in dese bloemen ghesien heeft, nochtans en moetmen om dies wille daer gheen verscheyden soorten van maecken: want al sietmen somtijdts twee iaeren achter den anderen alsulcken veranderinge ende vermenighvuldighinghe van bloemen in eenighe van dese planten geschieden, nochtans bevindtmen ten laetsten, dat sy tot haer oude ghestaltenisse wederom keerende, uyt haeren eygen aerd niet meer dan eenen krans oft rije van bloemen en plegen voort te brengen.

Corona Imperalis met eenen dobbelen steel. Te Weenen is dit ghewas ghesien gheweest met eenen steel die vander aerden af omtrent, de lenghede van eenen voet heel plat ende breedt was, ende daer nae in twee tacken verdeylt wierdt, die even langh wordende, elck omtrent de elf bloemen voordt-ghebroght hebben, oock bovenwaerts met eenen breeden krans van lange bladeren bedeckt ende verciert. Dierghelijcke bloemen zijn elders oock ghesien gheweest, maer gheen van allen en heeft soo menighvuldighen top van bladeren ghehadt, als de ghene die wy boven verhaelt hebben.

Corona Imperialis met vijftigh ende t’seventigh bloemen. Te Weenen heeft Clusius een van dese planten ghehadt die over de vijftigh bloemen hadde; elders heeftmense ghesien met veertigh bloemen, elders met twee-nseventigh, elders oock met seer veel: te weten, twintigh, dertigh oft veertigh. Maer al de ghene die soo vele bloemen voort-broghten, hebben altijdt platte ende seer ghevoorde steelen ghehadt, ende zijn de naestkomende iaeren wederom tot haeren ouden aerd ghekeert: dat is, sy hebben een ronden steel ghekreghen, met dry, vijf, seven oft acht bloemen verciert.

Corona Imperialis met heel roode bloemen is veel fraeyer ende behaeghlijcker om sien dan de voorgaende, ende heeft seer vol-roode bloemen, heel nae by komende de verwe diemen in de schellen van de ghesoden kreeften oft krabben aenmerckt, van sommighe berghroode oft Parijs-roode verwe gheheeten. De bloeme is oock van ses breede ende voren spitse bladeren ghemaeckt, met haer onderste eynden, waer mede sy aen den steel vast zijn, uyt den purpuren swartachtigh.

Corona Imperialis met licht-roode bloemen is middelmatigh ghestelt, aengaende de verwe van de bloemen, tusschen de gemeyne geele bloemen, ende tusschen de andere met de beschrevene hoogh roode oft Parijs-roode Corona Imperialis.

Corona Imperialis met smaller ende niet onlieflijck oft qualijck rieckende bladeren ende wortelen. Dese komt aengaende de verwe van de bloemen, aldernaest by die van de Hoogh-roode soorte van dit ghewas, maer de bladeren zijn veel smaller dan die van de [312] andere soorten, ende boven dien soo en hebben sy gheenen onlieflijcken reuck oft stanck in haer; als oock de wortelen niet en doen.

Tijdt.

De soorten van Keysers-kroone bloeyen in April, somtijdts oock in Meert (als de ghestaltenisse van de locht wat warmer is) met de vroeghe Tulipans, oft oock vroegher. Het saedt wordt rijp in de Braeckmaendt.

Plaetse.

Men heeft dese bloemen hier te lande eerst uyt Turckijen ghekreghen, maer, soo het schijnt, sy zijn in Persien ghemeyn, ende wassen daer in ’t wildt.

Naem.

Het is voren van ons gheseydt gheweest, dat den rechten naem van dese bloeme Toufai is oft Lilium Persicum; maer Clusius is van ghevoelen, datter gheen andere bloeme hedensdaeghs bekent is die soo nae by de Hemerocallis van Dioscorides komt als dese; nochtans is sy seer verscheyden van de Hemerocallis daer Atheneus af vermaent, die, soo hy schrijft, omtrent den avont ende des nachts heel slap ende als verflenscht scheen te wesen; ende des morghens met den sonnen opgangh wederom fraey ende versch wierdt. Aengaende den naem Lilium Persicum, hier nae, by de geslachten van de Hyacinthen, staet een ander ghewas beschreven, ’t welck hedensdaeghs hier te lande alleenlijck soo gheheeten wordt, soo datmen de Keysers-kroone voor gheen Lelie van Persien meer en kent.

Krachten.

In dien onse Corona Imperialis de Hemerocallis van Dioscorides is, soo heeft sy de krachten die wy in ’t sevenste Capitel van dit boeck verhaelen. Doch haeren onlieflijcken reuck, die soo wel in de bloemen ende bladeren, als in de wortelen ghemeynlijck blijckt, tuyght niet veel goedts van haer: midts dat sy walghelijck is om te ghebruycken. Niettemin, sommige besighen de wortel van onder, in ghebreke van andere dinghen, om de sinckende oft uytvallende lijfmoeder te doen weder-keeren; ende om de opstijvinghe der selve te beletten, houden sy de selve wortel voor den neuse.

HET V. KAPITTEL.

Van de keizerskroon of Coronia Imperialis.

(Fritillaria imperialis)

Geslacht.

Coronia Imperialis mag ook zeer goed voor een medesoort van wilde lelies gerekend worden en is tweevormig, soms met geelachtige en soms met roodachtige bloemen.

Gedaante.

De keizerskroon of Corona Imperialis heeft effen, kale en langwerpige bladeren die om de steel ook stervormig of straalvormig groeien als die van de cimbels of eerste soort van wilde lelie, de steel is ook als die van de eerste wilde lelie, maar hij heeft bij zijn top een verzameling van vele bladeren waaruit de bloemen komen gesproten die op dunne steeltjes staan en nederwaarts hangen, meestal vier in het getal en elk van zes blaadjes gemaakt en de lelie gelijk van gedaante, maar gaan niet zo wijdt [311] open en zijn ook kleiner dan die en geenszins omgekronkeld of gebogen en van kleur geel of lijken op de rode lelie welke twee verschillende kleuren oorzaak zijn dat sommige deze bloem in twee soorten verdeeld hebben, in het midden van deze bloem staan zes draadjes en een dik middelpriempje of boutje die allebei wat witachtig van kleur zijn en in plaats van de wortel heeft dit gewas een ronde bol of bulb, niet als de andere soorten van lelies klisterachtig en van vele lookachtige kernen of schubben bijeen verzameld, maar geheel en rond en lijken veel op de ui van gedaante en van reuk wat op look.

Plaats.

Deze vreemde en buitenlandse zelden gevonden soort van lelie groeit in de landstreken van Oriënt of Oosten en vandaar is ze in de hoven van Italië en Oostenrijk geplant en verder naar andere landen gezonden en van de liefhebbers vlijtig onderhouden en geteeld.

Tijd.

Omtrent het begin van april van het jaar 1576 zijn deze lelies in de hof van keizer Maximiliaan en andere grote herenhoven in Oostenrijk geplukt en bloeiend getoond.

Naam.

Men zegt dat deze lelie in Turkije en in het land daar ze gewoonlijk groeien lale en turfani genoemd worden, dan de Italianen noemen het Corona Imperiale, dat is keiserskroon, maar ze zijn hier te lande met de Latijnse naam Corona Imperialis overal voldoende bekend.

Aard, kracht en werking.

Van de aard en krachten van Corona Imperialis heb ik nu noch niet zekers te schrijven want zowel de bloemen als de wortel worden hier te lande (noch elders ook niet dat we weten) ergens toe gebruikt en zijn heel onbekend van krachten.

BIJVOEGING.

Verdere beschrijving van Corona Imperialis uit Clusius. Deze bloem wordt hier te lande gewoonlijk Corona Imperialis genoemd en in Turkije meestal tou-fai, soms tulai, tuyschiachi of tuschai wat zoveel betekent als of men koning lelie zei, sommige geven het de toenaam turfani of turfanda wat een gewone naam is die de Turken alle grote en wonderbaarlijke dingen geven. Ze is van Clusius eerst naar Nederland gezonden geweest die het uit Constantinopel ontvangen heeft waar het uit Perzië gezonden was en waar het in het wild schijnt te groeien. Daarom geeft hij het de naam Lilium Persicum, dat is lelie van Perzie of de Perzische naam toufai. Dit gewas brengt een recht overeind staande steel voort omtrent negentig cm hoog of hoger, vast, dik en stijf, nochtans van binnen voos, groen, rond en omtrent de lengte van vijf en veertig cm met voren of strepen en versierd met vele bladeren die bijna op de leliebladeren lijken en nu regelmatig en dan onregelmatig rondom de steel groeien en van kleur wel mooi blinkend groen, maar onlieflijk en stinkend van reuk zodat men die stank van ver zeer goed gewaar kan worden, de vermelde steel richt zichzelf daarna soms een dertig cm, soms vijf en veertig cm in de hoogte op boven de bladeren en is dan bloot en effen en zonder voren, noch ook niet groen, maar kaal en purperachtig van kleur maar nochtans omtrent zijn opperste top heeft hij bijna zoveel hoeken of kanten als hij bloemen voortbrengen zal, te weten twee, drie, vier, vijf, zes of meer. Deze bloemen komen bijna alle gelijk voort en hangen nederwaarts recht tegenover elkaar en zo regelmatig dat men zelden ziet dat de ene verder uitsteekt dan de ander en tussen elke bloem zijn twee smalle groene bladeren gevoegd die veel kleiner zijn dan diegene die beneden aan de steel voortkomen welke regelmatige voeging van bloemen zeer fraai om te aanschouwen is. Boven de bloemen wordt de steel daarna noch omtrent een zeventien cm hoog of noch hoger en is met vele kleine smalle en ook groene bladeren dicht begroeid en geladen, soms richt ze zich niet de bloemen op, maar daarvoor groeit daar een dichte verzameling of krans van smalle bladeren op en soms ziet men boven de bloemen niet alleen die enige steel uitsteken en langer worden, maar ook twee of drie of meer kleiner steeltjes voortkomen, elk met zijn blaadjes versiert. Als deze bloemen net uitbotten schuilen ze onder de bladeren en zijn witachtig van buiten, daarna worden ze geleidelijk aan groter en ondertussen wordt de steel aan zijn bovenste kaal en glad en veel langer en hoger en op de top er van komen de bloemen voort, de steeltjes van elke bloem zijn nederwaarts gebogen en wanneer ze groter worden dan beginnen de bloemen zelf bleek van kleur te worden, nochtans met purperachtige adertjes in de lengte en aan de zijden van de bladeren doorlopend getekend, deze bladeren zijn zes in het getal, breed en gaan aan hun uiterste scherp of spits af en hun onderste einden staan ze wat buitenwaarts uit en zijn uit het zwarte purperkleurig. De bloemen die nu volmaakt en volkomen zijn gaan wijdt open en hangt naar beneden als een klokje en lijken van kleur op een oranjeappel of beter een citroen, maar noch bleker, zeer versierd met die purperkleurige adertjes daar ze mee doorregen is. Elk apart blad van deze bloem heeft aan zijn onderste eind van binnen een hoogachtig en wat verheven knobbeltje of uitstaande buil die wit van kleur is die met een zeer helder zoet watertje betraand en bedauwd is zodat men die droppen voor sommige afhangende pareltjes zou aanzien en deze droppen worden daar altijd aan gevonden, zelfs op de middag wanneer de zon op zijn hoogste is, maar als het regenachtig weer is dan komen ze daar veel overvloediger aan, deze knobbels vallen in en worden witte putjes als de bloemen vergaan. In het midden van de bloem steken zes witte draadjes uit met hun bleke nopjes of tipjes en daartussen schuilt een korter drievoudig priempje. Na de bloemen volgen grote driehoekige en soms ook vierhoekige hoofden als aan de Martagons waarvan elke hoek aan beide zijden gekerfd of gekarteld is, maar als de bloem verflenst is en de bladeren afgevallen richten de stelen zich in de hoogte op, die tevoren nederwaarts omgebogen waren en daardoor komt het dat het zaad niet uitvalt voordat het geheel rijp is. Dit zaad is plat als dat van de lelies, maar wat langwerpiger en kafachtig, dat is dor en taai, rosachtig die in elke hoek van de zaadhoofden met twee rijen of lagen geschikt liggen zoals het gebeurt in de zaden van de lelies en tulpen. De wortel is bolachtig en dik die soms meer dan twee pond zwaar weegt en van grote dikke volsappige schubben of klisters verzameld is, soms wit en soms ook wat purperachtig, maar meestal bleek en zeer stinkend en vuil van reuk als de bladeren van dit gewas.

Verandering van de Corona Imperialis en eerst van de Corona Imperialis met twee rijen van bloemen. Dit gewas heeft soms op zijn steel omtrent elf min of meer bloemen gekregen en daarboven heeft het uit dezelfde steel zeven of meer andere gelijk afhangende takken uitgegeven die elk omtrent een zeventien cm lang zijn, welke takken elk een bloem voortgebracht hebben die ook tussen groene blaadjes besloten zijn en boven die ook op hun uiterste top een grote menigvuldige dichte kransvormige verzameling van lange blaadjes hebben.

Corona Imperialis met drie kronen of rijzen van bloemen. We verstaan uit het verhaal van sommige die lange tijd te Constantinopel gewoond hebben dat daar soms gezien is dat een van de planten boven de eerste top of voortkomen van bloemen die steel noch een zeventien cm langer en hoger opgericht heeft en daar wederom een nieuwe rij van bloemen krijgt, ja soms daarboven noch een derde rij van bloemen voortbrengt die tenslotte daarboven zijn kransvormige top of tros van bladeren als een besluit van die kroon gekregen heeft. Wat zeer fraai, ja wonderbaarlijk om te zien is en daarom pauwenkroon genoemd wordt.

Maar al is het zaak dat men zodanige verandering in deze bloemen gezien heeft, nochtans moet men daarom er geen verschillende soorten van maken want al ziet men soms twee jaren achter elkaar zulke verandering en vermenigvuldiging van bloemen in enige van deze planten gebeuren, nochtans bevindt men tenslotte dat ze tot hun oude vorm wederom keren en uit hun eigen aard niet meer dan een krans of rij van bloemen plegen voort te brengen.

Corona Imperialis met een dubbele steel. Te Wenen is dit gewas gezien geweest met een steel die van de aarde af omtrent de lengte van een dertig cm heel plat en breed is en zich daarna in twee takken verdeelt die even lang worden en elk omtrent elf bloemen voortbrengen en ook bovenwaarts met een brede krans van lange bladeren bedekt en versierd. Diergelijke bloemen zijn elders ook gezien, maar geen van allen heeft zo menigvuldige tot van bladeren gehad als diegene die we boven verhaald hebben.

Corona Imperialis met vijftig en zeventig bloemen. Te Wenen heeft Clusius een van deze planten gehad die over de vijftig bloemen had, elders heeft men ze gezien met veertig bloemen, elders met twee en zeventig, elders ook met zeer veel, te weten, twintig, dertig of veertig. Maar al diegene die zoveel bloemen voortbrachten hebben altijd platte en zeer gevoorde stelen gehad en zijn het volgende jaar wederom tot hun oude aard gekeerd, dat is ze hebben een ronde steel gekregen met drie, vijf, zeven of acht bloemen versierd.

Corona Imperialis met heel rode bloemen is veel fraaier en behaaglijker om te zien dan de voorgaande en heeft zeer vol rode bloemen die heel dichtbij bij die kleur komen die men in de schellen van de gekookte kreeften of krabben opmerkt en van sommige bergrode of Parijsrode kleur genoemd wordt. De bloem is ook van zes brede en voor spitse bladeren gemaakt en met hun onderste einden waarmee ze aan de steel vast zitten uit het purper zwartachtig.

Corona Imperialis met licht rode bloemen is middelmatig gesteld aangaande de kleur van de bloemen tussen de gewone gele bloemen en tussen de andere met de beschrevene hoogrode of Parijsrode Corona Imperialis.

Corona Imperialis met smallere en niet onlieflijk of slecht ruikende bladeren en wortels. Deze komt aangaande de kleur van de bloemen het dichtst bij die van de hoog rode soort van dit gewas, maar de bladeren zijn veel smaller dan die van de [312] andere soorten en bovendien hebben ze geen onlieflijke reuk of stank in zich als ook de wortels niet doen.

Tijd.

De soorten van keizerskronen bloeien in april en soms ook in maart (als de lucht wat warmer is) met de vroege tulpen of ook vroeger. Het zaad wordt rijp in juni.

Plaats.

Men heeft deze bloemen hier te lande eerst uit Turkije gekregen, maar, zo het schijnt, ze zijn in Perzië gewoon en groeien daar in het wild.

Naam.

Het is tevoren van ons gezegd dat de echte naam van deze bloem toufai is of Lilium Persicum, maar Clusius is van mening dat er tegenwoordig geen andere bloem bekend is die zo dichtbij de Hemerocallis van Dioscorides komt als deze, nochtans verschilt ze zeer van de Hemerocallis daar Atheneus van vermaant die zo hij schrijft omtrent de avond en ‘s nachts heel slap en als verflenst schijnt te wezen en ‘s morgens met de zonsopgang wederom fraai en vers wordt. Aangaande de naam Lilium Persicum staat hierna bij de geslachten van de Hyacinthen een ander gewas beschreven wat tegenwoordig hier te lande alleen zo genoemd wordt zodat men de keizerskroon voor geen lelie van Perzië meer kent.

Krachten.

Indien onze Corona Imperialis de Hemerocallis van Dioscorides is dan heeft ze de krachten die we in het zevende kapittel van dit boek verhalen. Doch haar onlieflijke reuk die zowel in de bloemen en bladeren als in de wortels gewoonlijk blijkt getuigt niet veel goeds van haar omdat ze walgelijk om te gebruiken is. Niettemin gebruiken sommige de wortel van onder, in gebreke van andere dingen, om de zinkende of uitvallende baarmoeder te laten weerkeren en om de opstijging er van te beletten houden ze die wortel voor de neus.

HET XXVIII. CAPITEL.

Van Fritillaria oft Meleagris, anders Kivits-eyeren ghenoemt.

Gheslachten.

De gene die den naem Narcissus seer wijt verbreyden, verstaen daer mede alle groote bloemen met aiuynachtige wortelen: ende rekenen niet alleen de Tulipa onder de soorten van Narcissen; maer oock de Fritillaria, die wy nu beschrijven; hoe wel sy gheene gelijckenisse van gedaente met de Narcissen en heeft: ende soude met beter reden by de Tulipans ghestelt mogen worden, hoe wel sy daer oock verre ghenoegh van verscheyden schijnt te wesen.

Ghedaente.

De Fritillaria is een schoone bloeme, wat kleyner dan de Tulipa, ende niet nae bovenwaerts open-staende, maer nederwaerts afhangende, oock van ses bladerkens aen een vergadert zijnde ghemaeckt: haer verwe is uyt den violetten purpurachtigh: ende sy is met veele verscheyden seer bleeck purpure ende bijnae witachtige vlecken oft plackskens, heel gheschicktelijck by den anderen vervolgens gevoeght ende bijnae geschakiert staende, verciert, ende daer door seer behaeghlijck om sien; ende dat alleen van buyten: want van binnen is sy met swartachtige stickelen oft streepkens, hier ende daer verspreydt oft ghevoeght zijnde, oock seer cierlijck geteeckent. In ’t midden van dese bloeme zijn oock ses draeykens, ende eenen middel-priem, alle wat geelachtigh van verwe. Den steel komt uyt de wortel gesproten, ende is teer ende dun; aen den welcken somtijdts vijf, ende seer selden meer langhe smalle uyt den groenen witachtige bladerkens wassen. De wortel is eenen witachtighen ronden aiuynachtighen bulb oft bol.

Plaetse.

Dese bloeme wordt in Vranckrijck niet verre [368] van Orleans in ’t wildt groeyende ghevonden: in de hoven van Nederlandt ghebroght zijnde, pleegh daer seer wel te aerden, ende brenght aldaer dickwijls twee bloemen voort; ende wast weeldigh ghenoegh.

Tijdt.

Fritillaria bloeyt in de maendt van April, als de Tulipa oock staet en bloeyt.

Naem.

Sommighe hebben dit cruydt Fritillaria gheheeten: ende met dien naem is het over al wel bekent. Dien naem hebben sy dat selve gegeven nae de ghelijckenisse die de bloeme heeft met een schaeckbert, ’t welck, soo sy meynen, in ’t Latijn Fritulus pleegh te heeten. Maer dat is onseker; ende het schijnt veel eer, dat (als het blijckt uyt het 5.boeck van de Epigrammata van den Poët Martialis, in het Epigramma, ’t welck hy aen Galia schrijft) Fritillus oft Fritillum een verkeerbert was, oft immers een bert, op ’t welck men met teerlingen in oude tijden pleegh te spelen, als de gheleerde uyt sijne woorden goet te mercken hebben. Daerom is het seer te duchten, datmen dit cruydt t’ onrecht Fritillaria noemt: want die naem strijdt tegen de meyninghe van de ghene die daer mede willen beteeckenen, dat dese bloeme, door dien sy soo geschicktelijck geplackt ende gheteeckent is met verscheyden placken, een Schaeckbert oft Dambert gelijckt: ’t welck wel eenighsins waer is; maer om dat uyt te drucken, soudemen eenen beteren ende bequameren naem moeten soecken dan Fritillaria; gemerckt dat dese bloeme met het Fritillum geene gelijckenisse en heeft, maer wel met een Dambert oft Schaekbert: waer van men dat eenen naem in onse taele soude mogen geven. Daerom hebben wy dat liever gehadt in ’t Latijn Melaegris te noemen, om dat dese bloeme de vederen oft pluymen van den vogel Meleagris gheheeten, in onse taele Perdrijs oft Velthoen van Barbarijen, soo niet van verwe, immers van verscheyden schickinge ende gesteltheyt, ende oock van grootte der placken wat schijnt te gelijcken. Want de vogelen Meleagrides ghenoemt hebben vederen oft pluymen, die met de verscheydenverwighe placken gheschackiert zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van de krachten van dese bloeme, die wy Fritillaria heeten, en hebben wy niet te beschrijven: want die en zijn tot noch toe van niemanden bekent, oft versocht gheweest.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t sake dat dese schoone bloeme over al hedensdaeghs met den naem Fritillaria bekent is, nochtans soudemense bequaemelijcker Lilium variegatum noemen, dat is Lelie met ghespickelde bloemen, oft Meleagris: hoe wel dat sommige soorten van dit ghewas soo gespickelde bloemen niet en hebben, ende daerom den naem van Meleagris soo bequaemelijck niet voeren en mogen. Dan hoe het gaet, men salse Lelie met ruyten moghen noemen, oft Dambert-cruydt, oft Schaeckbert-bloeme. Lobel noemtse Gespickelde Lelie-Narcisse, in ’t Latijn Lilio-Narcissus purpureus variegatus. Sommighe noemense Narcissus Caperonius, nae den naem van den ghenen [369] diese bijnae eerst gevonden heeft, Noël Caperon geheeten. Die soorte met heel bruyne ghespickelde bloemen noemt Lobel Lelie-Narcisse van Xantoigne, nae de plaetse daer sy groeyt. Sommighe noemense Kivits-eyren, om dat dese bloemen somtijdts de ghedaente ende placken der eyren van de voghelenen, diemen in onse taele Kivitten noemt, schijnen te hebben: welcken naem bequaemer is dan den ghemeynen Fritillaria, die op een onsekere raminghe eerst ghebouwt is, als wy voorseydt hebben.

Breeder beschrijvinghe van de Fritillaria, uyt Clusius. Den steel van dit ghewas is omtrent eenen voet hoogh, somtijdts hoogher, rond, dun, van buyten uyt den groenen purpurachtigh ende besmeurt oft verstorven van verwe; van binnen voos, als den steel van de Tulipans: daer aen wassen meestendeel vijf bladeren, somtijdts oock meer, aen den selven ongeschicktelijck verspreydt zijnde, smal, aen d’ een sijde hol oft goots-gewijs uyt-gehoolt, soo langh als eenen vinger, oft langer, maer de bovenste zijn korter: sy zijn groener dan den steel, ende zijn van bladeren van de Spaensche oft Fransche Tulipa van ghedaente ende verwe seer ghelijck: op ’t sop van den steel komt de bloeme voort, meestendeel eenigh, dan somtijdts zijnder twee, ende seer selden dry, allegader ghelijckelijck opengaende: somtijdts zijnder twee dicht by een, iae bijnae aen een. De gedaente van de bloeme is als van Dodoneus beschreven is. De nopkens die op de draeykens staen zijn eerst bleeck, daer nae geel als met poeder bespraeyt. Tusschen de draeykens staet een drijhoeckigh priemken, gelijck’t in meest alle bloemen gebeurt; daer nae volght een drijkantigh saedt-hooft, een duym-breedde langh, vol plat saet, bijnae dat van de Tulipans gelijck. De wortel en heeft geen schellen, ende schijnt in twee deelen ghesneden te wesen: tusschen de welcke den steel uyt sommighe veselinghen sijnen oorsprongh neemt.

Veranderinghe. De bloemen van Fritillaria zijn meest van ses bladeren ghemaeckt, maer men sietse oock wel somtijdts acht oft twaelf bladeren krijgen: somtijdts zijn sy korter, somtijdts langhworpigher. De verwe van dese bloeme is dickwijls verscheyden: want de vierkante ruyten van de selve zijn somtijdts doncker, somtijdts bleecker purpur: ende van saedt voortghekomen zijnde, worden somtijdts uyter-maten bleeck purpur. Men vindter vroege ende spaede: dan de Spaede zijn oock tweederhande, met donckerer oft met bleecker placken, maer meestendeel donckerer.

Ander veranderinge van de geschackierde oft Gemeyne Fritillaria. Sommige noemense Fritillariae fritillatae oft fritillantes, doch oneyghentlijck. Petrus Hondius heeftse met duysenden in Vranckrijck tusschen Rochelle ende Niort ghevonden: van de welcke sommige in de hoven gebroght zijnde, thien bladeren in de bloem hadden; sommige maer acht; somtijdts met twee, dry oft vier rijen van bladeren, nae de iaeren zijn. Den priem is omringht met soo veele draeyen alsser bladeren zijn: maer en heeft maer half soo veel noppen. Sy en hoeven anders gheen oeffeninghe dan datmense de twee oft dry eerste iaeren wel deckt met versche wel gekneedde aerde; ende in de volghende iaeren uyt neemt ende elders plant. Somtijdts hebben sy twaelf, iae vierthien bladeren, maer en blijven sulcks niet als de ghene die thien oft acht bladeren hebben, dan keeren wederom tot haeren eersten aerd, ende en draghender maer ses. Somtijdts draeght de wortel twee steelen, ende scheydt daer nae in tween.

Fritillaria met geele bloeme ghelijkt de andere in alles van gedaente: dan de bloeme is geel, met roode placken bespraeyt, met een groenachtighe zenue in ’t midden. Sommighe zijn bleeck-geel; sommighe geelachtigh bruyn gheplackt.

Fritillaria met witte bloemen wordt selden ghevonden, seydt Clusius, ende onder veele duysende en vindtmer naeuws een. Sy bloeyt met de vroege. De bloem is meest heel wit, doch de ribben steken soo uyt, en zijn soo gheknobbelt, al oft sy gheplackt waren. Sy vermenighvuldighen meer dan de andere (seydt Petrus Hondius, diese neerstelijck beschrijft) ende heeft breeder, dicker, vetter ende gelijfviger bladeren: ende het onderste bladt is somtijdts dry duym-breedden breedt. Dese zijn drijderley. A. Heel witte Fritillaria sonder eenighe placken oft strepen, waer mede sy een dambert souden mogen ghelijcken, doch met eenige witte puttekens. B. Witte Fritillaria met peersche ribben aen de sijden, ende met wat peersch hier en daer besprenckelt. C. Witte Fritillaria met roode hoecken oft ribben; alles van saedt meest voortghekomen. Het welck het vierde iaer pleegh te bloeyen, ende de naevolghende veranderinghen pleegh te verthoonen.

Veranderinge van de witte Fritillaria. Somtijdts heeft eene wortel twee steelen ghehadt, den eenen met twee bloemen, den anderen een bloem van vierthien bladeren, seer groot, bijnae eys-gewijs ront. Een plante hadde twee bloemen, met meest omgheslagen bladeren, wijt van een staende. Wt het saedt komen sommighe witte bloemen niet met peersche, maer met roode placken aen de kanten oft ribben; ende in de bloeme self nu hier nu daer wat bleeck-roods gespraeyt. Een andere hadde twee bloemen, een met twaelf, een met acht bladeren, seer groot; met veel groot saedt, van de welcke hy meer dan hondert t’seffens bloeyende planten gehadt heeft. Een soorte stondt wijt open ende ten hemelwaert opgherecht, als een Tulipa. Van eenderhande saedt hebben sommighe witte bloemen als de moeders, sommige witachtigh met rood, sommige heel gespickelt. De wortel, die twee steelen draeght, scheydt oock van een; ende het worden twee verscheyden wortelen, somtijdts scheydt haer de wortel in noch veel meer klisters, ghelijck met aen de Loock-bollen dickwijls, ende aen de Lelien van Persien somtijdts siet ghebeuren. Een plante gheeft somtijdts neghen afsetsels: sommighe van de welcke het volgende iaer bloeyen: ende de moeder selve blijft nochtans seer groot.

Dobbel Witte Fritillaria is oock uyt Vranckrijck gebroght: ende Christiaen Porret heeftse ghehadt achthien bladeren in de bloem hebbende, te weten de ses buytenste begrijpende elck noch twee bladeren, smal, bleeck-wit, oft besmeurt, recht overeynd staende, ende niet ter sijden afhanghende. Sy bloeyt met de vroeghe. Petrus Hondius heeftse in ’t langh beschreven. Eerst komter een peersch uyt-botsel der bladeren voort, die allenghskens breeder uyt-ghespreydt worden; daer nae komt den steel met ses oft seven bladeren bewassen, die groen zijn, maer aende randen peersachtigh, ende zijn smal, hol als een goot: dien steel helt eerst ter sijden af; daer nae recht op staende verthoont zijn bloem-knop op sijn tsop. Dese bloeme staet alleen (somtijts zijnder twee by een als oft sy aen een gewassen waren) ende is kleyner dan de andere ghemeyne Fritillaria, sonder reuck, ten hemel waert opgerecht, als de Tulipans. Sy gaet selden wijt open, ende schijnt altijdt een knop ende geen bloem te wesen. De bloem-bladeren zijn niet alleen achtien, als voorseyt is, maer wel twintigh in ’t ghetal, oft meer, iae wel dertigh (alsmen de middenste kleyne mede rekent) niet kantigh, maer plat, voor stomp, ende lepels-gewijs uyt-gehoolt, met ghelijcke streepen gevoort: dese bladeren der bloemen zijn aen malkanderen vast, ende en houden aen de grondt niet. De verwe van de uyterste bladeren is grasachtigh groen, om de randen peersch: de binnenste zijn onderwaerts groenachtigh, bovenwaerts besmeurt peersachtigh, in ’t midden witachtigh. In de bloeme self sietmen eenighe ruyten oft teeckenen van een dambert oft schaeckbert. Sy blijft wel een maendt langh sonder te vergaen, ende de bladeren droogen aen den steel. De wortel is als die van de andere, ende haer klisters splijten van een, ende soo wordt dit gewas vermenighvuldight (nae dat het gebloeyt heeft, ende niet eer) midts dat het gheen saedt en krijght. Sy krijght alle iaer een aenwassende wortel, oft meer: de welcke dry oft vier iaeren daer nae bloeyt. Hy seytdat dese soorte wat later bloeyt dan de peersche gheschackierde, doch met de witte, voor de Pyreneesche.

Veranderinghe. Een van dese Fritillaria heeft twee bloemen gedragen, een van drijendertigh, een andere van negenentwintigh bladerkens gemaeckt. De witte Fritillaria, seght den selven Hondius, heeft dat eygens, dat van haer saedt niet alleen Witte ende Rood-peersche, maer oock dobbele witte bloemen voortkomen: hoe wel dat dese dobbele, van gedaente ende wesen der steelen ende bladeren alsdan de Rood-peersche beter gelijcken, dan de witte.

Spaede Fritillaria van Guyenne, in ’t Latijn Fritillaria Aquitanica van Clusius genoemt, bloeyt twee maenden spaeder dan d’ andere; sy brenght twee bloemen voort, die binnenin uyt den groenen geel zijn, sonder placken van eenige andere verwe: van buyten staet een uytpuylende groene doncker zenue: de kanten van de bladeren zijn wat omgeboghen, van verwe geel, groen ende purpur onder een ghemenght. De binnenste dry bladeren zijn breeder dan de dry buytenste.

Spaede Fritillaria van de Pyreneeberghen. De wortel is kleyner dan die van de ghemeyne Fritillaria: daer uyt komt het steelken eenen voet hoogh, dun ende teer, groen, met ses oft seven uyt den groenen aschverwighe bladeren bewassen, op ’t sop een bloeme hebbende, kleyner dan die van de andere soorten, van ses bladeren gemaeckt, die haer uyterste randen wat omghebooght hebben, soo dat sy een kleyn belleken gelijcken: van dese zijn de dry binnenste smaller dan de dry uyterste, allegader verstorven van verwe, aen de kanten nochtans, in sonderheydt de binnenste, met sommige geelachtige aderen doorregen, van binnen uyt den groenen geelachtigh ende blinckende; van ’t midden van de bloeme af tot de onderste eyndekens toe (die oock dierghelijcke verwe hebben) met veel doncker purpure placken ruyts-ghewijse gheschackiert: uyt ’t midden spruyten ses korte draeykens met langhe bleecke nopkens, ende een drijvoudigh priemken daer tusschen. Dese bloem is swaer van reuck, ende den stanck van Wandtluys-cruydt aldernaest by komende.

Noch van de Fritillaria van de Pyreneeberghen uyt Clusius. Dese vertoont alsoo veele verscheydentheden in haer bloemen als de gemeyne: want al is ’t sake dat al de ghene die Clusius oyt ghesien heeft (ghelijck hy beschrijft) van gedaente malkanderen seer ghelijcken, te weten van ses bladeren ghemaeckt zijnde; van de welcke de dry binnenste meestendeel breeder ende grooter zijn, dan de dry buytenste: nochtans vindtmen in de sommige de selve bladeren omgeslagen, dat is de uyterste randen omghebogen: sommige en hebben de kanten niet heel omghebogen, oft heel luttel: voorts oock de bloemen, die de uyterste randen van haer bladerkens omgheslaghen hebben, zijn sommige donckerer gheverwt dan d’ andere, sommige oock soo doncker, dat sy bijnae swart schijnen te wesen, in sonderheydt aen de buytenste sijde, die alsdan niet blinckende en is, noch niet met geen ruyten verciert, maer aen de binnenste sijde hebben sy sommige purpure plackskens, somtijdts veel, somtijdts seer luttel, ende de selve heel doncker, oft oock bleeck ende licht geverwt, ende die is oock blinckende oft glinsterende. Die bloeme, wiens bladeren aen de kanten niet omgheslaghen en zijn, oft heel luttel omgedraeyet, is aen de buytenste sijde meestendeel groen, van binnen uyt den groenen geelachtigh ende blinckende, ende daer in de ghedaente van dat sijde-laken, datmen Cafat oft Tafetas pleegh te noemen, dat van geele ende groene draeyen geweven wordt, gelijckende: ende in dese soorte kanmen die ruyts-ghewijse placken seer merckelijck niet bekennen als in d’ andere: dan de eyndekens oft gronden van elck bladt zijn van binnen wat hol, ende een groenachtige placke ingedruckt hebbende: uyt den navel oft ’t midden van de bloeme spruyten ses witte draeykens, met bleeck-geele noppen, met een drijvoudigh midden-priemken, wat hoogher dan de draeykens. Dese soorten bloeyen wat laeter dan de ghemeyne spade Fritillaria. Het saedt komt voort als in de ghemeyne, ende is den sade van de selve heel ghelijck. Op een steelken staen oock dickwijls twee bloemen dicht by een, als ’t ghebeurt in de gemeyne.

Veranderinghe. Sommighe seggen dat dese soorte oock somtijdts geelachtigh, ende somtijdts oock gantsch geele bloemen voortbrenght [370] Sommighe zijn besmeurder geel; sommige binnen heel geel, buyten bruyn oft besmeurt geel: sommighe zijn buyten bleeckgeel, binnen bruyn, oft oock bleeckgeel: sommighe gelijcken een korter oft langher, wijder oft meerder toegesloten klocksken. Het middelpriemken is meestendeel korter dan de draeykens, heel selden langher. Het hooft van dit middelpriemken is somtijdts tweevoudigh, somtijdts drijvoudigh. Sy spruyten uyt der aerden met een peersch rood uytbotsel, dat wat stompachtigh is. Sy zijn medesoorten van de Genuensche: ende bloeyen met de Witte, spaeder dan de gheschackierde oft ghemeyne; somtijdts oock wel met de ghemeyne, het vierde iaer nae dat sy ghesaeydt zijn, doch bloeyen in ’t vijfde iaer overvloedigher. De saedt-hoofdekens zijn langher dan die van de ghemeyne. ’T saedt is bruyner, dicker, voller ende min kafachtigh. Meest hebbense sesbladighe bloemen, somtijdts achtbladighe, met soo veel noppen, met een tweevoudigh priemken; ’t welck drijvoudigh moest wesen: want ghemeynlijck wordt den middelpriem in soo veel deelen voor aen ghesneden, alsser paren van bladeren in de bloem zijn. Dit ghebeurt in alle bloemen.

Fritillaria van Portugael, in ’t Latijn Fritillaria Lusitanica, van Clusius vermaent, heeft in den hof van Christiaen Porret eerst ghebloeyt. Den steel is groen, dun, maer stijf, eenen voet hoogh, onghelijckelijck beset met ses oft seven seer smalle bladerkens: op het sop staet een bloem, klocks-ghewijs nederwaerts hanghende, kleyner dan die van eenighe andere soorte, ende naeuws een duymbreede langh, met ses bladeren, aen haer spits niet omgheboghen: de dry binnenste zijn breeder dan de dry uyterste: van buyten besmeurt peersch, met ettelijcke aderen tot den eynde toe loopende doorreghen, sonder eenighe placken oft ruyten: dan het spits van elck bladt is uyt den groenen wat geelachtigh. Het binnenste van de bloem is geelachtigh; aen den grondt hebben sy een graeuwachtighe plack: uyt den navel van den grondt komen ses witte draeykens met geele noppen, ende eenen langheren witten priem, aen sijn uyterste in drijen ghesneden. Sy bloeyt in ’t laetste van April, ende is sonder reuck. De wortel is kleyn, ander de ghemeyne ghelijckende.

Fritillaria met den krans, in ’t Latijn Fritillaria umbellifera Hispanica, heeft seven oft acht bloemen in de rije als een waeyerkens gevoeght, ghelijck de Keysers-kroone, swart-groen, met wat geels (oft oock bruyn-purpur) een dicker wortel dan de grootte van dit cruydt vereyscht.

Fritillaria met dry bloemen, in ’t Latijn Fritillaria triceps, heeft een bloem die dry bloemen aen een wassende gelijckt, seer bescheydelijck ende volkomen, van verwe geel groenachtigh.

Plaetse.

Fritillaria wast in Vranckrijck op verscheyden plaetsen, omtrent Orleans, in het landtschap Guienne, in Xantoigne, ende oock op de Pyreneeberghen. Sy wordt oock in Hongarijen omtrent vier dagh-reysen van Buda gevonden. Dese bloeme groeyet gheerne in goede aerde, sonder mest, als de andere bulben.

Tijdt.

De ghemeyne Fritillaria bloeyt met de Vroeghe Tulipans, somtijdts oock in den Meert, in de hoven onderhouden zijnde. Dan de soorte die uyt Guiennen ende van de Pyreneebergen ghebroght wordt, bloeyt somtijdts wel twee volle maenden laeter, doch meestendeel met de Spaede Tulipans, oft in ’t beginsel van Mey. Sy verdraghen seer wel de wintersche koude.

Sy bloeyen ghemeynlijck als sy seven oft acht iaer oudt zijn, selden vroegher: ende daer in schijnen sy de Tulipans ende veel meer andere bloemen met aiuynachtighe wortelen te ghelijcken: dan Petrus Hondius heeftse dickwijls het vierde iaer bloeyende ghehadt.

Het saedt is altemets dry iaeren in d’aerde eer dat het uytkomt: daerom en behoeftmen den moet niet verloren te gheven al is ’t sake datmen dit cruydt ghesaeyt hebbende, het naevolghende iaer niet met alleen en siet uytspruyten: want dit cruydt en sal niet lichtelijck vergaen, ende en heeft gheen oeffeninghe van doen: dan alleenlijck soodanighe als voren verhaelt is.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van Fritillaria of Meleagris, anders kievitseieren genoemd. (Fritillaria meleagris)

Geslachten.

Diegene die de naam Narcissus zeer wijdt verspreiden verstaan daarmee alle grote bloemen met uiachtige wortels en rekenen niet alleen de Tulipa onder de soorten van Narcissen, maar ook de Fritillaria die we nu beschrijven, hoewel ze geen gelijkenis van gedaante met de narcissen heeft en zou met beter reden bij de tulpen gesteld mogen worden, hoewel ze daar ook ver genoeg van verschillend schijnt te wezen.

Gedaante.

Fritillaria is een mooie bloem die wat kleiner is dan de Tulipa en niet naar boven openstaat maar nederwaarts afhangt en ook van zes blaadjes die aaneen verzameld zijn gemaakt, hun kleur is uit het violette purperachtig en ze is met vele verschillende zeer bleke purperen en bijna witachtige vlekken of plekjes heel regelmatig bij de andere vervolgens gevoegd en staan bijna geschakeerd versiert en daardoor zeer behaaglijk om te zien en dat alleen van buiten want van binnen is ze met zwartachtige spikkeltjes of streepjes die hier en daar verspreid of gevoegd zijn ook zeer sierlijk getekend. In het midden van deze bloem zijn ook zes draadjes en een middenpriem die alle wat geelachtig van kleur zijn. De steel komt uit de wortel gesproten en is teer en dun waaraan soms vijf en zeer zelden meer lange smalle en uit de groene witachtige bladertjes groeien. De wortel is een witachtige ronde uiachtige bulb of bol.

Plaats.

Deze bloem wordt in Frankrijk niet ver [368] van Orleans in het wild groeiend gevonden en als het in de hoven van Nederland gebracht is plag het daar zeer goed te aarden en brengt daar dikwijls twee bloemen voort en groeit weelderig genoeg.

Tijd.

Fritillaria bloeit in de maand april als de Tulipa ook staat en bloeit.

Naam.

Sommige hebben dit kruid Fritillaria genoemd en met die naam is het overal goed bekend. Die naam hebben ze dat gegeven naar de gelijkenis die de bloem heeft met een schaakbord wat, zo ze menen, in het Latijn Fritulus plag te heten. Maar dat is onzeker en het schijnt veel eerder dat (als het blijkt uit het 5^de boek van de Epigrammata van de poëet Martialis in het Epigramma wat hij aan Galia schrijft) Fritillus of Fritillum een verkeersbord was of immers een bord waarop men met teerlingen in oude tijden plag te spelen zoals de geleerden uit zijn woorden goed gemerkt hebben. Daarom is het zeer te duchten dat men dit kruid te onrechte Fritillaria noemt, want die naam strijdt tegen de mening van diegene die daarmee willen aantonen dat deze bloem doordat ze zo regelmatig geplekt en getekend is met verschillende plekken op een schaakbord of dambord lijkt, wat wel enigszins waar is, maar om dat uit te drukken zou men een betere en geschiktere naam moeten zoeken dan Fritillaria, gemerkt dat deze bloem met het Fritillum geen gelijkenis heeft, maar wel met een dambord of schaakbord waarvan men dat een naam in onze taal zou mogen geven. Daarom hebben we dat liever gehad in het Latijn Melaegris te noemen omdat deze bloem op de veren of pluimen van de vogel die Meleagris heet en in onze taal patrijs of veldhoen van Barbarije zo niet van kleur, maar immers van verschillende schikking en gesteldheid en ook van grootte van plekken wat schijnt te gelijken. Want de vogels Meleagrides genoemd hebben veren of pluimen die met de verschillend kleurige plekken geschakeerd zijn.

Aard, kracht en werking.

Van de krachten van deze bloem die we Fritillaria noemen hebben we niets te schrijven want die zijn tot noch toe van niemand gekend of onderzocht geweest.

BIJVOEGING.

Al is het zaak dat deze mooie bloem tegenwoordig overal met de naam Fritillaria bekend is, nochtans zou men het beter Lilium variegatum noemen, dat is lelie met gespikkelde bloemen of Meleagris, hoewel dat sommige soorten van dit gewas niet zulke gespikkelde bloemen hebben en daarom de naam van Meleagris niet zo goed mogen voeren. Dan hoe het gaat, men zal het lelie met ruiten mogen noemen of dambordkruid of schaakbordbloem. Lobel noemt het gespikkelde leilienarcis, in het Latijn Lilio-Narcissus purpureus variegatus. Sommige noemen het Narcissus Caperonius naar de naam van diegene [369] die ze bijna het eerst gevonden heeft en Noël Caperon heet. Die soort met heel bruine gespikkelde bloemen noemt Lobel lelienarcis van Xantoigne, naar de plaats daar het groeit. Sommige noemen het kivits-eyren omdat deze bloemen soms de gedaante en plekken van de eieren van de vogels die men in onze taal kieviet noemt schijnen te hebben, welke naam beter is dan de gewone Fritillaria die op een onzekere raming eerst gebouwd is zoals we gezegd hebben.

Uitvoeriger beschrijving van Fritillaria uit Clusius. De steel van dit gewas is omtrent een dertig cm hoog en soms hoger, rond, dun en van buiten uit het groene purperachtig en besmeurt of verstorven van kleur en van binnen voos als de steel van de tulpen en daaraan groeien meestal vijf bladeren, soms ook meer die aan dezelfde steel onregelmatig verspreid zijnde, smal en aan de ene zijde hol of gootvormig uitgehold en zo lang als een vinger of langer, maar de bovenste zijn korter en zijn groener dan de steel en zijn van bladeren de Spaanse of Franse Tulipa van gedaante en kleur zeer gelijk, op de top van de steel komt de bloem voort en is meestal enig, dan soms zijn er twee en zeer zelden drie die allen gelijk open gaan en soms zijn er twee dicht bijeen, ja bijna aaneen. De gedaante van de bloem is als van Dodonaeus beschreven is. De nopjes die op de draadjes staan zijn eerst bleek en daarna geel en als met poeder besproeid. Tussen de draadjes staat een driehoekig priempje zoals het in meest alle bloemen gebeurt en daarna volgt een driekantig zaadhoofd van een duimbreed lang vol plat zaad en bijna dat van de tulpen gelijk. De wortel heeft geen schollen en schijnt in twee delen gesneden te wezen waartussen de steel uit sommige vezels zijn oorsprong neemt.

Verandering. De bloemen van Fritillaria zijn meest van zes bladeren gemaakt, maar men ziet ze ook wel soms acht of twaalf bladeren krijgen, soms zijn ze korter en soms langwerpiger. De kleur van deze bloem is dikwijls verschillend, want de vierkante ruiten er van zijn soms donker, soms bleker purper en als ze van zaad voortgekomen zijn, worden ze soms uitermate bleek purper. Men vindt er vroege en late, dan de late zijn ook tweevormig, met donkere of met blekere plekken, maar meestal donkerder.

Andere verandering van de geschakeerde of gewone Fritillaria. Sommige noemen het Fritillariae fritillatae of fritillantes, doch oneigenlijk. Petrus Hondius heeft het met duizenden in Frankrijk tussen Rochelle en Niort gevonden waarvan sommige die in de hoven gebracht zijn tien bladeren in de bloem hadden, sommige maar acht en soms met twee, drie of vier rijen van bladeren naar de jaren zijn. De priem is omringd met zoveel draden als er bladeren zijn, maar heeft maar half zoveel noppen. Ze behoeven geen andere teelt dan dat men ze de twee of drie eerste jaren wel bedekt met verse goed geknede aarde en in de volgende jaren uitneemt en elders verplant. Soms hebben ze twaalf, ja veertien bladeren, maar blijven zulks niet als diegene die tien of acht bladeren hebben en keren dan weerom tot hun eerste aard en dragen er maar zes. Soms draagt de wortel twee stelen en scheidt daarna in tweeën.

Fritillaria met gele bloemen lijkt op de andere in alles van gedaante, dan de bloem is geel met rode plekken besproeid en met een groenachtige zenuw in het midden. Sommige zijn bleekgeel en sommige geelachtig bruin geplekt.

Fritillaria met witte bloemen wordt zelden gevonden, zegt Clusius, en onder vele duizenden vindt men er nauwelijks een. Ze bloeit met de vroege. De bloem is meest heel wit, doch de ribben steken zo uit en zijn zo geknobbeld als of ze gevlekt waren. Ze vermenigvuldigen meer dan de andere (zegt Petrus Hondius die ze vlijtig beschrijft) en heeft bredere, dikkere, vetter en steviger bladeren en het onderste blad is soms drie duimbreed breed. Deze zijn drievormig. A. Heel witte Fritillaria zonder enige plekken of strepen waarmee ze op een dambord zou mogen lijken, doch met enige witte putjes. B. Witte Fritillaria met paarse ribben aan de zijden en met wat paars hier en daar besprenkelt. C. Witte Fritillaria met rode hoeken of ribben, alles is van zaad meest voortgekomen. Wat het vierde jaar plag te bloeien en de navolgende veranderingen plag te vertonen.

Verandering van de witte Fritillaria. Soms heeft een wortel twee stelen gehad en de ene met twee bloemen en de andere een bloem van veertien bladeren, zeer groot en bijna eivormig rond. Een plant had twee bloemen met meest omgeslagen bladeren die wijdt uiteen staan. Uit het zaad komen sommige witte bloemen niet met paarse, maar met rode plekken aan de kanten of ribben en in de bloem zelf nu hier en nu daar wat bleekrood gesproeid. Een andere had twee bloemen, een met twaalf en een met acht bladeren en zeer groot met veel groot zaad waarvan hij meer dan honderd tegelijk bloeiende planten gehad heeft. Een soort stond wijdt open en te hemelwaarts opgericht als een tulp. Van hetzelfde zaad hebben sommige witte bloemen als de moeders, sommige witachtig met rood en sommige heel gespikkeld. De wortel die twee stelen draagt scheidt ook vaneen en het worden twee verschillende wortels en soms scheidt de wortel zich in noch veel meer klisters gelijk aan de lookbollen dikwijls en aan de lelies van Perzië soms ziet gebeuren. Een plant geeft soms negen bijbollen waarvan sommige het volgende jaar bloeien en de moeder zelf blijft nochtans zeer groot.

Dubbele witte Fritillaria is ook uit Frankrijk gebracht en Christiaen Porret heeft ze gehad die achttien bladeren in de bloem had, te weten de zes buitenste omvatten elk noch twee bladeren die smal, bleekwit of besmeurd zijn en recht overeind staan en niet ter zijde afhangen. Ze bloeit met de vroege. Petrus Hondius heeft ze in het lang beschreven. Eerst komt er een paarse knop met bladeren voort die geleidelijk aan breder uitgespreid worden en daarna komt de steel met zes of zeven bladeren begroeid die groen zijn, maar aan de randen paarsachtig en zijn smal en hol als een goot, die steel helt eerst terzijde af en staat daarna recht op en vertoont zijn bloemknop op zijn top. Deze bloem staat alleen (soms zijn er twee bijeen als of ze aaneen gegroeid zijn) en is kleiner dan de andere gewone Fritillaria en zonder reuk en te hemelwaarts opgericht als de tulpen. Ze gaat zelden wijdt open en schijnt altijd een knop en geen bloem te wezen. De bloembladeren zijn niet alleen achttien, als gezegd is, maar wel twintig in het getal of meer, ja wel dertig (als men de middelste kleine mee rekent) en niet kantig, maar plat en voor stomp en lepelvormig uitgehold met gelijke strepen gevoord en deze bladeren van de bloemen zijn aan elkaar vast en houden niet aan de grond. De kleur van de uiterste bladeren is grasachtig groen en om de randen paars, de binnenste zijn van onderen groenachtig en boven besmeurt paarsachtig en in het midden witachtig. In de bloem zelf ziet men enige ruiten of tekens van een dambord of schaakbord. Ze blijft wel een maand lang zonder te vergaan en de bladeren verdrogen aan de steel. De wortel is als die van de andere en zijn klisters splijten vaneen en zo wordt dit gewas vermenigvuldigd (nadat het gebloeid heeft en niet eerder) omdat het geen zaad krijgt. Ze krijgt elk jaar een aanwassende wortel of meer die drie of vier jaar daarna bloeit. Hij zegt dat deze soort wat later bloeit dan de paarse geschakeerde, doch met de witte voor die van de Pyreneeën.

Verandering. Een van deze Fritillaria heeft twee bloemen gedragen, een van drie en dertig en een andere van negen en twintig blaadjes gemaakt. De witte Fritillaria, zegt dezelfde Hondius, heeft dat eigens dat van zijn zaad niet alleen witte en roodpaarse, maar ook dubbele witte bloemen voortkomen, hoewel dat deze dubbele van gedaante en wezen van stelen en bladeren op de roodpaarse beter lijken dan op de witte.

(Fritillaria pyrenaecia subsp.pyrenaica) Late Fritillaria van Guienne, in het Latijn Fritillaria Aquitanica van Clusius genoemd, bloeit twee maanden later dan de andere en brengt twee bloemen voort die binnenin uit het groene geel zijn en zonder plekken van enige andere kleur en van buiten staat een uitpuilende groene donkere zenuw, de kanten van de bladeren zijn wat omgebogen en van kleur geel, groen en purper onder elkaar gemengd. De binnenste drie bladeren zijn breder dan de drie buitenste.

(Fritillaria pyrenaica)

Late Fritillaria van de Pyreneeën bergen. De wortel is kleiner dan die van de gewone Fritillaria en daaruit komt het steeltje van dertig cm hoog, dun en teer, groen en met zes of zeven uit het groene askleurige bladeren begroeid die op de top een bloem hebben die kleiner is dan die van de andere soorten en van zes bladeren gemaakt die hun uiterste randen wat omgebogen hebben zodat ze op een klein belletje lijken en van deze zijn de drie binnenste smaller dan de drie uiterste en allen verstorven van kleur, aan de kanten nochtans en vooral de binnenste met sommige geelachtige aderen doorregen en van binnen uit het groene geelachtig en blinkend en van het midden van de bloem af tot de onderste eindjes toe (die ook diergelijke kleur hebben) met veel donkere purperen plekken ruitvormig geschakeerd, uit het midden spruiten zes korte draadjes met lange bleke nopjes en een drievoudig priempje er tussen. Deze bloem is zwaar van reuk en komt heel dicht bij de stank van wandluiskruid.

Noch van de Fritillaria van de Pyreneeën bergen uit Clusius. Deze vertoont alzo vele verschillen in haar bloemen als de gewone, want al is het zaak dat al diegene die Clusius ooit gezien heeft (zoals hij schrijft) van gedaante zeer op elkaar lijken, te weten van zes bladeren gemaakt waarvan de drie binnenste meestal breder en groter zijn dan de drie buitenste, nochtans vindt men in sommige die bladeren omgeslagen, dat is de uiterste randen omgebogen, sommige hebben de kanten niet geheel omgebogen of heel weinig, voorts ook de bloemen die de uiterste randen van hun blaadjes omgeslagen hebben zijn sommige donkerder gekleurd dan de andere en sommige ook zo donker dat ze bijna zwart schijnen te wezen en vooral aan de buitenste zijde die dan niet blinkt, noch met geen ruiten versierd is, maar aan de binnenste zijde hebben ze sommige purperen plekjes, soms veel, soms zeer weinig en die heel donker of ook bleek en licht gekleurd en die is ook blinkend of glinsterend. Die bloem wiens bladeren aan de kanten niet omgeslagen zijn of heel weinig omgedraaid zijn aan de buitenste zijde meestal groen en van binnen uit het groene geelachtig en blinkend en lijken daarin op de gedaante van dat zijde laken dat men Cafat of Tafetas plag te noemen dat van gele en groene draden geweven wordt en in deze soort kan men die ruitvormige plekken niet zeer merkelijk bekennen als in de andere, dan de eindjes of gronden van elk blad zijn van binnen wat hol en hebben een groenachtige plek ingedrukt en uit de navel of het midden van de bloem spruiten zes witte draadjes met bleekgele noppen met een drievoudig middenpriempje wat hoger dan de draadjes. Deze soorten bloeien wat later dan de gewone late Fritillaria. Het zaad komt voort als in de gewone en is het zaad er van heel gelijk. Op een steeltje staan ook dikwijls twee bloemen dicht bijeen als het gebeurt in de gewone.

Verandering. Sommige zeggen dat deze soort ook soms geelachtig en soms ook gans gele bloemen voortbrengt [370] Sommige zijn besmeurder geel, sommige binnen heel geel en buiten bruin of besmeurt geel, sommige zijn buiten bleekgeel en binnen bruin of ook bleekgeel, sommige lijken korter of langer, wijder of meer toegesloten klokjes. Het middelpriempje is meestal korter dan de draadjes en heel zelden langer. Het hoofd van dit middelpriempje is soms tweevoudig en soms drievoudig. Ze spruiten uit de aarde met een paarsrood uitbotsel dat wat stompachtig is. Ze zijn medesoorten van die van Genua en bloeien met de witte, later dan de geschakeerde of gewone en soms ook wel met de gewone het vierde jaar nadat ze gezaaid zijn, doch bloeien in het vijfde jaar overvloediger. De zaadhoofdjes zijn langer dan die van de gewone. Het zaad is bruiner, dikker, voller en minder kafachtig. Meest hebben ze zesbladige bloemen en soms achtbladig met zoveel noppen en met een tweevoudig priempje wat drievoudig moest wezen, want gewoonlijk wordt de middelpriem in zoveel delen vooraan gesneden als er paren van bladeren in de bloem zijn. Dit gebeurt in alle bloemen.

(Fritillaria lusitanica)

Fritillaria van Portugal, in jet Latijn Fritillaria Lusitanica, van Clusius vermaant heeft in de hof van Christiaen Porret eerst gebloeid. De steel is groen en dun, maar stijf en dertig cm hoog en ongelijk bezet met zes of zeven zeer smalle blaadjes, op de top staat een bloem die klokvormig naar beneden hangt en kleiner is dan die van enige andere soort en nauwelijks een duimbreed lang met zes bladeren die aan hun spits niet omgebogen zijn en de drie binnenste zijn breder dan de drie uiterste en van buiten besmeurt paars en met ettelijke aderen die tot het eind toe lopen doorregen zonder enige plekken of ruiten, dan de spits van elk blad is uit het groene wat geelachtig. Het binnenste van de bloem is geelachtig en aan de grond hebben ze een grauwachtige plek en uit de navel van de grond komen zes witte draadjes met gele noppen en een langere witte priem die aan zijn uiterste in drieën is gesneden. Ze bloeit op het eind van april en is zonder reuk. De wortel is klein en lijkt op de andere gewone.

(Fritillaria pyrenaica) Fritillaria met de krans, in het Latijn Fritillaria umbellifera Hispanica, heeft zeven of acht bloemen in de rij als een waaiertje gevoegd net zoals de keizerskroon, zwartgroen met wat geels (of ook bruinpurper) een dikkere wortel dan de grootte van dit kruid vereist.

(Nomocharis oxypetalum of Lilium oxypetalum) Fritillaria met drie bloemen, in het Latijn Fritillaria triceps, heeft een bloem die drie bloemen die aaneen groeien lijken, zeer bescheiden en volkomen en van kleur geel groenachtig.

Plaats.

Fritillaria groeit in Frankrijk op verschillende plaatsen omtrent Orleans in het landschap Guienne, in Xantoigne en ook op de Pyreneeën bergen. Ze wordt ook in Hongarije omtrent vier dagreizen van Buda gevonden. Deze bloem groeit graag in goede aarde en zonder mest zoals de andere bollen.

Tijd.

De gewone Fritillaria bloeit met de vroege tulpen en soms ook in maart als het in de hoven onderhouden wordt. Dan de soort die uit Guienne en van de Pyreneeën bergen gebracht wordt bloeit soms wel twee volle maanden later, doch meestal met de late tulpen of in het begin van mei. Ze verdragen zeer goed de winterse koude.

Ze bloeien gewoonlijk als ze zeven of acht jaar oud zijn en zelden vroeger en daarin schijnen ze op de tulpen en veel meer andere bloemen met uiachtige wortels te lijken, dan Petrus Hondius heeft ze dikwijls het vierde jaar bloeiend gehad.

Het zaad is af en toe drie jaar in de aarde eer dat het uitkomt en daarom behoeft men de moed niet verloren te geven al is het zaak dat als men dit kruid gezaaid heeft het volgende jaar vrijwel niets ziet uitspruiten, want dit kruid zal niet gauw vergaan en heeft geen teelt nodig, alleen zodanige als voren verhaald is.