DEN

DOORLUCHTIGHEN

ENDE HOOGHGEBOREN

VORST ENDE HEERE, HEER EN

WILHELM, PRINCE VAN ORANGIEN, GRAVE

VAN NASSAU, CATZENELLEBOGHEN, VIANDEN, Diest, Stadt-houder generael vande Nederlanden, Gouverneur over Brabandt, Hollandt, Zeelandt, Vrieslandt, ende Utrecht, Erf-burchtgrave van Antwerpen, &c.

DEN EDELEN, VROMEN, WYSEN,

SEER VOORSIENIGHEN HEEREN, SCHOUTETH,

AMPTMAN, BURGHEMEESTEREN, SCHEPENEN,

Raedt, VVijckmeesters, Dekens vanden Ambachten, ende andere Heeren ende Inghesetenen deser Stadt.

‘Al eest soo Doorluchtighe, Hoochgeboorne Vorst, Edele, Wyse, ende seer voorsienighe Heeren, dat de teghenwoordighe ghesteltenisse deses tyts, ende de menichfuldighe, ende beclaegeliicke ellenden die nu verscheyden iaeren, deur toedoen der vyanden vande gemeyne ruste ende deser Nederlanden, over den inwoonders der selver syn ghevallen, sulcx syn, dat sy niet alleenliick den moet lichteliick benemen conden, den ghenen die sich tot oeffeninghe eeniger goeder ende loffeliicker consten souden moghen ghebruycken (waer door de ghemeynte merckeliick voordeel ende nut soude moghen ontfangen) maer oock verscheyde steden, plaetsen ende luyden connen brengen, ende alreede deur de onmatighe wreetheyt derselver vyanden ghebracht hebben in groot ende swaer verdriet: Nochtans aenmerckende dat het den almoghenden Godt belieft heeft deur u Vorsteliicke Genaede het meeste deel der beswaernissen, leets ende ellenden die byden voorseyde gemeyne vyanden, desen landen noch meer toebereyt waeren, [2] af te weeren, ende oock de selve Godt u mijne heeren de ghenaede ghedaen heeft dat uwe Edelheden alle haere middelen ende hulpe daer toe hebben geschickt, ende vrymoedeliick ghebruycket. Ende beweghen wesende deur de liefde die ick altijt gehadt hebbe, omme naer mijn vermoghen den ghemeynen oirboir te voirderen, en hebbe ick niet connen onderlaten eenighe voorgaende iaeren daer toe te arbeyden, dat eene bequame ende volmaeckte beschrijvinghe der cruyden in dese spraecke int licht ghebracht mocht worden, hopende dat gheliick my de groote ghenegentheyt die ick tottte ghemeynte deser stadt, over de welcke uwe F. G. ende Edell.als hoofden ghestelt syn, int besundere altiit hebbe ghehadt, ende die liefde die ick den selven schuldich ben toe te draghen, daer toe verweckt hebben, dat sulcx ock den selven niet alleenliick aengenaem en sal wesen, maer oock daer en boven dieneliick bevonden worden, omme met eene soo schoone ende ghenoecheliicke becommernisse ende oeffeninghe de swaricheden deses tydts eenichsins te vergheten, ofte emmers grooteliicx te verminderen. Ende gheliickerwyse ick my heb laeten voorstaen (desen mynen arbeyt totten eynde ghebracht synde) myne schuldighe plicht te verheysschen den selven V. F. G.ende u myne heeren voor te draeghen, als hebbende over eenighe iaeren de eere ghehadt van te wesen dienaer vanden huyse uwes F. G.ende oock merckeliicken langhen tyt als inwoonder ghebruyckt ende ghenoten hebbende de goede rechten ende nutheden deser stadt, alsoo dochte my oock, dat ick my behoirde te versekeren, dat aengaende tgene vanden ghemeynen oirboir ende vermaekinge in desen beswaerliicken tyt by my verhopt is, dat ick my daer inne niet gheheeliick bedroghen vinden en soude. Want wat soude men onder de sonne naest de groote verhueginge die een iegheliick Godt lief-hebbende mensche is scheppende wt de kennisse Godts, connen bevinden meer tot verlichtinghe des gheests te dienen, dan het aenschouwen vande heerliickheyt der wercken synder handen, de welcke haer niet int minste is opebaerende deur de lieffeliicke landouwen, velden ende hoeven verciert met een ontalliickheyt ende wonderbaere onderscheydentheyt van boomen, planten ende cruyden, met seer groote menichte van alderley bloemen, van [3] soo vele verscheyden verwen, reucken ende maecksel: Waer af het aenschouwen ende bemerck soo lustigh is, ende van sulcker weerden te syne gheacht is gheweest, dat Godt almachtich begeerende den mensche opder aerden met groote weldaden te vereeren, den selven, voor synen afval, ghestelt heeft in den lusthof met gheliicke ofte meerder liefliickheyt overvloedeliick begaeft ende verciert, hem maeckende meester over de selve syne heerliicke wercken, ende eerste ackerman ende hovenier desselfs lusthofs. Soo oock van hem, ende deur dese oirsaecke voortghecomen ende ghesproten syn vele ende verscheyde cloecke, vermaerde ende verstandighe ondersoeckers deser dingen, die daer deur voorts veroirsaeckt syn gheweest sich te begheven tot het bemerck van tgene de kennisse der naturen, ende oock meerder wysheyt is aengaende, soomen claerliick inde heylige schriften van velen can lesen, ende oock daer naer van ander volcken speuren, als van Orpheo, Democrite, Empedocle, Aristotele, Pythagora, Theophrasto ende diergheliicke andere. Ende dat meer is, en heeft de ghewichticheyt ende verscheydenheyt vanden saecken der regeeringe der landen ende Coninckriicken aengaende, seer veel vermaerde ende grootmachtighe Keysers ende Coninghen niet soo verre connen brenghen, oft beletten, dat sy sich van eene soo loffeliicke oeffeninghe souden afwenden, oft daer toe eenighen cost, arbeyt, ofte moeyte spaeren: Gheliick sulcx vande Coninghen Syro, Ptolomeo, Mithridate, ende besundere vanden wysen ende vreetsaemigen Coninck Solomon, ghenoechsaem verstaen can worden, vande welcke men soude moghen segghen dat de kennisse der cruyden, ende de oeffeninghe der selver haeren oirspronck ghenomen, ende voorts totten naecomelingen als van handt tot handt overghelevert is. Waeromme niet en is te verwonderen, dat de Poeten (als met heure versierselen verscheyden goede ende oorboirliicke dingen beteeckenenden) hier voortyts gheschreven hebben, dat de Mus, Nymph, Hamadriades, Sylvani, Satyri, ende andere dusdanighe versierde goden, de bosschen, hoeven ende diergheliicken plaetsen met lieffeliickheyt der boomen, bloemen ende vruchten verheerliickt ende verciert, bewoont ende daerinne haeren lust ghehadt hebben, ende den selven voorts overghegeven, ende [4] belast te bouwen, ende in haer cieraet opvueden ende onderhouden, den genen der welcker verstandt daer toe bequaem ende gheschickt gheacht hebben. Soo ons wt sulcker oirsaecke de naemen van Ceres, Flora, Pan ende diergheliicke achterghelaten syn, welcke oude ende loffelycke hercompsten verscheyden Keyseren, Coninghen ende Vorsten van onsen tyde, met oock vele vermaerde ende treffelycke mannen, volghende dese wetenschap ende opvueden der cruyden, niet alleenlyck in groote weerden ende achtinghe en hebben ghehouden, ende sich daerinne met alle neersticheyt gheoeffent, maer oock de selve conste door de quaetheyt des tyts seer vervallen ende oock vervalst synde, tot haere ierste ende verheyschte volmaecktheyt ghebracht; ende dat niet sonder groote redenen: want soo verre men boven desen wil aenmercken de nutheyt ende oirboir die de ghemeynte der menschen in dese werelt ontfanckt ende gheniet deur dese oeffeninghe ende conste, salmen bevinden de selve soo groot te wesen dat sy seer qualiick met eenighe andere soude connen vergheleken worden. Aenghesien dat, alsoo naest den geest ende siel die wy onsterffelyck vanden heere almachtich ontfanghen hebben, de mensche egheen dinck en is besittende dat hem naerdere bestaet ende aengaet ende dՠwelck hy met meerder sorghe vliet, arbeyt ende neersticheyt behoort te bewaeren ende gaede te slaen, dan het lichaem, voor dՠwelcke alle goeden, haven, gelt, erven ende diergheliicke moeten wycken; soo moet oock daer wt nooteliick volghen dat het middel waer deur de voorseyde bewaernisse is gheschiedende, wel de ierste plaetse is hebbende onder de dinghen die byden menschen ende in deser werelt behooren in weerden ghehouden te worden. Nu en meynen wy niet dat iemandt twyffelt oft de hulpe ende raedt die den lichaemen in desen deele gheschiet (te weten deur de medicyne) en bestaet sunderlinghe inde werckinghe ende cracht der cruyden, welck deel der medicinen, sich oock soo verre streckt, dat het de andere by naest doet als verdwynen. Ende desen aengaende, achten wy gheheeliick den ghenen seer qualiick te oordeelen, die meynen datmen inder medicine sonder dese wetenschap yet goets ende eeren-weerdichs soude connen wtrechten, ende dat het onderscheyt ende wtdeylen der [5] cruyden den apotekers sonder eenighe keuse ende in dese conste niet ghenoech ervaren synde, alleen soude wesen te betrouwen. Twelck hier wt (achterlaetende de andere redenen) ghenoech verstaen can worden, dat boven dien dat alsulcke menschen nemmeermeer in haeren handel en connen versekert wesen, maer hen altiit op andere verlaeten soo verre het ghebeurde sich te vinden in eenige landen oft plaetsen daer het ghene dat sy ghewoonliick in handen nemen als Cassia, Rhabarbarum, Sene, Manna ende diergheliicke niet en waere te becomen, dat sy in sulcken ghevalle als van alle raedt ende hulpe, iae van haere conste berooft wesende, oock den naem die sy draeghen gheheeliick souden moeten verliesen. Waeromme al eest soo dat verscheyde gheschickte mannen deur gheleertheyt ende ervarentheyt grooteliick vermaert synde, goede ende groote neersticheyt int verclaeren ende wtbreyden deser conste ghedaen hebben, ende daer door by eenen yegeliicken groote eere verworven, nochtans mitsdien sy in eene saecke van langhen ende swaeren arbeyt wesende den naevolgers veel stoffe ende oorsaecke achtergelaeten hebben, om nu dit stuck naerder te ondersoecken: Soo hebben wy nae de langduerige oeffeninghe die wy hopen in desen deel niet sonder vrucht gedaen te hebben, ook wel willen de hant aent werck slaen, ten eynde dat dit boeck inde tegenwoordigher grootte ende vermeerderinghe int licht ghebracht mocht worden, meynende de selve vermeerderinge sulcx te wesen dat sy lichteliick alle andere wtgevingen die in desen by yemanden oit ghedaen souden moghen wesen, niet alleenliick te boven en gaet, maer oock dat wy ons laeten duncken, egheen andere in grootte, daer by te connen vergeleken worden: Soo wy insgeliicx ghevoelen vande gene die by ons tanderen tyden inder Latynscher spraecke wtghegeven is. Wesende tot tselve verweckt niet alleenliick deur het ernstich bidden ende aenhouden van vele treffeliicke vermaerde mannen van verscheyde landen ende plaetsen deser Nederlanden, maer oock deur de hulpe ende onderstandt die wy int becomen der cruyden van henlieden neersticheyt hebben ghevoelt ende ghenoten, de welcke sulcx is geweest dat boven de sorghe ende cloecheyt die sy gebruyckt hebben int opbrenghen van verscheyden cruyden, waer af sy eensdeels het saedt ende eensdeels de [6] (4) planten van ons wt andere plaetsen hen ghesonden, hadden ontfanghen, sy hen oock niet en hebben laeten verdrieten, wt verre landen, als wt beyde de Indien, Constantinopolen, Italien, Spaengien, Duytslandt ende meer andere, niet sonder wtnemende moeyte, merckeliick ghetal van cruyden herwaerts te doen comen, ende in heuren hoeven met eene sunderlinghe sorchvoldicheyt op te voeden. Welcken aengaende ghelijck wy ons laeten duncken, dat andere volcken behooren te bekennen, het Nederlantsche, in desen deel boven anderen sunderlinghe eere ende lof te verdienen: alsoo en connen wy oock niet verswyghen hierinne, naest den vermaerden Caerle de lՠEcluse (die in de oeffeninge ende ervarentheyt in dese conste by hem soo in Oistenriick als andere landen vercregen by niemanden naer ons goet duncken en wordt te boven ghegaen) de voornaemtste gheweest te syne wylen myne heeren van Reynoultre, van Brancion ende vander Delft, ende nu teghenwoordeliick in dese saecke gheliick in alle andere seer pryseliick te wesen heere Philps van Marnix, Heere van Sint Aldegonde, met oock voornamentliick heeren Caerle de Houchin, heere van Longastre, heere Ian Bosoit, Mathias Laurin, Tresorier der Staten deser Nederlanden, Cornelis Pruynen, Tresorier: meesters, Willem Martini, ende Ian van Hobboken Greffiers der voorseyde stadt van Antwerpen: Ionchers Iacob Duym ende Iaspar Roelofs: Ian Mouton, Iaques Durin, ende eenighe andere. De welcke soo veele by ons hebben ghevoirdert, dat wy niet alleenliick den arbeyt en hebben ghenomen, omme verscheyden cruyden, planten ende saden, die wy met groote moyete wt Italien, Duytslandt, Enghellandt, Languedoc, Piemont, Provence, ende andere landen hadden ghebracht, ende door de ongerustheden deser Nederlanden waren verstroyt, wederomme te becomen: maer oock de voorderinghe van desen sulcx hebben ter herten ghenomen, dat wy ons niet vermydt en hebben om dieswille in onse eyghene saecke merckeliick ende verscheyden achterdeel te lyden. Vertrouwende oversulcx, hoe wel wy noch niet alles ghedaen en hebben dat wy begeert hadden, ende metter tydt meer souden moghen doen, dat nochtans dese onse goetwillicheytende arbeydt van een yegheliick int goet ghenomen sal worden. Ende naementliicken [7] dat aenghemerckt de conste ende leeringhe der cruyden, niet in woorden, maer inder daet ende werck bestaet dat niemandt sich en sal willen vasteliick houden int ondersoecken der selver woorden, soo verre eenighen niet eygentliick ghenoech ghenomen ende ghestelt soude moghen wesen. Wy willen wel bekennen dat soo verre in dese saecke (niet van cleyne moeyte ende van grooten oncoste wesende) ons de middelen waeren ghegeven, die wy weten anderen nochtans niet in soo swaere werck ghegunt te syne, dat wy niet alleenliick desen onsen arbeydt eer int licht souden hebben laeten comen, maer dat mogheliick de selve sulcx soude gheweest syn, dat hy midts meerder volmaecktheyt eenen yegeliicken tameliick ende meerder ghenoegen soude hebben connen ghegeven. Niet te min wy weten dat sulcke eene niet geheeliick van allen danck wtghesloten en behoort te worden, de welcke het gene gheeft dat hy vermach. Desen mynen arbeydt dan, Doorluchtighe, Hoochgheborne Prince ende Vorst, Edele voorsiennighe ende seer wyse heeren ick uwer F. G. Edelheden ende ende Eersaemheden overmidts den redenen my hier voren verhaelt wel hebben willen toeeyghenen, als my laetende voorstaen dat uwe ingheboorne Princeliicke Genaede ende goedertienheyt, ende uwe myne heeren ghewoonliicke gunste, den selven int goet sal aennemen. Ende grooteliick verhopende, dat gheliick alle vrome ende goede menschen, iae de geheele Christeliickheyt uwer F. G. met ganscher ende vierigher herten danckt voor de onweerdeerliicke weldaden door desselfs handt met de vryheyt des ghemoets ende des lichaems ontfanghen, ende den selven bekendt een heerliick tusschen-middel van Godt almachtich geschickt te syn, omme syne bermherticheyt over dese Nederlanden, ende vele andere ontalliicken mensen wt te storten. Ende dat hy u myne heeren oock de ghenaede doet van u met vele wysheyts ende cloeckheyts tot goede regeringe deser stadt (wesende als een hooft der anderen) te begaven, dat soo oock een yegheliick dese wetenschap beminnende, middel sal ghegeven worden omme sich te verblyden, dat op u lieder naem dit tegenwoordich werck int licht is ghecomen, ende den oorboir, vrucht ende lust daer wt spruytende vele menschen mede ghedeylt. De heere almachtich beschermer alder Coninghen, Vorsten, Heeren, Coninckriicken ende landen wil uwe [8] F. G.ende Edel.in eene langhe gheluckighe regeringhe bewaeren tot voorstant, troost ende hulp der goeder, ende tot gheheele wtvueringhe van een soo ghenadighen ende heerliicken werck by hem over desen landen begonst. Wt Antwerpen den eersten dach van May, M. D. LXXXI.

Vwer V. G. Edelen ende Eersaemheden seer ootmoedighe ende onderdaenighe dienaer

Matthias de Lobel. [8]

DE

DOORLUCHTIGE

EN HOOGGEBOREN

VORST EN HEER, HEER EN

WILHELM, PRINS VAN ORANJE, GRAAF

VAN NASSAU, CATZENELLEBOGHEN, VIANDEN, Diest, Stadhouder generaal van de Nederlanden, Gouverneur over Brabant, Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht, Erf-burchtgraaf van Antwerpen, &c.

DE EDELE, VROME, WIJZE,

ZEER VOORZIENIGE HEREN, SCHOUTEN,

AMBTMAN, BURHEMEESTERS, SCHEPENEN,

Raad, wijkmeesters, dekens van de ambachten en andere heren en ingezetenen van deze stad.

‘Al is het zo doorluchtige, hoog geboren vorst, edele, wijze en zeer voorzienige heren dat de tegenwoordige toestand van deze tijd en de menigvuldige en beklagenswaardige ellende die nu verschillende jaren door toedoen van de vijanden van de algemene rust deze Nederlanden over zijn inwoners is gevallen die zo zijn dat ze niet alleen gemakkelijk de moed kunnen benemen van diegenen die zich bezig houden met enige goede en loffelijke kunsten die gebruikt zou kunnen worden tot merkelijk nut en voordeel voor de gemeente en ook aan verschillende steden, plaatsen en lieden die reeds door de onmatige wreedheid van die vijanden in groot en zwaar verdriet gebracht zijn. Nochtans opmerkende dat het de almogende God het beliefd heeft door u vorstelijke genade om het meeste deel van de bezwaren, leed en ellende die de voor vermelde gemene vijanden die deze landen nog meer wilden doen [2] af te weren en ook God u mijne heren genade gegeven heeft dat u edelen al hun middelen en hulp daartoe heeft beschikt en vrijmoedig gebruiken. En bewogen door de liefde die ik altijd gehad heb om naar mijn vermogen het algemeen nut te bevorderen heb ik niet na kunnen laten om er enige jaren aan te werken zodat een goede en volmaakte beschrijving van kruiden in deze taal in het licht gebracht zal worden en hoop dat gelijk zoals ik een altijd een bijzondere grote genegenheid tot deze stad heb, waarover u en edelen als hoofden gesteld zijn, en die liefde die ik het schuldig ben toe te dragen en daartoe verwekt ben dat zulks ook niet alleen aangenaam zal zijn maar ook daarboven dienstig zal bevonden worden om met zo’n mooie en genoeglijke bekommernis en oefening de zwaarheden van deze tijd enigszins te vergeten of immers zeer te verminderen. En net zo ik met heb ik me laten voorstaan als mijn arbeid tot een einde gebracht is dat ik die aan u edele heren wil opdragen omdat ik de eer gehad heb om enige jaren dienaar van uw huis te zijn en ook een opmerkelijke lange tijd als inwoner het gebruik genoten heb van de goede rechten en nuttigheden van deze stad. Daarom dacht ik ook dat ik me behoorde te verzekeren aangaande hetgene voor het algemeen nut en vermaak in deze bezwaarlijke tijd gemaakt is waarin ik hoop dat ik daarin niet geheel bedrogen wordt. Want wat zou men onder de zon naast de grote vreugde die elke God liefhebbende mens uit de kennis van God schept meer kunnen vinden om de geest te verlichten dan het aanschouwen van de heerlijkheid uit de werken van zijn handen die zich niet in het minst openbaren door de liefelijke landouwen, velden en hoeven die versierd zijn met ontelbare en wonderbaarlijke soorten van bomen, planten en kruiden en met een zeer grote menigte van allerlei bloemen [3] van zo veel verschillende kleuren, reuk en vorm. Daarvan is het zien en opmerken zo lustig en wordt van zoծ grote waarde geacht dat God almachtig de mensen op de aarde met grote weldaden wilde vereren en die voor zijn val in de lusthof gezet heeft die met gelijke of grotere lieflijke overvloedig versierd werd en maakte hem meester over al zijn heerlijke werken en eerste akkerman en hovenier van die lusthof. Zo ook van hem en door deze oorzaak zijn voortgekomen en gesproten vele en verschillende kloeke, vermaarde en verstandige onderzoekers van deze dingen die daardoor genoodzaakt zijn geweest om zich te begeven tot het opmerken van de kennis van de natuur en meer wijsheid kregen zo men duidelijk in de heilige schriften van velen kan lezen en ook daarvan in andere volken kan zien, als van Orpheus, Democritus, Empedocles, Aristoteles, Pythagoras, Theophrastus en meer anderen. En wat meer is het heeft de gewichtigheid en verschillen van de zaken wat regeringen en koninkrijken van landen aangaat zeer veel vermaarde en machtige keizers en koningen niet zo ver kunnen brengen of beletten dat ze zo’nloffelijke oefening niet zouden doen of daartoe enige kosten, arbeid of moeite zouden sparen. Net zoals zulks van de koningen van Syri, Ptolomeus, Mithridates en vooral van de wijze en vreedzame koning Salomon voldoen begrepen kan worden waarvan men zou kunnen zeggen dat de kennis van de kruiden en de teelt daarvan hun oorsprong heeft gekregen en verder door de nakomelingen van hand tot hand overgeleverd is. Waarom niet te verwonderen is dat de poten, die met hun versiersels verschillende goede en nuttige dingen betekende, hiervan vroeger geschreven hebben, dat de Musae, Nypmhae, Hamadriades, Sylvani, Satyri en andere dusdanige versierde goden de bossen, hoven en dergelijke plaatsen met lieflijkheid van bomen, bloemen en vruchten verheerlijkt en versierd bewoond en daarin hun lust gehad hebben en die verder over gegeven en [4] belast om te bouwen en in hun sieraad op te voeden en te onderhouden diegenen wiens verstand ze daartoe bekwaam en geschikt geacht hadden. Uit die oorzaak zijn de namen van Ceres, Flora, Pan en dergelijke nagelaten welke oude en loffelijke herkomst deze wetenschap gevolgd hebben verschillende keizers, koningen en vorsten van onze tijd met vele vermaarde en voortreffelijke mannen. Die het niet alleen in grote waarde en achting hebben gehouden en zich daarin met alle vlijt hebben beziggehouden maar ook die kunst die door de kwaadheid van de tijd zeer vervallen en ook vervalst was tot haar eerste en vereiste volmaaktheid hebben gebracht. Dat is niet zonder reden. Want als men het nut en gebruik hiervan wil zien die de gemeente van mensen in deze wereld ervan ontvangt en geniet door deze oefening en kunst zal men zien dat die zo groot is zodat men die nauwelijks met een ander zou kunnen vergelijken. Aangezien dat er, naast de geest en ziel wie we onsterflijk van de Heer almachtig ontvangen hebben, er voor de mens geen ding is die dichter bij hem staat en aangaat en die hij met meer zorgen vliedt, arbeid en vlijt behoort te bewaren en gade te slaan dan het lichaam waarvoor alle goederen, haven, geld, erfenissen en dergelijke moeten wijken zo moet ook daaruit noodzakelijk dat het middel waardoor de voor vermelde bezwaren geschieden wel de eerste plaats behoort te hebben onder de dingen die bij de mensen en in deze wereld in waarde gehouden moet worden. Nu menen wij niet dat iemand twijfelt of de hulp en raad die het lichaam hierin geschiedt, te weten door de medicijnen, vooral bestaat in de werking en kracht van de kruiden welk deel van de medicijnen zich ook zo ver uitstrekt dat de anderen vrijwel verdwijnen. En wat dit aangaat achten wij geheel diegene zeer kwaad die oordelen dat men in de medicijnen zonder deze wetenschap iets goeds en eerbaars zou kunnen voortbrengen en dat de apothekers die het onderscheid en uitdelen van [5] de kruiden zonder enige keuze in deze kunst niet voldoende ervaren zijn alleen te vertrouwen zijn. Waaruit, ik spreek niet van andere reden, begrepen kan worden dat zulke mensen in hun handel nooit verzekerd kunnen zijn en zich altijd op anderen verlaten zo ver het gebeurt en ze zich bevinden in enige landen of plaatsen waar hetgene dat ze gewoonlijk in de handen nemen als Cassia, Rhabarbarum, Senna, Manna en dergelijke niet te krijgen zijn zodat ze in zulke gevallen van alle raad en hulp, ja zijn van hun kunst beroofd en zouden ook de naam die ze dragen geheel moeten verliezen. Waarom, en al is het zo dat verschillende geschikte mannen door geleerdheid en ervaring zeer vermaard zijn en goede en grote vlijt in het verklaren en uitbreiden van deze kunst gedaan hebben en daardoor door iedereen in grote eer staan, nochtans omdat ze in een zaak van lange en zware arbeid de opvolgers veel stof en oorzaak nagelaten hebben om die stukken verder uit te zoeken zo hebben wij na lange studie, die we hopen in dit deel niet zonder vrucht gedaan te hebben, ook daarin de hand willen slaan zodat dit boek in de tegenwoordige grootte en vermeerdering uitgegeven zal worden en menen dat die vermeerdering dusdanig is dat ze gemakkelijk alle andere uitgaven die hierin ooit door iemand gedaan is niet alleen te boven gaat maar ook dat we denken dat er geen andere in grootte daarbij vergeleken kan worden. Zo denken we er ook over van diegene die van ons in andere tijden in de Latijnse taal uitgegeven is. Ik ben daartoe verwekt niet alleen door het ernstig bidden van vele voortreffelijke vermaarde mannen van verschillende landen en plaatsen van ons Nederland, maar ook door de hulp en bijstand die we in het verkrijgen van kruiden door hun vlijt hebben gevoeld en genoten die dusdanig was dat boven de zorgen en kloekheid die ze gebruikt hebben in het opbrengen van verschillende kruiden waarvan ze eensdeels het zaad en eensdeels de planten [5] die van ons uit andere plaatsen waren gezonden ontvangen hebben en zich ook niet hebben laten verdrieten uit verre landen als uit beide Indien, Constantinopel, Italie, Spanje, Duitsland en meer andere vaak met veel moeite om een opmerkelijk getal van kruiden hier te laten komen naar hun hoven om die met een bijzondere zorgvuldigheid op te voeden. Waardoor wij denken dat andere volken behoren te bekennen dat de Nederlandse hierin boven anderen vooral de eer en lof verdienen. Zo kunnen we hierin ook niet verzwijgen naast de vermaarde Karel Clusius , die in de teelt en ervaring in deze kunst die hij in Oostenrijk en andere landen gekregen heeft door niemand volgens ons te boven wordt gegaan, de voornaamste geweest zijn wijlen mijnheer van Reynoulte, van Brancion en vander Delft en nu tegenwoordig in deze zaak zeer te prijzen de heren Philips van Marnix, heer van Sint Aldegonde en ook Caerle de Houchin, heer van Longastre, heer Ian Boisot, Mathias Laurin, penningmeester van de Staten van Nederland, Cornelis Pruynen, penningmeester, meesters Willem Martini en Jan van Hobboken, griffiers van de voor vermelde stad Antwerpen. Jonkers Jacob Duym en Jaspar Roelofs, Jan Mouton, Jacques Durin en enige andere. Die zo veel van ons hebben gevorderd zodat we niet alleen de arbeid hebben genomen om verschillende kruiden, planten en zaden die we met grote moeite uit Itali, Duitsland, Engeland, Languedoc, Piëmont, Provence en andere landen hebben gebracht en door de moeilijkheden in Nederland waren verstrooid om die weer te krijgen. Maar ook het bevorderen er van ter harte hebben genomen zodat we niet vermijd hebben om daardoor in onze eigen zaak opmerkelijk en verschillend nadeel te lijden. Vertrouwende hierdoor, hoewel we nog niet alles gedaan hebben wat we zouden willen en met de tijd meer mogen doen, dat nochtans deze onze goedwillende arbeid door iedereen voor goed zal worden genomen. En namelijk [6] dat de kunst en het leren van de kruiden niet in woorden zal opgemerkt worden maar inderdaad in het werk bestaat zodat niemand zich zal vasthouden in het onderzoek van die woorden als die eigenlijk niet goed genoeg gesteld zijn. We willen wel bekennen dat zo ver in deze zaak, die van grote moeite en van grote kosten is, ons de middelen waren gegeven die anderen in minder zwaar werk gegeven zijn zodat we niet alleen deze onze arbeid eerder uit zouden brengen maar dat het mogelijk geweest zou zijn dat ze meer volmaakt zou zijn waardoor het iedereen tamelijk en meer genoegen gegeven zou hebben. Niettemin weten we dat zoiets niet door iedereen in dank ontvangen zal worden die hetgene geeft dat hij kan. Deze mijn arbeid dan doorluchtige hoog geboren prins en vorst, edele voorzienige en zeer wijze heren wil ik uw edelheden en eerzame overheden vanwege de redenen hiervoor verhaald willen toe-eigenen en laat me voorstaan dat u ingeboren prinselijke genade en goedertierenheid en u mijne heren gewoonlijke gunsten die voor goed zal aannemen. En hoop zeer dat gelijk alle vrome ende goede mensen, ja de gehele Christenheid u edele met ganse en vurige harten dankt voor de onwereldse weldaden door uw hand met vrijheid van gemoed en lichaam ontvangt en die bekend een heerlijk tussen middel van God almachtig geschikt te zijn om zijn barmhartigheid over deze Nederlanden en vele andere ontelbare mensen uit te storten. En dat hij u mijne heren ook de genade doet van u met veel wijsheid en kloekheid tot goede regering van deze stad, die als een hoofd is van de anderen, te begiftigen zodat ook iedereen die deze wetenschap bemint het middel zal gegeven worden om zich te verblijden dat op uw naam dit tegenwoordig werk in het licht is gekomen en het gebruik en lust die daaruit spruit vele mensen wordt meegedeeld. De Heer almachtig en beschermer van alle koningen, vorsten, heren, koninkrijken en landen wil u [6] en edelen in een lange gelukkige regering bewaren toot voorstand, troost en hulp van de goede en tot gehele uitvoering van zo’n genadig en heerlijk werk die door hem in deze landen begunstigd wordt. Uit Antwerpen de eerste dag van mei in 1581.’

[9]

Extract van Privilegie.

De Conincklycke Maeisteyt heeft toeghelaeten Christoffel Plantyn, synen ghesvvoren Drucker, vvoonende inder Stadt van Antvverpen, te moghen drucken, vercoopen ende distribueren binnen alle dese landen van hervvaertsouex, eenen boeck gheintituceert den Cruydtboeck oft Herbarius, nieuvvelijck ghemaeckt by B. Mathias de Lobel, Medicyn van synder Excellentie, ende dat in alle talen soot hem sal goetduncken tot profyt vander ghemeuynten: Verbiedende allen anderen Druckers oft Boeckvercoopers vvie dat sy moghen vvwesen, hen te vervoorderen het selffte boeck, tsy int gheheel oft in deelen, in gheender manieren nae te drucken oft eenighe elders ghedruckt synde, te vercoopen oft te distribueren in syne landen van hervvaerts over, ende dat ghedurende den tyt van thien iaeren, naer dat elcken druck van eenighe tael daer hy in ghedruckt sal vverden, sal voleyndt vvesen. Op de pene ende confiscatie van alle sulcke boecken elders ghedruckt, ende noch daerenboven te betaelen de amende: achtervolghende de brieven ghegeven tot Brussel.

Onderteeckent.

I. Blyleven. [10]

[9]

Extract van privilegie.

De koninklijke majesteit heeft toegelaten Christoffel Plantyn, zijn gezworen drukker die in de stad Antwerpen woont te mogen drukken, verkopen en distribueren binnen alle deze landen van herwaarts over een boek getiteld het Cruydtboeck oft Herbarius, nieuw gemaakt door B. Mathias de Lobel, dokter van zijn excellentie ende dat in alle talen zo het hem zal goed dunken tot profijt van de gemeente. Verbiedende alle anderen drukkers of boekverkopers wie dat zouden mogen wezen hen te bevorderen hetzelfde boek, hetzij in het geheel of in delen, op geen manier na te drukken of enige die elders gedrukt is te verkopen of te distribueren in zijn landen van herwaarts over en dat gedurende de tijd van tien jaren nadat elke druk van enige taal daar het in gedrukt zal worden voltooid zal zijn. Op de pen en confiscatie van al zulke boeken elders gedrukt en noch daarboven te betalen de boete: achtervolgende de brieven gegeven te Brussel.

Ondertekent.

I. Blyleven. [10]

[1] Beschrijvinghe der planten ende Cruyden

deur

MATTHIIS DE LOBEL.

Waerschouwinghe tot den goedt-gunstighen leser.

Om lichtelicker ende bequaemelicker te gheraecken tot volcomene kennisse der Cruyden, soo int ghemeyn als int besonder, heeft my goedt ende hooch-noodich ghedocht een nieuwe ordeninghe te achtervolghen, tճaemen voeghende ende by een brenghende elcke soorte ende aerdt van Cruyden onder haer geslachte, op dat het ghene welck verre van een ander afghesondert, verspreydt ende verdeylt is, wederomme als in een ghevoeght worde. Want die te willen beschrijven ende tճamen by een voeghen naer de geleghentheydt der plaetsen daer sy zij groeyende (ghelijck als sommighe hebben bestaen te doen, vergaderende by een alle de Cruyden van de gheberchten in sonderheydt, ende desghelijcks die vande daelen, ende alzoo vande huevelen oft bergachtighe plaetsen, ende vande platte velden, beyde verre vande Zee, ende naeby ligghende: ende voorts int bysonder die vande hoven ende ghebouwede velden) dit soude ontwijsselijck medebrenghen een onordentlijcke ende verwerde vermenghinghe van haeren aerdt ende gheslachte, midts dat de Cruyden die malcanderen zeer onghelijck zijn, by een souden moeten ghevoeght worden. Het welcke ons mocht hinderen ende beletten om de selve in onse ghedachtenisse bequamelick te behouden, ofte haeren aerdt dՠeene vanden anderen te onderkennen. Aenghesien dat zeer vele cruyden sonder onderscheydt beyde in vlacke oft effene plaetsen ende inde geberchten voortcomen, alsoo ick desghelijckx ghenoech ghemerckt hebbe: ende dat oock vele planten van coude ende onghetemperde berghen liggende in Languedoc ofte heete landen, het zy int Ooste, int Zuyde oft Weste, ghemeynlijck groeyen inde vlacke velden vande coude landen int Noorden ligghende, als Nederlandt, Vlaenderen, Engellandt, Noortmandie ende Picardie.

Ende want behoorlick is voor alle dinghen te weten de namen van de Cruyden daer af men wilt oft behoeft te spreken, ende desgelijcke de teeckenen waer met men die onderkennen ende onderscheyden sal, eermen de kennisse der crachten can becomen, Soo hebben wy de naemen in dեerste gheset, ende de bedietselenen daer af verclaert, waer wt dickwils het cruyt oft sijn cracht beter bekent wordt: ende hebben daer nae ghestelt de beschrijvinghe, midtsgaders de aenwijsinghe der plaetsen daer de cruyden ghemeynlijck groeyen. Want waer toe soude het ons baeten, de cracht van eenich cruyt te kennen, ten zy dat wy eerst weten wat het voor een cruyt is? Hierom ten waere saecke dat wy daer op acht hadden ghenomen, als dat dese kennisse aldereerst moet voorgaen: voorwaer wy souden veroorsaeckt zijn gheweest een andere ordeninghe voor te nemen, achtervolghende de ghelijckmaeticheyt der crachten van elcken cruyde, gelijck als Dioscorides int ghemeyne ende aldermeest gedaen heeft: de wyle alsulcke ordeninghe wter maeten bequaem is voor de ghene die alreede de kennisse vande Cruyden hebben, maer niet voor d' andere die de selve noch niet wel en weten te onderscheyden. (2) [11]

[1] Beschrijvingen der planten en kruiden.

door

MATTHIIS DE LOBEL.

Waarschuwing tot de goed gunstige lezer.

Om gemakkelijker en beter tot de volkomen kennis van de kruiden te komen zo in het algemeen als apart heeft me goed en hoognodig gedacht een nieuwe ordening na te volgen, tezamen voegende ende bijeen te brengen elke soort en aard van kruiden onder hun geslacht zodat diegene die ver van een ander afgezonderd, verspreid en verdeeld waren weer als ineen gevoegd worden. Want die te willen beschrijven en tezamen bijeen voegen naar de gelegenheid van plaatsen waar ze groeien, zoals sommigen durven te doen die alle kruiden van de bergen bijeen verzamelen en zo ook van de dalen en alzo van de heuvels of bergachtige plaatsen en van de platte velden die beide ver van de zee of nabij liggen en verder die van de hoven en gebouwde velden, dit zou onwijs meebrengen een onordelijke en verwarde menging van hun aard en geslacht omdat de kruiden die elkaar zeer ongelijk zijn bijeen gevoegd worden. Wat ons mocht hinderen en beletten om die in onze gedachte goed te houden of hun aard en van de andere te onderscheiden.

Aangezien dat zeer vele kruiden zonder onderscheidt beide in vlakke of effen plaatsen en in de gebergten voortkomen zoals ik ook zo genoeg gemerkt heb en dat ook vele planten van koude ende ongetemperde bergen liggen in Languedoc of hete landen, hetzij int oosten, in het zuiden of westen en gewoonlijk groeien in de vlakke velden van koude landen die in het noorden liggen zoals Nederland, Vlaanderen, Engeland, Normandië en Picardië.

En want behoorlijk is voor alle dingen te weten de namen van de kruiden waarvan men wil of behoeft te spreken en desgelijks de tekens waarmee men die herkennen ende onderscheiden zal eer men de kennis van de krachten kan krijgen. Zo hebben we de namen als eerste gezet en de betekenis daarvan verklaard waaruit vaak het kruid of zijn kracht beter bekend wordt. Daarna hebben we de beschrijving gesteld met de aanwijzing van de plaats waar ze gewoonlijk groeien. Want waartoe zou het ons baten om de kracht van een kruid te kennen tenzij dat we eerste weten wat voor kruid het is? Hierom was het zaak geweest dat we daar eerst op gelet hebben dat deze kennis eerst moest voorgaan dan zouden we een ander ordening moeten genomen hebben en eerst de krachten van elk kruid te achtervolgen zoals Dioscorides in het algemeen en het meest gedaan heeft. Zo’n ordening is uitermate geschikt voor diegene die reeds in de kennis van de kruiden hebben, maar niet voor de anderen die ze nog niet goed weten te onderscheiden.[2]

Alderhande gras.

De Griecsche meesters hebben zeer bequaemelick het Gras in henlieder spraecke ghenoemt Agrostis, alsoo veel te segghen, als een wildt cruyt dat onghesayt inde velden groeyet, oft oock niet en behoeft ghesaeyt te zijn, midts dat over al inde velden, op alle tyden vanden iare, met alle weder, op alle plaetsen, ende met alle influencies des hemels overvloedich van selfs is groyende. Want dit cruyt niet min nut ende profijtelick zijnde, als iaerlicx eenparich van selfs wtspruytende ende voorts comende, verciert alle plaetsen der aerden daer tselfde is groeyende, ende allenskens van den eenen graet tot den anderen sy selven verbreydende, voorts oock de aerde vercierende en becleedende met lustighe groenheydt: waer af het int Latijn schijnt te hebben den naem Gramen. Dit cruyt gelijckerwijs alst den soorten van terwe seer nae is ende ghelijck siet, soo ist oock wel alsoo menigherhande, ende soo wel bekent, iae bykans alsoo oorboirlick. De soorten van dit cruyt worden principalick onderkent wt de wortelen, aren, bladeren, ende bloemen, alle de welcke deylen ende verschillen( ghemerckt dat sy den verscheyden soorten van koren seer ghelijck zijn, ende niet by een te ghelijcken beter onderscheyden ende ghekent worden) ons heeft nut ende voor tbeste ghedocht hier te verhalen ende beschrijven ieghelick van dien, hoe cleyne die oock zijn, met haerlieder namen, teeckenen ende fatsoen. De welcke de nature heeft voorts ghebrocht tot spijse ende voetsel vande beesten, ende niet alleenlick tot t ghebruyck vanden mensche, maer oock om dat die vooral vande menschen souden moghen seer wel ghekent worden. Want de groote Philosophe Aristoteles, in sijn boeck Vande dieren ende oock sijn discipel Theophrastus in sijn boeck Vande planten hebben claerlick gheleert, datter gheen werck en is vande nature hoe cleyn ende veracht dat oock zije, ten is weerdich van ons sterflicke menschen ende Philosophen gheweten ende groot gheacht te zijn. [3]

Allerhande gras.

De Griekse meesters hebben zeer bekwaam het gras in hun taal genoemd Agrostis wat zoveel betekent als een wild kruid dat onbezaaid in de velden groeit of ook niet gezaaid wordt omdat het overal in de velden op alle tijden van het jaar en met elk weer op alle plaatsen en met alle invloeden van de hemel overvloedig vanzelf groeit.

Want dit kruid is niet minder nuttig en profijtelijk omdat ze jaarlijks alle vanzelf uitspruiten en voorts komt en versiert alle plaatsen van de aarde waar het groeit en zich geleidelijk aan zich van de ene graad tot de andere verspreidt, voorts ook de aarde versierende en bekleedt met lustige groenheid waarvan het in het Latijn de naam schijnt te hebben van Gramen. Dit kruid zoals het de andere soorten van tarwe zeer nabij staat en gelijk ziet zo is het ook menigerhande en zo goed bekend, ja bijna alzo gebruikelijk. De soorten van dit kruid worden voornamelijk herkent uit de wortels, aren, bladeren en bloemen alle welke delen verschillen, gemerkt dat ze de verschillende soorten van koren zeer gelijk zijn en niet bijeen vergelijken beter te onderscheiden en gekend worden, ons heeft nuttig en voor het beste gedacht hier te verhalen en te beschrijven elk van die hoe klein die ook zijn met hun namen, tekens en vorm. Die de natuur heeft voortgebracht tot spijs ende voedsel van de beesten en niet alleen tot het gebruik van de mensen maar ook omdat die vooral van de mensen zeer goed gekend zou worden. Want de grote filosoof Aristoteles in zijn boek van de dieren en ook zijn discipel Theophrastus in zijn boek van de planten hebben duidelijk geleerd dat er geen werk van de natuur is hoe klein en veracht ze zijn dat het waard is om van ons sterfelijke mensen en filosofen geweten en geacht te worden. [3]

Ghemeyn Gras wordt in Latijn gheheeten Gramen Pratense.

In Hoochduytsch, Nederduytsch ende Engelsch Gras. In Italiaensche Gramigna. In Spaensch Gramenha ende Grama. In Francois herbe des praiz, oft alleenlick herbe, als zijnde het aldergemeenste, principaelste ende best bekendt onder alle de Cruyden.

Ghemeyn Gras, dwelck allen menschen ghenoech bekent is, ende alst drooghe is, Hoy gheheeten wordt, heeft zeer vele ende cleyne aerdtverwige veselachtighe ghecrolde wortelkens, de welcke dկpperste vander aerden gheheel deurcruypen, ende zeer groote menichte van bladeren voorts brengen, die der groener terwen ghelijck sien, de velden daer mede zeer dicht bedeckende, wt de welcke voorts comen dunne halmen met veel knoopen van eenen voet oft cubitus hooghe, waer op dat groeyen wilde wolachtighe aren die zeer ghelijckende zijn dien vanden Riet, daer men mede dect, inde welcke tsaet is groeyende, dat in de schueren somtijts wtghedorscht wordt, ende by een vergadert. Maer het Cruydt (als Dioscorides segt) is een voetsel ende spijse van ossen, coeyen ende peerden.

Nochtans soo is tsoete ghehouden voor tbeste om de treck-peerden, ende melck-koeyen, want tsuer gras wordt daer toe veracht ende mispresen.

Veranderinghe.

Dit voorghenaemt oft voorbeschreven Gras wordt veel grover ende over al grooter in vochtige ende vette beemden van Hollandt: nochtans ist vanden huysman seer goedt ghehouden om de koeyen, de welcke daer af overvloedichlijck gheven vet melck ende boter.

Cracht.

Tsaedt van gras wordt van sommighen van onse Medecijns inghegheven teghen verstoptheden des inghewants.

Tsaedt inghenomen is oock goedt teghen de graveele ende steen.

Item van buyten opgheleydt, doet scheyden de harte gheswillen ende winden.

Tcruyt ghesoden ende met sijn bloeme ghestooten, ende dan op eenen doeck ghestreken zijnde, van buyten opgheleydt, verdrijft de pijnen vander milten.

Cleyn ghemeyn Gras, Gramen minus.

Het selve voorseydt Gras, dwelcke is groeyende op bergachtich, op dalende, op dorre ende wtgemarghelt [5], ghelijck alst beter ende smaeckelicker voetsel is voor de schapen, soo ist oock onghelijck fijnder, cleynder, ende sijn saet crachtigher.

Alderminste Gras van Languedoc met sijn arenkens zeer wtghespreyt.

In Languedoc ontrent Montpelliers wordt ook dickwils ghevonden een ander soorte van grasken op dorre, savelachtighe velden, ende sandtachtighe wijnberghen, dշelck is een vanden minsten van allen, ende heeft een seer cleyne faeselachtighe witte wortel, ende halmkens ghelijck hairkens die blinckende ende purper wten rooden zijn, niet onghelijck dien vanden Gras Ischmon gheheeten, wtghenomen dat dՠarenkens sachter, breeder, seer wtghespreydt, frayer ende sijdachtigher zijn.

Gewoon gras heet in Latijn Gramen pratense.

In Hoogduits, Nederduits en Engels gras. In Italiaans, gramigna. In Spaans gramenha en grama. In Frans herbe des praiz of alleen herbe omdat het de allergewoonste, voornaamste en best bekende is onder alle kruiden.

(Een weidegras als Poa pratensis)

Gewoon gras dat alle mensen genoeg bekend is en als het droog is hooi geheten wordt heeft zeer veel en kleine aardkleurige vezelachtige gekrulde worteltjes die in het opperste van de aarde geheel door kruipen en zeer grote menigte van bladeren voorts brengen die de groene tarwe gelijk zien en de velden daarmee zeer dicht bedekken waaruit voorts komen dunne halmen met veel knopen van dertig cm of 68 cm hoog waar op dat groeien wilde wolachtige aren die zeer op die van riet lijken waarmee men dekt waarin het zaad groeit dat in de schuren soms wordt uitgedorst en bijeen verzameld. Maar het kruid, zoals Dioscorides zegt, is een voedsel en spijs van ossen, koeien en paarden.

Nochtans zo wordt het zoete voor het beste gehouden voor de trekpaarden en melkkoeien want het zure gras wordt daartoe veracht en misprezen.

Verandering.

Dit voorgenoemde of voor beschreven gras wordt veel grover en over al groter in vochtige en vette beemden van Holland, nochtans is het vanden huisman zeer goed gehouden voor de koeien die daarvan overvloedig vel melk en boter geven.

Kracht.

Het zaad van gras wordt van sommige van onze dokters ingegeven tegen verstoppingen van het ingewand.

Het zaad ingenomen is ook goed tegen niergruis en de steen.

Item, van buiten opgelegd laat scheiden de harde gezwellen en winden.

Het kruid gekookt en met zijn bloem gestampt en dan op een doek gestreken en van buiten opgelegd verdrijft de pijn van de milt.

Klein gewoon gras, Gramen minus. (Lolium vorm?)

Dit hiervoor genoemde gras die op bergachtige, dalende en dorre uitgemergeld [5] landen groeit is gelijk als het beter en smakelijker voedsel is voor de schapen zo is het ook ongelijk fijner, kleiner en zijn zaad krachtiger.

Allerkleinste gras van Languedoc met zijn aartjes zeer uitgespreid.

In Languedoc omtrent Montpellier wordt ook dikwijls een ander soort van grasje gevonden die op dorre zavelachtige velden en zandachtige wijnbergen die een van de kleinste van allen is en heeft een zeer kleine vezelachtige witte wortel en halmpjes gelijk haartjes die blinkende en purper uit het rode zijn en niet ongelijk die van het gras Digitaria ischaemon geheten, uitgezonderd dat de aartjes zachter, breder, zeer uitgespreid en fraaier en zijdeachtiger zijn.

Veldt-Gras oft Koren-Gras met schoone seer wtghespreyde arens wordt int Latijn gheheeten Segetum Gramen, panicula speciosa, latiore.

Veldt-gras is oock schoon van groote ende seer breede aren, ende is groeyende in Koren ende Gerste velden, alzoo wel in Engellandt als Vlaenderen ende Nederlandt. Sijn wortele is faeselachtich, wt de welcke voort comt sijnen halm onderhalf cubitus hooghe met sommighe bladeren, de welcke dien van Hirs niet ongelijck en zijn, waer op dat groeyt een lustighe breede glinsterende aren, wtghespreydt bycans naer dՠordene ende t fatsoen van dՠopperste van water weghebreyd, saecht ghelijck sijde. [6]

Acker- wintdhalme, gheheeten int Latijn Agrorum venti spica, ende Gramen Agrorum, latiore, arundinacea, comosa panicula.

Gras gheheeten vande Vlaemmingen, Windthalme, om dat sijn halmen oft aren, die seer wtghspreydt zijn, ghemeynelijck vanden windt ghelijck een veder aen een sijde gheslagen sijn. Anders en ist van grootte, bladeren ende wortelen den voorseyden veldt-Gras niet seer onghelijck: Maer sijn aren ghelijcken dien vanden Hirs. Twordt oock ghevonden in sommighe ackers tusschen tիoren.

(Elymus arenarius) Veld gras of koren gras met mooie zeer uitgespreide aren wordt in het Latijn geheten Segetum Gramen, panicula speciosa, latiore.

Veld gras is ook mooi van grote en zeer brede aren en groeit in het koren en verste velden alzo wel wel in Engeland als Vlaanderen en Nederland. Zijn wortel is vezelachtig waaruit voortkomen zijn halmen van een 68 cm hoog met sommige bladeren die van hirs vrij gelijk zijn waarop groeit een een lustige brede glinsterende aar die bijna uitgespreid is naar de orde en vorm van het bovenste van de water weegbree, zacht gelijk zijde [6)]

(Apera spica-venti)

Akker windhalm geheten in het Latijn Agrorum venti spica en Gramen Agrorum, latiore, arundinacea, comosa panicula.

Gras geheten van Vlamingen windhalm omdat zijn halmen of aren, die zeer uitgespreid zijn gewoonlijk van de wind gelijk een veer aan een zijde geslagen worden. Anders is het van grootte, bladeren en wortelen de voor vermelden veld gras niet zeer ongelijk. Maar zijn aren lijken op die van de hirs. Het wordt ook gevonden in sommige akkers tussen het koren.

Hirs-gras, ende Saet-gras, Miliaceum Gramen. Groot Water-gras met breede Hirs-aren.

Dit is den voorseyden seer gelijck van halme ende wortele: sijn are is ghelijck die vanden Hirs.

Onder de soorten van Gras is dit ghenoech bekent, wort overvloedich ghevonden lanckx de rivierkens ende watercanten van Vranckrijck, Engellandt, Duytschlandt, Italien, ende Nederlandt, ende besonderlick in Holland daert oock ghemayt wordt ende zeer goedt bevonden voor de melckoeyen. Theeft bladeren eenen vingher breedt, onderhalf oft twee cubitus lanck, ende de halmen vier oft vijf voeten lanck, met aren van Hirs. De wortele is veselachtich.

Phalaris unrundinacea.

Wit ghestreept Gras, gramen sulcatum vel striatum album, gheheeten int Francois Aguillettes dաrmes.

In Nederduytschlandt ende Engellandt wordt dit Gras gheoeffent inde hoven, maer int gheberchte ende inde bosschen van Savoye groeyet van selfs met bladeren dien vanden Hirs niet onghelijck, [7] maer stijf ende scherp ghelijck die van deck-riet, ende midden inde lengde vande bladeren daer sy groen-grauwachtigh zijn, loopen veel witte aderkens oft silverachtighe strepen, ende heeft halmen ghelijck dwildt Panick-coren. Maer de wortele is cleyn, veselachtich ende wit.

(Catabrosa aquatica) Hirs gras en zaadgras, Miliaceum Gramen. Groot water-gras met brede hirs aren.

Dit is de voor vermelden zeer gelijk van halmen en wortel, zijn aar is gelijk die van de hirs.

Onder de soorten van gras is dit genoeg bekent en wordt overvloedig gevonden langs de riviertjes en waterkanten van Frankrijk, Duitsland, Itali en Nederland, en vooral in Holland daar het ook gemaaid wordt en zeer goed bevonden voor de melkkoeien. Het heeft bladeren van een vinger een vingerbreed, 68 of 90cm lang en de halmen 120 of 150cm lang met aren van hirs. De wortel is vezelachtig.

(Phalaris arundinacea)

Wit gestreept gras, gramen sulcatum vel striatum album, geheten in het Frans aguillettes dաrmes.

In Nederduitsland en Engeland wordt dit gras geteeld in de hoven, maar in het gebergte en in de bossen van Savoie groeit het vanzelf met bladeren die van de hirs vrij gelijk [7] maar stijf en scherp gelijk die van dekriet en midden in de lengte van de bladeren daar ze groen grauwachtig zijn lopen veel witte adertjes of zilverachtige strepen en heeft halmen gelijk het wilde panik koren. Maar de wortel is klein, vezelachtig en wit.

Pipgras oft Sorg-saet-gras, Gramen Sorghi effigie.

Het groeyt onder halven voet hooghe met luttel breede bladeren: de wortele is cleyn geveselt. Tsaet ende aren zijn van fatsoen ghelijck die van Sorgsaet. Tgroeyt in drooghe beemden.

Riet-gras oft Calamogrostis, by aventure Gras van Babylonien.

Dit gras groeyt ghemeenlick in vochtighe, maghere ende sandtachtighe ongheoeffende plaetsen, ende is den gras van Babylonien niet onghelijck, noch eens soo groot als Litgras of Hondtsgras metten arenkens wtgespreydt. Theeft stijve ende rouwe halmen ende bladeren, den Deck-riet seere ghelijck: De tree-peerden ende ander en eten dat niet, ten zy datse grooten honger hebben, ende by groot ghebreck van beter voeder. De schapen en eten dat oock niet, niet alleene om dat te suer is, [8] maer oock om datmen meynt datse daer af mager, dorstich ende wtdroogende worden, ende dat het de tonghe ende kele quetst ende tճamen treckt: Oock soo brenghet bloedt inde maeghe, waer wt ghemeenelick volghen gheswillen, ontstekinghen, ende oock de doodt. Ist dat in Babylonien dorrer ende herdter groyet, daer men segt dat soodanighen quaet doet, ende daer de schapen teerder ende herdter zijn van buyck, soo ist noch min te verwonderen dat de peerden tճelfde daer etende, daer af sterven, want men siet oock dickwils dat de muylen ende lippen vande peerden ende ander beesten bebloedt ende ghequetst sijn als sy soodanich oft derghelijcke Rietgras onder ander hoy oft stroo eten: Aldus dan soo ist half van een rietachtighe, ende half van een grasachtighe nature, ende ghedaente. De wortele is seer veselachtich ghelijck ghemeyn gras, de aren sijn sachte ende wolachtich als sy rijpe zijn ghelijck die vanden deck-riet, maer eer sy rijpe zijn, soo zijnse wat gelijck de aren van rogghe.

Pluym-Rietgras, heeft harde stijve ende dorre bladeren dien vanden Schoenanthon niet seer onghelijck: De halmen desghelijck stijf, onderhalf oft twee cubitus hooghe, de aren zijn lanck ende dick, purper rootachtich, cafachtich; als sy volrijp zijn soo worden sy wit, fray ende glinsterende als sijde. Tgroeyt op de dornachtighe canten van sommigen velden van Vlaenderen ende Engellandt: de beesten onnut.

Ander seer aerdich Pluymgras, Gramen comosum arundinaceis & lanosis Sparti Pliniani floribus.

Onse liefhebbers der Cruyden hebben in corten tijdt herwaerts vercreghen een seer aerdigh grasken met dunne ende cleyne groene bladerkens ende wortelkens ghelijck die vanden Spartum van Plinius daermen de vijgecorven af maeckt, maer veel cleynder, ghelijck draykens, stijf ende overeynde ghelijck bieskens. Mijn heere Brancion saeliger gedachtenisse, heeft hiervoortijts sijn aren oft pluymkens in weerden ghehouden, om datse lustich zijn ende om datse eenige ghedaente hebben vande pluymkens van den wilden Schoenanthum van Montpelliers, ghelijckende een fijne witte plumagie. De wortelen zijn veselachtich, ende en is hier te landen noch niet zeer bekent.

(Echinochloa crus-galli) Pipgras of Sorg zaad gras, Gramen Sorghi effigie.

Het groeit 45cm hoog met wat brede bladeren, de wortel is klein gevezeld. Het zaad en aren zijn van vorm gelijk die van Sorgzaad. Het groeit in droge beemden.

(Calamagrostis canescens)

Rietgras of Calamagrostis, bij avonturen gras van Babyloni.

Dit gras groeit gewoonlijk in vochtige, magere en zandachtige niet beteelde plaatsen en is het gras van Babylonisch niet ongelijk en noch eens zo groot als kweek of hondsgras met de aartjes uitgespreid. Het heeft stijve en rouwe halmen en bladeren en zeer gelijk het dekriet. De tree paarden en ander eten dat niet tenzij dat ze grote honger hebben en bij groot gebrek van beter voer. De schapen eten dat ook niet en niet alleen omdat het te zuur is,[ 8] maar ook omdat men meent dat ze daarvan mager, dorstig en uitdrogen en dat het de tong en keel kwetst en tezamen trekt. Ook zo brengt bloed in de maag waaruit gewoonlijk volgen zwellingen, ontstekingen en ook de dood. Is het dat in Babyloni dorder en harder groeit waar men zegt dat het dusdanig kwaad doet en waar de schapen teerder en harder zijn van buik zo is het noch minder te verwonderen dat de paarden die hetzelfde daar eten ervan sterven, want men ziet ook dikwijls dat de muildieren en lippen van de paarden en andere beesten bebloed en gekwetst zijn als ze zodanige of dergelijk rietgras onder ander hooi of stro eten. Aldus dan zo is het half van een rietachtige en half van een grasachtige natuur en gedaante. De wortel is zeer vezelachtig gelijk gewoon gras, de aren zijn zacht en wolachtig als ze rijp zijn gelijk die van het dekriet, maar eer ze rijp zijn zo zijn ze wat gelijk de aren van rogge.

(Calamagrostis arundianaceae)

Pluim rietgras heeft harde stijve en dorre bladeren die van de Schoenanthus niet zeer ongelijk. De halmen zijn desgelijks stijf, 68 of 90cm hoog, de aren zijn lang en dik, purper roodachtig, kafachtig en als ze volrijp zijn zo worden ze wit, fraai en glinsterend als zijde. Het groeit op de dorenachtige kanten van sommigen velden van Vlaanderen en Engeland, de beesten onnut.

Ander zeer aardig pluimgras, Gramen comosum arundinaceis & lanosis Sparti Pliniani floribus.

Onze kruidliefhebbers hebben een korte tijd geleden een zeer aardig grasje gekregen met dunne en kleine groene bladertjes en worteltjes gelijk die van het Spartum van Plinius waar men vijgenkorven van maakt, maar veel kleiner en gelijk draadjes die stijf en overeind staan gelijk biesjes. Mijn heer Brancion zaliger gedachtenis heeft vroeger zijn aren of pluimpjes in waarde gehouden omdat ze lustig zijn en omdat ze enige gedaante hebben van de pluimpjes van de wilde Schoenanthus van Montpellier die op een fijne witte pluim lijkt. De wortels zijn vezelachtig en is hier te lande noch niet zeer bekend.

C. Clusius heeft seer fray dese figuren uyt ghegheven [9]

Cleyn hartachtich gras, Exile Gramen durius.

Cleyn hardtachtich Gras heeft suere biesachtige bladerkens van eenen duym oft onderhalve hooghe, spruytende wt een cleyne wortele, die van veel veselinghen tsamen ghevoegt is, ende groeyet in Vranckrijck, Engellandt, Hooch ende Nederduytschlandt, op heyen ende savelachtighe onghebouwede velden. De arenkens ende tsaet zijn cafachtich ende hart: maer den schapen en ist soo aengenaem niet, alst voorgaende.

Amouretten oft Lieflick Gras, Gramen paniculosum Phalariodes.

Dit Gras wordt om sijn lieflijckheydt ende aerdicheydt vande Spaniaerden ghenoemt Amourettes, ende heeft een cleyne wortele van veel ghecrolde veselinghen in een ghevlochten, voorts brenghende halmkens van dry palmen ofte eenen voet hooghe, waer op dat groeyen veel fraye, ghehayrde, wijde ende lustighe by een ghevoegde aren, de welcke rijp wesende wit zijn. Tճaet van desen heeft wt Spaignen in Neder-landt ghebrocht die zeer cloecke ende gheschickte ondersoecker ende beschrijver vande wtlantsche Cruyden ende Planten M. Caerle Clusius. Twordt oock ghevonden op sommighe plaetsen van Languedoc, ende ooc zeer vele in Arthhons by tslot van Auxy ende ander plaetsen daer ontrent gheleghen, ende desghelijckx by Betune twee boghen-schutten van մ huys van Mijn-heere Kaerle de Houchin, Heere van Longastre, de welcke een vande grootste gheleerdste ende gheschickste liefhebbers is van dese gantsche Neder-landen. [10]

C. Clusius heeft zeer fraai deze figuren uit gegeven [9]

(Aira preacox?)

Klein hardachtig gras, Exile Gramen durius.

Klein hardachtig gras heeft zure biesachtige bladertjes van een of anderhalf hoog die spruit uit een kleine wortel die van veel vezels tezamen gevoegd is en groeit in Frankrijk, Engeland, Hoog en Nederduits landt, op heide en zavelachtige ongebouwde velden. De aartjes en het zaad zijn kafachtig en hard, maar de schapen is het niet zo aangenaam zoals de voorgaande.

(Eragrostis minor)

Amouretten of lieflijk gras, Gramen paniculosum Phalariodes.

Dit gras wordt om zijn lieflijkheid en aardigheid van de Spanjaards genoemd Amourettes, en heeft een kleine wortels van veel gekrulde vezels ineen gevlochten die voorts brengen halmpjes van drie palmen ofte dertig cm hoog waarop dat groeien veel fraaie, gehaarde, wijde en lustig bi een gevoegde aren die als ze rijn zijn wit worden. Het zaad hiervan heeft uit Spanje in Nederland gebracht die zeer kloeke en geschikte onderzoeker en beschrijver van de buitenlandse kruiden en planten M. Caerle Clusius. Het wordt ook gevonden op sommige plaatsen van Languedoc en ook zeer veel in Arthhons bij het slot van Auxy en ander plaatsen daar omtrent gelegen en desgelijks bij Betune twee boogschoten van het huis van mijnheer Kaerle de Houchin, heer van Longastre die een van de grootste geleerdste en geschiktste liefhebbers is van deze ganse Nederlanden. [10]

Ander gras gelijckende tգruydt van Spaensche-saedt oft Canarien saedt, Gramen Phalariodes alterum.

Dit hebben wy oock Phalarodes gheheeten, om dat sijn aren dien van մ Cruyt Phalaris of Spaensch saedt niet qualijck en ghelijcken. Theeft oock een veselachtige wortele voortsbrenghende sijnen halm een oft onderhalf cubitus hooge met twee oft dry bladerkens. Twordt ghevonden alsoo wel inde velden als inde beemden lancks de weghen.

Vosse-steerten gras, Gramen Alopecurodes.

Dit gras wordt ghevonden inde velden ende beemden lancks de weghen ende grachten. Aldus ist ghenaemt, om dat sijn aren lanck zijn van fatsoen van eenen vossensteert. Den halm is onderhalven voet of twee cubitus hooghe met luttel bladeren ende knoopen. Theeft hayrachtighe wortelkens.

Ander gras gelijkende het kruid van Spaans zaad of Kanariezaad, Gramen Phalariodes alterum.

Dit hebben we ook Phalarodes genoemd omdat zijn aren die van het kruid Phalaris of Spaans zaad niet slecht gelijken. Het heeft ook een vezelachtige wortel die voortbrengt zijn halm van 45 of 68cm hoog met twee of drie bladertjes. Het wordt gevonden alzo wel in de velden als in de beemden langs de wegen.

(Alopecurus pratensis)

Vossenstaarten gras, Gramen Alopecurodes.

Dit gras wordt gevonden in de velden en beemden langs de wegen en grachten. Aldus is het genoemd, omdat zijn aren lang zijn van de vorm van een vossenstaart. Den halm is 45 of 90cm hoog met weinig bladeren en knopen. Het heeft haarachtige worteltjes.

Cleyn Vossesteerten Gras, Gramen Alopecurodes minus.

Tcleyn is bycans even hooghe van halmen, maer sy zijn veel dunner ende desghleijckx sijn bladeren ende aren veel smalder, ende de wortelkens ende onderste bladeren veel cleyndere.

Ander Vossesteerten gras, Gramen Alopecurodes tertium.

Noch sullen wy een derde soorte hier by stellen groeyende oock by de weghen ende grachten vande velden met halmen een ende twee cubitus hooghe, ende luttel bladeren. [11]

Klein vossenstaart gras, Gramen Alopecurodes minus.

Het kleine is bijna even hoog van halmen, maar zij zijn veel dunner en desgelijks zijn bladeren en aren veel smaller en de worteltjes en onderste bladeren veel kleiner. (Alopecurus aequalis?)

(Alopecurus geniculatus)

Ander vossenstaarten gras, Gramen Alopecurodes tertium.

Noch zullen we een derde soort hierbij stellen die ook bij de wegen en grachten van de velden groeit met halmen van 45 en 90cm hoog en weinig bladeren. [11]

Lischdodde gras, Gramen Typhinum.

Tէras datmen Typhinum noemt, groeyet geerne op alsulcke plaetsen als het cleyn herdtachtich gras: maer ontrent den Zee-cant, ghelijck alst naest volghende Cyperodes ghenoemt. Sijn wortel is cleyne ende veselachtich, maer de halmen groeyen dry palmen ofte eenen voet hoogh.

Ghearent grasken Cyperodes met bladeren van genoffelen, Gramen spicatum foliis Vetonic Caryophyllat.

Dit is zeer naer ghelijck den Rabis-Gras beschreven van Gesnerus: Nochtans heeft my goet ghedocht dit Cruydt liever Cyperodes te noemen, om dat sijn wortelen oock zijn lanck aen een hanghende, de sandtachtighe ende vochtighe aerde deurcruypende, also wel in dalen als in huevelen van Duytschlandt, Vlaenderen, Engellandt, Vranckrijck ende Piemont, de welcke stijve, harde, dickachtige, corte, groene bladeren voortsbrenghende zijn, die den bladeren van wilde Genoffels oft Keykens ghelijck sien, waer wt voort comt de stam een palme ofte enen halven voet hooghe, sijn arenkens zijn lanckachtich, in dՍ eerste bruyn ende daer naer rosch. Onse Herders ende Coeyemelckers en [12] prijsent niet zeer, om dat de koeyen tselve niet gheerne en eten, ende niet veel melcks daer af en gheven, want tթs suer ende hardt: Daer deur het blijckt dat tselfste Gras niet en is welck Gesnerus Rabis-Gras gheheeten heeft, alsoo vele te segghen, alst tbeste ende sonderlinckste gras voor de beesten ende melck-koeyen, ghelijck oock dաlderbeste Terwe Robus ghenoemt wordt. Ist dat my wel voor staet, ick hebbe voorseyde Rabis-Gras hiervoortijdts ghesien inde huevelen van Savoye, Piemont ende Swytserlandt.

Rabis-Gras van Gesnerus ende Switseren, Gramen Rabinum.

Gesnerus beschrijvet bycans in dese maniere. Twordt vanden Herders die aen tgeberchte woonen van Savoye ende Switserlandt gheheeten Rabis-gras oft Rabinum, alsoo vele te segghen, als tbeste ende sonderlinckste gras, met corte ende dicke bladeren (aen de welcke gheen zenuen deurloopende ghemerckt en worden) vele tsamen by een int ronde aen de wortel ghevoegt. Ick en hebbe noch sijn bloemen niet ghesien. Men seydt dat de melck-koeyen zeer veel melcks daer af gheven.

Lisdodde gras, Gramen Typhinum. (Phleum arenarium)

Het gras dat men Typhinum noemt groeit graag op al zulke plaatsen als het kleine hardachtige gras maar omtrent de zeekant net zoals het volgende dat Cyperodes heet. Zijn wortel is klein en vezelachtig, maar de halmen groeien drie palmen of dertig cm hoog.

(Aira caryophyllea)

Aarvormig grasje Cyperodes met bladeren van anjers, Gramen spicatum foliis Vetonic Caryophyllat.

Dit is zeer na gelijk het Rabis gras beschreven van Gesnerus. Nochtans heeft me goed gedacht dit kruid liever Cyperodes te noemen omdat zijn wortels ook lang aaneen hangen die de zandachtige en vochtige aarde doorkruipende alzo wel in dalen als in hevels van Duitsland, Vlaanderen, Engeland, Frankrijk en Piedmont die stijve, harde, dikachtige, korte groene bladeren voortbrengt die de bladeren van wilde anjers of keikens gelijk zien waaruit voortkomt de stam van een 10 of 15cm hoog, zijn aartjes zijn langachtig en in het begin bruin en daarna roze. Onze herders en koeienmelkers [12] prijzen het niet zeer omdat de koeien het niet graag eten en niet veel melk daarvan geven want het is zuur en hard. Daardoor blijkt het dat het niet is wat Gesnerus Rabis gras geheten heeft wat betekent als het beste en bijzonderste gras voor de beesten en melkkoeien gelijk ook de allerbeste tarwe Robus genoemd wordt. Is het dat me wel voor staat, ik hebbe voor vermelde Rabis gras hier voortijds gezien in de hevels van Savoie, Piedmont en Zwitserland.

(Avena caespitosa)

Rabis-Gras van Gesnerus en Zwitsers, Gramen Rabinum.

Gesnerus beschrijvft het bijna in deze manier. Het wordt van de herders die aan het gebergte wonen van Savoie en Zwitserland geheten Rabis gras of Rabinum, wat betekent, als het beste en bijzonderste gras met korte en dikke bladeren (waaraan geen zenuwen doorlopende gemerkt worden) vele tezamen bijeen in het ronde aan de wortel gevoegd. Ik heb noch zijn bloemen niet gezien. Men zegt dat de melkkoeien zeer veel melk daarvan geven.

Gras Cyperodes, dat is te segghen, ghelijck wilde Galigaen, Gramen Cyperodes.

Tgras Cyperodes gheheeten, mach alsoo ghenoemt zijn om dat het sijne wortel heeft tsaemen gevlochten ende lanck, gelijck Cyperus longus, waer door dit van ander Gras mach onderscheyden worden. De bladers zijn eenen voet lanck, eenichsins den ghemeynen Zee-mosch ghelijck, waer mede het Veneetsche glas inghepackt wordt, draghende op stelen van dry palmen ofte eenen voet hooge arenkens van eenen duym oft onderhalven lanck, die cafachtich zijn, gelijck die van Typhinum oft Lisch-dodde.

Zegghe oft Water-Rietgras, Gramen Palustre maius.

Dit water-gras is vanden Vlaeminghen Zegghe oft Water-Rietgras gheheeten: մ groeyet in staende ende saecht loopende wateren, hebbende een wortele eenichsins ghelijck die vande gemeyne biesen ende langhe scherpe bladeren. Den halm is dry-cantich onderhalf ende twee cubitus hooghe, aen de welcke staen twee oft drye langhe swarte arenkens. [13]

Ander Water-Rietgras oft Bies-water-gras, Gramen aquaticum alterum.

Water-Bies-gras heeft een cleyne veselachtighe wortele die gras-blaederkens voortbrenghen, wt de welcke voorts comen dunne halmen eenen voet hooghe, waer op groeyen biesen oft wilde-Galigaen aren. Tՠcomt oock voorts in dusdanige plaetsen daer tնoorgaende groeyet.

Gras Cyperodes, dat is te zeggen gelijk wilde galigaan, Gramen Cyperodes. (Carex pseudo-cyperus)

Het gras Cyperodes geheten mag alzo genoemd zijn omdat het zijn wortel heeft tezamen gevlochten en lang gelijk Cyperus longus waardoor dit van ander gras mag onderscheiden worden. De bladeren zijn dertig cm lang en enigszins de gewone zeemos gelijk waarmee het Veneetse glas ingepakt wordt. Ze draagt op stelen van drie palmen of dertig cm hoge aartjes van een duim of anderhalf lang die kafachtig zijn gelijk die van Typhinum of lisdodde.

Zegge of water rietgras, Gramen Palustre majus. (Carex aquatilis)

Dit watergras is van de Vlamingen zegge of water rietgras geheten. Het groeit in staande en zacht lopende wateren en heeft een wortel enigszins gelijk die van de gewone biezen en lange scherpe bladeren. De halm is driekantig 68-90cm hoog waaraan twee of drie lange zwarte aartjes staan. [13]

(Cladium mariscus)

Ander water rietgras of bies watergras, Gramen aquaticum alterum.

Water bies gras heeft een kleine vezelachtige wortel die grasbladertjes voortbrengen waaruit voort komen dunne halmen van dertig cm hoog waarop groeien biezen of wilde galigaan aren. Het komt ook voort in dusdanige plaatsen daar het voorgaande groeit.

Ghemeyn Vlot-gras, Gramen aquis innatans ende Wit Vlot-gras, Gramen aquaticum spicatum.

Men vindt in dese Neder-Landen in grachten ende loopende rivierkens tweederley Vlot-gras. Sy hebben allebeyde grooter ende langher blaederen dan tէhemeyn beemdt-gras vlottende ende ligghende boven op twater. Het ghemeynste heeft sijn aren bycans ghelijck ghemeyn gras, maer meer verstroyt van malcanderen. Dաnder is witter van blaederen, ende en heeft maer een aren op [14] elcken halm. De wortelen zijn faeselachtich ende setten voort ghelijck ander water-cruyden. De melck-koeyen eten dese Vlot-gharsen zeer gheerne.

Panickkoren-gras met enckelen arens, Panici effigie, Gramen simplici spica.

Dit is den wilden Panick-koren van voortscomen, fatsoen, saet, halmen, bladers ende knoppen [15] niet zeer ongelijck, maer tգruydt is meer ligghende: Sijn halmen zijn een spanne lanck, elck met een besonder groene arenken wat hayrich onderhalven duym lanck. Tէroeyt in vochtighe plaetsen, ghelijck de twee naestvolghende soorten.

(Glyceria fluitans en Glyceria maxima) Gewoon vlotgras, Gramen aquis innatans en wit vlotgras, Gramen aquaticum spicatum.

Men vindt in deze Nederlanden in grachten en lopende riviertjes twee soorten vlotgras. Zij hebben alle beide grotere en langere bladeren dan het gewone beemdgras vlottende en liggende boven op het water. Het gewoonste heeft zijn aren bijna gelijk gewoon gras, maar meer verstrooid van elkaar. De ander is witter van bladeren, en heeft maar een aar op [14] elke halm. De wortels zijn vezelachtig en zetten voort gelijk ander waterkruiden. De melkkoeien eten deze vlotgrassen zeer graag.

(Echinochloa crus-galli)

Panikkoren gras met enkele aren, Panici effigie, Gramen simplici spica.

Dit is de wilde Panikkoren van voort komen, vorm, zaad, halmen, bladeren en knopen [15] niet zeer ongelijk maar het kruid is meer liggend. Zijn halmen zijn een 10cm lang en elk met een apart groen aartje die wat harig en anderhalve cm lang is. Het groeit in vochtige plaatsen gelijk de twee volgende soorten.

Ghebaerdt Panick-koren-gras.

Dՠander is den voorgaenden zeer ghelijck, wtghenomen dat het hoogher groeyt ende vele rosachtighe ende rouwe aren op elcken halm heeft. De wortelen van alle drye zijn hayrich.

Tդerde is dunder ende delicater dan dՠander, Sijn aren zijn ghelijck die vanden Ischmon oft Crus Galli van Appuleius, swert van coleure.

(Echinochloa crus-galli)

Baardachtig panik koren gras.

De andere is de voorgaande zeer ghelijk, uitgesonderd dat het hoger groeit en vele rozeachtige en rouwe aren op elke halm heeft. De wortels van alle drie zijn harig.

Het derde is dunner en delicater dan de andere, zijn aren zijn gelijk die van de Ischaemon of Crus Galli van Apuleius, zwart van kleur.

De derde soorte van Panick-gras. Water-gras met stekende arenkens.

Tշordt oock ghemeynelijck ghevonden in vochtighe ende leeghe beemden met groene bladerkens [16] een palme oft twee lanck, met stekende arenkens op elcken halm van eenen halven voet. De wortele is veselachtich ende swert. Men ghebruycket nerghens toe, dat ick weet.

Ander cleyn hayrich gras den wilden Galigaen oock ghelijckende, Gramen exile hirsutum Cyperodes.

Dit is cleynder dan de voorseyde ghearende graskens Cyperodes, tպy van stamme oft bladeren die ghehayrt zijn ende van ghelijcken smaeck, maer sijn bloemen ende aren zijn corter, meer op een ende tճamen ghevoegt ghelijck die vande biesen, van coleur van verroest yser. De wortelen en zijn oock den voorseyden niet onghelijck. Twordt ghevonden in Neder-landt, ende Engellandt lancx sandtachtighe velden, ende inde selve plaetsen daer tvoorseydt gras is groeyende.

(Catabrosa aquatica?)

De derde soort van panikgras, watergras met stekende aartjes.

Het wordt ook gewoonlijk gevonden in vochtige en lage beemden met groene bladertjes [16] een 20cm lang met stekende aartjes op elke halm van een 15cm. De wortel is vezelachtig en zwart. Men gebruikt het nergens toe dat ik weet.

Ander klein harig gras dat ook op de wilde galigaan ook lijkt, Gramen exile hirsutum Cyperodes.

(Juncus campestris) Dit is kleiner dan de voor vermelde aarvormige grasje Cyperodes, hetzij van stam of bladeren die gehaard zijn en van gelijke smaak, maar zijn bloemen en aren zijn korter, meer op een en tezamen gevoegd gelijk die van de biezen, van kleur van verroest ijzer. De wortels zijn ook de voor vermelde niet ongelijk. Het wordt gevonden in Nederland en Engeland langs zandachtige velden en in dezelfde plaatsen daar het voor vermelde gras groeit.

Hayrich oft Rou bosch-gras, Gramen hirsutum nemorosum.

Dit gras groeyet vele in donckere ende berchachtighe bosschen van Piemont, Lionnois, Engellandt ende Neder-landt; theeft de bladers tweemael soo groot als die van Lidt-gras, maer saechter ende nederwaerts hanghende, hayrachtich, ghelijck die van Hirs, bleeckverwich, spruytende wt eenen knoopachtighen halm van eenen cubitus hooghe, waer op dat bloemen comen dien van Biesgras ghelijck. De wortel is veselachtich ghelijck die van ghemeyn gras. Het en bloeyet niet dan in lommerachtighe plaetsen in Junio ende Augusto.

Eenighe gheleerde mannen mijn vrienden hielden dat voor Holosteum: maer niet wel ghefondeert. Veel beter souden sijt ghehouden hebben voor Ischmon van Plinius, want het cruypt wt oft op der aerden ghelijck Hirs met rouwe ende wolachtighe bladers, ende wordt inde neusegaten ghesteken. Niettemin de Herbaristen van onsen tijden hebben gheleert een ander Gras te stellen voor Ischmon, van dշelcke wy corts sullen mencie maecken.

Zee ghearent gas, Gramen marinum spicatum.

Dit groeyet overvloedigh in Zeelandt aende canten vande rivierkens ende grachten daer twater[[17] op ende af loopt, met opstaende dicke blaederkens ghelijckende bycants dien van Phalangium. De stam is een spanne hooghe met een aren helijckende de Weghebreyde.

Ander Zee oft Zeelandts ghearent Gras.

In dusdanighe plaetsen van Walkeren is een ander grasken twelck oock dick op een van harde bladeren groeyet als cleyne bieskens. De stammen ende groene arenkens gelijcken dien van Weghebreyde, maer sijn saet is lanck. Dese twee graskens zijn suer, ende daerom den peerden, koeyen ende ossen onnut.

(Luzula sylvatica) Harig of ruw bos-gras, Gramen hirsutum nemorosum.

Dit gras groeit veel in donkere en bergachtige bossen van Piedmont, Lionnois, Engeland en Nederland. Het heeft de bladeren tweemaal zo groot als die van kweek, maar zachter en nederwaarts hangen, haarachtig gelijk die van hirs, een bleke kleur en spruit uit een knoopachtige halm van een 45cm hoog waarop bloemen komen die van biesgras gelijk. De wortel is vezelachtig gelijk die van gewoon gras. Het bloeit niet dan in lommerachtige plaatsen in juni en augustus.

Enige geleerde mannen, mijn vrienden hielden dat voor Holosteum, maar niet goed gefundeerd. Veel beter zouden zij het gehouden hebben voor Ischaemon van Plinius want het kruipt uit of op de aarde gelijk hirs met rouwe en wolachtige bladeren en wordt in de neusgaten gestoken. Niettemin de herbaristen van onze tijden hebben geleerd een ander gras te stellen voor Ischaemon die we gauw zullen vermelden.

(Triglochin maritima)

Zee aarvormig gas, Gramen marinum spicatum.

Dit groeit overvloedig in Zeeland aan de kanten van de riviertjes en grachten daar het water [17] op en af loopt, met opstaande dikke bladertjes die bijna op die van Phalangium lijken. De stam is een 17cm hoog met een aren die lijken op de weegbree.

(Triglochin palustris)

Ander zee of Zeelands aarvormig gras.

In dusdanige plaatsen van Walcheren is een ander grasje wat ook dik opeen van harde bladeren groeit als kleine biesjes. De stammen en groene aartjes lijken op die van weegbree, maar zijn zaad is lang. Deze twee grasjes zijn zuur en daarom de paarden, koeien en ossen onnut.

Zeeuwsch dick Grasken, met arenkens bycants ghelijck de cleyne Water-Biese.

Dit wordt oock ghevonden aende grachten hardt by Middelbourg, sijn wortelkens ende bladerkens zijn vast by een, hardt ende stijf, ghelijck cleyn bieskens. De halmen draghen cleyne arenkens ghelijck de waterbieskens, Anderssins en ist niet nutter dan dandere voorseydt suer Zeegras. [18]

Zee Biese-gras, Gramen Iunceum maritimum.

Dit comt ghemeynlijck voort in beemden ontrent de Zee ligghende, als by Middelborgh, Vlissinghen, Bristo in Engellandt, Ghendt ende andere plaetsen lanckx de grachten. Sijn bladeren zijn stijf, ende hardt, effen, ghelijck die vanden Spartum van Plinius, vele tsamen by een als bieskens, wt de welcke groeyen ghespreyde arenkens ghelijck de wilde-Galigaen, maer veel cleynder, met bloemkens die in dՠeerste groen zijn ende daer naer bruyn oft swertachtich. De wortele is seer veselachtich ende menichvuldich. Tgeheel cruydt is oock desghelijckx hardt ende suer, verlaeten vande beesten ghelijck het Padde-gras hier naest volghende.

Padde-gras, Holosteum van Matthiolus, Gal. Herbe aux Crapaus ou Crapaudine.

De Vlaeminghen hebben dit Cruydt Padde-gras gheheeten, niet om dat de padden tգruydt lief hebben, maer om dat het overvloedigh groeyet in West-Vlaenderen omtrent Ypre in waterachtighe oft leeghe plaetsen lanckx de weghen, daermen ghemeynelijck veel padden vindt. Twordt oock ghenoech ghevonden in leeghe sandighe velden, by Brugghe, Middelborg, ende tusschen Cortrijcken ende Dornick. Matthiolus ende sommighe die hem volghen, zijn van opinie gheweest, dat dit selve soude wesen Holosteum van Dioscorides. Tgeheel cruydt en is ghemeynelijck maer dry oft vier duymen hooghe, brenghende voort tճamen by een, overvloedicheydt van speurie-bladerkens, ghelijckende intsghelijckx tնoorseyde Biese-gras. Sijn arenkens zijn oock in deser voeghen wtghespreydt, Maer tgeheel cruydt is ses-mael in al sijn deelen cleynder. De wortel is ros ende hayrich. Wy en hebben niet connen vernemen datse erghens toe ghebruyckt wordt. tեn heeft gheenen sonderlinghen smaeck, dan drooghenden: Men merckt niet dat het soo lijmachtich is, dat het vleesch weder aen een soude moghen hechten, daer mede ghesoden, ghelijck Holosteum Dioscoridis. [19]

Zeeuws dik grasje met aartjes die bijna gelijk de kleine waterbies zijn. (Blysmus compressus)

Dit wordt ook gevonden aan de grachten dicht bij Middelburg, zijn worteltjes en bladertjes zijn dicht bijeen, hard en stijf, gelijk kleine biesjes. De halmen dragen kleine aartjes gelijk de waterbiesjes. Anderszins is het niet nuttiger dan de andere voor vermelde zuur zeegras. [18]

(Juncus maritimus)

Zee biezen gras, Gramen Iunceum maritimum.

Dit komt gewoonlijk voort in beemden die omtrent de zee liggen zoals bij Middelburg, Vlissingen, Bristol in Engeland, Gent en andere plaatsen langs de grachten. Zijn bladeren zijn stijf en hard, effen, gelijk die van de Spartum van Plinius, vele tezamen bijeen als biesjes waaruit groeien gespreide aartjes gelijk de wilde galigaan, maar veel kleiner en met bloempjes in eerst groen zijn en daarna bruin of zwartachtig. De wortel is zeer vezelachtig en menigvuldig. Het gehele kruid is ook desgelijks hard en zuur en wordt verlaten van de beesten gelijk het paddengras die hierna volgt.

(Juncus bufonius)

Paddengras, Holosteum van Matthiolus, Galenus. Herbe aux crapaus of crapaudine.

De Vlamingen hebben dit kruid paddengras geheten en niet omdat de padden het kruid lief hebben, maar omdat het overvloedig groeit in West-Vlaanderen omtrent Iperen in waterachtige of lage plaatsen langs de wegen waarmee gewoonlijk veel padden vindt. Het wordt ook genoeg gevonden in lage zandige velden bij Brugge, Middelburg en tussen Cortrijk en Doornick. Matthiolus en sommige die hem volgen zijn van opinie geweest dat dit zou wezen het Holosteum van Dioscorides. Het gehele kruid is gewoonlijk maar drie of vier centimeter hoog en brengt bij elkaar een overvloed van spurrie bladertjes voort wat lijkt op het voor vermelde bies gras. Zijn aartjes zijn ook op deze manier uitgespreid, maar het gehele kruid is zesmaal in al zijn delen kleiner. De wortel is roze en harig. Wij hebben niet kunnen vernemen dat ze ergens toe gebruikt wordt. Het heeft geen bijzondere smaak, dan drogende. Men merkt niet dat het zo lijmachtig is dat ze het vlees weer aaneen zou mogen hechten als het daarmee gekookt wordt gelijk Holosteum Dioscoridis. [19]

Water wilde Galigaen-gras, Gramen palustre Cyperodes.

Men vindt dit lichtelijck in waterighe plaetsen met bladeren van Lischdodden oft wilden-water-Galigaen, onderhalf oft twee cubitus lanck, waer wt comen dryecantighe stelen ghelijck Cyperus, twee cubitus hooghe, met stekende aren twee duymen lanck, bruyn gheel. De wortele is ghelijck die vanden biesen, seer veselachtich.

Cleyne water-wilde-Galigaen-gras, Gramen Cyperodes parvum aquaticum.

Van dit ghewas isser een cleyn in dusdanighe waterachtighe plaetsen voortcomende, maer sijn bladeren zijn ses-mael cleynder, de stelen oock drycantich eenen cubitus hooghe met biese-aren, ende wortelkens desghelijcks van fatsoen ende verwe. [29] (20)

Groot ende ghemeynste wildt-Galigaen-gras, Gramen Cyperodes aquaticum vulgatius.

Onse watergrachten zijn ghemeynlijck met dit wel ghestoffeert. De steel is oock drycantich, De bloemkens comen met troskens vijf tsaemen by een, van couleur van verroest yser, De wortele is swert, voort brenghende int moer bollekens ghelijck Cyperus rotundus, ist dat het my wel voor staet.

(Carex vulpina) Water wilde galigaangras, Gramen palustre Cyperodes.

Men vindt dit gemakkelijk in waterachtige plaatsen met bladeren van lisdodde of wilden water galigaan, 69 of 90cm lang waaruit komen driekantige stelen gelijk Cyperus, 90cm hoog met stekende aren van twee cm lang, bruingeel. De wortel is gelijk die van de biezen, zeer vezelachtig.

(Carex acutiformis?)

Kleine water wilde galigaangras, Gramen Cyperodes parvum aquaticum.

Van dit gewas is er een kleine die in dusdanige waterachtige plaatsen voortkomt maar zijn bladeren zijn zesmaal kleiner, de stelen ook driekantig een 45cm hoog met biezen aren en worteltjes desgelijks van vorm en kleur. [20]

(Schoenoplectus lacustris)

Groot en gewoonste wilde galigaangras, Gramen Cyperodes aquaticum vulgatius.

Onze watergrachten zijn gewoonlijk met deze goed gestoffeerd. De steel is ook driekantig, De bloempjes komen met trosjes vijf tezamen bijeen met een kleur van verroest ijzer. De wortel is zwart die voortbrengt in de grond bolletjes gelijk Cyperus rotundus, is het dat het me wel voorstaat.

Lidt-gras, Peien, Gramen Canarium.

Dit gras wordt in Latijn gheheeten Gramen Canarium, Medicatum. In Neder-duytsch, Honts-gras, Lidt-gras oft Peien, In Hoochduytsch Grasz, In Engels Quichgras, In Franchois Chiendient. In Italiaens Gramigna. In Spaens Gramenha ende Grama.

Lidt-gras is seer wel bekent ende groeyet ghemenlijck in ackers ende besande velden, maer niet inde beemden, ende is den vruchten seer schadelijck: waerom dat vande acker-lieden die inden Herfst ende Lente willen saeyen, metter egghen ende handen wtgheroeyet wordt. Dit Gras streckt wt zijn wortels lanck ende breet onder dաerde, de welcke wit zijn, lanck ende dickachtich geknoopt, ende soetachtich van smaecke, maer het en brengt soo veel bladers niet voort als tghemeyne gras, ende zijn die vanden rogghe ghelijck, maer minder dan vanden Riet-gras, de welcke spruyten wt de gheknoopte halmkens, die grover, stijver ende langher zijn ghelijck oock de bladers zijn, dan die vanden ghemeynen beemdtgras. Theeft oock de bloeme gheaerdt, maer smalder ende dunder niet soo wolachtich, bycants ghelijck Lolium. Tsaedt is rouwer, ende de gheheele plante smaeckelijcker, soeter, korenachtigher, ende int ghebruyck vander Medecijne meest bequaem, principalick de wortel.

Galenus segt dat de wortel een weynich cout is ende drooghe, wat bijtende ende subtijl van substantie, maer het cruydt is cout inden eersten graet, maer in Parnaso ist drooghende ende subtijl van substantie ende amperachtich. [21] De wortel vanden Gras is soet ende amperachtich, van ghetemperde, subtijle ende een weynich inciderende substantie.

Ligghende Peyen-gras, Gramen caninum supinum.

Alsmen dickmaels in gheboude velden oft ackeren peyen-gras soeckt, soo vindtmen ghemeynlijck overvloedicheydt van dit grasken, twelcke neder leydt ende verspreydt sijn halmen op dՠaerde, ghelijckerwijs het ghemeyn peyen-gras sijn wortelen doet onder dՠaerde: sijn aren glinsteren wt de purper, wtghespreydt ghelijck die van ghemeyn beemd-gras, ende sijn bladeren ghelijcken dien van den cleynen veld-gras. De wortel is hayrich. Dit gras is den schapen liefghetal ende aenghenaem. [22] Maer ist saecke dat het in sandtlandt groeyet daer de zee aen comt, als by thooft van Middelborg, daer ick dese voorleden daghen gheproeft hebbe, soo ist sout ende suer, gelijck tgemeyne Peyen-gras, welck ick op de selve plaetsen ghevonden hebbe daer de wallen ende baren vander Zee slaen ende schuymen. Anderssins ist den ghemeynen Peyen-gras van fatsoen ghelijck, wtghenomen dat sijn bladeren dicker ende van bruyn blau coleur zijn.

(Elytrigia repens) Lidgras, peien, Gramen Canarium.

Dit gras wordt in Latijn geheten Gramen Canarium, Medicatum. In Nederduits hondsgras, lidgras of peien. In Hoogduits Grasz. In Engels Quichgras. In Franchois Chiendient. In Italiaans Gramigna. In Spaens Gramenha en Grama.

Kweek is zeer goed bekend en groeit gewoonlijk in akkers en bezande velden, maar niet in de beemden en is de vruchten zeer schadelijk waarom dat van de akkerlieden die in de herfst en lente willen zaaien, met de eg en handen uitgeroeid wordt. Dit gras strekt zijn wortels lang en breed onder de aarde uit die wit zijn, lang en dikachtig geknoopt en zoetachtig van smaak maar het brengt niet zo veel bladeren voort als het gewone gras en zijn die van de rogge gelijk, maar kleiner dan van het rietgras, die spruiten uit de geknoopte halmpjes die grover, stijver en langer gelijk ook de bladeren zijn dan die van het gewone beemdgras. Het heeft ook de bloemen aarvormig, maar smaller en dunner en niet zo wolachtig, bijna gelijk Lolium. Het zaad is ruwer en de gehele plant smakelijker, zoeter, korenachtiger en in het gebruik van de medicijnen het meest geschikt, voornamelijk de wortel.

Galenus zegt dat de wortel een weinig koud is en droog, wat bijtende en subtiel van substantie, maar het kruid is koud in de eerste sus maar in Parnaso is het drogende en subtiel van substantie en zuurachtig. [21] De wortel van het gras is zoet en zuurachtig en van getemperde, subtiele en een weinig insnijdende substantie.

(Agrostis canina)

Liggend Peyen-gras, Gramen caninum supinum.

Als men vaak in gebouwde velden of akkers peyen gras zoekt, zo vindt men gewoonlijk overvloedheid van dit grasje wat neer ligt en verspreidt zijn halmen op de aarde net zoals het gewone kweek zijn wortels doet onder de aarde. Zijn aren glinsteren uit het purper en zijn uitgespreid gelijk die van gewoon beemdgras en zijn bladeren lijken op die van het kleine veldgras. De wortel is harig. Dit gras is de schapen lieflijk en aangenaam. [22] Maar is het zaak dat het in zandland groeit daar de zee aan komt zoals bij het hoofd van Middelburg waar ik het een paar dagen geleden geproefd heb zo is het zout en zuur gelijk het gewone kweek die ik op dezelfde plaatsen gevonden heb daar de wallen en baren van de zee slaan en schuimen. Anderszins is het de gewone kweek van vorm gelijk, uitgezonderd dat zijn bladeren dikker en van bruinblauwe kleur zijn.

Cleyn ghearent Duynen-Lidt-Gras.

Duynen Lidt-grasken brengt voort sommighe bladerkens een spanne hooghe, waer wt spruyt eenen cleynen halm met een arenken op de wijse van cleyn hardtachtich grasken. De wortel is lanck ghelijck die van Lidt-gras. Inde Duynen oft Zandt-bergen van Zoutelande in Walkeren ist overvloedich, als het naest voghende.

Ander cleyn Duynen-Lidt Gras.

Dit en is anders-sins niet onghelijck den voorseyden in bladeren, gewas, ende wortelen, dan dat het voort brengt inde plaetse van sijn aren tusschen de blaederen, een schubachtich ende cafachtich hoofdeken.

Knobbelachtich oft Clisterachtich Gras, Gramen bulbosum, nodosum.

Knobbelachtich oft Clisterachtich Gras en is soo gemeyn niet alst voorgaende Hondts-gras, ende en is oock op veel plaetsen van Europen soo wel niet bekent, noch oock gebruyckt, maer groeyet vele in ackers ende koren-velden die ghelegen zijn ontrent het staende water van Losane, in Savoye, Vlaenderen, Brabandt ende Engellandt, daer het van zeer gheleerde Medecijns, sonderlinghe van die van Londen, ghebruyckt ende zeer crachtich bevonden wordt. Voorts soo ist den Hondts-gras in alle saecken ghelijck, behalven dat het ronde, lanckworpige knobbelkens, die soet zijn van smaecke, heeft hangende aende cromten van de wortelkens. [23] Sijn veranderinghe is dese, dat meestendeels alle sijn wortelen aen een gheknobbelt oft geknopt zijn ghelijck de grootste figure bewijst.

Cracht.

De wortel van Lidt-gras, opent de verstoptheydt van dթnghewant ende nieren sonder verhittinghe.

Water van Lidt-gras ghedistilleert, doodet de wormen, midts dat henlieden daer door tvoetsel vande rotte humeuren benomen wordt.

De wortel van Lidt-gras ghestooten ende op de wonden gheleydt, gheneest die, als Dioscorides ende Galenus schrijven.

Eenen dranck daer af ghesoden ende inghedroncken, verdrijft de pijnen ende winden des buycks, Dioscorides.

De selfde dranck is oock seer goedt den ghenen, die qualick connen water lossen. Diosc.

In wijn ghesoden ende ghedroncken, gheneset de quetsuren vande blase.

Eenen dranck daer af ghesoden breeckt oock de graveele ende steenachtighe materie vande blase, ende beneemt oock de verhittinghe vande blase, Maer Plinius schrijft sulcks toe den Gras van Parnaso dat de bladers heeft den Veyl ghelijck.

Tot desen dranck wordt van sommighe byghevoegt wijn ende honich, met een derde deel wieroock, Myrre ende peper, ende dan wederom ghesoden in een coperen vat, so is die goedt teghen de tantsweere ende loopende ooghen. Diosc.

Tsaedt doet sterckelick water losen, ende stoppet den stoelganck ende tbraken. Diosc.

Plinius schrijft meer andere saecken int laetste capittel van sijn 24 boeck, die men nu ter tijdt niet meer en ghebruyckt.

Appuleius segt dat de wortel wonden gheneest.

Tknobbelachtich gras heeft de selfde nature ende cracht vanden voorseyden Lidt-gras.

(Ammophila arenaria?) Klein aarvormig duinen lidgras.

Duinen lidgrasje brengt voort sommige bladertjes een 17cm hoog waaruit spruit een kleine halm met een aartje op de wijze van klein hardachtig grasje. De wortel is lang gelijk die van kweek. In de duinen of zandbergen van Zoutelande in Walcheren is het overvloedig zoals de volgende.

Ander klein duinen lidgras.

Dit is anderszins niet ongelijk de voor vermelde in bladeren, gewas en wortels dan dat het voortbrengt in de plaats van zijn aren tussen de bladeren een schubachtig en kafachtig hoofdje.

(Alopecurus bulbosus)

Knobbelachtig of klisterachtig gras, Gramen bulbosum, nodosum.

Knobbelachtig of klisterachtig gras is niet zo gewoon als het voorgaande kweek ende is ook op veel plaatsen van Europe niet zo goed bekend noch ook gebruikt maar groeit veel in akkers en korenvelden die gelegen zijn omtrent het staande water van Lausanne, in Savoie, Vlaanderen, Brabant en Engeland daar het van zeer geleerde dokters en vooral die van Londen gebruikt en zeer krachtig bevonden wordt. Voorts zo is het kweek in alle zaken gelijk, behalve dat het ronde, langwerpige knobbeltjes die zoet van smaak zijn, heeft hangen aan de kromten van de worteltjes. [23] Zijn verandering is deze dat meestal alle zijn wortels aaneen geknobbeld of geknoopt zijn gelijk de grootste figuur bewijst.

Kracht.

De wortel van kweek opent de verstoppingen van het ingewand en nieren zonder verhitting.

Water van kweek gedistilleerd doodt de wormen omdat hen daardoor het voedsel van de rotte levenssappen benomen wordt.

De wortel van kweek gestampt en op de wonden gelegd geneest die als Dioscorides en Galenus schrijven.

Een drank daarvan gekookt en opgedronken verdrijft de pijnen en winden van de buik, Dioscorides.

Dezelfde drank is ook zeer goed diegenen die kwalijk water lossen. Dioscorides.

In wijn gekookt en gedronken, geneest de kwetsingen van de blaas.

Een drank daarvan gekookt breekt ook het niergruis en steenachtige materie van de blaas en beneemt ook de verhitting van de blaas, maar Plinius schrijft zulks toe het Gras van Parnassus dat de bladeren heeft de klimop gelijk.

Tot deze drank wordt van sommige bijgevoegd wijn en honing, met een derde deel wierook, mirre en peper en dan wederom gekookt in een koperen vat zo is die goed tegen de tandpijn en lopende ogen. Dioscorides.

Het zaad doet sterk water lossen en stopt de stoelgang en het braken. Dioscorides.

Plinius schrijft meer andere zaken in het laatste kapittel van zijn 24^ste boek die men nu ter tijd niet meer gebruikt.

Apuleius zegt dat de wortel wonden geneest.

Het knobbelachtig gras heeft dezelfde natuur en kracht van het voor vermelde kweek.

Hondts-gras met de arenkens van Ischmon, gramen Canarium alterum.

Dit Gras wordt ghenoemt in Latijn, Gramen Canarium alterum, Ischmi paniculis. In Nederduytsch Hondts-gras-metten arenkens van Ischmon, ende is een soorte van d'eeste Zee-Riet-gras. In Franchois oock Chien-dent.

Dese soorte van Gras is den Lidt-gras oft Hondts-gras zeer ghelijck van gedaente, behalven dat het heeft wijder wytghespreyde, vingherwijse aren, den ghemeynen Ischmon ghelijck, oft den Gras Hemels-dau ghenoemt, hoe wel dat niet soo gemeyn en is, noch soo wel bekent, Het saedt is rouw ende cafachtich.

Aenden zee-cant ontrent Narbonne, ist van wortelen den Deck-riet soo ghelijck, dat men seggen soude dat tselfde ware.

Cracht.

Dit Gras heeft de selfde cracht ende tէhebruyck van tՠLidt-gras. [24]

Aldermeeste Zee-Riet-gras, Gramen marinum arundinaceum maximum.

Op de scorren vande zee-cant van Montpelliers, aende sijde daer de baren ende vloet vander zee comen, sonderlinghe ontrent Aques mortes ende Peraus, hardt by de hutten vande visschers, groeyt zeer vele van dit Gras, dat den Riete ghelijck siet, ende en deelachtich van beyde de natueren, maer is ongelijck meerder, hebbende wortels van drye oft vier ellen lanck ende eenen vingher dicke, met veel cromten, haer wystreckende ende cruypende onder tsandt, ghelijck de Cruyswoortel, ende is gheknoopt ende wit, van smaecke ende fatsoen die vanden Lidt-gras gheheel ghelijck, behalven datter min veselinghen aen hanghen. De halmen oft stelen zijn van knoopen ende blaeders dien vanden naestvolghenden gras ghelijck, maer langher.

Ischmon vulgare.

Dit Gras heet in Latijn Ischmon vulgare, Plinius heet dat Dactylon, ende schijnt te wesen Scirpus Tragi. Canaria Plinij Anguillar, Crus Galli Appuleij, ende Pes Corvi oft Coronopus Leoniceni. In Italiaensche Sanguinella ende Capriola.

Dit Gras groeyt op sommighe Somers zeer overvloedich inde wijngaerden van Provencen ende is zeer cleyn, nochtans weerdich dat ghekent zy om de aerdicheyt vande bloemen ende clawierkens. Want de halmkens zijn blinckende ende bruyn root, gheknoopt ende recht opgaende, elck ghedeelt in vijf oft ses witte steertwijse arenkens oft wolachtighe ranckskens vingherwijs wtghespreydt, ghelijck vanden Cyperis, oft eer ghelijck die van tէras Hemels-dau gheheeten. De wortels ende blaeders zijn dien vanden cleynsten beemdt gras ghelijck, soetachtich van smaeck, maer tsamen treckende ende drooghende, waer wt dat sommighe wel geleerde Medecijns, ghelijck als Rondelet ende Assatius mijn zeer vervaren Meesters, ghetwijfelt hebben dat soude wesen het Ischmon van Plinius. [25]

Cracht.

Dit Cruydt ghestooten met smeyr ende bruyn broot, opde hondts-beten gheleydt, sal die terstondt ghenesen, Appuleius.

Tselfde cruydt alsoo bereydt, verdrijft de hardicheden, ghelijck oock het Gras doet.

Tgras dat dryetandich is (want het is in meer deelen ghedeylt) ghepluckt int breken vande Mane, is zeer goedt teghen de loopende ooghen. Daerom bewaert sulcks wel, want als yemandt loopende ooghen crijght, bindet hem aenden hals, tsal die terstondt ghenesen ende dլoopen verdrijven.

Hemels dau, Gramen Mannae esculentum.

Dit Gras wordt in Latijn geheeten Gramen Mann esculentum. In Hoochduytsch, Himmels dau, ende in Nederduytsch Hemels dau. In Italiaensch Sanguinella ende Capriola herba.

Niemandt en heeft moghen bequaemer beginnen tbeschrijven vande soorten van koren, noch oock met beter kennisse ende naevolghen vande natuere dan van hier. Want de natuere is houdende soo wonderlicken ordonnantie ende fraye veranderinghe, datse gaet van het gras tot de Terwe ende rietachtighe ghewassen by gheslachten ende soorten die van beyder natueren zijn, ghelijck als dit korenachtich gras, dwelck vande Noordersche natien gheheeten wordt Hemels dau. Dit is den gemeynen Ischmon soo ghelijck datter gheen onderscheydt en schijnt tusschen hen beyden te zijn, dan dat dit ghesaeyt wordt. Want dit is alleene een weynich gelijviger, ende de wortel wat veselachtiger, breeder van bladeren, ende niet soo ront van halmen. Theeft oock meer gheaerde stelen, ende tsaedt sienlijcker in sijn vlimmen, nochtans cleyn, witachtich ende ghedronghen dwelck den smaeck heeft van Rijs. De Duytschen aen het geberghte van Alpes woonende, sayent ende winnent, want zy etent gheerne in pap ghesoden, oft in vet vleeschsop, ende heetent Hemels Manna.

Cracht.

Men segt dat dit doet scheyden ende vergaen de hartdheydt vande borste.

Gras van Parnaso, Parnasium hederaceum.

Gras van Parnaso, daer Dioscorides mencie af maeckt, schijnt alsoo gheheeten te zijn, meer om sijn goedt ende ghesont voetsel, dan om de ghelijckenisse diet mach hebben met eenich gras, want theeft een ander fatsoen, te weten, bladers den Veyl ghelijck, ende een witte bloeme, ende is oock de cleyne Gouwe ende Lepelcruydt zeer ghelijck, waerom dat wy den Leser by de selfde wijsen, om dit te beter te moghen kennen. Anderssins soude yemandt nae costuyme vanden gemeynen man het Bourgoens Hoy, Cytisus, Seven ghetijde cruydt, ende ander soorten van Claveren, aenghesien datse zeer goedt voeder zijn, moghen Gras noemen, ende hier by voeghen. Dwelck schijnt Plinius een oorsaecke gegheven te hebben van sommige Grassen te stellen die den brandende Aizoi oft Muerpeper ghelijc sien, vande welcke dՠeen de sweirende nijnnaghels ende wratten op de vinghers gheneest, ende wordt daerom Dactylon gheheeten.

Maer dաnder dat opde mueren ende daken groeyt, dwelck oock een brandende cracht heeft is nut ende bequaem om te beletten tvoorts gaen vande etende seeren. De welcke beyde de soorten van [26] Muerpeper oft de vierde soorte van Aizoi soo ghelijck zijn dat een yeghelijck diese niet zeer wel en kent, claerlick soude meynen datse tselfde cruydt waren, dat Plinius beschrijft, midts dat groeyt aende dorre canten vande weghen, ende oock van selfs opde mueren.

Oft hy daer mede heeft verstaen het gras van Cilicien van Dioscorides van dwelcke niet en is beschreven, dan dat de ossen ontsteeckt, daer mach men nae slaen, maer sulcks voor seker te segghen en is hier ons voornemen niet.

Het meeste-deel van dese voorseyde Graskens is wel gheobserveert vanden vromen Heere goeder ghedachtenissen Mijn-Heer de Reynoutre, ende gheschildert door Meester Jacques van Koren-huyse zeer gheschickt in deze conste.

(Digitaria ischaemum) Hondsgras met de aartjes van Ischaemon, gramen Canarium alterum.

Dit gras wordt genoemd in Latijn Gramen Canarium alterum, Ischaemi paniculis. In Nederduits hondsgras met de aartjes van Ischaemon en is een soort van het grootste zee rietgras. In Frans ook Chien-dent.

Deze soort van gras is de kweek of hondsgras zeer gelijk van gedaante behalve dat het wijder uitgespreide vingervormige aren heeft en de gewone Ischaemon gelijk of het gras hemels dauw genoemd hoe wel dat niet zo algemeen is noch zo goed bekend. Het zaad is ruw en kafachtig.

Aan de zeekant omtrent Narbonne is het van wortels het dekriet zo gelijk zodat men zou zeggen dat hetzelfde is.

Kracht.

Dit gras heeft dezelfde kracht en het gebruik van kweek. [24]

(Calamagrostis arundinacea)

Allergrootste zee rietgras, Gramen marinum arundinaceum maximum.

Op de schorren van de zeekant van Montpellier aan de zijde daar de baren en vloed van de zee komen en vooral omtrent Aques mortes en Peraus, dicht bij de hutten van de vissers groeit zeer veel van dit gras dat het riet gelijk ziet en beide de naturen heeft maar is duidelijk groter en heeft wortels van 200 of 270cm lang en een vinger dik met veel krommingen die zich uitstrekken en kruipen onder het zand gelijk de kruiswortel en is geknoopt en wit, van smaak en vorm die van het kweek geheel gelijk behalve dat er minder vezels aan hangen. De halmen of stelen zijn van knopen en bladeren die van het volgende gras gelijk, maar langer.

(Digitaria sanguinalis)

Ischaemon vulgare.

Dit gras heet in Latijn Ischaemon vulgare, Plinius heet dat Dactylon en schijnt te wezen Scirpus Tragi. Canaria Plinij Anguillarae, Crus Galli Appuleij en Pes Corvi of Coronopus Leoniceni. In Italiaanse Sanguinella en Capriola.

Dit gras groeit in sommige zomers zeer overvloedig in de wijngaarden van Provence en is zeer klein nochtans wad dat het geleend wordt om de aardigheid van de bloemen en klauwiertjes. Want de halmpjes zijn blinkend en bruinrood, geknoopt en recht opgaand en elk gedeeld in vijf of zes witte staartvormige aartjes of wolachtige rankjes vingerwijs uitgespreid gelijk van de Cyperus of eerder gelijk die van het gras hemeldauw geheten. De wortels en bladeren zijn die van het kleinste beemdgras gelijk, zoetachtig van smaak maar tezamen trekkende en drogende waaruit sommige goed geleerde dokters zoals Rondelet en Assatius mijn zeer ervaren meesters getwijfeld hebben dat het zou wezen het Ischaemon van Plinius. [25]

Kracht.

Dit kruid gestampt met smeer en bruinbrood op de hondenbeten gelegd zal die terstond genezen, Apuleius.

Hetzelfde kruid alzo bereidt, verdrijft de hardheden, gelijk ook het gras doet.

Het gras dat drietandig is, want het is in meer delen gedeeld geplukt in het breken van de maan is zeer goed tegen de lopende ogen. Daarom bewaar zulks goed want als iemand lopende ogen krijgt bindt het hem aan de hals, het zal die terstond genezen en het lopen verdrijven.

(Glyceria fluitans)

Hemels dauw, Gramen Mannae esculentum.

Dit gras wordt in Latijn geheten Gramen Mannae esculentum. In Hoogduits Himmels dau en in Nederduits hemels dauw. In Italiaans sanguinella en capriola herba.

Niemand heeft mogen beter beginnen te beschrijven van de soorten van koren, noch ook met beter kennis en navolgen van de natuur dan van hier. Want de natuur houdt zo’n wonderlijke ordonnantie en fraaie veranderingen dat ze gaat van het gras tot de tarwe en rietachtige gewassen bij geslachten en soorten die van beide naturen zijn gelijk als dit korenachtig gras wat van de Noordse natin geheten wordt hemels dauw. Dit is de gewone Ischaemon zo gelijk zodat er geen onderscheidt schijnt te zijn tussen beide dan dat dit gezaaid wordt. Want dit is alleen wat steviger en de wortel wat vezelachtiger, breder van bladeren en niet zo rond van halmen. Het heeft ook meer geaarde stelen en het zaad aanzienlijker in zijn vlimmen, nochtans klein, witachtig en gedrongen wat de smaak heeft van rijst. De Duitsers die aan het gebergte van Alpen wonen zaaien en winnen het want ze eten het graag in pap gekookt of in vet vleessap en noemen het hemels manna.

Kracht.

Men zegt dat dit doet scheiden en vergaan de hardheid van de borsten.

(Parnassia palustris)

Gras van Parnasus, Parnasium hederaceum.

Gras van Parnassus daar Dioscorides van spreekt schijnt alzo geheten te zijn meer om zijn goed en gezond voedsel dan om de gelijkenis die het mag hebben met enig gras want het heeft een andere vorm, te weten bladeren de klimop gelijk en een witte bloem en is ook het speenkruid en lepelkruid zeer gelijk waarom dat we de lezer naar die wijzen om dit te beter te mogen kennen. Anderszins zou iemand na gebruik van de gewone man het Bourgondisch hooi, Cytisus, zevengetijdenkruid en andere soorten van klavers, aangezien dat ze zeer goede voeders zijn, mogen gras noemen en hierbij voegen. Wat Plinius schijnt een oorzaak gegeven te hebben om sommige grassen te stellen die de brandende Aizoi of muurpeper gelijk zien waarvan de ene de zwerende fijtnagels en wratten op de vingers geneest en wordt daarom Dactylon geheten.

Maar de andere dat op de muren en daken groeit wat ook een brandende kracht heeft is nuttig en bekwaam om te beletten het voorts gaan van de etende zeren die beide soorten van [26] muurpeper of de vierde soort van Aizoi zo gelijk zijn dat iedereen die ze niet zeer goed kent duidelijk zou menen dat ze hetzelfde kruid waren dat Plinius beschrijft omdat het groeit aan de dorre kanten van de wegen en ook vanzelf op de muren.

Of hij daarmee heeft verstaan het gras van Cilici van Dioscorides waarvan niets is beschreven dan dat het de ossen ontsteekt daar mag men naar slaan maar om zulks voor zeker te zeggen is hier ons voornemen niet.

Het meeste deel van deze voorvermelde grasjes is goed geobserveerd van de vrome heer goede gedachtenis mijnheer de Reynoutre en geschilderd door meester Jacques van Koren-huyse zeer geschikt in deze kunst.

Koren is in Latijn gheheeten Robus, Robur, oft Rubeus, ende Siligo. In Hoogduytsch, Weyssen. In Nederduytsch, Terwe. In Engelsch, Weete, or Wheate. In Franchois, Froument, Bled. In Italiaensch, Fourmento, Grano ende Solina. In Spaensch, Trigo.

Terwe, Siligo spica mutica.

Ghebaerde Terwe, Triticum aristis circumvallatum, Triticum Typhinum Dodon.

Terwe is onder alle cruyden dաlderedelste ende aldernutste plante tot behoef vanden mensche, als de ghene daer by dat de mensche sijn leven is onderhoudende, ende schijnt datse in Latijn ghenoemt is Triticum, om datse met meulens ghebroken oft ghemalen wordt, ende in Griecks Pyros, om dat scherp is, oft om de ghelijckenisse diet heeft met de keernen ende graenen van sommighe vruchten die in Griecks Pyrine gheheeten worden. Oock ist genoemt Sitos, alsoo veel te segghen, als een spijse, hoe wel dat tselfde woordt zeer wel dient tot alle soorten van graen. Alsoo ist oock vanden ouders ghenoemt in Latijn Frumentum, van tgebruycks weghen, de welcke dat in veel soorten ghedeylt hebben, niet van natueren verscheyden, maer alleenlick verscheyden namen hebbende, nae de vremde plaetsen ende landen van daer tselfde ghebrocht werdt, oft deur de diversche maniere van saeyen, oeffenen ende cultiveren. Want het is een zeer bekende iaerlijcksche plante, bladers hebbende die vanden Hondts-gras ghelijck, ende de wortel ghelijck die vanden gemeynen Gras, voorts brenghende zeer volle vruchtbaere aren. De ackerlieden deylen die oock in diversche soorten, nae dat de aren onghebaert oft ghebaert zijn, oft nae dat verscheyden van verwe is, oft nae de diversche teeckenen van deugden, diet heeft, de welcke souden moghen accorderen opde Robus, oft ten minsten opde Winterterwe ende Somerterwe van Varro ende Columella beschreven.

Onghebaerde terwe.

Onghebaerde terwe, is het bekentste en ghemeynste in Brabandt, voort-brenghende zeer schoone ende groote aren, de welcke overvloedichlijck gheven witte ende fijne bloeme van meel.

Ghebaerde terwe.

Ghebaerde terwe en is niet min bekent als de voorseyde, in Picardije, Vranckrijck ende Engellandt, ende is menigherley: De ghemeyne heeft de aren bycants ghelijck Winter-gherste. [28]

Ghebaerde terwe met dobbel aren.

Dՠandere heeft sijne aren schoon, breedt ende wel dobbel. Eertijdts is daer af een veldt vol gheweest by Rijssel in Vlaenderen, tusschen de poorten van de Siecken ende dՍolenken: desghelijck oock te Brugghe, ende in Hoochduytschlandt mede.

Ghebaerde Terwe, ghenaemt vande Rijsselaers Bl Loca.

De derde ende vierde soorte van ghebaerde terwe, worden overvloedichlijck ghevonden by Rijssel in cleyachtich landt.

De witte is de beste, met een zeer schoone witte aren, tweemael grootter ende dicker dan de ghemeyne ghebaerde terwe. Het graen daer af is dick, ghevende overvloedichlijck sijne bloeme van meel, zeer wit ende bequaem om te buydelen.

Koren is in Latijn geheten Robus, Robur of Rubeus en Siligo. In Hoogduits Weyssen. In Nederduits Tarwe. In Engels Weete of Wheate. In Frans Froument, Bled. In Italiaans Fourmento, Grano en Solina. In Spaans Trigo.

Tarwe, Siligo spica mutica. (Triticum turgidum)

Gebaarde tarwe, Triticum aristis circumvallatum, Triticum Typhinum Dodonaeus.

Tarwe is onder alle kruiden de aller edelste en allernuttigste plant tot behoefte van de mensen als diegene waarbij de mens zijn leven onderhoudt en schijnt dat ze in Latijn genoemd is Triticum omdat ze met molens gebroken of gemalen wordt en in Grieks Pyros omdat scherp is of om de gelijkenis die het heeft met de kernen en granen van sommige vruchten die in Grieks Pyrine geheten worden. Ook is het genoemd Sitos, wat betekent als een spijs hoewel dat hetzelfde woord zeer goed dient tot alle soorten van graan. Alzo is het ook van de ouders genoemd in Latijn Frumentum vanwege het gebruik die dat in veel soorten gedeeld hebben, niet van naturen verschillend maar hebben alleen verschillende namen naar de vreemde plaatsen en landen waarvan die gebracht werd of door de diverse manieren van zaaien, telen en cultiveren. Want het is een zeer bekende jaarlijkse plant die bladeren heeft gelijk die van de kweek en de wortel gelijk die van het gewone gras die voortbrengt zeer volle vruchtbare aren. De akkerlieden delen die ook in diverse soorten naar dat de aren ongebaard of gebaard zijn of naar dat het verschilt van kleur of naar de diverse tekens van deugden die het heeft die zouden mogen accorderen op de Robus of tenminste op de wintertarwe en zomertarwe van Varro en Columella beschreven.

Ongebaarde tarwe.

Ongebaarde tarwe is het bekendste gewoonste in Brabant die voortbrengt zeer mooie en grote aren die overvloedig witte en fijne bloem van meel geven.

Gebaarde tarwe.

Gebaarde tarwe is niet minder bekend als de voor vermelde in Picardië, Frankrijk en Engeland en is menigerlei. De gewone heeft de aren bijna gelijk wintergerst. [28]

Gebaarde tarwe met dubbel aren.

De andere heeft zijn aren mooi, breed en goed dubbel. Eertijds is daarvan een veld vol geweest bij Rijssel in Vlaanderen tussen de poorten van de zieken en het molentje, desgelijks ook te Brugge en in Hoogduitsland mede.

Gebaarde tarwe, genoemd van de Rijsselaars Bl Loca.

De derde en vierde soorte van gebaarde tarwe wordt overvloedig gevonden bij Rijssel in kleiachtig land.

De witte is de beste met een zeer mooie witte aar die tweemaal groter en dikker is dan de gewone gebaarde tarwe. Het graan daarvan is dik en geeft overvloedig zijn bloem van meel, zeer wit en bekwaam om te buidelen.

Swerte oft bruyne blinckende terwe, Bl luisier.

Dese wordt gheheeten swerte oft bruyne ghebaerde Terwe, en Bl luisier in Tournesis ende Castelrije van Rijssel, midts dat sijn graen blinckende is. De aren is schoonder, langer ende grootter dan alle dՠandere, van bruyne verwe. Maer het graen is hardt, effen, vol van caf ende semelen, niet dienende dan tot grof bruyn broodt. [29]

De beste ende alderschoonste die nu ter tijdt in Europa door de backers bekent is, ende daer tbroodt af gebacken wordt, schijnt te wesen de ghene die wy van sommighe marcten wt Cilicien ende Corsica binnen Luca ende Jenua hebben te coope sien brenghen, dwelcke niet zeer geswollen is, maer vast, gheel, swaer ende drooghe, ende int knouwen niet verduft en smaeckt, maer die haer terstondt laet breken ende claer is, ghewonnen op vet ende goedt landt dat niet vocht en is, maer wel ter Sonnen ende windt staet, sulcks als wy oock ghesien hebben dat ghewassen was op sommighe ackers vanden lande van Granaden ende van Narbonne. Voorwaer het is wonder in dien dat tselfde niet en is de zeer ghepresen Robus van Varro ende Columella: Want men sal niet ghelooven dat de ouders die met sucke neersticheydt het graen ghecultiveert hebben, souden vergheten hebben te saeyen ende vermenichvildighen soo excellent koren, ende noch veel min salmen meynen dat de groote curieusheydt van onsen tijdt om alle leckernijen te bedencken, niet en soude sien weder te crijghen tghebruyck van dese zeer goede spijse, al waer oock dat dit graen tot int wterste eynde vander wereldt (van waer dat zeer veel graens ende specerijen die van veel min verlancks zijn ontboden wordt) den ouders hadd ontrocken gheweest. Maer dese veranderinghe ghelijck die zeer ghemeyne is in ettelijcke vruchten ende fruyten, als appelen, peeren, pompoenen ende meloenen, soo is sy onghelijck veel ghemeynder int graen ende terwe, ende hoe wel dat de terwe tsaedt zy ende oock sijn vrucht, het houdt wel sijn ghedaente, maer tverlaet de qualiteyten vanden smaecke, reucke, oft verwe, ende neemt ander aen, nae den aerdt vanden acker, van den reghen, vande vochticheydt, oeffeninghe ende warmte vande Sonne. Daerom de Robur, Robus oft Rubeus die niet en is, ghesaeyt in bequaem landt, verandert in Terwe die slechter is ende argher van gewichte, verwe, ende oock in cracht van de bloeme. Soodaenighe is die meest bycants over al in Vranckrijck, Duytschlandt, Nederlandt, Engellandt ende Oostland, dwelcke nochtans vande beste is, maer voor wat slechter van aerdt ghehouden moet zijn dan dat alder excellenste koren. Nochtans tghene dat in onse landen groeyt, is vruchtbaerder ende volder van aren, want dat ander brengt min halmen voorts, ende aren die min graens in hebben, soo dat goet om sien is dat alle landt gheensins voorts en brengt alle dingen. Want op sommighe ackers van Scotlandt die sandtachtich zijn groeyt terwe die door den stercken Winter een iaer oft derthien maenden in dՠaerde geeft gheleghen, van de welcke een sonderlingh goedt broot ghebacken wordt. Maer de ghene die dՏosterlinghen iaerlicks met grooter menichten tschepe brengen te coopen binnen Antwerpen, en geeft soo goede noch soo smaeckelicken sijn broot niet, hoe wel dat nochtans alle beyde bycants onder een geweste des Hemels ghegroyet zijn, maer de Oostersche is gewassen op een vocht ende leeghe landt, ende dՠander op een beter ghebouwet, sandtachtich landt afhangende ende wel te winde gheleghen, ghelijck als oock de ghene die wy in Neder-landt sien brenghen hebben, ghewassen in Spaignen op droogh landt, dwelcke was claer, rootachtich ende blinckende, maer soo hardt dat vande Nederlandtsche cooplieden veracht werdt, om dat hem zeer qualick liet malen. Waerom soo en is gheen ander onderscheydt tusschen de Robus ende Terwe, dan dat de Terwe met grover ende slechter vochticheydt opghewassen is ende met minder hitte rijp gheworden, ende de Robus met een subtijlder ende lieflicker vochticheydt, ende meerder hitte.

Somer Terwe.

Dit Koren heet in Griecks Setanium. In Latijn Trimestrum. In Nederduytsch Somer Terwe. In Franchois Bled de Mars. In Italiaensch Fariola ende Marzolo.

De Somer terwe en verschilt oock niet van dese twee voorseyde in gedaente, dan dat die eenichsins swackerder is van complexie. Want midts dat die soo vast niet en is, soo comt de selvighe veel eer uyt, ende brengt sijn halmen voorts, in vuegen dat int eerste vande Lente gesaeyt zijnde, ten alderlancksten voor den Herfst rijpe is. Dat nu niet eer en wordt ghesaeydt dan inde Lente, en is niet als sommighe meynen, om dat de strafheydt des Winters niet en soude connen verdraghen, maer om dat dաckerlieden als sy verloren hebben den bequaemen tijdt van saeyen inden Herfst, tzy door veel reghens oft ander letsels, henlieden souden behelepen met dit laet te saeyen. Dit wordt vele gesaeydt inde berghachtige landen van Narbonne, waer dat ghenoemt is Tremes, alsoo veel te seggen, als Terwe van drie maenden. De Franchoisen heetent Mertsch-koren, om dat inde Meerte ghesaeydt wordt. Oosterlingen heetent oock dryemandich koren. Maer Noordtwaerts wordet eerst rijpe int eynde vanden Somer, waerom dat oock mach genoemt worden Pentaminum, dat is vijfmaendich koren, niettemin het en is soo lieflick niet om eten noch soo smaeckelick, noch oock soo vruchtbaer, alst wel soude gheweest hebben in dien dat oock inden Herfst ghelijck de twee andere terwen ghesaeydt hadde gheweest. Want alle Terwe [30] sal in alle landen, op wat tijdt des iaers datse ghesaeyt wordt, wytspruyten ende voorts comen, iae oock opwassen soo verre als sy niet en wordt ghedoodt door de coude des Winters, oft vande hitte des Somers.

Natuere vande Terwe, wt Galenus ghenomen.

Alsmen die van buyten ghelijck een plaester ghebruyckt, soo verwarmtse inden eersten graet, nochtans en machse niet merckelick drooghen oft vochtich maecken, maer sy heeft oock eenighe vetticheydt oft taeyheydt, ende is van een verstoppende natuere. De plaester die van broot gemaeckt wordt, heeft een meer teirende cracht, dan de gene die vande Terwe ghemaeckt is, midts datter soudt ende heesdeech by is, dwelcke wt het diepe treckt, ende verteirt. Van desen moeght ghy breeder lesen in Galenus. Het rijpet ende verwarmt. Ende neemt soetelick wech, maer veel min dan de Gerste, de welcke vercoelt ende droogt. Met tbroot worden cruyden ghemengt om de heete gheswillen te versoeten by dese oft derghelijcke maniere.

Werckinghe.

Neemt cruymkens van broot een half pont, gersten meel twee oncen, lijsaedt anderhalf once, Camille bloemen, Melilote van elcx een handtvol, bladers van Maelwe, van Violetten, van Nascaye, van Donderbaert, oft Navelcruydt in mee ghesoden, van elcks onderhalf handtvol, de welcke ghestooten ende ghesift zijnde, doeter by drye doderen van eyers, olye van Violetten drye oncen, olye van Camille, onderhalf once, ende maeckt daer af een plaester.

Tot de vierighe voorts cruypende gheswillen, doet daer by sap van Nascaye drye oncen, sap van Weghebreen twee oncen, sap van Bilsen een once.

Eenighe soorte van terwe rou gheten, genereert ronde witte seeren ende schorftheydt. Dioscor.

Gheknaut ende op hondts beten gheleydt, is zeer goedt. Dioscorides.

Broot van Terwen bloeme ghebacken voedt meer dan tbruyn broot. Dioscorides.

Broot dat van Somer terwe ghebacken is, is een lichte spijse, ende die lichtelick verteirt wordt. Dioscorides.

Terwe meel met sap van Bilsen ghemengt is goedt ghestreken teghen de catarren vande zenuen, ende oock teghen de gheswillen vande inwendighe leden.

Tmeel ghemengt met Oxymel oft Syrope van azijn, neemt de sproeten wegh.

Meel van Somer-Terwe met azijn of wijn ghemengt, is zeer goedt gheleydt op fenijnighe beten. Dioscorides.

Tselfde ghelijck een papken ghesoden ende ghelect, is goedt teghen tbloet spouwen.

Met Munte ende boter ghesoden is zeer goedt teghen den hoest ende rouwicheyt vande kelen, Dioscorides.

Terwen bloeme in mee ghesoden, verdrijft alle inflammatie. Dioscorides.

Tbroot tzy ongebacken oft ghebacken met mee ghemengt versoet alle heete geswillen met daer op te legghen, midts dat morwe maeckt, ende eenichsins vercoelt, maer datmen daer onder menghe cruyden ende sapen daer toe nut zijnde, ghelijck Violetten, Nascaie, Maelwe, Cauwoorde, Latouwe, ende derghelijcke. Dioscorides.

Broot dat oudt ghebacken ende dorre is, met ander bequaeme saecken daer by gevoegt, als Roosen, Cruydt-naghels, Granaet-bloemen, vleesch van Mispelen ende Sorben, van Sumach ende Myrtus besien, stopt den buyck-loop.

Een papken van ghebuylde ende ghesifte bloeme ghemaeckt, daer mede dat tpapier tsamen ghepapt wordt, is seer goedt den ghenen die bloet spouwen, ist dat dunne oft laeu een eet-lepel vol daer af inghenomen wordt. Dioscorides.

De semelen in stercken azijn ghesoden ende opgheleydt, verdrijven de melaetsheydt, ende versoeten alle inflammatien die eerst beghinnen. Dioscorides.

Met een decoctie van Ruyte ghesoden, stillet de op swillende borsten, ende is oock goedt tegen de beten vande ader-slanghen, ende den ghenen die pijne hebben inden buyck. Dioscorides.

Heesdeech van terwen meel heeft een verwarmende ende wttreckende cracht, ende particulierlick minderet de hardde wieren ende exter-ooghen vande voeten, ende met sout rijpet ende openet alle ander gheswillen ende furonculen. Dioscorides. [31]

Een crachtighe Medecijne ende gheproeft, teghen het Pleuris, ende sweeringhe vande borst met veel etters daer een cortse by is, Empieuma gheheeten, van heesdeech ghemaeckt.

Neemt wortels van Lidt-gras drye oncen, Surckel met de wortels drye handtvollen, marck van volders caerden twee handtvollen, Cardus benedictus, Scabiose, Hayrcruyden, van elcks een handtvol, rosijn sonder keernen een once, Calissihout een half once, anijs een half loot, vier vijgen, vande vier groote coude saden, van elcks een half loot, bloemen die cordiael zijn ende Hypericon van elcks een halve handtvol: laet dit tsamen sieden in Bernage water tot op anderhalf pont, waer in ghy doen sult heesdeech van bruyn broot dry oncen, rinsel onderhalf once, Tamarinde, een once, Ende als wtghedruckt is, solveert daer in syroop van tsap oft infusie van Colle oft Clapperroosen ses oncen, om in vijf oft ses reysen te nemen. Desen dranck doet scheyden, ende neemt wegh, ende iaeght wt door dյrine ende tsweeten, bewaert oock voor inflammatie ende versoet die, belet oock de catarren, verdrijft de cortsen, ende veriaeght de vergaderinghe vande humeuren.

Maer door andere oorsaecken wordt tammen heul int eerste ghegheven, de welcke maeckt vet, ende belet oock tvloeyen vanden catarren, ende versoet dթnflammatien. Want de Colle is, ghelijck oock alle de wilde cruyden, van subtijlder substantie, ende en wordt oock niet alleene ghebruyckt, maer gevoegt by ander afdrijvende, subtijl maeckende, rijpende ende wter borst ophalende dingen, om datter gheen sorghe en soude zijn, ende als sommighe vreesen, gheen swaericheydt vande fluymen op te halen ende wtspouwen.

Een papken van heesdeech ghemaeckt teghen de selfde sieckten.

Neemt wortels van witten heumst oft schorssen vande wortels van Olmboom, Lelien, van elcks twee oncen, Maelwe, Violetten cruydt, S. Jans bloemen, Camille bloemen van elcks twee hantvollen. Siedt dat, stootet en siftet, mengende daer mede heesdeegh van bruyn broot vijf oncen, meel van lijsaedt ende fenegrieck van elcks onderhalf once, olie van Amandels oft onghesouten boter, ende olie van Violetten van elcks twee oncen, maeckt daer af een plaester. Want tversoet, tverteirt ende verdrijt de vergaerde materien.

Zwarte of bruine blinkende tarwe, bl luisier.

Deze wordt geheten zwarte of bruine gebaarde tarwe en bl luisier in Tournesis en Castelrije van Rijssel omdat zijn graan blinkt. De aren zijn mooier, langer en groter dan alle de andere en van bruine kleur, maar het graan is hard, effen en vol van kaf en zemelen en alleen geschikt om er grof bruinbrood van te maken. [29]

De beste en allermooiste die nu ter tijd in Europa door de bakkers bekend is en daar het brood van gebakken wordt schijnt te wezen diegene die we van sommige markten uit Cilici en Corsica binnen Luca en Jena te koop zien brengen die niet zeer gezwollen is maar vast, geel, zwaar en droog en in het kauwen niet verduft maakt maar die zich terstond laat breken en helder is en gewonnen op vet en goed land dat niet vocht is maar goed in de zon en wind staat zulks als we ook gezien hebben dat gegroeid is op sommige akkers van het land van Granada en van Narbonne. Voorwaar het is een wonder indien dat hetzelfde niet is de zeer geprezen Robus van Varro en Columella. Want men zal niet geloven dat de ouders die met zulke vlijt het graan gecultiveerd hebben vergeten zouden hebben te zaaien en vermenigvuldigen zoՠn excellent koren en noch veel minder zal men menen dat de grote curieusheid van onze tijd om alle lekkernijen te bedenken niet zou proberen het gebruik van deze zeer goede spijs weer te krijgen al was het ook dat dit graan in het einde van deze wereld van de ouders gehaald waren, vanwaar zeer veel graan en specerijen die van veel minder verlangen zijn ontboden worden. Maar deze veranderingen gelijk die zeer algemeen is in ettelijke vruchten en fruiten als appelen, peren, pompoenen en meloenen zo is zij duidelijk veel meer algemeen in het graan en tarwe en hoewel dat de tarwe het zaad en ook zijn vrucht wel zijn gedaante behoudt maar het verlaat de kwaliteiten van de smaak, reuk of kleur en neemt andere aan aar de aard van de akker, van de regen, van de vochtigheid, teelt en warmte van de zon. Daarom verandert de Robur, Robus of Rubeus die niet gezaaid is in bekwaam land in tarwe die slechter is en erger van gewicht, kleur en ook in kracht van de bloem. Zodanige is die meest bijna overal in Frankrijk, Duitsland, Nederland, Engeland en Oostland, welke nochtans van de beste zijn, maar voor wat slechter van aard gehouden moet worden dan dat aller excellentste koren. Nochtans hetgene dat in onze landen groeit is vruchtbaarder en voller van aren want die andere brengt minder halmen voort en aren die minder graan in hebben zo dat goed om te zien is dat alle landen geenszins voortbrengen alle dingen. Want op sommige akkers van Schotland die zandachtig zijn groeit tarwe die door de sterke winter een jaar of dertien maanden in de aarde geeft gelegen waarvan een bijzonder goed brood gebakken wordt. Maar diegene die de Oosterlingen jaarlijks met grote menigte te scheep brengen te kopen binnen Antwerpen geeft noch zoծ goed noch zo smakelijk brood niet, hoewel dat nochtans alle beide bijna onder een gewest van de hemel gegroeid zijn, maar de Oosterse is gegroeid op een vochtige en laag land en de andere op een beter gebouwd zandachtig landt dat afvloeit en goed in de wind gelegen gelijk als ook diegene die wij in Nederland zien brengen die gegroeid zijn in Spanje op droog land die helder was, roodachtig en blinkend, maar zo hard dat het van de Nederlandse kooplieden veracht werd omdat het zich slecht liet malen. Waarom er geen ander onderscheid tussen de Robus en tarwe is dan dat de tarwe met grovere en slechtere vochtigheid opgegroeid is en met minder hitte rijp geworden en de Robus met een subtieler en lieflijkere vochtigheid, en grotere hitte.

Zomertarwe. (Triticum aestivum)

Dit koren heet in Grieks Setanium. In Latijn Trimestrum. In Nederduits zomertarwe. In Frans bled de mars. In Italiaans fariola en marzolo.

De zomertarwe verschilt ook niet van deze twee voor vermelde in gedaante dan dat die enigszins zwakker is van samengesteldheid. Want omdat die zo vast niet is zo komt die veel eerder uit en brengt zijn halmen voort in voegen dat als het in het eerste van de lente gezaaid wordt het op zijn aller langste voor de herfst rijp is. Dat het nu niet eerder wordt gezaaid dan in de Lente is niet zoals sommige menen omdat het de strafheid van de winters niet zou kunnen verdragen maar omdat de akkerlieden als zij de beste tijd van zaaien in de herfst verloren hebben, hetzij door veel regen of ander letsels, zich zouden behelpen met dit laat te zaaien. Dit wordt veel gezaaid in de bergachtige landen van Narbonne waar dat genoemd is Tremes wat zo veel betekent als tarwe van drie maanden. De Fransen heten het maarts koren omdat in maart gezaaid wordt. Oosterlingen heten het ook drie maandelijkse koren. Maar Noordwaarts wordt het eerst rijp in het einde van de zomer waarom dat ook mag genoemd worden Pentaminum, dat is vijf maandelijks koren, niettemin het is zo niet zo lieflijk om te eten noch zo smakelijk, noch ook zo vruchtbaar als het wel zou geweest zijn indien dat ook in de herfst gelijk de twee andere tarwe Գ gezaaid was geweest. Want alle tarwe [30] zal in alle landen en op welke tijd van het jaar dat ze gezaaid worden uitspruiten en voortkomen, ja ook opgroeien zo ver als zij niet worden gedood door de koude van de winter of van de hitte der zomer.

Natuur van de tarwe uit Galenus genomen.

Als men die van buiten gelijk een pleister gebruikt zo verwarmt ze in de eerste graad, nochtans mag ze niet opmerkelijk drogen of vochtig maken, maar zij heeft ook enige vetheid of taaiheid en is van een verstoppende natuur. De pleister die van brood gemaakt wordt heeft een meer verterende kracht dan diegene die van de tarwe gemaakt is omdat er zout en hees deeg bij is wat uit het diepe trekt en verteert. Van deze mag je uitvoeriger lezen in Galenus. Het rijpt en verwarmt en neemt zachtjes weg maar veel minder dan de gerst die verkoelt en droogt. Met het brood worden kruiden gemengd om de hete zwellingen te verzachten bij deze of dergelijke manier.

Werking.

Neem kruimels van brood een half pond, gerstemeel twee ons, lijnzaad anderhalf ons, kamillebloemen, melilote, 7 gram, van elk een handvol, bladeren van maluwe, van violette, van nachtschade, van Donderbaard, of navelkruid in mede gekookt, van elk anderhalf handvol en als die gestampt en gezeefd zijn doe er bij drie dooiers van eieren, olie van violette drie onzen, olie van kamille anderhalf ons en maak daarvan een pleister.

Tot de vurige voorts kruipende zwellingen doe daar bij sap van nachtschade drie onzen, sap van weegbree twee onzen, sap van bilzekruid een ons.

Enige soorten van tarwe ruw gegeten genereert ronde witte zeren en schurft. Dioscorides.

Gekauwd en op hondenbeten gelegd is zeer goed. Dioscorides.

Brood van tarwebloem gebakken voedt meer dan het bruine brood. Dioscorides.

Brood dat van zomertarwe gebakken wordt is een lichte spijs en die licht verteerd wordt. Dioscorides.

Tarwemeel met sap van bilzekruid gemengd is goed gestreken tegen de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel van de zenuwen en ook tegen de zwellingen van de inwendige leden.

Het meel gemengd met azijnwater of siroop van azijn neemt de sproeten weg.

Meel van zomertarwe met azijn of wijn gemengd is zeer goed gelegd op venijnige beten. Dioscorides.

Hetzelfde gelijk een papje gekookt en gelikt is goed tegen het bloed spuwen.

Met munt en boter gekookt is zeer goed tegen de hoest en ruwheid van de keel, Dioscorides.

Tarwebloem in mede gekookt verdrijft alle inflammatie. Dioscorides.

Het brood hetzij ongebakken of gebakken met mede gemengt verzacht alle hete gezwellen met daarop te leggen omdat het murw maakt en enigszins verkoelt maar dat men daaronder mengt kruiden en sappen die daartoe nuttig zijn gelijk violette, nachtschade, maluwe, kauwoerde, sla en dergelijke. Dioscorides.

Brood dat oud gebakken en dor is met andere bekwame zaken daarbij gevoegd als rozen, kruidnagels, granaatbloemen, vlees van mispels en sorben, van sumak en Myrtus bessen stopt de buikloop.

Een papje van gebuilde en gezeefde bloem gemaakt en daarmee zodat het papier tezamen gepapt wordt is zeer goed diegene die bloedspuwen is het dat dun of lauw een eetlepel vol daarvan ingenomen wordt. Dioscorides.

De zemelen in sterken azijn gekookt en opgelegd verdrijven de melaatsheid en verzachten alle ontstekingen die net beginnen. Dioscorides.

Met een afkooksel van ruit gekookt stilt het de opzwellende borsten en is ook goed tegen de beten van de adderslangen en diegene die pijn hebben in de buik. Dioscorides.

Hees deeg van tarwemeel heeft een verwarmende en uit trekkende krach, en voornamelijk mindert het de harde knobbel en eksterogen van de voeten en met zout rijpt en opent het alle ander zwellingen en karbonkels. Dioscorides. [31]

Een krachtige medicijn en beproeft tegen pleuris en zweringen van de borst met veel etter daar een koorts bij is, Empieuma geheten, van hees deeg gemaakt.

Neem wortels van kweek drie ons, zuring met de wortels drie handvol, merg van volders kaarden twee handvol, Carduus benedictus, Scabiosa, haarkruiden en van elk een handvol, rozijnen zonder kernen een ons, zoethout een half ons, anijs een half lood, 7 gram, vier vijgen, van de vier grote koude zaden van elk een half lood, 7 gram, bloemen die voor het hart zijn en Hypericum van elk een halve handvol. Laat dit tezamen zieden in bernagie water tot op anderhalf pond waarin ge doen zal hees deeg van bruinbrood drie ons, runsel anderhalf ons, Tamarinde een ons en als het uitgedrukt is los daarin op siroop van het sap of vloeistof van papaver of klaprozen zes ons om in vijf of zes maal in te nemen. Deze drank doet scheiden en neemt weg en jaagt uit door de urine en het zweten, bewaart ook voor ontsteking en verzacht die en belet ook de ontsteking van het slijmvlies en vooral van het hoofd en keel, verdrijft de koortsen en verjaagt de verzamelingen van de levenssappen.

Maar door andere oorzaken wordt tamme heul in het eerste gegeven, die maakt vet en belet ook het vloeien van de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en verzacht de ontstekingen. Want de papaver is gelijk ook alle wilde kruide, van subtieler substantie ende wordt ook niet alleen gebruikt maar gevoegd bij ander afdrijvende en subtiel makende, rijpende en uit de borst ophalende dingen omdat er geen zorgen zouden zijn en als sommige vrezen geen zwarigheid van de fluimen op te halen en uit te spuwen.

Een papje van hees deeg gemaakt tegen dezelfde ziektes.

Neem wortels van witte heemst of schorsen van de wortels van iep, lelies en van elk twee ons, maluwe, violette kruid, S. Jans bloemen, kamillebloemen en van elk twee handvol. Ziedt dat, stoot en zeef het en meng daarmee hees deeg van bruinbrood vijf ons, meel van lijnzaad en fenegriek van elk anderhalf ons, olie van amandels of ongezouten boter en olie van violette van elk twee ons, maak daarvan een pleister. Want het verzacht, het verteert en verdrijft de verzamelde materien.

Rogge, Secale.

Dit Koren wordt in Latijn genoemt Secale. In Nederduytsch, Rogghe. In Hoochduytsch, Rocken. In Italiaensch Segala. In Spaensch, Centeno.

Rogghe die in veel landen van Europen ghenoech teghen haerlieder danck vanden ghemeynen volcke moet gheten worden om den hongher te verdrijven, is beter bekent ende ghemeynder dan hy aenghenaem is, ende is de terwe van graen, grootte, ende naecktheydt wel soo gelijck als hy van deuchden slechter is, nochtans is hy bruynder, langher ende smalder. Aende aren, de welcke nederwaerts hanghen als sy rijpe zijn, groeyen tusschen de schubben scherpe vlimmen, ghelijck die vande terwe, maer niet soo scherp, noch soo stijf als die vande gerste, ende heeft wt eender wortel voorts comende ses oft seven halmen, die veel hoogher zijn, maer dunner, ende teerder dan die vande terwe, hebbende drye oft vijf knoopen. De wortels is zeer ghelijck die vande Terwe: dկnderscheydt vanden Rogge is alleene ghelegen inden tijdt van saeyen.

Want dաckerlieden saeyen den Rogge in September ende Meerte, maer die vande Herfst is stercker, meerder ende vollijvigher, ende die inde Lente oft in Meerte ghesaeydt wordt, is cleynder van stroo, van halmen, van aren, van graen, ende oock niet soo crachtich int voeden. Nochtans soo wordt de bloeme ende meel van beyde de Roggen in Nederlandt ende vande backers ende poorters van Antwerpen in stede van terwe ghebruyckt soo wel om broot te backen als om diversche Bieren te brouwen. Want gheen [32] graen en groeyet daer overvloedigher, om den savelachtighe ende maghere grondt, die de Rogge begheert, noch en woordt oock meer ghebruyckt om broot te backen, van dwelcke nochtans door veel ende neerstich kneen, oft treden metten voeten ghemaeckt wordt goedt deegh, ende oock goedt smaeckelick broot gebacken wordt. Nochtans soo en is dit semelachtich broot niet onghesont den ghenen die hardt van camerganck zijn, ende is oock nut totter Medecijnen.

Cracht.

Tbroot oft de bloeme beslaghen oft ghekneet met azijn ende olye van Roosen, ende Noten-muscaten is zeer goedt teghen de gheduerighe catarren ende openinghen vande ghanghen der herssenen.

Tcaf vanden Rogghe ghesoden met Orenge schellen, maeckt gheel ende blinckende hayr ghelijck de vrouwen dickwils bevonden hebben.

De Medecijns van Antwerpen bevinden dat Roggen-broot ende oock den heesdeegh, crachtigher is om te verteiren, trecken, aposteumen te rijpen ende openen, dan Terwen broot.

Plinius schrijft, dat de Rogghe, swert, bitter ende taey broot maeckt, nochtans licht om verteiren, maer het voedt min dan de Terwe oft Gerste.

Asschen vande halmen ghebrant met water ghemengt, ende daer mede ghestreken, geneest de cloven ende spleten van handen ende voeten, Matthiolus.

Rogge, Secale. (Secale cereale)

Dit koren wordt in Latijn genoemd Secale. In Nederduits rogghe. In Hoogduits Rocken. In Italiaans Segala. In Spaans Centeno.

Rogge die in veel landen van Europa genoeg tegen hun dank van het gewone volk moet gegeten worden om de honger te verdrijven is beter bekend en gewoner dan het aangenaam is en is de tarwe van graan, grootte en naaktheid wel zo gelijk als het van deugden slechter is, nochtans is het bruiner, langer en smaller. Aan de aren die nederwaarts hangen als zij rijp zijn groeien tussen de schubben scherpe vlimmen gelijk die van de tarwe, maar niet zo scherp, noch zo stijf als die van de gerst en geeft uit een wortel voortkomen zes of zeven halmen die veel hoger zijn maar dunner en teerder dan die van de tarwe en hebben drie of vijf knopen. De wortel is zeer gelijk die van de tarwe. Het onderscheid van de rogge is alleen gelegen in de tijd van zaaien.

Want de akkerlieden zaaien de rogge in september en maart, maar die van de herfst is sterker, groter en steviger en die in de lente of in maart gezaaid wordt is kleiner van stro, van halmen, van aren, van graan en ook niet zo krachtig in het voeden. Nochtans zo wordt de bloem en meel van beide roggen in Nederland en van de bakkers en poorters van Antwerpen in plaats van tarwe gebruikt zo wel om brood te bakken als om diverse bieren te brouwen. Want geen [32] graan groeit daar overvloediger vanwege de zavelachtige en magere grond die de rogge begeert, noch wordt ook meer gebruikt om brood te bakken waarvan nochtans door veel en vlijtig kneden of treden met de voeten gemaakt wordt goed deeg en ook goed smakelijk brood gebakken wordt. Nochtans zo is dit zemelachtg brood niet ongezond diegene die hard van kamergang zijn en is ook nuttig tot de medicijnen.

Kracht.

Het brood of de bloem beslagen of gekneed met azijn en olie van rozen en notenmuskaten is zeer goed tegen de gedurige ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en openingen van de gangen der hersenen.

Het kaf van rogge gekookt met oranje schellen maakt geel en blinkend haar gelijk de vrouwen dikwijls bevonden hebben.

De dokters van Antwerpen bevinden dat roggenbrood en ook de hees deeg krachtiger is om te verteren, trekken, blaren in de borst te rijpen en openen dan tarwebrood.

Plinius schrijft dat de rogge zwart, bitter en taai brood maakt, nochtans licht om te verteren, maar het voedt minder dan de tarwe of gerst.

As van de halmen gebrand en met water gemengd en daarmee gestreken geneest de kloven en spleten van handen en voeten, Matthiolus.

Gerste, Hordeum.

Dit graen heet in Grieckx, Crithon. In Latijn, Hordeum, in Hoochduytsch, Nederduytsch ende Oosters, Gerste. In Francois, Orge. In Italiaensch, Orzo. In Spaensch, Cevada. In Engels Barley.

Groote Gerste oft Winter-Gerste heet int Griecks, Polystichon. In Hoochduytsch ende Nederduytsch, Grote oft groote Gerste. In Artois, Picardie, ende Walsch-Nederlandt, Soucrion. In Engels, Winter Barly.

Daer schijnen byden ouders gheweest te hebben twee principaelste soorten van graen, te weten Terwe ende Gerste, vande welcke dեerste daer af wy nu gheschreven hebben, om datse root ende blinckende was, gheheeten in Griecks Pyrron oft Pyron, ende dander hebbense ghenoemt Crithon, alsoo vele te segghen, als ghescheyden oft verlesen, om de groote moeyte die men hadde met tcaf oft de schubben daer wt te scheyden. Tzijn oock de twee vermaerste ende nuttelickste onder alle graenen byde welcke alle ander niet dan ghelijck onvolcomen vruchten zijn, ende een ghemengde natuere hebben van Terwe ende Gerste. Jae dat meer is, de Gerste selve heeft sommighen persoonen ghedocht te zijn bastaert Terwe. Want de Gerste is zeer veranderlijck, ick en segghe niet van natueren, maer by ghevalle, oft accident, te weten, van grootte, verwe, smaecke, vlimmen, schubben ende ander derghelijcke saecken. Daerom nae dat wy sullen verclaert hebben de zeer woeste ende confuyse soorten van dien, soo sullen wy hier oock terstondt met corte ende clare woorden beschrijven de soorten van Spelte, Haver, ende derghelijcke graenen, die niet min confuys en zijn, ende gheheeten worden fauten ende miswassen van die andere.

Gerste is over al Europen zeer wel bekent ende oock zeer ghebruyckt, de welcke oock zeer diversch ende verscheyden is, te weten van grootte, coleur, aren, schubben, vlimmen, ghesaeyt, voorts comen, ende ghebruyck. Want wt de grove, ende roode gerste die vol van graen is, comen voorts de lanckste halmen. Maer dՠmeeste verschil is gheleghen inde effenheydt ende naecktheydt van մ graen. Want de [33] Gerste groeyet oft zeer vast besloten in haer vellekens, oft in schubben die lichtelick daer van mogen ghescheyden worden, ghelijckerwijs als de soorte is, die ghemeynlick geheeten wordt Bloote Gerste.

Somer-Gerste van veel rijen, ghelijck de Winter-Gherste, in Griecks ghenaemt Polystichum.

Cleyn Gerste oft Somer-Gerste, heet in Griecks Distichon, dat is, Gerste met twee rijen. In Hoochduytsch ende Nederduytsch, Cleyne Gerste. In Walsch Nederlandt, Pamelle, In Engelsch, Comon Barly.

Onse Gerste die de bekentste is, wordt ghedeylt in twee soorten nae het wtwijsen van den tijdt datse gesaeydt wordt, te weten in Winter-Gerste ende Somer-Gerste, waer af de Winter-Gerste ghesaeydt wordt in vet landt dat braeck gheleghen heeft, oft oock dat alle iaer vruchten is draghende, de welcke vollijvigher ende meerder van halmen ende aren groeyet, ende wordt ghesaeydt inden Herfst, om Mout daer af te maecken. Sy heeft een veselachtighe wortel, cleyne, ende grasachtighe bladers, de halmen van twee cubitus hooghe, ende de aren met rouwe ende stijve vlimmen beset, welcke ghedeylt zijn in vele ordeninghen, ende wordt inden Somer rijpe.

Maer Somer-Gerste, ghelijck die op corter tijdt volwassen is, alsoo gheefse oock minder graen, ende min voedende, ende is dunner van halmen ende cleynder van aren, zeer nae advenant vande Somer-Terwe, ende wordt alleenlick ghesaeydt in Meerte, April, ende in beghinsel vanden Mey, want sy de coude niet wel verdraghen en mach. Sy is allessins veel minder dan de voorseyde: selden groeytse meer dan eenen cubitus oft onderhalven hooge, ende heeft minder, teerder, saechter ende slapper vlimmen aende aren, de welcke zijn van twee soorten, dեen is van veel reglen oft rijen als de wintergerste, dՠander en is maer van twee reglen oft rijen van graen beset. De Gerste wordt zeere ghepresen soo wel om eten als tot medecijne. Ende wordt hedendaechs met groote menichte al ghepelt wt Hoochduytschlandt te coope ghebrocht in Neder-landt, Engellandt ende inde Noordersche landen gheheel reyn van schubben ende caf, die sy heeten Ghepelde Gerste. Inde ander Apoteken van Vranckrijck ende Walschlandt, doense die in eenen mortier gietende daer op een weynich warm waters, ende stootense met eenen houten stamper tot dat de vellekens afgaen, de welcke sy [34] heeten Ghepelde Gerste, ende is zeer nut om Ptisane, suypkens, ende ander papkens te maecken die den siecken zeer goedt zijn. Want dese is soeter om eten, wit, claer, ende blinckende, ende soo taey, noch soo heet oft vet niet als beyde de Terwen zijn: Ende daerom dientse oock beter den ghenen diet Pleuris hebben, ende dien de lever ontsteken is. Maer om daghelicksche drancken oft bieren daer mede te brouwen, ghelijck men in Nederlandt, oft Hoochduytschlandt, Russenlandt, Vlaender, Engellandt, Yrlandt, Moscovien, Norweghen ende Sueden drinckt, ende oock alle ander Noordersche natien, soo en wortse niet ghepelt, maer wordt alsoo gheheel drye daghen lanck gheweyckt, om Mout daer af te maecken, ghelijck wy breeder sullen verhalene, als wy van Bieren ende andere drancken sullen schrijven.

Nature vande Gerst wt Galenus ghenomen.

Gerste is drooghende ende vercoelende inden eersten graedt, ende een weynich abstersijf, maer wat meer drooghende dan boonen-meel daer gheen schellen in en zijn. Anderssins zijn sy ghelijck om van buyten te gebruycken, Om eten is sy ghesonder dan de boonen, midts datse verliest haeren windigen aerdt, want hoe zeer dat ghy de boonen siedt, soo behouden sy haer windighe natuere, sy zijn oock van grover substantie dan de Gerste: ende daerom voetse meer.

Cracht ende werckinghe.

Gerste voedt min dan terwe, sy is abstersijf, ende doet water maecken, sy doet swillen, ende is der maghen teghen, sy verdrijft de harde gheswillen, ende inflammatien. Dioscorides.

Met honich, spieghelharst ende duyven-mest ghemengt, maeckt rijpe de harde gheswillen. Dioscorides.

Met Mellilote ende huyskens van Heul, gheneestse de pijne der sijden.

Met lijnsaedt, fenegrieck ende ruyte ghemengt, ende op den buyck gestreken, gheneest de opblasinghe vande darmen. Dioscorides.

Met teyre, was, olie ende kinder-pisse ghemengt, doetse de croppen ende clieren scheyden. Dioscorides.

Met Myrtus, oft Lentiscus, oft Granaet-schellen, oft wilde peyren, oft braembesien, stoptse den camerganck. Dioscorides.

Met Queappels oft azijn is sy goedt teghen de verhittinghe vanden fleirfijn. Dioscorides.

In stercken azijn ghesoden, ende ghelijck een Gersten plaester, warm opgheleydt, is goedt teghen de Melaetsheydt. Dioscorides.

De vetticheydt vanden Gerste-meel in water met peck ende olie ghesoden is goedt om etter te doen voorts comen. Dioscorides.

De selfde vetticheydt met azijn ende peck ghemengt, is goedt teghen de fluxien vande iuncturen. Dioscorides.

Gheheel Engellandt en ghebruyckt meestendeel gheen ander Gerste dan cleyn Gerste, om het Mout te maecken, ende houdt dese beter dan de groote Gerste om henlieder zeer goede ende leckere Enghelsche bieren te brouwen, de welcke alle andere Oostersche oft Nederlandtsche bieren van deugden verrre te boven gaen.

Bereydinghe van het Mout.

Sy maecken daer het Mout in deser manieren. De Gerste wordt twee daghen ende drye nachten in water gheweyckt, daer nae dwater afghegoten zijnde soo wordtse op eenen hoop geleydt in een schuere oft koren solder daer de windt niet aen en mach, tot datse schiedt, dwelck inde Lente ende Somer binnen twee oft drye daghen gheschiedt, maer inde Winter vallet langher. Ende dan wordtse, eer sy beghint heet te worden, ghespreydt met voren onderhalve palme dicke, ende wordt tusschen dagh ende nacht drye oft vier mael met open locht ghekeert, dwelck onderhouden wordt acht oft neghen daghen lanck, ende wordt alsoo volmaeckt. Ten laetsten wordtse ghedroogt opden ast, met cleyn vier van caf, hout-colen, oft dorre hout, dat ghesteke wordt int fornays daer toe bequaem ghemaeckt zijnde, ontrent onderhalve palme van dկnderste ligghende, ende dat soo langhe totdatmense malen can: ende alsoo wordt dan tghedroogt Mout gheworpen inde wijdde vanden oven, dwelcke swilt ende ghemeerdert wordt een vierendeeel op elcke mate gerste, maer om bier te brouwen is het oude mout onghelijck beter dan het nieuwe. [35]

De maniere van Bier te brouwen, dwelcke vande Walen ende Normannen Biere ende Cervoise gheheeten wordt, vanden Enghelschen ende Duytschen Bier.

Neemt acht Enghelsche meukens grof ghemalen mout, daer op soo ghiet schoon rivier-water dat siende is, in dwelcke een deel handtvollen Terwe semelen ghesoden hebben, soo vele als in een Orliens carteel soude gaen. Dit tsamen wel gheroert ende ghemengt zijnde salmen wel warm laten staen den tijdt van drye uren, ende dan van onder aftrecken door een cleyn gat, ende door stroo laten loopen, oft met eenen dobbelen bodem daer toe dienende. Tghene dat alsoo afghetrocken is (dat vanden Engelschen ende Nederlanders Woorte genoemt is) wordt wederom een half ure oft onderhalf, oft oock sommighe uren tijdts ghesoden om dat te beter soude moghen goedt ghehouden werden, daer by doende vier ponden hoppe, daer nae wordet ghedaen in een groote ende breede cuype die nauwelick eenen voet hooge is, om coudt te worden. Voorts soo wordt in acht oft thien ponden van desen vercoelden bier ghedaen een pont oft onderhalf gist vanden besten Ael oft bier, ende wel onder een roerende worden tsamen ghemengt in een warme plaetse, ende met deck-cleeren ghedeckt, allencxkens de reste vanden biere daer by gietende, om dat te beter gaen soude. Welcke saecken volbrocht zijnde, soo wordet door gheghoten, de tonnen ghevult, ende ten laetsten alst al ghegaen heeft, wordet zeer wel ghestopt.

Op dat selfde Mout ghietmen dan versch heet water, men doet dat dore, ende men maecter dun bier af.

Mout wordt ghemaeckt wt diversche graenen, als van Terwe, Gerste, Spelte, ende Haver: de welcke nae datter bereydt wordt, de verwen van tbier is veranderende, want dat vande Terwe ende groote Gerste, principalick dat boven opden ast ghedrooght ende doordrooght is, maeckt een roodt ende bruyn bier. Van cleyne Gerste, Haver, Spelte, Terwe, ghemengt met vijf oft ses ponden boonen-meel, comt witachtich ende claer bier. Men neem daer toe twee oft drye deelen Mout van Gersten, ende van Haver ende Terwe, elcks een deel, Boone-meel tvierendeel soo vele als vande Terwe, water soo veel als ghenoech is, nae datmenbier dunne oft sterck wilt hebben.

Gerst, Hordeum. (Hordeum vulgare)

Dit graan heet in Grieks Crithon. In Latijn Hordeum, in Hoogduits, Nederduits en Oosters gerst. In Frans, Orge. In Italiaans Orzo. In Spaans Cevada. In Engels Barley.

Grote gerst of wintergerst heet in het Grieks Polystichon. In Hoogduits en Nederduits Grote of grote gerst. In Artois, Picardie en Waals Nederland Soucrion. In Engels Winter Barly.

Daar schijnen bij de ouders geweest te zijn twee voornaamste soorten van graan, te weten tarwe en gerst waarvan de eerste daarvan we nu geschreven hebben omdat ze rood en blinkend is geheten in Grieks Pyrron of Pyron en de andere hebben ze genoemd Crithon, wat betekent als gescheiden of uitlezen om de grote moeite die men had met het kaf of de schubben daaruit te scheiden. Het zijn ook de twee vermaardste en nuttigste onder alle granen waarbij de andere niets anders dan gelijk onvolkomen vruchten zijn en een gemengde natuur hebben van tarwe en gerst. Ja, dat meer is, van de gerst zelf denken sommige personen dat het een bastaard is van tarwe want de gerst is zeer veranderlijk, ik zeg niet van naturen, maar bij toeval of accident, te weten, van grootte, kleur, smaak, vlimmen, schubben en ander dergelijke zaken. Daarom nadat we verklaard zullen hebben de zeer woeste en verwarde soorten van die zo zullen we hier ook terstond met korte en duidelijke woorden beschrijven de soorten van spelt, haver en dergelijke granen die niet minder verwarrend zijn en geheten worden fouten en miswassen van die anderen.

Gerst is overal in Europa zeer goed bekend en ook zeer gebruikt die ook zeer divers en verschillend is, te weten van grootte, kleur, aren, schubben, vlimmen, gezaaid, voort kome, en gebruik. Want uit de grove en rode gerst die vol van graan is komen voorts de langste halmen. Maar het grootste verschil is gelegen in de effenheid en naaktheid van het graan. Want de [33] gerst groeit of zeer vast besloten in haar velletjes of in schubben die gemakkelijk daarvan mogen gescheiden worden net zoals de soort is die gewoonlijk geheten wordt blote gerst.

Zomergerst van veel rijen is gelijk de wintergerst in Grieks genoemd Polystichum.

Kleine gerst of zomergerst heet in Grieks Distichon, dat is gerst met twee rijen. In Hoogduits en Nederduits kleine gerst. In Waals Nederland Pamelle. In Engels, Common Barly.

Onze gerst die de bekendste is wordt gedeeld in twee soorten na het uitwijzen van de tijd dat ze gezaaid wordt, te weten in wintergerst en zomergerst waarvan de wintergerst gezaaid wordt in vet land dat braak gelegen heeft of ook dat alle jaren vrucht draagt die steviger en groter van halmen en aren groeit en wordt gezaaid in de herfst om mout daarvan te maken. Zij heeft een vezelachtige wortel, kleine en grasachtige bladeren, de halmen van 90cm hoog en de aren met ruwe en stijve vlimmen bezet die gedeeld zijn in vele ordeningen en wordt in de zomer rijp.

Maar zomergerst gelijk die op kortere tijd volwassen is alzo geeft ze ook minder graan en minder voedende en is dunner van halmen en kleiner van aren, zeer nabij van de zomertarwe en wordt alleen gezaaid in maart, april en in het begin van mei want ze kan de koude niet goed verdragen. Zij is alleszins veel minder dan de voor vermelde. Zelden groeit ze meer dan een 45 of 16cm hoog en heeft minder, teerder, zachter en slapper vlimmen aan de aren. Die zijn van twee soorten, de ene is van veel regels of rijen als de wintergerst, de andere is maar van twee regels of rijen van graan bezet. Gerst wordt zeer geprezen zo wel om te eten als tot medicijnen en wordt tegenwoordig met grote menigte al gepeld uit Hoogduitsland te koop gebracht in Nederland, Engeland en in de Noordse landen geheel rein van schubben en kaf die zij heten gepelde gerst. In andere apotheken van Frankrijk en Walloni gieten ze die in een mortier waarop wat warm water en stoten ze met een houten stamper tot dat de velletjes er af gaan die zij [34] heten gepelde gerst en is zeer nuttig om ptisane, sopjes en ander papjes te maken die de zieken zeer goed zijn. Want deze is beter om te eten, wit, helder en blinkend en zo taai noch zo heet of vet niet als beide tarweՠs zijn. En daarom dient ze ook beter diegene die het pleuris hebben en die de lever ontstoken is. Maar om dagelijkse dranken of bieren daarmee te brouwen gelijk men in Nederland of Hoogduitsland, Rusland, Vlaanderen, Engeland, Ierland, Moskou, Noorwegen en Zweden drinkt en ook alle andere Noorse naties zo wordt ze niet gepeld maar wordt alzo geheel drie dagen lang geweekt om mout daarvan te maken gelijk we uitvoeriger zullen verhalen als we van bieren en andere dranken zullen schrijven.

Natuur van de gerst uit Galenus genomen.

Gerst is drogende en verkoelende in de eerste graad en een weinig reinigend, maar wat meer drogende dan bonenmeel daar geen schillen in zijn. Anderszins zijn zij gelijk om van buiten te gebruiken, Om eten is zij gezonder dan de bonen omdat ze haar windige aard verliest want hoe zeer dat ge de bonen ziedt zo behouden zij hun windige natuur, zij zijn ook van grover substantie dan de gerst en daarom voedt ze meer.

Kracht en werking.

Gerst voedt minder dan tarwe, zij is reinigend en maakt water, ze doet zwellen en staat de maag tegen, zij verdrijft de harde zwellingen en ontstekingen. Dioscorides.

Met honing, spiegelhars en duivenmest gemengd maakt rijp de harde zwellingen. Dioscorides.

Met melilote en zaadhuisjes van heul geneest ze de pijnen der zijden.

Met lijnzaad, fenegriek en ruit gemengd en op de buik gestreken geneest het opblazen van de darmen. Dioscorides.

Met teer, was, olie en kinderpis gemengd, laat ze de kroppen en klieren scheiden. Dioscorides.

Met Myrtus of Lentiscus of granaatschillen of wilde peren of bramen stopt ze de kamergang. Dioscorides.

Met kweeappels of azijn is zij goed tegen de verhitting van de jicht. Dioscorides.

In sterke azijn gekookt en gelijk een gerst pleister warm opgelegd is goed tegen de melaatsheid. Dioscorides.

De vetheid van het gerstemeel in water met pek en olie gekookt is goed om etter te laten voortkomen. Dioscorides.

Dezelfde vetheid met azijn en pek gemengd is goed tegen de opzwelling van de gewrichten. Dioscorides.

Geheel Engeland gebruikt meestal geen andere gerst dan zomergerst om het mout te maken en houdt deze beter dan de wintergerst om hun zeer goede en lekkere Engelse bieren te brouwen die alle andere Oosterse of Nederlandse bieren van deugden ver te boven gaan.

Bereiding van het mout.

Ze maken daar het mout in deze manier. De gerst wordt twee dagen en drie nachten in water geweekt, daarna als het water afgegoten is zo wordt hete op een hoop gelegd in een schuur of korenzolder daar de wind niet komt totdat ze kiemt wat in de lente en zomer binnen twee of drie dagen geschiedt, maar in de winter duurt het langer. En dan wordt het eer het begint heet te worden gespreid met voren 12cm dik en wordt tussen dag en nacht drie of viermaal met open lucht gekeerd wat acht of negen dagen lang onderhouden wordt en wordt alzo volmaakt. Tenslotte wordt het gedroogd op de ast met klein vuur van kaf, houtkolen of dor hout dat gestoken wordt in het fornuis dat daartoe geschikt gemaakt is omtrent 12cm van de onderste liggende en dat zolang totdat men ze malen kan. En alzo wordt dan het gedroogde mout geworpen in de opening van de oven die zwelt en vermeerderd wordt een vierendeel op elke maat gerst, maar om bier te brouwen is het oude mout duidelijk beter dan het nieuwe. [35]

De manier van bier te brouwen wat van de Walen en Noormannen bier en cervoise geheten wordt en van de Engelsen en Duitsers bier.

Neem acht Engelse maatjes grof gemalen mout giet daarop schoon rivierwater dat doorzichtig is kook in die een handvol tarwe zemelen zo veel als in een Orleaens carteel (?een maat) zou gaan. Dit tezamen goed geroerd en gemengd zal men goed warm laten staan de tijd van drie uren en dan van onder afgieten door een klein gat en door stro laten lopen of met een dubbele bodem die daartoe dient. Hetgene dat alzo afgegoten is (dat van de Engelsen en Nederlanders wort genoemd wordt) wordt wederom een half uur of anderhalf of ook sommige uren tijd gekookt omdat het beter goed gehouden kan worden. Daarbij doe je vier ponden hop, daarna wordt het gedaan in een grote en brede kuip die nauwelijks dertig cm hoog is om koud te worden. Voorts zo wordt in acht of tien ponden van dit verkoelde bier gedaan een pont of anderhalf gist van de beste ale of bier en goed door elkaar roerende worden tezamen gemengd in een warme plaats en met dekkleden bedekt en geleidelijk aan de rest van het bier daarbij giet omdat het beter gaan zou. N als dat gebeurd is dan wordt het doorgegoten, de tonnen gevuld en tenslotte als het geheel gegaan is wordt het zeer goed gestopt.

Op datzelfde mout giet men dan vers heet water, men doet dat door en men maakt er dun bier van.

Mout wordt gemaakt uit diverse granen als van tarwe, gerst, spelt en haver die nadat het bereid wordt de kleuren van het bier veranderen want dat van de tarwe en grote gerst en voornamelijk dat boven op de ast gedroogd en door gedroogd is maakt een rood en bruin bier. Van kleine gerst, haver, spelt en tarwe gemengd met vijf of zes ponden bonenmeel komt witachtig en helder bier. Men neem daartoe twee of drie delen mout van gerst en van haver en tarwe elk een deel, bonenmeel het vierde deel van de tarwe, water zoveel als genoeg is nadat men bier dun of sterk wil hebben.

Enghelschen Ael.

Om te maecken tbeste Enghelsche bier Ael geheeten, welck eenen soeten ende wijnachtighen smaecke heeft, ende meest inde Winter gedroncken wordt, midts dat hem niet wel en houdt: Men neemt gesoden Mout, te weten, Worte, twee hondert ponden, Hoppe twee handtvollen, om te veranderen de soeten ende smetsen smaecke vanden Worte, ende als dat tsaemen wel ghesoden heeft ende door ghegoten is, soo salmen allencskes (als boven gheseydt is) tsaemen menghen, te weten gist van Bier oft Ael, drye pont, ende Enghels Graut (dat wy Naerbier heeten) ses of acht ponden.

Graut wordt aldus ghemaeckt.

Neemt ses of acht ponden ghemalen Mouts, siende heet water xii oft xv pint, de welcke tsamen gheroert ende wel onder een ghemengt zijnde ses mael daeghs, ende met cleederen ende stroo zeer wel ghedeckt zijnde soo langhe tsaemen in een schoon vat sal staen weycken tot dat soo dicke wordt als een syroop. Daer nae salt voort metten vieren opghesoden worden, alleneen zeer neerstich roerende op dat niet aen en berne, tot dat soo dicke als pap gheworden is.

Zythos ende Curmi van Dioscorides.

Dioscorides segt, dat vande Gerste dranck ghemaeckt wordt, die Zythos heet, de selfde doet water lossen ende quelt de nieren ende zenuwen, maer sonderlinghe is hy schaedelijck den vellekens daer de herssenen mede ghedeckt zijn, hy maeckt winden ende gheeft quaet voetsel, ende genereert melaetsheydt.

Curmi.

Curmi is oock dranck die van Gerste ghemaeckt wordt, ende dickwils in stede van dranck ghebruyckt. Maer maeckt hooftsweere, genereert quaet voetsel ende is den zenuen hinderlick. Der ghelijcke manieren van drancken pleghen oock van Terwe ghemaeckt te worden aende Westsijde van Spaignen, ende in Enghellandt.

Van Zythum ende Bier van Plinius.

Van graen worden diversche drancken gemaeckt. In Egypte, Zythum. In Spaignen Clia [36] ende Crea. In Nederlandt ende ander landen, Bier ende ander soorten van dranck, van alle de welcke tschuym tvel vander vrouwen aensicht schoone maeckt.

Voor soo vele als wy connen mercken wten ouders, als Plinius ende Dioscorides, soo zijn de drancken die sy noemen Zythum ende Curmi niet zeer onghelijck onsen bier geweest, sonderlinghe den Ael, die over ouden tijden vanden Enghelschen in stede van wijn gedroncken werdt, van welcke drancken Dioscorides selve mencie maeckt, segghende datse quaet voetsel gheven ende tot inde zenuen trecken, den welcken tselfde wel mach ghebeurt zijn dat ons ende principalick den ghemeynen volcke ende boere van Enghellandt gheschiedt is, de welcke als sy eysschen inde herbergen wt leckernije vanden alderstercksten Ael, wt een onversaedelicke giericheydt bedrogen worden met bier dat ghemaeckt is van Mout, de welcke in looghe is gheweyckt gheweest inde plaetse van water, want alsoo schijnet meer in te hebben ende van beter graen ghebrouwen te zijn, maer dլoopt int hooft, ende verweckt den schaepherders, boeren ende schippers een sotte ghenoechte. Noch zijn oock op sommighe plaetsen loose geltgierige schalcken, die inde plaetse van hoppe, zoet vander schouwen int bier doen, ende het Mout weycken met sout water, om datmen van tbier hoe men des meer droncke, meer dorst souden crijghen. De gebreken van Dioscorides verhaelt wordtmen wel gewaer door dՠeenparich ghebruyck van dese ende derghelijcke drancken, de welcke gheensins en connen ghedroncken worden sonder zeer groot hinder vande lever ende vanden inghewande. Als de herssenen ende zenuen daer door ghecrenckt zijn ende tbloedt verbrandt, dan comen int aensicht ende opde neuse puystkens oft puckelkens, ghelijck de melaetsche hebben, waer door dat noch hedensdaechs byden Engelschen voor een gemeyn spreeckwoort geseydt wordt, Hy heeft een roodt, ghepuckelt aensicht ende neuse gecregen door recommandatie vanden Ael. Seer groote diverscheydt is dan int bier. Want nae de proportie ende menichte van het graen, ende nae dat ghemengt ende ghebrouwen is, soo hevet sijn diversche qualiteyten: Want vande Hooghe ende Nederduytsche worden tsamen metter Hoppe daer in ghesoden, Gentiane, Bakelaer, Zedoar, Gagel, Alantwortel, Lavender, Savie, bloemen van Horminum, Cuculus Indi (de welcke sy heeten dulmaeckende Nascaye) veltcypres, ende ander derghelijcke cruyden.

Tclaerste, beste ende tsuyverste bier welck wy hier voren hebben leeren maecken, ten eynde dat het inde warme landen soude moghen bekent worden, is eenen soete ende ghesonden dranck, ende gheeft goedt voetsel, soo verre alst wel ghesoden ende vande beste graenen ghemaeckt wordt.

Dun bier daer min graens ende meer waters ingaet, is vochtich ende vercoelende, ende voedt min.

Suer bier genereert quaedt bloedt, ende treckt tot inde nieren, zenuen, ende in thooft, het maeckt pijne ende winden inde darmen, ghelijck oock alst te ionck ghedroncken wordt, de coude pisse maect ende grof bloedt, ende oock den steen ende graveel inde nieren ende blase. Het dick bier van Parijs alst versch is, is dաlderquaetste.

De Hoppe wordt om tweederley oorsaecken ghedaen int Bier oft inden Ael, eensdeels om den smaeck, ende om dat hem te beter houden soude: ten anderen, ghemerckt datmen schrijft dat het Zythum grof bloedt maeckt, om dat die faute ende dat letsel soude beteren, ende openende tselfde suyveren, ende sonder verhittinghe de grove ende slijmachtighe vuylikheden vande aders, nieren, ende blase, afiaghen. Want ons wordt van Mesue gheleert inden Syroop vanden Hoppe sap, ende Byzantino, ende in ander compositien vande medecijns van onsen tijden, dat de Hoppe soo wel als den Grysecom tbloedt suyvert ende reyn maeckt, ende sijn sieden bedwingt, oock dattet dկnghetemperde hitte vande lever, ende inwendighe hitten, iae daghelijcksche ende derde cortsen verdrijft, welck oock de Asparges doet die inde Lente wtspruyt, in spijse ende salaet gheten.

Nochtans ist anders met de bloemen, om datse matelick warm zijn, ghelijck wy gheseydt hebben vanden Coriander op het 314 blat van ons memorie-tafelkens. Men salse niet laeten int bier te doen, om datse int hooft loopen, noch oock de schult gheven vande catarren ende fluxien der iuncturen, als den gheleerden van Enghellandt belieft, maer eer die toeschrijven der gulsicheydt, dկverdaedt, den ghemackelijcken leven, ende leckernije, daer sy toegheneygt zijn. Want den Ael die sonder de selfde, oft met een weynich Hoppe ghebrouwen is, is crachtigher, ende doorgaet soo wel als den wijn tot inde binnenste vellekens vander herssenen, ende maeckt de selfde letsels. Daerom de bloemen vander Hoppen en hinderen niet van wegen de qualiteyt, maer met de quantiteyt, ghelijck oock den wijn doet, ende alle andere zeer goede drancken.

Een plaester van Worte teghen tfleirfijn.

De Hollanders, Vriesen, Enghelschen ende Nederlanders maecken papkens van Worte van [37] tbeste bier teghen de pijnen vande zenuwen ende ioncturen, de welcke versoetende, versterckende ende verteirende daer toe wtermaten zeer bequaem zijn, soo wel als den soeten most van Columella op een derde deel ende van Plinius op de helft ghesoden.

Sy nemen dicke ghesoden Worte twee pint, de Galle van eenen stier, ende sieden dat tsamen tot op een pont met saecht vier, daer nae doen sy daer by azijn een pont, fijn wieroock ghestooten een once, bloemen van Camille ende Melilote ghestooten van elcks onderhalf once, poeder van Ruyte een half once, honich ende ghestooten Comijn, elcks een half pont, ende laten dat dan wederom tsamen opsieden tot dat dick ghenoech is. Dese medecijne heeft my ghecommuniceert de zeer geleerde medecijn D. Vailly des Conincks Leser tot Oxfort.

Vande Ptisane.

Vande Gerste maecktmen Ptisane, welck woordt sijnen oorspronck heeft van een Griecsch woordt, dat te segghen is, als stampende pellen, de welcke dient tot alle graen, ende somtijdts oock den hauwachtighen vruchten, ghelijc ons Galenus ghetuyght int capittel vande Ptisane van Linsen. Rauwe ptisane wordt vanden ouders gheheeten gerste, haver ende alderhande graen dat ghepelt is, maer de ghesoden Ptisane, die door langhe sieden in een lichaem ghebrocht is, die oock al ende gheheel Ptisane gheheeten wordt, ende is ander ende onderscheydende vande vetticheydt vande Gerste die doorghedaen is. Galenus in sijn eerste boeck vande voetsels, int capittel vande Gerste, heet oock dկnghepelde Gerste rauwe Ptisane, om datse daer toe ghenomen wordt.

De ghepelde Gerste oft Ptisane versoet meer de rouwicheden, sy voedt oock ende maeckt vochtich. Maer dաbstersive cracht die de verstoptheden is openende, die is gheleghen inde schubben ende vellekens.

Engelse ale.

Om te maken het beste Engelse bier ale geheten wat een zoete en wijnachtige smaak heeft en meest in de winter gedronken wordt omdat het zich niet goed houdt. Men neemt gekookte mout, te weten, worte, tweehonderd ponden, hop twee handvol om te veranderen de zoeten en smetse smaak van de worte en als dat tezamen goed gekookt en doorgegoten is zo zal men geleidelijk aan, zoals boven gezegd is, tezamen mengen, te weten gist van bier of ale drie pond en Engels grout (dat we nabier noemen) zes of acht ponden.

Gruut wordt aldus gemaakt.

Neem zes of acht ponden gemalen mout, ziedend heet water 12 of 15 pinten die tezamen geroerd en goed door elkaar gemengd worden zes keer per dag en met kelderen en stro zeer goed bedekt worden en zo lang tezamen in een schoonvat moet staan te weken totdat het zo dik wordt als een siroop. Daarna zal het verder met vuur opgekookt worden alles zeer vlijtig roeren zodat het niet aanbrandt totdat het zo dik als pap geworden is.

Zythos en Curmi van Dioscorides.

Dioscorides zegt dat van de gerst drank gemaakt wordt die Zythos heet, die doet water lossen en kwelt de nieren en zenuwen, maar vooral is die schadelijk de velletjes waar de hersenen mee bedekt zijn, het maakt winden en geeft kwaad voedsel en genereert melaatsheid.

Curmi.

Curmi is ook drank die van gerst gemaakt wordt en dikwijls in plaats van drank gebruikt. Maar maakt hoofdpijn, genereert kwaad voedsel en is de zenuwen hinderlijk. Dergelijke manieren van dranken plegen ook van tarwe gemaakt te worden aan de westzijde van Spanje en in Engeland.

Van Zythum en bier van Plinius.

Van graan worden diverse dranken gemaakt. In Egypte Zythum. In Spanje Caelia [36] en Caerea. In Nederland en andere landen bier en ander soorten van drank, van alle die het schuim het vel van de vrouwen aanzicht mooi maakt.

Voor zoveel als we kunnen merken uit de ouders, als Plinius en Dioscorides, zo zijn de dranken die zij noemen Zythum en Curmi niet zeer ongelijk ons bier geweest en vooral de ale die sinds oude tijden van de Engelsen in plaats van wijn gedronken wordt van welke dranken Dioscorides vermelding maakt en zegt dat ze kwaad voedsel geven en tot in de zenuwen trekken, dat mag gebeurd zijn dat ons en voornamelijk het gewone volk en boeren van Engeland gebeurd is die als zij in de herbergen uit lekkernij van de allersterkste ale eisen die uit een onverzadigde gierigheid bedrogen worden met bier dat gemaakt is van mout die in loog is geweekt geweest in plaats van water, want alzo schijnt het meer in te hebben en van beter graan gebrouwen te zijn, maar het loopt in het hoofd en verwekt de schaapherders, boeren en schippers een zotte genoegen. Noch zijn ook op sommige plaatsen loze geldgierige schalken die in de plaats van hop roet van de schouw in het bier doen en het mout weken met zout water omdat men van het bier hoe meer men ervan drinkt meer dorst zou krijgen. De gebreken van Dioscorides verhaalt wordt men wel gewaar door het eenparig gebruik van deze en dergelijke dranken die geenszins kunnen gedronken worden zonder zeer groot hinder van de lever en van het ingewand. Als de hersenen en zenuwen daardoor gekrenkt zijn en het bloed verbrand dan komen in het aanzicht en op de neus puistjes of pukkeltjes gelijk de melaatse hebben waardoor dat noch tegenwoordig bij de Engelsen voor een algemeen spreekwoord gezegd wordt; Ԉij heeft een rood, bepukkeld aanzicht en neus gekregen door aanbeveling van de aleծ Zeer grote verschil is er dan in het bier. Want na de proportie en menigte van het graan en nadat gemengd en gebrouwen is zo heeft het zijn diverse kwaliteiten. Want van de Hoog- en Neder-Duitsers worden tezamen met de hop daarin gekookt, gentiaan, laurierbes, zedoar, gagel, alantwortel, lavendel, salie, bloemen van Horminum, Cuculus Indi (die zij heten dol makende nachtschade) veldcipres en ander dergelijke kruiden.

Het helderste, beste en zuiverste bier wat we hier voren hebben leren maken teneinde dat het in de warme landen zou mogen bekend worden is een zoete en gezonde drank en geeft goed voedsel zo ver als het goed gekookt en van de beste granen gemaakt wordt.

Dun bier waar minder graan en meer water ingaat is vochtig en verkoelende en voedt minder.

Zuur bier genereert kwaad bloed en trekt tot in de nieren, zenuwen en in het hoofd, het maakt pijn en winden in de darmen gelijk ook als het te jong gedronken wordt de koude pis maakt en grof bloed en ook de steen en niergruis in de nieren en blaas. Het dik bier van Parijs, als het vers is, is de aller kwaadste.

De hop wordt om twee oorzaken gedaan in het bier of in de ale, eensdeels om de smaak en omdat het te beter houden zou. De tweede, gemerkt dat men schrijft dat het Zythum grof bloed maakt omdat het die fout en dat letsel zou verbeteren en openende hetzelfde zuivert en zonder verhitting de grove en slijmachtige vuilheden van de aders, nieren en blaas afjagen. Want ons wordt van Mesue geleerd in de siroop van het hop sap en Byzantino en in ander composities van de dokters van onze tijden dat de hop zo wel als de aardrook het bloed zuivert en rein maakt en zijn zieden bedwingt, ook dat het de ongetemperde hitte van de lever en inwendige hitte, ja dagelijkse en derdedaagse koortsen verdrijft wat ook asperge doet die in de lente uitspruit in spijs en salade gegeten.

Nochtans is het anders met de bloemen omdat ze tamelijk warm zijn gelijk we gezegd hebben van de koriander in het 314ste blad van ons memorie tafeltjes. Men zal ze niet laten in het bier te doen omdat ze in het hoofd lopen, noch ook de schuld geven van de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en opzwelling der gewrichten zoals de geleerden van Engeland belieft, maar eer die toeschrijven de gulzigheid, de overdaad, het gemakkelijke leven en lekkernij daar zij toe geneigd zijn. Want de ale die zonder die of met een weinig hop gebrouwen wordt is krachtiger en doorgaat zo wel als de wijn tot in de binnenste velletjes van de hersenen en maakt dezelfde letsels. Daarom de bloemen van de hop hinderen niet vanwege de kwaliteit, maar met de kwantiteit gelijk ook de wijn doet en alle andere zeer goede dranken.

Een pleister van wort tegen jicht.

De Hollanders, Friezen, Engelsen en Nederlanders maken papjes van worte van [37] het beste bier tegen de pijnen van de zenuwen en gewrichten, die verzachtende, versterkende en verterende daartoe uitermate zeer bekwaam zijn zo wel als de zoete most van Columella op een derde deel en van Plinius op de helft gekookt.

Ze nemen dikke gekookte worte twee pint, de gal van een stier en zieden dat tezamen tot op een pond met zacht vuur, daarna doen zij daar bij azijn een pond, fijne wierook gestampt een ons, bloemen van kamillen en melilote gestampt van elk anderhalf ons, poeder van ruit een half ons, honing en gestampte komijn, elk een half pond en laten dat dan wederom tezamen opzieden totdat het dik genoeg is. Deze medicijn heeft me medegedeeld de zeer geleerde dokter D. Vailly de koninklijke lezer te Oxford.

Van de Ptisane.

Van de gerst maakt men ptisane welk woord zijn oorsprong heeft van een Grieks woord dat te zeggen is, als stampende pellen, die dient tot alle graan en somtijds ook de hauwachtige vruchten gelijk ons Galenus betuigt in het kapittel van de ptisane van linzen. Rauwe ptisane wordt van de ouders geheten gerst, haver en allerhande graan dat gepeld is, maar de gekookte ptisane, die door lang zieden in een lichaam gebracht is die ook al en geheel ptisane geheten wordt en is ander en onderscheidt zich van de vetheid van de gerst die doorgedaan is. Galenus in zijn eerste boek van het voedsel in het kapittel van de gerst heet ook de ongepelde gerst rauwe ptisane omdat ze daartoe genomen wordt.

De gepelde gerst of ptisane verzacht meer de ruwheden, zij voedt ook en maakt vochtig. Maar de reinigende zuiverende kracht die de verstoppingen opent die is gelegen in de schubben en velletjes.

Bastaert Gerste, Hordeum spontaneum spurium. Holcus Plinij Anguillar. In Engelsch, Il hasse koren.

De Bastaert-Gerste oft Holcus (als Plinius segt int xxvii boeck, x capittel) groeyet op drooghe [38] steenen, hebbende iaerlicks wtschietende halmen ghelijck de Gerste, daer boven op wassen dunne vlimmen. De kinderen spelende in Neder-landt, Engellandt ende Vranckrijck maecken van dese Gerste, bessemkens, pluckende die aende dijcken, ghebroken vesten ende mueren, waer mede sy malcanderen smijten, ende ghelijck met bessemen de berders vaeghen. Sy heeft een faselachtighe cleyne wortel, met veel grasachtighe bladers beneden, wt de welcke dat voorts comen veel halmen van eenen cubitus hooghe met aren ende vlimmen die vanden Gerste gheheel ghelijck, maer minder, saechter ende sonder graen, ghelijck de bastaert Haver, oft ghebaerde Evene, gylops ghenoemt, de welcke wy oock weten dat zeer goedt is teghen de ghebreken ende puyst-zeeren inde hoeckens vande oogen, de welcke oock gylopes heeten: maer onghelijck beter zijn dաsschen van tstroo tegen de geswillen vanden fleirfijn.

Cracht.

Bastaeert-Gerste oft Holcus Plinij om thooft of om den aerm ghebonden, treckt wten lichaeme de vlimmen oft splinters.

Met dese Gerste gheweyckt in looghe maecken de vrouwen haerlieder hayr gheel, soo wel als met de halmen ende aren vande Rogghe ende groote Gerste.

De soorten vande Spelte.

Terwe-Spelte, oft Naeckte-Gerste, Zeopyrum sive Triticum-Spelthum, Hordeum nudum vocatum. In Enghelsch, Wheate Barly, or naked Barly.

Nu volght hier aldernaeste de Terwe-Spelte, die den naem heeft van Terwe ende Gerste, om dat sy van fatsoen is half tusschen de Spelte ende Terwe. Want sy heeft halmen, aren ende vlimmen ghelijck de Spelte, maer tgraen is besloten in een enckel velletje daer af dat licht om scheyden is, het is oock langher, maer niet soo dicke ende vol als de Terwe, al ist oock inde hoven ghesaeydt, ghelijck wy dese twee iaeren ghehadt hebben. Van couleur ende schellenkens ist zeere de gemeyne Spelte ghelijck, treckende een luttel nae de Rogghe, den smaeck en heeftse soo soet niet als de ghemeyne Gerste, nochtans is dien niet onlieflick. Ghelijckse niet vele en groeyt, soo wordtse oock selden ghebruyckt.

Vande Spelten,

Den naem Zea heeft hem over oude tijden veel wijder ende breeder ghestreckt dan nu ter tijdt doet de Spelte van onsen tijden, welcken naem alleene gegeven is eenderhande soorten van graen, dat zeer cafachtich is, schubachtich, licht, ende veel stijve vlimmen heeft, van luttel voetsels, nochtans niet quaet noch onsmaeckelick. In Italien, int Herthogdom van Milanen, in Lombardien, tot Genua, in Savoyen, Provencen ende Gascoignen, wordet ghesaeydt om de diverscheydt van het graen ende landt daer zijnde, maer niet gheten dan by gebreke van beter graen. Deze schijnt in alder manieren te wesen de Typha Cerealis, de welcke de Hoochduytschen heeten, Welsche Weysen ende Romische Terwe, om datse van daer ghebrocht is. Sy heeft eenen dunne halmen, ende meestendeel maer een are, die met veel ende zeer langhe rouwe ende stijven vlimmen beset is, die van de Gersten niet ongelijck, met de welcke Paulus gineta, zeer fray beveelt den ghenen die de vierde cortse hebben, dաderkens binnen inde neuse dickwils te steken om te doen bloeden. Tgraen is onvaster ende zeer cleyne, met zeer vel rouwe ende zeer vast aenhanghende vetachtige schubbenkens becleedt, der Terwen van natueren veel onghelijcker dan het Amelkoren oft dՠOnghebaerde Spelte. Maer de Spelte van Theophrastus ende vanden Ouders, is bycants soo zeer ghepresen ende soo goedt ghehouden als de terwe. Want sy is der Terwen zeer ghelijck, zeer vast, zeer overvloedich, ende die wt een menichvuldighe ende diepe wortel veel hooghe halmen is voortbrenghende, vande welcke de aren sonder vlimmen zijn, ende tgraen in veel schubbekens besloten, welck zeer effen is ende alleen gedierten aenghenaem, groeyende op een vet ende vruchtbaer landt, ende hier voortijdts alleen in Griecken bekent was, maer achternae van veel ander landen begheert ende gesaeydt. Waer wt lichtelick te mercken is, dat ons Spelte zeer verschilt van dese van Theophrastus, hoe wel dat een medesoorte is, oft eer een bastaert soorte, ende datse is soo veel slechter dan de beste Spelte, als die slechter is dan de Terwe. Want daer zijn ende moghen oock wesen veel ende ghemeyne veranderinghen tusschen de Terwe, Spelte ende Gerste om de ghemeyne inwendighe beghinsels van tsaedt, ende wesen, oft substantie, ende menichvuldighe wtwendighe accidenten, ghelijck wel weten die vande landtneeringhe verstandt hebben. Daerom ghemerckt dat Dioscorides drye verscheyden soorten van Spelte stelt, (want hy houdet Amelkoren oock voor een Spelte,) soo blijckt ghenoech dat nae Theophrastus tijdt dշoordt Zea oft Spelte veel breeder ghebruyckt is gheweest, ende niet alleene daer onder is begrepen de Naeckte-Gerste oft Terwe-Spelte, maer oock het Amelkoren, ghebaerde [39] Spelte, ende S. Peeters-koren, behalven noch die eerste ende alderbeste Spelte. Daerom ist dat yemandt een saecke soo verstroyt ende duyster met een haest ende licht bewijs soude moghen verstaen ende overloopen, dat soude moghen by deser manieren versocht worden.

Dit Graen is in Griecks gheheeten Zea. In Hoochduytsch, Spelsz. In Nederduytsch, Spelte. In Franchois, Espeautre. In Spaensche, Spelta. In Italiaensch, Spelta ende Farro.

Dioscorides segt datse meer voedt dan Gerste, ende smaeckelijck is: men maeckter broot af dat min voedt dan de Terwe.

Galenus segt datse in alle haer cracht, middel is tusschen de Terwe ende Gerste.

Cracht.

Spelte warm met wijn inghenomen is goedt teghen de beten vande Scorpioenen, ende oock den ghenen die bloedt spouwen. Des ghelijcks teghen de catarre die inde stroote valt. Oock teghen den hoest met geyten ruet, oft boter, met wijn ende Nitrum ghesoden, gheneest alle loopende seeren. Plinius.

Crimnom van Diosc.is de Semola vande Franssoisen ofte Walen ende Italiaenen.

Dioscorides segt dat tghrofste meel van Spelte ende Terwe, daer af datmen een pap maeckt, zeer wel voedt ende haest verteirt wordt (maer Galenus ende gineta segghen dat niet haest verteirt wordt) ende stopt gheweldich den camerganck, soo verre als de Spelte daer af dat ghemaeckt wordt, eerst gheroost wordt.

De Spelte oft Zea van Theophrastus.

De Spelte van Theophrastus is naest de Terwe dաllerbeste graen. Sy is de Terwe zeer gelijck, ende zeer luttel daer af verschillende, nochtans en ist niet geheel de selfde, want de treck-peerden bersten van Terwe tեten, oft sy sterven vande pijne inde darmen, den welcken nochtans de Spelte van Theophrastus nut ende aengenaem is. Dese heeft onghebaerde aren ende sonder vlimmen, nochtans besloten in velachtighe schubbekens.

Amer-koren, Olyra, Siligo Tragi, sive Far candidum.

Nu moet hier by ghestelt zijn het Amel-koren, dat van Herodotus Spelte gheheeten wordt, ende is bequaem om broodt daer af te backen. Van dese maecken de Duytschen midts datse zeer goede ende witte bloeme heeft, tstijfsel oft bloem van Amel. Sommighe meynen oock dat is de Terwe vanden Ouders, om dwit ende soet broodt datter af ghebacken wordt, oft de rechte Somer-Terwe: maer ten is soo niet.

Dwordt gherekent, segt Dioscorides, onder de soorten van Spelte, maer het voedt wat min, ende men maeckter broodt af ghelijck vande Spelte.

Typha, oft oock Spelte is?

Nu volght de Typha, die oock de Terwe zeer nae is. Maer Theophrastus segt datse veel effender is dan de Spelte oft Zea, datse oock groeyt op licht ende magher landt, ende niet op vet ende vruchtbaer landt. Dese sayen onse landtlieden zeer ghelijck de Haver over ander iaer, niet op landt dat braeck heeft gheleghen, maer op wtgheteirt landt, ende heetense Spelte, ende gheeft een cafachtich, row, magher ende dorre graen dat zeer luttel weeght, ende van de landtlieden zeer gheacht is ghelijck Haver, waerom datse slechter is dan het Amel-koren, maer beter ende effender dan S. Peeters koren. [40]

S. Peeters koren, Briza monococcos Dod.

De slechtste van alle de Spelten, om soo te spreken, schijnt te zijn S. Peeters koren Briza in Griecks ghenoemt, want Brizin is te segghen, laden, beswaeren ende slaeperich zijn. Dwelck (als Mnesitheus ende Galenus segghen) ghebeurt door het eten van dit broodt. Der Spelten ist v halmen ende aren zeer ghelijck, tgraen dat bruyn is hevet in schubbekens besloten, ende gheeft cafachtich, swert, quaelick rieckende ende smaeckende, ende onlieflick broodt. De Hoochduytschen heetent S. Peeters korn, ende Eynkorn: ende onghetwijfelt het is een soorte van Spelte, hoe wel dat sommighe contrarie segghen, de welcke segghen dat gheen vlimmen en heeft. Dwelck wy voren vermaent hebben dat allen den gheslachten van Terwe ghebeurt, alsoo oock als sy degenereren datse stincken, dwelck ten minsten de faute is vande Spelte, ende daerom sal ons byden gheschickten Herbaristen moghen gheorloft zijn die hier by te voeghen.

Bastaard gerste Hordeum spontaneum spurium. Holcus Plinij Anguillar. In Engels, Il hasse koren. (Hordeum murinum)

De bastaard gerst of Holcus (als Plinius zegt in het 27^ste boek, 10^de kapittel) groeit op droge [38] stenen en heeft jaarlijks uitschietende halmen gelijk de gerst, daar bovenop groeien dunne vlimmen. De kinderen die spelen in Nederland, Engeland en Frankrijk maken van deze gerst bezempjes en plukken die aan de dijken, gebroken vestingen en muren waarmee zij elkaar smijten en gelijk met bezems de planken vegen. Zij heeft een vezelachtige kleine wortel met veel grasachtige bladeren beneden waaruit veel halmen van een 45cm hoog komen met aren en vlimmen die van de gerst geheel gelijk maar kleiner, zachter en zonder graan gelijk de bastaard haver of gebaarde evenie Aegilops genoemd die we ook weten dat zeer goed is tegen de gebreken en puist zeren in de hoeken van de ogen die ook Aegylopes heten. Maar ongelijk beter zijn de assen van het stro tegen de gezwellen van de jicht.

Kracht.

Bastaard gerst of Holcus Plinij om het hoofd of om de arm gebonden trekt uit het lichaam de vlimmen of splinters.

Met deze gerst geweekt in loog maken de vrouwen hun haar geel zo wel als met de halmen en aren van de rogge en grote gerst.

De soorten van spelt.

(Hordeum distichon var. nudum) Tarwe spelt of naakte gerst, Zeopyrum sive Triticum-Spelthum, Hordeum nudum vocatum. In Engels wheate barly of naked barly.

Nu volgt hierna de tarwe spelt die de naam heeft van tarwe en gerst omdat zij van vorm is half tussen de spelt en tarwe. Want zij heeft halmen, aren en vlimmen gelijk de spelt maar het graan is besloten in een enkel velletje dat gemakkelijk te scheiden is en het is ook langer maar niet zo dik en vol als van de tarwe al is het ook in de hoven gezaaid zoals we deze twee jaren gehad hebben. Van kleur en schillen is het zeer de gewone spelt gelijk en trekt wat naar de rogge, de smaak heeft ze niet zo zoet als de gewone gerst nochtans is die niet onlieflijk. Net zoals ze niet veel groeit zo wordt ze ook zelden gebruikt.

(Triticum spelta)

Van de spelten,

De naam Zea heeft zich sinds oude tijden veel wijder en breder uitgestrekt dan nu ter tijd doet de spelt van onze tijden welke naam alleen gegeven is een soort van graan dat zeer kafachtig is, schubachtig, licht en veel stijve vlimmen heeft van weinig voedsel nochtans niet kwaad noch onsmakelijk. In Italië in het hertogdom van Milaan, in Lombardije tot Genua, in Savoie, Provence en Gascogne wordt het gezaaid om de diversiteit van het graan en land dat daar is, maar niet gegeten dan bij gebrek van beter graan. Deze schijnt in alle manieren te wezen de Typha Cerealis die de Hoogduitsers heten Welsche Weysen en Romische Tarwe omdat ze van daar gebracht is. Zij heeft een dunne halm en meestal maar een aar die met veel en zeer lange rouwe en stijven vlimmen bezet is die van de gerst niet ongelijk waarvan Paulus Aegineta zeer fraai aanbevolen diegene die de vierde daagse koorts hebben de aartjes binnen in de neus dikwijls te steken om te laten bloeden. Het graan is losser en zeer klein met zeer veel ruwe en zeer vast aaneenhangen vetachtige schubbetjes bekleed de tarwe van naturen veel ongelijker dan het amelkoren of de ongebaarde spelt. Maar de spelt van Theophrastus en van de ouders is bijna zo zeer geprezen en zo goed gehouden als de tarwe. Want zij is de tarwe zeer gelijk, zeer vast, zeer overvloedig en die uit een menigvuldige en diepe wortel veel hoge halmen voortbrengt waarvan de aren zonder vlimmen zijn en het graan in veel schubbetjes besloten welke zeer effen is en alleen gedierten aangenaam die groeit op een vet en vruchtbaar land en hier voortijds alleen in Griekenland bekend was maar daarna van veel andere landen begeerd en gezaaid. Waaruit licht te merken is dat onze spelt zeer verschilt van deze van Theophrastus hoewel dat een medesoort is of eerder een bastaard soort en dat ze is zo veel slechter dan de beste spelt als die slechter is dan de tarwe. Want daar zijn en mogen ook wezen vele algemene veranderingen tussen de tarwe, spelt en gerst om de gewone inwendige beginsels van het zaad en wezen of substantie en menigvuldige uitwendige accidenten gelijk wel weten die van de landnering verstand hebben. Daarom gemerkt dat Dioscorides drie verschillende soorten van spelt stelt (want hij houdt amelkoren ook voor een spelt) zo blijkt genoeg dat na Theophrastus tijd het woord Zea of spelt veel breder gebruikt is geweest en niet alleen daaronder is begrepen de naakte gerst of tarwe spelt, maar ook het amelkoren, gebaarde [39] spelt en St. Peterskoren, behalve noch die eerste en allerbeste spelt. Daarom is het dat iemand een zaak zo verstrooid en duister met een snel en licht bewijs zou mogen verstaan en overlopen dat zou op deze manier uitgezocht worden.

Dit graan is in Grieks geheten Zea. In Hoogduits Spelsz. In Nederduits Spelte. In Frans Espeautre. In Spaans Spelta. In Italiaans Spelta en Farro.

Dioscorides zegt dat ze meer voedt dan gerst en smakelijk is. Men maakt er brood van dat minder voedt dan de tarwe.

Galenus zegt dat ze in al haar kracht middel is tussen de tarwe en gerst.

Kracht.

Spelt warm met wijn ingenomen is goed tegen de beten van de schorpioenen en ook diegene die bloed spuwen. Desgelijks tegen de ontsteking die in de strot valt. Ook tegen de hoest met geitenvet of boter en met wijn en nitrum gekookt geneest alle lopende zeren. Plinius.

(Triticum durum)

Crimnom van Dioscorides is de Semola van de Fransen of Walen en Italianen.

Dioscorides zegt dat het grofste meel van spelt en tarwe waarvan men een pap maakt zeer goed voed en snel verteerd wordt (maar Galenus en Aegineta zeggen dat het niet snel verteerd wordt) en stopt geweldig de kamergang net zo ver als de spelt waarvan dat gemaakt wordt eerst geroosterd wordt.

De spelt of Zea van Theophrastus.

De spelt van Theophrastus is naast de tarwe het allerbeste graan. Zij is de tarwe zeer gelijk en verschilt zeer weinig daarvan, nochtans is het niet geheel dezelfde want de trekpaarden barsten van tarwe te eten of zij sterven van de pijn in de darmen die nochtans de spelt van Theophrastus nuttig en aangenaam is. Deze heeft ongebaarde aren en zonder vlimmen, nochtans besloten in velachtige schubjes.

(Triticum diococcum)

Amelkoren, Olyra, Siligo Tragi, sive Far candidum.

Nu moet hier bij gesteld zijn het amelkoren dat van Herodotus spelt geheten wordt en is bekwaam om brood daarvan te bakken. Van deze maken de Duitsers stijfsel of bloemen van amel omdat ze zeer goede en witte bloem heeft. Sommige menen ook dat het is de tarwe van de ouders om het witte en zoete brood dat er van gebakken wordt of de echte zomertarwe, maar dat is niet zo.

Het wordt gerekend, zegt Dioscorides, onder de soorten van spelt maar het voedt wat minder en men maakt er brood van gelijk van de spelt.

(Triticum durum)

Typha of het ook spelt is?

Nu volgt de Typha die ook de tarwe zeer na is, maar Theophrastus zegt dat ze veel vlakker is dan de spelt of Zea, dat ze ook groeit op licht en mager land en niet op vet en vruchtbaar land. Deze zaaien onze landlieden zeer gelijk de haver om het andere jaar en niet op land dat braak heeft gelegen maar op uitgeteerd land en heten het spelt en geeft een kafachtig, rouw, mager en dor graan dat zeer weinig weegt en van de landlieden zeer geacht wordt gelijk haver waarom dat ze slechter is dan het amelkoren maar beter en vlakker dan St. Peters koren. [40]

(Triticum boeoticum)

St. Peters koren, Briza monococcos Dodonaeus.

De slechtste van alle spelten, om zo te spreken, schijnt te zijn St. Peters koren dat Briza in Grieks genoemd is, want Brizin is te zeggen, laden, bezwaren en slaperig zijn. Wat (als Mnesitheus en Galenus zeggen) gebeurt door het eten van dit brood. De spelt is het van halmen en aren zeer gelijk en het graan dat bruin is heeft het in schubjes besloten en geeft kafachtig, zwart en kwalijk ruikend en proevend en onlieflijk brood. De Hoogduitsers heten het S. Peeters korn en Eynkorn en ongetwijfeld het is een soort van spelt hoewel dat sommige contrarie zeggen, die zeggen dat het geen vlimmen heeft. Wat wij tevoren vermaand hebben dat alle geslachten van tarwe gebeurt alzo ook als zij degenereren dat ze stinken wat de minste fout is van de spelten en daarom zal het ons bij de geschiktste herbaristen geoorloofd zijn die hierbij te voegen.

Haver, Avena vesca.

Dit Graen is in Griecks ghenoemt Bromos. In Latijn, Avena. In Hooch ende Nederduytsch, Haver. In Franchois, Avoine. In Italiaensch, Biava. In Enghelsch, Etes ende Haver. In Spaensch, Avea ende Avena.

Ten zy dat de Terwe degenereert in Gerste, dwelck selden ghebeurt, oft in Spelte, dat dickwilder gheschiedt, soo verkeertse in dit ghewas van Haver in Griecks gheheeten Bromos, niet om dat stinckt, maer eer om dat de treck-peerden dit veel eten: oft van tgeluyt oft ghecraeck dat de rijpe vrucht maeckt metten minsten windt die waeyen mach. Sy behoort byde soorten vande graenen als sy gheoeffent wordt: maer ist datse onghecultiveert ghelaten wordt oft sonder saedt is, dan salt Haver zijn niet nut om eten. Ende daerom heeft Dioscorides dese verscheyden ghestelt, ghelijck sy van verscheyden ghebruyck zijn, hoe wel datse niet diversch en zijn van gheslachte ende ghedaente: want gelijck sy beyde eenen naem hebben, soo zijn sy oock van fatsoene ende van plaetse daer sy groeyen ghelijck. Hebbende de ydel haver corte dunne stelen van eenen voet hooghe, opde welcke dat die aren [41] voorts comen in veel corte steelkens verdeylt die niet scherp en zijn, maer wijdt van een wtgespreydt, ende is bycants leegh van graen, ende de vellekens zijn bycants ydel. Maer de vruchtbaer Haver heeft de halmen ende opperste steelkens daer tsaedt aenhangt in sijn vellekens besloten langher ende grover, ende tsaedt dat vol is, is den Rogghe ghelijck, maer dunner, langher ende scherper, van coleur somtijdts grau, somtijdts swert, zeer dickwils oock witachtich, ende zeer haest afvallende int maeyen. Over al in Vranckrijck, Neder ende Hoochduytschlandt, ende Italien ist een zeer goedt voetsel voor de peerden. Maer in Engellandt gheeft de meestendeel vanden volcke den peerden boonen-broodt tեten in stede van Haver, ende laten hen selven dencken dat de peerden soo wel niet en varen vande Haver, oft soo wel niet en moghen arbeyden: hoe wel nochtans dat sy goede Haver hebben, vande welcke sy in Wallien broodt ende taerten backen als sy van de schubbekens verlost is, die niet quaet en zijn ghelijck wy dickwils gheten hebben. Sy maecken daer oock papkens vande bloemen van Haver-meel, ghelijck wy oock ghesien hebben in Switserlandt ende Elsaten. Sy besighen die oock tzy gheheel oft ghemalen in drancken ende decoctien die den camerganck stoppen.

Naeckte Haver, Avena nuda.

Niet verre vande lustighe riviere de Temst soo die voor by Londen ghevallen comt, zijn int landt van Kant op sommige plaetsen platte velden die met naeckte-Haver besaeydt zijn, de welcke de ghemeyne Haver in alder manieren ghelijck is, wtghenomen datter graen van coleur de Spelte ende de naeckte-Gerste ghelijck is. Tis wonder hoe gheerne dat de Conijnen dese vrucht eten. Sy maecken van dit graen alst drooghe is, weyckende tselfde in water, zeer goedt bier, want dese Haver is wat soeter ende lieflicker om eten, hoe wel datse luttel ghevonden wordt. [42]

Cracht.

Haver is zeer goedt om plaesters te maecken, ghelijckerwijs als de Gerste. Dioscorides.

Met pap van Haver wordt de camerganck ghestopt.

Tsap is zeer goedt ghebruyckt teghen den hoest in eenich suypen.

Ghestreken erghens op, soo droogtse, ende verteirt middelmatichlick, sonder scherpheydt, maer is wat koutachtich van natueren, ende een weynich stoppende, om dat sy soude moghen helpen den loop des buycs stoppen. Galenus.

Haver in azijn ghesoden neemt de sproeten wegh. Plinius

De ghemeyne Medecijns ende tslecht volck roostense ende doense in sackskens ghelijck men den Hirs doet, teghen de Colica, ende legghent warm daer op.

Ydel Haver, Bromos sterilis. Festucago van Gaza. In Franchois, Averon. In Italiaensch, Vena vana ende orzo salvatico. In Enghelsch, Haver grasse. Ende is de tweede gilops, niet dՠeerste van Matthiolus.

Dioscorides segt, dat ydel Haver oft tcruydt Bromus dwelck den gylops ghelijck is, een drooghende cracht heeft, ende wordt metter wortel in water ghesoden tot op tderde deel, ende tsop doorghedaen zijnde, soo wordt daer by ghedaen soo veel honichs, ende weder inghesoden tot dat soo dicke is als honich. Een doecxken hier in nat ghemaeckt, ende inde neusegaten ghesteken, is zeer goedt tegen de stanck van de quaede seeren. Sommighe doen daer by ghestooten Aloe ende ghebruycken alsoo. In wijn ghesoden met drooghe roosen, betert den stinckende adem.

Haver, Avena vesca. (Avena sativa)

Dit graan is in Grieks genoemd Bromos. In Latijn, Avena. In Hoog- en Nederduits Haver. In Frans Avoine. In Italiaans Biava. In Engels Etes en Haver. In Spaans Avea en Avena.

Tenzij dat de tarwe degenereert in gerst, wat zelden gebeurt of in spelt dat vaker geschiedt, zo verandert dit gewas in haver in Grieks geheten Bromos, niet omdat het stinkt maar eerder omdat de trekpaarden dit veel eten of van het geluid of gekraak dat de rijpe vrucht maakt met de minste wind die waaien mag. Zij behoort bij de soorten van de granen als zij geteeld wordt. Maar is het dat ze ongecultiveerd gelaten wordt of zonder zaad is dan zal de haver net nuttig zijn om te eten en daarom heeft Dioscorides deze verschillend gesteld gelijk zij van verschillend gebruik zijn hoewel dat ze niet verschillend zijn van geslacht en gedaante want gelijk zij beide een naam hebben zo zijn zij ook van vorm en van plaats daar zij groeien gelijk. Zo heeft de ijdele haver korte dunne stelen van dertig cm hoog waarop dat de aren [41] voortkomen in veel korte steeltjes verdeeld die niet scherp zijn, maar wijdt van een uitgespreid en is bijna leeg van graan en de velletjes zijn bijna leeg. Maar de vruchtbare haver heeft de halmen en opperste steeltjes daar het zaad aanhangt in zijn velletjes besloten langer en grover en het zaad dat vol is is de rogge gelijk, maar dunner, langer en scherper, van kleur somtijds grauw, somtijds zwart en zeer dikwijls ook witachtig en valt zeer snel af in het maaien. Overal in Frankrijk, Neder- en Hoogduitsland en Itali is het een zeer goed voedsel voor de paarden, maar in Engeland geeft het meeste deel van het volk de paarden bonenbrood te eten in plaats van haver en denken dat het de paarden niet zo goed gaat van de haver of niet zo goed er van kunnen werken. Hoewel nochtans dat zij goede haver hebben waarvan zij in Wales brood en taarten bakken als zij van de schubbetjes verlost is die niet kwaad zijn gelijk we dikwijls gegeten hebben. Zij maken daar ook papjes van de bloemen van havermeel gelijk we ook gezien hebben in Zwitserland en Elzas. Ze gebruiken die ook hetzij geheel of gemalen in dranken en afkooksels die de kamergang stoppen.

(Avena nuda)

Naakte haver, Avena nuda.

Niet ver van de lustige rivier de Theems zo die voorbij Londen valt zijn in het land van Kent op sommige plaatsen platte velden die met naakte haver bezaaid zijn die de gewone haver in alle manieren gelijk is, uitgezonderd dat het graan van kleur de spelt en de naakte gerst gelijk is. Het is een wonder hoe graag dat de konijnen deze vrucht eten. Zij maken van dit graan als het droog is en weken die in water zeer goed bier want deze haver is wat zoeter en lieflijker om te eten hoewel dat ze weinig gevonden wordt. [42]

Kracht.

Haver is zeer goed om pleisters te maken net zoals de gerst. Dioscorides.

Met pap van haver wordt de kamergang gestopt.

Het sap is zeer goed gebruikt tegen de hoest in enig sopje.

Gestreken ergens op zo droogt ze en verteert middelmatig zonder scherpte, maar is wat koutachtig van natuur en een weinig stoppende omdat zij zou mogen helpen de loop van de buik te stoppen. Galenus.

Haver in azijn gekookt neemt de sproeten weg. Plinius

De gewone dokters en gewone volk roosteren het en doen het in zakjes gelijk men de hirs doet tegen de koliek en leggen het warm daarop.

(Avena sterilis)

IJdele haver, Bromos sterilis. Festucago van Gaza. In Frans averon. In Italiaans vena vana en orzo salvatico. In Engels haver grasse en is de tweede Aegilops en niet de eerste van Matthiolus.

Dioscorides zegt dat ijdele haver of het kruid Bromus welke de Aegilops gelijk is een drogende kracht heeft en wordt met de wortel in water ingekookt tot op het derde deel en het sop doorgedaan zo wordt daarbij gedaan zo veel honing en weer ingekookt totdat het zo dik is als honing. Een doekje hierin nat gemaakt en in de neusgaten gestoken is zeer goed tegen de stank van de kwade zeren. Sommige doen daarbij gestampte Aloë en gebruiken het alzo. In wijn gekookt met droge rozen verbetert het de stinkende adem.

Dravick, Bromos sterilis altera. Festuca altera Dodoni. In Enghelsch, Dravick and wilde otes. In Hoochduytsch, Dort ende Lulch.

Dravick is zeer ghelijck ende zeer nae de ijdel Haver, hebbende dunner arenkens dan die vanden Hondts-gras. Tsaedt is lanckworpich, cafachtich, ende veel min sluytende dan de Rogge, waer af dat een miswas is. Het wordt in Nederduytschlandt gevonden inden Rogge, ende opde canten vande ackers.

Ghebaerde Evene, gylops Bromoides Belgarum. In Engelsch, Poure otes.

Ghebaerde Evene is half tusschen den gylops ende de naeckte Haver, ende is alsoo geheeten, [43] om datse een baerdeken oft vlimmen heeft. Sy is de ydel Haver oft den gylops gelijck. Tsaedt is scherp, row, lancworpich, rosch, ende in vellekens besloten. In Enghellandt, Nederduytschlandt ende Vranckrijck wordet somtijdts ghevonden onder de Gerste ende Rogghe. Maer of de selve cracht heeft vanden gylops, en is noch ter tijdt niet bevonden.

Festuca sive gylops Narbonensis. Is het niet Festuca Hordeum Plinij? In Italiaensch, Orzo salvatico.

gylops heeft de naem ghecreghen van een sieckte die zeer swaer om genesen is, de welcke die gheloeft te ghenesen, ende is een ghebreck dat comt ontrent de hoecken van beyden ooghen, te weten, een hol oft ingaende sweerken oft puystseerken. Dit Cruydt groeyet vele onder de Terwe ende Gerste inde ackers van Languedoc ende Provencen, op heete ende savelachtighe canten, ende is als Dioscorides leert, een cruydeken van onderhalve oft twee palmen hooghe, bladeren hebbende ghelijck die vande Terwe, cleyne, ende cleyne corte aren, draghende meest maer twee, somtijdts oock drye granen die besloten zijn in ghestrepte vellekens, ende heeft vlimmen die wt de punct comen van yeghelijck graen, ende niet wt de are, oock ist graen de Gerste ghelijck, maer de wortel is zeer cleyne, die van de Terwe ghelijck. Daer en is gheen die naerder comt dan rechten gylops dan dit cruydt. Wy hebben oock somtijdts bevonden dat gheholpen heeft voorseyde ghebreck, te weten, doen dat eerst was aencomen, ende niet en was veroudert. Want het drooght astringerende sonder groote verhittinge. Tsaedt ghedaen in eenich bier, loopt inde herssenen, ende maeckt droncken.

Cracht.

Het Cruydt met meel ghemengt, gheneest tghebreck gylops daer op ghestreken, ende verdrijft de harde gheswillen, want om dat scherpachtich is, soo heeft de cracht van verteiren.

Tsap met meel ghemengt wordt ghedrooght, ende tot tselfde ghebruyck bewaert. [44]

Muyse-koren. In Griecks, PhϮix. In Latijn, Hordeum Murinum, oft Lolium rubrum. In Hoochduytsch, Bintzenhelmer ende Waltrohor. In Franchois, Yvraye sauvage. In Italiaensch, Gioglio salvatico. In Engelsch, Wald Barley, or Way benet.

Dit Cruydt schijnt PhϮix gheheeten te wesen, ghelijck oock de voghel PhϮicopterus, van het roodt coleur, alsoo veel te segghen als vierich oft vlammende, waerom dat die van Narbonne aenden zeecant woonende desen voghel heeten Flamment. (kraan?) Want hoe wel dat wortels heeft ende cleyne bladers ende arenkens van Terwe oft gylops, soo is nochtans de are roodt oft castanie bruyn, hebbende vasthoudende schubbekens die over ander sijden by behoorte staen, ende den Lolium gheheel ghelijck. Waer door dat sommige dit gheheeten hebben Roodt Lolium. Ende is nae mijn verstant het Hordeum Murinum van Plinius, met bladers van Gerste, maer corter ende smalder, ende de are den Lolium ghelijck. De tackens van ses vingheren lanck omvanghen de wortel in ackers ende op ticchelen die versch gheleydt zijn.

Cracht.

Muyse-koren ghestooten ende met wijn ghedroncken verweckt den vrouwen haerlieder stonden, dwelck ons tot noch toe onbekent is gheweest, want wy en hebben niet darren versekeren, vreesende dat hooftsweere soude ghemaeckt hebben, ende ander ghebreken van dronckenschap, ghelijck wy weten datter Lolium ghewoone is te doen sonderlinghe in Provencen ende Dolfine. Dit Cruydt wordt veel ghevonden ende is ghenoech bekent in Duytschlandt, Enghellandt ende Vranckrijck.

PhϮix met wranghen wijn inghenomen stopt den buyck-loop, ende stelpt de vloedt vande vrouwen, insghelijcks oock den overvloedighen loop vande urine. Dioscorides.

Men segt oock datter aen dլichaem ghebonden in een castanie bruyn velleken tbloedt stelpt. Dioscorides.

(Bromus sterilis)

Dravik, Bromos sterilis altera. Festuca altera Dodoni. In Engels dravik and wilde otes. In Hoogduits Dort en Lulch.

Dravik is zeer gelijk en zeer na de ijdele haver en heeft dunnere aartjes dan die van kweek. Het zaad is langwerpig, kafachtig en sluit veel minder dan de rogge waarvan dat een miswas is. Het wordt in Nederduitsland gevonden in de rogge en op de kanten van de akkers.

(Avena fatua)

Gebaarde evenie, Aegylops Bromoides Belgarum. In Engels poure otes.

Gebaarde evenie is half tussen de Aegylops en de naakte haver en is alzo geheten [43] omdat ze een baardje of vlimmen heeft. Zij is de ijdele haver of de Aegilops gelijk. Het zaad is scherp, rouw, langwerpig, roze en in velletjes besloten. In Engeland, Nederduitsland en Frankrijk wordt het somtijds gevonden onder de gerst en rogge, maar of het dezelfde kracht heeft van de Aegilops is nu noch niet bevonden.

(Aegilops ovata)

Festuca sive Aegylops Narbonensis. Is het niet Festuca Hordeum Plinij? In Italiaans Orzo salvatico.

Aegylops heeft de naam gekregen van een ziekte die zeer zwaar om te genezen is die dit kruid belooft te genezen en is een gebrek dat komt omtrent de hoeken van beide ogen, te weten een hol of ingaand zweertje of puistje. Dit kruid groeit veel onder de tarwe en gerst in de akkers van Languedoc en Provence op hete en zavelachtige kanten en is als Dioscorides leert een kruidje van 15 of 20cm hoog die bladeren heeft gelijk die van de tarwe, klein, en kleine korte aren die meestal maar twee en soms ook drie granen dragen die besloten zijn in gestreepte velletjes en heeft vlimmen die uit de punt komen van elk graan en niet uit de aar, ook is het graan de gerst gelijk, maar de wortel is zeer klein en die van de tarwe gelijk. Er is er geen die dichter bij de echte Aegilops komt dan dit kruid. We hebben ook somtijds bevonden dat het geholpen heeft het voor vermelde gebrek, te weten toen dat net was aangekomen en niet was verouderd. Want het droogt adstringerend zonder grote verhitting. Het zaad gedaan in enig bier loopt in de hersenen en maakt dronken.

Kracht.

Het kruid met meel gemengd geneest het gebrek Aegilops daarop gestreken en verdrijft de harde zwellingen want omdat het scherpachtig is zo heeft het kracht van verteren.

Het sap met meel gemengd wordt gedroogd en tot hetzelfde gebruik bewaard. [44]

(Lolium perenne)

Muizenkoren. In Grieks Phoenix. In Latijn, Hordeum Murinum of Lolium rubrum. In Hoogduits, Bintzenhelmer en Waltrohor. In Frans Yvraye sauvage. In Italiaans Gioglio salvatico. In Engels Wald Barley of Way benet.

Dit kruid schijnt Phoenix geheten te wezen gelijk ook de vogel Phoenicopterus van de rode kleur wat vurig of vlammend betekent waarom dat die van Narbonne aan de zeekant wonen deze vogel heten Flamment. Want hoewel dat het wortels heeft en kleine bladeren en aartjes van tarwe of Aegilops zo is nochtans de aar rood of kastanjebruin en heeft vasthoudende schubjes die om beurten aan de andere kant staan en de Lolium geheel gelijk. Waardoor dat sommige dit geheten hebben rode Lolium. En is naar mijn verstand het Hordeum Murinum van Plinius met bladeren van gerst, maar korter en smaller en de aar de Lolium gelijk. De takjes van zes vingers lang omvangen de wortel in akkers en op tichels die vers gelegd zijn.

Kracht.

Muizenkoren gestampt en met wijn gedronken verwekt de vrouwen hun stonden wat ons tot noch toe onbekend is geweest want we hebben het niet durven te verzekeren omdat we vrezen dat het hoofdpijn zou gemaakt hebben en andere gebreken van dronkenschap gelijk wij weten dat het Lolium gewoon is te doen en vooral in Provence en Dolfine. Dit kruid wordt veel gevonden en is genoeg bekend in Duitsland, Engeland en Frankrijk.

Phoenix met wrange wijn ingenomen stopt de buikloop en stelpt de vloed van de vrouwen, insgelijks ook de overvloedige loop van de urine. Dioscorides.

Men zegt ook dat het aan het lichaam gebonden in een kastanjebruin velletje het bloed stelpt. Dioscorides.

Lolium, ende Triticum temulentum. In Hooch ende Nederduytsch, Twale, Rue weysen, ende Lulch. In Francoisch, Yvraye. In Spaensch, Yoio ende Zizania. In Italiaensch, Gioglio ende Loglio. In Engelsch, Darnell, or Yvray.

De Griecken hebben dit cruydt geheeten ran, soo my dunckt, van een woordt reth, dwelck te segghen is, opghehaelt, opgheheven oft om hooghe ghetrocken, want de schadelicken domp vanden Lolium rijst tot inde herssenen, ende maeckt een dronckenschap ende draeyinghe int hooft die luttel verschilt van dulheydt. Waer door dat vanden ghemeynen volcke meer dan ghenoech bekende ende gehaedt is, sonderlinghe in Provencen, Languedoc, ende over al in Vranckrijck, waer dat genoemt wordt Yvraye, alsoo vele te seggen, als dronckenschap oft droncken maeckende. Ende oock in Normandie, Nederlandt ende Enghellandt, niet alleene alst meel daer af in tbroodt gebacken wordt, maer noch veel meer alst ghedaen wordt ende ghesoden inde bieren ende Ael, soo verdrucket ende verduystert de herssenen met een onlusticheydt ende slaepericheydt, ende maeckt alle dաnder leden vaddich: Maer van buyten opgeleydt in een plaester daer af ghemaeckt met smeir, verdrijft de deselfde ghebreken ende de gheduerighe pijnen vanden fleirfijn ende vanden hoofde. Gheenen cruyde en ist beter gelijck van aren dan den Muyse-koren oft PhϮix, ghelijck Dioscorides zeer wel segt, ende daerom die dՠeen van beyden kent, salse alle beyde wel kennen. Tgraen ligt in harte vellekens, maer van halmen, wortel ende anderssins ist de Terwe oft Rogghe ghelijck, ende daerom is Matthiolus van opinie achtervolghende Theophrastum, dat gelijckerwijs alst een miswas ende peste is vande Terwe, dat insghelijcks wederom pleeght in Terwe te verkeeren, maer gelijck [45] hy de waerheydt segt, soo gheeft hy oock te kennen, dat hy gheen verstant en heeft vande natuerlijcke dinghen, als hy dըistorie van Hippocrates wt Plinius verhalende, dեxempel voorts brengt vande veranderinghe van een vrouwe in eenen man. Want dese veranderinghe van specie en comt niet by, noch dՠonderscheydt inde cruyden van een manneken oft wijfken en is niet waerachtich, maer vande gheleerde voor een ghelijckenisse ende maniere van spreken geacht. De saecke is wel waerachtich, maer de reden en deucht niet. Want daer en is niemandt, hy en weet wel, dattet Lolium een misghewas is vande terwe, ende in gheen wijfken verandert, maer dat een faute is, oft een ander specie van graen. Want Lolium is heeter ende droogher dan eenich ander koren, niet nut tot voedtsel, sonderlinge vande menschen, maer is gheheel van natueren contrarie den koren. Want koren is den menschen ghesont, ende den treck-peerden meestendeel doodtlick. Maer het Lolium en hindert noch den peerden noch den hinnen, noch vogelen, nochtans ist den menschen zeer hinderlick, daerom tzijn natuerlicke differentien, ende niet van manneken oft wijfken, ghelijck Matthiolus raest.

Galenus segt dat drooge ende zeer heete is, soo dat naerder is den scherpen dingen, meer dan den Iris, maer ten is soo subtijl niet van substantie, in vueghen dat daer in zeere verschilt, daerom dien achtervolghende soo macht gheseydt worden warm te zijn tot int eerste vanden derden graedt, ende drooghe tot int laetste vanden tweeden graedt.

Cracht.

Meel van Lolium ghemengt met sout ende radijs bedwingt de voorts etende zeeren ende alle vervuylde quade sweeringhen, opghestreken.

Tselfde meel met solfer ende azijn ghemengt, gheneest dշildt vier ende quaet seer alst daer mede bestreken is.

In wijn ghesoden met duyven mest ende lijnsaedt, doet scheyden ende vergaen clieren ende croppen, ende doet wtbreken dաpostumatien ende gheswillen die quaelick rijpen connen.

Met honich water ghesoden doet de pijne van Sciatica vergaen alst daer op ghestreken wordt.

Met nat gemaeckte ende dan gedroogde gerste, als gorte, wieroock, myrhe oft saffraen gemengt ende daer mede eenen roock van onder ontfangen, voordert het ontfanghen vande vrucht. Dioscorides.

DՁlchimisten menghen meel van Lolium met haerlieder medicijnen tot slaep verweckende.

Ustilago. In Hoochduytsch ende Nederduytsch, Brandt. In Franchois, Bruslure. In Engelsch, Blight or Brant-corne.

Ustilago polystichi. Brandt van Gherste met veel rijen. In Engelsch Barly blight.

Ustilago Aven. Brandt van Haver. In Enghelsch, Haver blight. [46]

Dit ghebreck en comt niet van tgraen dat in dաerde bedorven is, maer vande verbrande aren soo sy beginnen te groeyen, dշelcke daerom oock Brandt gheheeten wordt, int Franchois Brulure, ende groeyt dickwils onder de Terwe, Rogge ende Haver, soo wel hier te lande, als in Duytschlandt ende Vranckrijck. Want als de are noch teer is ende in hope van bloeyen ende graen te crijghen, ist datse bereghent ende nat zijnde terstondt met een zeer heete sonne dorre wordt, dan comter af dit misghewas, dat inde medicijne gheensins nut bevonden en is. Nochtans zeer goedt om kennen, midts dat het van halmen, bladers ende wortel de Terwe oft Haver ghelijck is. De are is met een swert poeder ende stof gheladen, de welcke terstondt als oft de bloemen afvielen, vergaet in een verbrandt poier oft meelvachticheydt.

(Lolium temulentum) Lolium en Triticum temulentum. In Hoog- en Nederduits Twale, Rue weysen en Lulch. In Frans Yvraye. In Spaans Yoio en Zizania. In Italiaans Gioglio en Loglio. In Engels Darnell of Yvray.

De Grieken hebben dit kruid genoemd Aeran en zo me lijkt van een woord aerethae wat betekent opgehaald, opgeheven of omhooggetrokken want de schadelijke damp van de Lolium rijst tot in de hersenen en maakt een dronkenschap en draaiingen in het hoofd die weinig verschilt van dolheid. Waardoor dat van het gewone volk meer dan genoeg bekend en gehaat is en vooral in Provence, Languedoc en overal in Frankrijk waar dat genoemd wordt yvraye wat zoveel betekent als dronkenschap of dronken makende. En ook in Normandi, Nederland en Engelland en niet alleen als het meel daarvan in het brood gebakken wordt maar nog veel meer als het gedaan en gekookt wordt in de bieren en ale en zo verdrukt en verduistert het de hersenen met on onlustigheid en slaperigheid en maakt alle andere leden vads. Maar van buiten opgelegd in een pleister die daarvan gemaakt is met smeer verdrijft dezelfde gebreken en de gedurige pijnen van de jicht en van het hoofd. Geen kruid lijkt beter van aren het Lolium perenne of Phoenix, gelijk Dioscorides zeer goed zegt, en daarom die een van beide kent zal ze alle beide kennen. Het graan ligt in harde velletjes, maar van halmen, wortel en anderszins is het de tarwe of rogge gelijk en daarom is Matthiolus van opinie, achtervolgende Theophrastus, dat het gelijkerwijs als een miswas en pest is van de tarwe dat het insgelijks wederom in tarwe plag te veranderen, maar gelijk [45] hij de waarheid zegt zo geeft hij ook te kennen dat hij geen verstand heeft van de natuurlijke dingen als hij de historie van Hippocrates uit Plinius verhaalt het voorbeeld geeft van de verandering van en vrouw in een man. Want deze veranderingen van specie komt niet voor, noch het onderscheid in de kruiden van een mannetje of wijfje is niet waar, maar van de geleerden voor een gelijkenis en een manier van spreken geacht. De zaak is wel waar, maar de reden deugt niet. Want daar is niemand of hij wet wel dat het Lolium een misgewas is van tarwe en niet in een wijfje verandert maar dat het een fout is of een andere specie van graan. Want Lolium is heter en droger dan enig ander koren en niet nut tot voedsel, en vooral van de mensen maar is van naturen geheel contrarie het koren. Want koren is de mensen gezond en de trekpaarden meestal dodelijk. Maar het Lolium hindert noch de paarden noch de kippen, noch vogels, nochtans is het de mensen zeer hinderlijk, daarom zijn het natuurlijke verschillen en niet van een mannetje of vrouwtje zoals Matthiolus raast.

Galenus zegt dat het droog en zeer heet is zodat het dichter bij de scherpe dingen is en meer dan iris maar het is zo subtiel niet van substantie, in voegen dat het daarin zeer verschilt en daarom die achtervolgende zo mag gezegd worden dat ze warm is tot in de eerste van de derde graad en droog tot in het laatste van de tweede graad.

Kracht.

Meel van Lolium gemengd met zout en radijs bedwingt de voort etende zeren en alle vervuilde kwade zweren, opgestreken.

Hetzelfde meel met zwavel en azijn gemengd geneest het wild vuur en kwaad zeer als het daarmee bestreken is.

In wijn gekookt met duivenmest en lijnzaad laat scheiden en vergaan klieren en kroppen en laat uitbreken de blaren en gezwellen die slecht rijpen kunnen.

Met honingwater gekookt doet de pijn van ischialgie vergaan als het daarop gestreken wordt.

Met natgemaakte en dan gedroogde gerst als gort, wierook, mirre of saffraan gemengd en daarmee een rook van onder ontvangen bevordert het ontvangen van de vrucht. Dioscorides.

De alchimisten mengen meel van Lolium met hun medicijnen tot slaapverwekkende.

(Claviceps purpurea)

Ustilago. In Hoogduits en Nederduits Brandt. In Frans Bruslure. In Engels Blight of Brant-corne.

Ustilago polystichi. Brand van gerst met veel rijen. In Engels Barly blight.

Ustilago Avenae. Brand van haver. In Engels Haver blight. [46]

Dit gebrek komt niet van het graan dat in de aarde bedorven is, maar van de verbrande aren zo ze beginnen te groeien wat daarom ook brand geheten wordt, in het Frans brulure en groeit dikwijls onder de tarwe, rogge en haver zo wel hier te lande als in Duitsland en Frankrijk. Want als de aar noch teer is en in hoop van bloeien en graan te krijgen en is het dat ze beregend wordt en nat zijn terstond met een zeer hete zon dor wordt dan komt er dit misgewas van dat in de medicijnen geenszins nuttig bevonden wordt. Nochtans zeer goed om kennen omdat het van halmen, bladeren en wortel de tarwe of haver gelijk is. De aar is met een zwart poeder en stof geladen wat terstond alsof de bloemen afvallen in een verbrand poeder of meelachtigheid vergaat.

Ooghentroost-gras, in Hoochduytsch ende Nederduytsch Cratogonon in Griecks.

Cratgos oft Cratgon is eenen boom daer af dat onder de Mispelboomen gesproken wordt. Maer Cratogonum schijnt te zijn een etelijck cruydt, ende niet onghelijck den Peerdts-bloemen, waer af tghebruyck ende nutten, tsaedt ieugdich maeckt ende bequaem om genereren. Ick en kan gheen cruydt bedencken daer op dat de teeckenen beter accorderen, dan tghene dat vande Herbaristen van onsen tijden om de ghelijckenisse geheeten wordt het tweede Melampyrum. Opde boschachtighe plaetsen van Narbonne, Enghellandt, Savoyen ende Piemont, schietet over al midden inde Somer sijn tacken van eenen cubitus oft onderhalf lanck, met veel gheknoopte steelkens die veel sijd-tacskens hebben, ghelijck de Claerooghe doet, maer veel dicker ende meerder, de welcke van onder op met bladers bekleedt zijn dien vande Peerdts-bloemen, oft witte Ratelen, Vloy-cruydt, oft Wildt-vlas gelijck. De bloemen comen op dwterste vande steelkens met knopkens die minder zijn dan die vanden Vingherhoet bloemen, maer des ghelijcks by een ghevoeght, die vanden Peerdts-bloemen oft Wilden-vlas van fatsoen ghelijck. Tsaedt ligt in cleyn blaeskens den Hirs niet onghelijck, dշelck soo wel als de ghedrooghde bladers wat scherp is van reucke ende smaecke.

Cracht.

Dit saedt cleyn ghebroken ende een papken daer af ghemaeckt, verweckt tot oncuyscheydt, ende is als een heesdeegh ende wedtsteen van het genererende saedt, soo my niet sonder reden en dunckt.

Men segt oock dat soo wanneer een vrouwe daer af nuchter in neemt drye daghen lanck, nae dat sy haer maendtstonden heeft ghehadt, elcke reyse een half drachme in twee croesen waters, veertich daghen eer sy ontfangt, ende dat de man insghelijcks drye daghen voor bekennen van sijnder huysvrouwen soo veel drincke, dat die vrucht een sone sal wesen. Dioscorides.

Tghene dat aende canten vande velden groeyt, hebbende roodtachtighe bloemkens, ende wat minder is dan dաnder Cratogonon, met een steelken van eenen voet hooghe, ende bladeren half soo groot als vande Peerdts-bloemen ende witte Ratelen, is de tweede Euphrasia van Dodonus [56] (47)

Peerdts-bloemen. Melampyrum, Triticum vaccinum, Tragi, Cordi & Dod. Alopeucros Plinij. In Hoochduytsch, Kuweyssen. In Enghelsch, Horse floure or Cowe wheate.

Dit oncruydt, welck vele onder koren groeyt, is seer ghelijck het cruydt dat in Hoochduytsch Kuweyssen heet, maer is meerder, ende heeft schoone dicke aren vol van bloemen dien vande witte Ratelen ghelijck, eenen vosse steert niet onghelijck, ende daerom heetet Plinius Alopecurus. De bladers zijn breeder dan die vanden Osyris oft Rotte, de welcke al ist saecke datse onghelijcker staen, nochtans sterrewijs voorts comen. Sijn wortel is cleyn ende hardt, de bloemen eer sy open gaen zijn peersch wten blaeuwen siende, daer nae als sy open gaen, zijn die gheel met peersch ghemenght, maer verliesen daer nae als sy vergaen haerlieder verwe, ende worden groen, tusschen de welcke comen breede haukens daer in dat besloten zijn twee graenkens dien van Lolium ghelijck, maer minder ende bruynder dan de Terwe.

Het is een miswas van Terwe, ende der Terwen lastich, maer een goedt ende lieflick voedtsel voor de koeyen, indwelcke de slechtste Terwe schijnt verander te wesen.

Peerts-bloemen met gheel bloemen, Perpusillum Melampyrum luteum.

Hier by moet oock ghevoegt zijn dese soorte van Melampyrum, als de ghene die niet beschreven noch geconterfeyt en was, ende groeyt zeer vele in Provence onder tcoren, ontrent drye palmen hooghe, Het siet den voorgaende heel ghelijck, maer het heeft gheel bloemkens, ende de bladers dieper ghekerft, den Crayenvoet niet zeer onghelijck.

(Stellaria graminea) Ogentroost gras, in Hoogduits en Nederduits Crataeogonon in Grieks.

Crataegos of Crataegon is een boom waarvan onder de mispelbomen gesproken wordt. Maar Crataeogonum schijnt te zijn een eetbaar kruid en niet ongelijk de paarse bloem waarvan het gebruik en nuttigheid het zaad jeugdig maakt en bekwaam om te genereren. Ik ken geen kruid bedenken waarop dat de tekens beter accorderen dan hetgene dat van de herbaristen van onze tijden vanwege de gelijkenis geheten wordt het tweede Melampyrum. Op de bosachtige plaatsen van Narbonne, Engeland, Savoie en Piedmont schiet het overal midden in de zomer zijn takken van een 45 tot 68cm lang op met veel geknoopte steeltjes die veel zijtakjes hebben gelijk de Euphrasia doet, maar veel dikker en groter die van onderop met bladeren bekleed zijn die van de paarse bloemen of witte ratelen, vlooienkruid of wild vlas gelijk. De bloemen komen op het uiterste van de steeltjes met knopjes die kleiner zijn dan die van de vingerhoed bloemen, maar desgelijks bijeengevoegd die van de paarse bloemen of wilde vlas van vorm gelijk. Het zaad ligt in kleine blaasjes de hirs niet ongelijk die zo wel als de gedroogde bladeren wat scherp is van reuk en smaak.

Kracht.

Dit zaad klein gebroken en een papje daarvan gemaakt verwekt tot onkuisheid en is als een hees deeg en wedsteen van het genererende zaad zo me niet zonder reden dunkt.

Men zegt ook dat zo wanneer een vrouw daarvan nuchter inneemt drie dagen lang nadat zij haar maandstonden heeft gehad en elke keer een 0,65 gram in twee kroezen waters veertig dagen eer zij ontvangt en dat de man insgelijks drie dagen voor het bekennen van zijn huisvrouw zoveel drinkt dat die vrucht een zoon zal wezen. Dioscorides.

Hetgene dat aan de kanten van de velden groeit die roodachtige bloempjes heeft en wat kleiner is dan de andere Crataeogonon met een steeltje van dertig cm hoog en bladeren half zo groot als van de paarse bloemen en witte ratelen is de tweede Euphrasia van Dodonaeus [47]

(Melampyrum arvense)

Paarse bloemen. Melampyrum, Triticum vaccinum, Tragi, Cordi & Dodonaeus. Alopecuros Plinij. In Hoogduits, Kuweyssen. In Engels Horse floure of Cowe wheate.

Dit onkruid wat veel onder het koren groeit is zeer gelijk het kruid dat in Hoogduits Kuweyssen heet, maar is groter en heeft mooie dikke aren vol van bloemen dien van de witte ratelen gelijk, een vossenstaart niet ongelijk en daarom noemt Plinius het Alopecurus. De bladeren zijn breder dan die van de Osyris of rotte die al is het zaak dat ze ongelijker staan nochtans stervormig voortkomen. Zijn wortel is klein en hard, de bloemen eer zij open gaan zijn paars uit het blauwe en daarna als zij open gaan zijn die geel met paars gemengd maar verliezen daarna als zij vergaan hun kleur en worden groen, tussen die komen brede hauwtjes waarin besloten zijn twee graantjes die van Lolium gelijk, maar kleiner en bruiner dan de tarwe.

Het is een miswas van tarwe en de tarwe lastig, maar een goed en lieflijk voedsel voor de koeien waarin de slechtste tarwe schijnt veranderd te wezen.

(Melampyrum pratense)

Paarse bloemen met gele bloemen, Perpusillum Melampyrum luteum.

Hierbij moet ook gevoegd zijn deze soort van Melampyrum als diegene die niet beschreven noch afgebeeld was en groeit zeer vele in Provence onder het koren omtrent 30cm hoog. Het ziet de voorgaande heel gelijk maar het heeft gele bloempjes en de bladeren dieper gekerfd de kraaienvoet niet zeer ongelijk.

Coren-roosen ende Neghelbloemen. In Griecks, Pseudomelanthium, ende Latijn, Nigellastrum Dodonnei, Fuchsius, Lolium, Muto, Lichnoides segetum, Tragus, Gitago. In Hoochduytsch, Raden ende Kornrosz. In Franssois, Nielle des bledz. In Italiaensch, Gittone. In Spaensch, Neguillia ende Allipiure. In Enghelsch, Cockle or fielde Nigella.

Noch is van sijn gheslachte de Coren-roose, want alst met de Terwe ghemengt ende ghemalen is, soo maeckt men daer broodt af. De bladers van dit cruydt zijn hayrachtich, breeder, maer corter dan die vant vlooy-cruydt: de stelen zijn recht opgaende, lanck ende hayrachtich, hebbende int bovenste lancworpighe knopkens, met vier oft vijf scherpe cleyne bladerkens die de bloeme bevangen, de welcke van coleur ende fatsoen dien vande Maelwe ghelijck zijn. Tbrengt veel saedt voort dat buyten swert ende van binnen wit is. [48]

Cracht.

Cooren-roose, als Fuchsius segt, is zeer goedt teghen de quaede schorftheydt ende wildt vier, soo wel alst Lolium, het heylet de wonden, tgheneest de fistels, ende stelpet bloedt.

Oft het met een suppositore ghebruyckt de maendtstonden treckt, als Dodonus wt Hippocrates verhaelt, en weten wy niet: maer dat beyde de Nigellen, soo wel de tamme als de wilde, die tweederhanden is, met Mercuriael honich ghemengt, sulcks doen, en twijffel ick niet. Maer aenghesien dat de wilde Nigelle onder het koren groeyt, soo is te bemoeden, dat Hippocrates tselfde verstaen heeft vande Nigelle die onder de Terwe wasset.

Tghemalen saedt met honich gemengt neemt wegh alle leelickheydt ende schelferinghe des huyts, alst daer op ghestreken wordt.

(Agrostemma githago) Korenrozen en nagelbloemen. In Grieks Pseudomelanthium en Latijn Nigellastrum Dodonnei. Fuchsius, Lolium, Muto, Lichnoides segetum. Tragus Gitago. In Hoogduits, Raden en Kornrosz. In Frans Nielle des bledz. In Italiaan, Gittone. In Spaans Neguillia en Allipiure. In Engels Cockle or fielde Nigella.

Noch is van zijn geslacht de korenroos want als het met tarwe gemengd en gemalen wordt zo maakt men daar brood van. De bladeren van dit kruid zijn haarachtig en brede, maar korter dan die van het vlooienkruid. De stelen zijn recht opgaande, lang en haarachtig en hebben in het bovenste langwerpige knopjes met vier of vijf scherpe kleine bladertjes die de bloem omvangen die van kleur en vorm die van de maluwe gelijk zijn. Het brengt veel zaad voort dat buiten zwart en van binnen wit is. [48]

Kracht.

Korenroos zoals Fuchsius zegt is zeer goed tegen de kwade schurft en wild vuur zo wel als het Lolium, het heelt de wonden, het geneest de lopende gaten en stelpt bloed.

Of het met een suppoost gebruikt de maandstonden trekt als Dodonaeus uit Hippocrates verhaalt weten we niet, maar dat beide de Nigella 's, zo wel de tamme als de wilde die tweevormig is, met Mercuriaal honing gemengd zulks doen twijfel ik niet. Maar aangezien dat de wilde Nigella onder het koren groeit zo is te vermoeden dat Hippocrates hetzelfde verstaan heeft van de Nigella die onder de tarwe groeit.

Het gemalen zaad met honing gemengd neemt weg alle lelijkheid en schilfers van de huid als het daarop gestreken wordt.

Rijs. Oryza. In Hoochduytsch, Reisz. In Franchois, Ris, in Italiaensch, Reso. In Spaensch, Arroz. In Enghelsch, Rese.

Ghelijck dit saedt aldereerst ghebrocht is gheweest wt Indien, insghelijcks soo schijnt oock dat de naem van daer comen is. Het is in Asien ende Europen zeer wel bekent, maer ick en hebbe niet meer dan een soorte van dien ghesien int landt van Narbonne ende Spaignen, maer inde vlacke ende open vochte velden ende ackers vanden lande van Milanen groeyet zeer overvloedich, dwelck sy nochtans met beecskens ende waterloopen die gheleydt worden wt de riviere die vanden Lac Maior comt, dickwils ende wanneer dat van noode is, nat maecken, anderssins en soudt niet wassen oft gheen graen voorts brenghen, soo dat wonder is, dat soo drooghen ende dorren graen is begheerende soo vochtighen ende waterachtighen grondt, ende soo goedt ende wel smaeckende voedtsel gheeft, dat oock soo ghesont is. Den Oogst van desen valt late, te weten ontrent half Septembre, want dwordt rijpe door veel heete somersche Sonneschijnen, ende daerom en soecket niet de Noordtsche streken al zijn die vochtich, midts datse te coudt zijn. Tgraen groeyt aen cromme vlimmen die stijfachtich zijn, aren-wijs over andere sijden by behoorte staende in geelachtige vellekens die hoeckachtighe scherpe strepen inde lengde hebben, ende boven spitse vlimmen, van de welcke tgraen verlost zijnde, witter, claerder, hardter ende veel lieflicker om pappe te maecken is dan de schoonste terwe die men mach hebben. De halmen zijn die vande Gerste ghelijck van eenen cubitus oft onderhalf hooghe, maer de wortel die vande Terwe: De bladers die wy gesien hebben in Lombardijen, Toscane ende Provencen (in dien ick wel onthouden hebbe) ghelijcken beter die vanden Hirs oft Gerste, dan vande Pareye. Daerom schijnt dat Matthiolus ghevolght heeft de ghene die wt Plinius het Rijs dat nu ter tijdt onbekent is, hebbende een ronde wortel, een roode bloeme, vollijvighe bladers die van Pareye ghelijck, maer breeder, eenen cubitus lanck, met ons ghemeynen Rijs onverstandichlijck gheconfundeert hebben. Maer dat Rijs met de ronde wortel, mach moghelijck zijn, dat die van Asien ende Surien den Romeynen vergunden, de welcke den maeyers ende voorcoopers plaghen den eedt af te nemen dat sy tselfde niemanden vercoopen en souden voor dat het ghesoden [49] ware, wt vreesen dattet saedt in ander landen soude gebrocht worden, welck graen alsoo door sieden ghedoodt zijnde ende my gheschoncken, my oock dickwils heeft bedroghen. De bloeme van ons Rijs is een groot ende zeer goedt voedtsel gesoden in melck met suycker ende Amandels. In Barbarijen ende Spaignen wordt ghedistilleert van Rijs in melck gheweyckt, eerst een claer water, daer nae een olie, die wel soete is, ende niet min den gheest verheughende ende dronckenmaeckende dan den wijn, dien de Mooren niet en drincken. Des ghelijcks dՏlifanten van Afrike, eten wonderlicken gheerne dat voedtsel, ende worden daer af licht aennemende ende leerbaer. Dioscorides ende Galenus segghen dat Rijs middelmatich voedt, ende den Camerganck stopt. Tgheeft een grof voedtsel.

Hirs oft Milie. In Griecks, Kenchros. In Latijn Milium. In Franchois, Millet. In Hoochduytsch Hirsen. In Italiaensch, Miglio. In Spaensch, Miyo ende Milho. In Engelsch, Mylen ende Millet.

Het schijnt dat Milium int Griecks gheheeten is van de ontallicke graenkens vanden fijghen die sy heeten Kenchramides. Maer int Latijn Milium, al oft hy droegh duysentich graenen; want hy is soo vruchtbaer datmen seydt dat elcke graen wel wtgheeft drye matekens. Ten zy dat yemandt liever duncken soude Milium gheheeten te zijne om dat de Griecken met een ghemeyne naeme alsoo wel Panick-koren als Hirs gheheeten hebben, ghelijck ghetuyght Varro.

Hirs wordt in Toscane ende Narbonne int eerste vande Lente ghesaeydt, ende wordt de derde maendt daer naer ghemaeyt. Dwasset gheerne in vet, slijckachtigh ende cley landt, ende in een warme locht. Theeft een faselachtighe wortel die vanden Panick-koren ghelijck, wt de welcke dat spruyten drye oft vier halmen van twee oft drye cubitus hooghe die hayrachtich ende rietachtich zijn, van bladers ende breede aren ist boven eenichsins den Rijs ghelijck, dan dat de aren onghelijck meerder ende meer wtghespreydt zijn, den aren vanden Riet zeere ghelijck, daer in dat veel cleyne saeykens groeyen besloten in effen vellekens, den sade van Phalaris oft van vlas niet onghelijck, dan dat ronder, minder ende glatter is, dwelck lichtelick ghebroken ende tot meel ghemaeckt wordt, waer af broodt, toerten ende taerten ghebacken worden, die swaer ende quaet om verteeren zijn, taey int knouwen ende niet lieflick, ten sy datse gheten worden soo haest als sy ghebacken zijn. Ende daerom wordense tot Venegien al warm geten, die dաrm volck daer op de cruysstraten te coope stelt, roepende al heet de Koecken al heet. Niettemin ist datse versch oft oubacken gheten worden, soo maeckense midts de vasticheydt ende swaerheydt quaedt bloedt, ende geven veel argher voedtsel dan Terwe oft Rijs, als niet selfs Galenus, maer oock de Coolbranders ende schaepherders van Tyrol ghetuyghen ende verclaeren. Want doen wy henlieden daer vraeghden, oft oock waer was dat Matthiolus gheschreven hadde, te weten, dat sy alleene mochten leven by broodt van Hirs oft Gerste die gheroost is in melck gesoden, soo gheckten sy met ons, ende wenschten voor hen altijdts sulcken kost ende leckernijen, iae seyden daer by wt spot, dat zijt niet en mochten beteren, als de ghene die niet machtich en wearen beter broodt te coopen. De voghelkens eten dit saedt ghelijck sy doen Canarie saedt, Lijnsaedt ende Kempsaedt, ghelijck de Canarie voghels, kneuterkens, ende sijskens. Het droogt ende is subtijl van substantie, maer heeft luttel warmte, ende daerom ist zeere goedt teghen fluxien vanden herssenen. Des ghelijcks oock teghen de fluxien vande iuncturen, ende verdrijft de winden inde dermen. [50]

Tverschil onder de soorten van Hirs, is alleene dat dաnder swerter saedt ende wijder wtgespreyde aren heeft.

Galenus zegt dat coudt is inden iersten graedt, ende drooge tot inden derden oft ymmers zeer nae, ende is subtijl van substantien.

Cracht.

In twee handtvollen souts in een yseren lepel oft panne gheroost, soo veel Hirs ghedaen, als de lepel vanden viere ghenomen is, op dat den Hirs niet en verberne, dwelck in sout gheworpen zijn, ende onder een gheroert comt te bersten, waer wt dat rijst een wit gheswollen marck dat den geconfijtten Anijs oft Carvi soo ghelijck is van coleur, dat de kinders tselfde siende voor confiture, daer mede bedroghen worden. Tselfde al heet in een lijnen sacxken ghedaen ende gheleydt, iae opde eerste partijen vanden buyck, doet vergaen de crimpinghen ende pijnen vanden buyck, inde sijde, ende metten, cortsen gheseydt, tverteirt de grove humeuren van alle leden.

Broodt van Hirs ghemaeckt, doet min dat van eenich graen ghebacken is, maer een papken daer af ghemaeckt stopt den camerganck, ende doet water maecken. Dioscorides, Plin.ende Galen.

(Oryza sativa) Rijst, Oryza. In Hoogduits Reisz. In Frans Ris, in Italiaans Reso. In Spaans Arroz. In Engels Rese.

Gelijk dit zaad allereerst gebracht is geweest uit Indi, insgelijks zo schijnt ook dat de naam van daar gekomen is. Het is in Azi en Europa zeer goed bekend maar ik heb niet meer dan een soort van die gezien in het land van Narbonne en Spanje, maar in de vlakke en open vochtige velden en akkers van het land van Milaan groeit het zeer overvloedig wat zij nochtans met beekjes en waterlopen die gelegd worden uit de rivier die van de Lac Major komt dikwijls en wanneer dat nodig is nat maken, anderszins zou het niet groeien of geen graan voorts brengen zo dat het een wonder is dat zo’n droog en dor graan begeert zo’n vochtige en waterachtige grond en zo goed en goed smakend voedsel geeft dat ook zo gezond is. De oogst hiervan valt laat, te weten omtrent half september want het wordt rijp door veel hete zomerse zonneschijn en daarom zoekt het niet de noordse streken al zijn die vochtig omdat ze te koud zijn. Het gaan groeit aan kromme vlimmen die stijfachtig zijn, aarvormig om de beurten aan de andere zijde staan in geelachtige velletjes die hoekachtig scherpe strepen in de lengte hebben en boven spitse vlimmen en als van die het graan verlost zijn witter, helderder, harder en veel lieflijker om pap te maken zijn dan de mooiste tarwe die men mag hebben. De halmen zijn die van de gerst gelijk en van een 45 of 68cm hoog, maar de wortel die van de tarwe. De bladeren die wij gezien hebben in Lombardije, Toscane en Provence (indien ik wel onthouden heb) lijken beter die van de hirs of gerst dan van de prei. Daarom schijnt dat Matthiolus gevolgd heeft diegene die uit Plinius de rijst dat nu ter tijd onbekend is en die heeft een ronde wortel, een rode bloem, stevige bladeren die van prei gelijk, maar breder en een 45cm lang die hij met onze gewone rijst onverstandig vermengt heeft. Maar die rijst met de ronde wortel mag mogelijk zijn dat die van Azi en Syri de Romeinen vergunden die de maaiers en inkopers plachten de eed af te nemen dat zij hetzelfde niemand verkopen zouden voordat het gekookt [49] was uit vrees dat het zaad in ander landen zou gebracht worden welk graan alzo door zieden gedood wordt en me geschonken is me ook dikwijls heeft bedrogen. De bloem van ons rijst is een groot en zeer goed voedsel gekookt in melk met suiker en amandels. In Barbarijen en Spanje wordt het gedistilleerde van rijst in melk geweekt, eerst een helder water en daarna een olie die wel zoet is en niet minder de geest verheugende en dronken makende dan de wijn die de Moren niet drinken. Desgelijks de olifanten van Afrika eten wonderlijk graag dat voedsel en worden daarvan licht aannemend en leerbaar. Dioscorides en Galenus zeggen dat rijst middelmatig voedt en de kamergang stopt. Het geeft een grof voedsel.

(Panicum miliaeceum)

Hirs of Milie. In Grieks Kenchros. In Latijn Milium. In Frans Millet. In Hoogduits Hirsen. In Italiaans Miglio. In Spaans Miyo en Milho. In Engels Mylen en Millet.

Het schijnt dat Milium in het Grieks geheten is van de ontelbare graantjes van de vijgen die zij heten Kenchramides, maar in het Latijn Milium al of het droeg duizend granen want het is zo vruchtbaar dat men zegt dat elke plant wel uitgeeft drie maatjes. Tenzij dat iemand liever denken zou dat het Milium geheten is omdat de Grieken met een gewone naam alzo wel panikkoren als hirs geheten hebben, gelijk getuigt Varro.

Hirs wordt in Toscane en Narbonne in het eerste van de lente gezaaid en wordt de derde maand daarna gemaaid. Het groeit graag in vet, slijkachtig en kleiland en in een warme lucht. Het heeft een vezelachtige wortel die van het panikkoren gelijk waaruit spruiten drie of vier halmen van 90 of 130cm hoog die haarachtig en rietachtig zijn, van bladeren en brede aren is het boven enigszins de rijst gelijk dan dat de aren duidelijk groter en meer uitgespreid zijn, de aren van het riet zeer gelijk waarin veel kleine zaadjes groeien besloten in effen velletjes, het zaad van Phalaris of van vlas niet ongelijk dan dat het ronder, kleiner en gladder is wat gemakkelijk gebroken en tot meel gemaakt wordt waarvan brood, koeken en taarten gebakken worden die zwaar en kwaad om te verteren zijn, taai in het kauwen en niet lieflijk, tenzij dat ze gegeten worden zo gauw als zij gebakken zijn en daarom worden ze te Veneti al warm gegeten die het arme volk daar op de kruisstraten te koop stelt al roepende al heet de koeken al heet. Niettemin is het dat ze vers of oudbakken gegeten worden zo maken ze vanwege de vastheid en zwaarheid kwaad bloed en geven veel erger voedsel dan tarwe of rijst zoals niet zelf Galenus maar ook de koolbranders en schaapherders van Tirol getuigen en verklaren. Want toen we hen daar vroegen of het ook waar was dat Matthiolus geschreven had, te weten dat zij alleen mochten leven bij brood van hirs of gerst die geroosterd is in melk gekookt zo gekscheerden ze met ons en wensten voor hen altijd zulke kost en lekkernijen, ja zeiden daarbij uit spot dat zij het niet mochten verbeteren als diegene die niet machtig waren beter brood te kopen. De vogeltjes eten dit zaad gelijk zij doen kanariezaad, lijnzaad en hennepzaad gelijk de kanarievogels, kneuters en sijsjes. Het droogt en is subtiel van substantie, maar heeft weinig warmte en daarom is het zeer goed tegen opzwelling van de hersenen. Desgelijks ook tegen de opzwelling van de gewrichten en verdrijft de winden in de darmen. [50]

Het verschil onder de soorten van hirs is alleen dat de andere zwarter zaad en wijder uitgespreide aren heeft.

Galenus zegt dat het koud is in de eerste graad en droog tot in de derde of immers zeer na en is subtiel van substanties.

Kracht.

In twee handvol zout in een ijzeren lepel of pan geroosterd zo veel hirs gedaan als de lepel van het vuur genomen is zodat de hirs niet verbrandt en wat in zout geworpen onder elkaar geroerd komt te barsten waaruit rijst een wit gezwollen merg dat den gekonfijte anijs of Carum zo gelijk is van kleur dat de kinderen hetzelfde zien voor confituur en daarmee bedrogen worden. Hetzelfde al heet in een linnen zakje gedaan en gelegd, ja op de eerste partijen van de buik doet vergaan de krimpingen en pijnen van de buik in de zijde en in het kort gezegd, het verteert de grove levenssappen van alle leden.

Brood van hirs gemaakt doet minder dat van enig graan gebakken is, maar een papje daarvan gemaakt stopt de kamergang en doet water maken. Dioscorides, Plinius en Galenus.

Turcks-koren; in Latijn ghenoemt Milium Indicum Plinianum, oft Mais Occidentalium ende Frumentum Turcicum. In Hoochduytsch Turckschen korn. In Franchois, Bled Sarrasin. In Italiaensch, Fromento Indiano. In Spaensch, Mijo Turquesco, ende is nae Cordus opinie, Triticum Bactranum Plinij. In Engelsch, Turkisch wheate.

Dmeeste ende schoonste koren dat in Europen is groeyende, ende vanden Rijcke van Nero af in Italien heeft ghebrocht gheweest, wordt vanden ghemeynen man ende oock vanden zeer gheleerden Fuchsius Turcks-koren ghenoem, dwelck nu ter tijdt meer wt ghenoechte dan om broodt daer af te backen gesaeydt ende gheoeffent wordt. Welcken de zeer goeden Doctoor Matthiolus niet alleene op ander plaetsen, maer principalick hier sonder schult is berispende, van dat hy desen Hirs quaelick soude gheheeten hebben Koren, als tghene dat aldereerst ghebrocht werdt niet wt Turckijen, maer wt West Indien. Maer aenghesien dat Plinius tfatsoen, de lengde ende vruchtbaerheydt van desen zeer fray beschrijft, binnen wiens tijden gheen mensche van Europen West Indien bekent, noch ghesien en hadde, soo heeft Matthiolus onghelijck, te segghen, dat het aldereerst wt Indien is ghebrocht gheweest, waerom dat de schippers die tselfde ghebrocht hadden wt groot Turcks Asien, dշelck aen Indien is palende, beter Turcks-koren ghenoemd hebben. Van wortel, bladers ende bloemen is den Hirs gheheel ghelijck, hoe wel dat die meerder zijn, ende de halmen veel hoogher als van seven of acht voeten hooghe, rietachtich, stijf, ende eenen vingher oft duym dicke gheknoopt, ende vol marcks dat wit is ghelijck dat van Suycker-riet. Midden tusschen de knoopen ende bladeren spruyt eenen dicken maer corten ronden dodde becleedt met dunne vellekens, waer in ghesloten ligghen de graenen die soo groote zijn als erweten vast by een staende ende zeer net, in thien oft meer rechte reken, van verwe somtijdts root, somtijdts geel, somtijdts wit ende altemets bruyn, welcke diverscheydt de bloemen oock hebben, die den Hirs bloemen ghelijck zijn, de welcke int bovenste gheboghen hanghen, maer gheen koren voorts en brenghen, door een sonderlinghe overdaedt vande nature de welcke die schijnt voorts ghebrocht te heben sonder saedt, niet om datse der vrucht een schaduwe soude maecken, maer om datse door de wonderbaerlickheydt den aensiender soude verheughen, [51] Dշelck in ander vruchten selden ghesien wordt. Tsaedt wordt inden April ende Mey alst drye dagen geweyckt heeft, ghelijck alle ander harde graen, in natte bereghende aerde ghesteken, ende in diepe groeven ghegraven ende ghedeckt ghelijck als de Boonen ende Erweten gheset worden. In Enghellandt wordet rijpe in Oogstmaendt ende Septembre. Maer aengaende het Mais van Peru, de ghene die daer gheweest hebben, segghen dat het bycants tgheheel iaer over mach ghesaeydt ende ghemaeydt worden. Daer is dat binnen drye maenden, twee maenden oft ses weken rijpe wordt, nae de natuere vander aerden ende locht. Des gelijcks ist oock inde Oost Indien van Asien. Tbroot van desen Mais, is ghelijck dat van den Hirs, swaer ende der maghen niet aenghenaem, want het is zeer drooghe ende eerdich, ende sonder voedtsel, iae onghelijck veel slechter dan onse Terwe, welck broodt dien volcke van Phronea bereydt werdt, om dat sy souden spijse hebben ghelijck sy volck zijn. Om etter te doen comen soo knouwen sommighe dat metten tanden ende menghent met speecksel: theeft een smetse soeticheydt ende lijmachticheydt, door de welcke als de natuerlicke hitte verstopt is, eer ende lichtelicker etter is comende.

Ander Indiaens groot aerdich Turcks-koren.

Dit groot Turcks-koren wordt in Nederlandt min ghevonden, nochtans heeft overlanck ghegroeyt te Brugghe in tըuys van Praet aen den Coninck brugghe ontrent tՊaer M.D. lxvii met halmen twee mans lengden hooghe, hebbende ghecroonde faselinghe van wortelen twee voeten boven dՠaerde lancks de voorseyden halmen. Sijn vruchte is langher ende grootter, geel van coleure; anderssins dit is dաnder heel ghelijck van ghewas ende bloemen. De wortele is onder dաerde zeer hayrich ende veselachtich. [52]

(Zea mays) Turks koren, in Latijn genoemd Milium Indicum Plinianum of Mais Occidentalium en Frumentum Turcicum. In Hoogduits Turckschen korn. In Frans Bled Sarrasin. In Italiaans Fromento Indiano. In Spaans Mijo Turquesco en is naar Cordus opinie Triticum Bactranum Plinij. In Engels Turkisch wheate.

Het grootste en mooiste koren dat in Europa groeit en van het rijk van Nero af in Itali is gebracht geweest wordt van de gewone man en ook van de zeer geleerde Fuchsius Turks koren genoemd wat nu ter tijd meer uit genoegen dan om brood daarvan te bakken gezaaid en geteeld wordt. Welke de zeer goede doctor Matthiolus niet alleen op andere plaatsen, maar voornamelijk hier zonder schuld berispt van dat hij deze hirs kwalijk zou genoemd hebben koren als hetgene dat allereerst gebracht werd niet uit Turkije maar uit West Indi. Maar aangezien dat Plinius de vorm, lengte en vruchtbaarheid van deze zeer fraai beschrijft, binnen wiens tijden geen mens van Europa West Indi bekend noch gezien had zo heeft Matthiolus ongelijk te zeggen dat het allereerst uit Indi is gebracht geweest waarom dat de schippers die hetzelfde gebracht hebben uit groot Turks Azi die aan Indien paalt het beter Turks koren genoemd hebben. Van wortels, bladeren en bloemen is het de hirs geheel gelijk hoewel dat die groter zijn en de halmen veel hoger als van 210 of 240cm hoog, rietachtig, stijf en een vinger of duimdik, geknoopt en vol merg dat wit is gelijk dat van suikerriet. Midden tussen de knopen en bladeren spruit een dikke maar korte ronde dodde voort bekleed met dunne velletjes waarin gesloten liggen de granen die zo groot zijn als erwten en dicht bijeen staan en zeer net in tien of meer rechte rijen en van kleur somtijds rood, somtijds geel, somtijds wit en af en toe bruin welke verschillen de bloemen ook hebben die de hirs bloemen gelijk zijn en die in het bovenste gebogen hangen, maar geen koren voortbrengen door een bijzondere overdaad van de natuur die die schijnt voort gebracht te hebben zonder zaad, niet omdat ze de vrucht een schaduw zou maken maar omdat ze door de wonderbaarlijkheid de toeschouwer zou verheugen [51] wat in ander vruchten zelden gezien wordt. Het zaad wordt in de april en mei als het drie dagen geweekt heeft gelijk alle andere harde granen in natte beregende aarde gestoken en in diepe groeven gegraven en gedekt gelijk als de bonen en erwten gezet worden. In Engeland wordt het rijp in augustus en september. Maar aangaande de mais van Peru, diegene die daar geweest zijn zeggen dat het bijna het gehele jaar door gezaaid en gemaaid mag worden. Daar is dat binnen drie maanden, twee maanden of zes weken rijp naar de natuur van de aarde en lucht. Desgelijks is het ook in de Oost Indien van Azi. Het brood van deze mais is gelijk dat van de hirs, zwaar en de maag niet aangenaam want het is zeer droog en aards en zonder voedsel, ja ongelijk veel slechter dan onze tarwe welk brood dat volk van Phronea bereid wordt omdat zij spijs zouden hebben gelijk zij volk zijn. Om etter te laten komen zo kauwen sommige dat met de tanden en mengen het met speeksel. Het heeft een smetse zoetigheid en lijmachtigheid waardoor als de natuurlijke hitte verstopt is eerder en lichtelijk etter komt.

Ander Indiaans groot aardig Turks koren.

Dit groot Turks koren wordt in Nederland minder gevonden, nochtans heeft het lang geleden gegroeid te Brugge in het huis van Praet aan de koningsbrug omtrent het jaar 1567 met halmen twee mannen lengte hoog en heeft gekroonde vezels van wortels 60cm boven de aarde langs de voor vermelde halmen. Zijn vrucht is langer en groter, geel van kleur, anderszins dit is de andere heel gelijk van gewas en bloemen. De wortel is onder de aarde zeer harig en vezelachtig. [52]

Sorgh-saedt. In Latijn, Sorgo, ende is de Melica vande Italianen, van Matthiolus ende van Dodonus. In Hoochduytsch, Sorgsamen.

Sorgh-saedt is oock metter daedt ende met den naem Indiaensch Hirs, den voorgaende niet onghelijck, ende is oock van daer ghebrocht gheweest, maer hoe wel dat soo fray niet en is, soo wordet nochtans in Italien veel meer ghevonden, sonderlinghe ontrent de weghen ende boeren hutten tusschen Pavien ende Ferraren, daer men dit graen in Septembre rijpe siet, dwelck sy inden April ghesaeydt hebben. Theeft oock ghelijck dնoorgaende vier oft vijf rietachtighe halmen die vol marcks zijn, van een mans hooghde, maer wat dunner, bruynder, ende met knobbelachtighe knoopen, de bladers zijn scherp ghelijck vanden voorgaenden, maer op dկpperste vande halmen groeyen breede aren die meerder zijn dan die vanden Panick-koren, de welcke voorts-brenghen nae dat de gheel bloemen afghevallen zijn, lanckworpich ende rootachtich ront saedt, tweemael grootter dan Kemp-saedt oft Hirs-saedt, dwelck in dobbel vellekens besloten light. Dաerme landt-lieden dien den arbeydt ende dլanghe wachten verdriet welck ander graen is eyssschende, saeyen Sorgh-saedt om broodt daer af te backen, oft oock om duyven ende hoenders te spijsen. Sy maecken oock cleerbessems vande rechtste ende stijfste ghedrooghe cleyne opperste arenkens in diversche plaetsen van Italien ende Vranckrijck om lakenen ende cleederen daer mede te keren.

Het heeft de selve cracht vanden Panick-koren, ende wordt zeer ghebruyckt inde huysen ende ceuckens vande aerme lieden van Ferraren.

Panick-koren. In Griecks, Elymos ende Melinos. In Latijn Panicum. In Hoochduytsch, Phenich ende Heydelphenich. In Franchois, Paniz oft Panick. In Italiaensch, Panico. In Spaensch, Panizo ende Panico, ende is Mel frugum van Diocles ende Anguillare. In Enghels, Panick.

Panick-koren is een specie van Hirs, maer dwordt Panick-koren gheheeten om sijn ronde ende knobbelachtighe aren bycants ghelijck druyven, de welcke spits ende row zijn wat nederwaerts gheboghen, [53] van een palme oft onderhalf lanck, waer in dat wassen cleyne saden maer minder ende in grooter menichte dan die vanden Hirs, besloten in veel vellekens, ende is somtijdts wit, somtijdts bruyn ende oock bleeck gheel. De bladers zijn oock die vanden Hirs gelijck, spits, groeyende op stijve rietachtighe halmen die veel knoopen hebben, ende die vijf oft ses voeten hooghe zijn. Tgroeyt in Vranckrijck ende Gascoignen, ende oock inde hoven van Nederlandt, maer alderbest in licht ende savelachtich landt, ende in een warm ende droogh gheweste. Het en wordt hedensdaechs niet ghebruyckt, noch inder Apoteken, noch oock om broodt te backen, want het is een zeer droogh, magher ende slecht voedtsel, ende daerom wordet den voghelkens tեten ghegheven, ghelijck Canarie saedt ende wildt Panick-koren, welck wy terstondt sullen beschrijven.

Cracht.

Panick-koren heeft de selfde cracht vanden Hirs, maer het voedt min ende stopt. Dioscorides.

Van buyten ghebruyckt, ist verdrooghende ende vercoudende. Galenus. [54]

Indiaensch Panick-koren. Panicum aliud Indicum. Panicula villosa.

Dit Panick-koren welck luttel ghevonden wordt, werdt int voorleden iaer wt Indien ghebrocht van eenen Chirurgien tot Bristou in Enghellandt, ende is diversch vanden ghemeynen, met een gheboghen are, maer dunner ende langher dan de meeste fluweelbloemen, van eenen voet lanck, ende rouwer.

Wildt Panick-koren, Panicum Herbariorum Sylvestre.

Ons Panick-koren dwelck Wildt Panick-koren gheheeten wordt, verschilt vanden voorgaenden, ende pleeght zeer vele te wassen van selfs in steenachtighe plaetsen ende op de breede plaetsen van Italien ende Narbonne, ende oock vande steden, dwelcke niet alleeene verscheyden is van oeffeninghe, maer oock van besonder are die oock niet en is spits ende rondt, maer veel minder, ende staende boven aen het opperste vanden stele over ander sijden by behoorte, ghelijck die van Persick-cruydt oft Potamogeton. Tfatsoen vande reste is den Panick-koren zeer ghelijck, als van halmen, bladers, stelen, wortel ende knoopen, alle dese en zijn dien niet onghelijck, hoe wel datse veel minder zijn, waerom dat ghemeynlick vande Herbaristen Panick-koren geheeten wordt, dwelck hedensdaeghs niet en wordt ghebruyckt, Dwordt als ander miswassen van graen, ende grasachtighe cruyden den voghelen ghegheven, maer gheensins in spijse ghebruyckt, waerom oock dat den Panicck-koren ghelijcker is dan den Hemels-dau-gras.

(Sorghum bicolor) Sorg zaad. In Latijn Sorgo en is de Melica van de Italianen, van Matthiolus en van Dodonaeus. In Hoogduits Sorgsamen.

Sorg zaad is ook metterdaad en met de naam Indiaanse hirs de voorgaande niet ongelijk en is ook van daar gebracht geweest maar hoewel dat het niet zo fraai is zo wordt het nochtans in Itali veel meer gevonden en vooral omtrent de wegen en boerenhutten tussen Pavia en Ferrara waar men dit graan in september rijpe ziet wat zij in april gezaaid hebben. Het heeft ook gelijk de voorgaande vier of vijf rietachtige halmen die vol merg zijn van een man hoogte, maar wat dunner, bruiner en met knobbelachtige knopen. De bladeren zijn scherp gelijk van de voorgaande maar op het opperste van de halmen groeien brede aren die groter zijn dan die van het panikkoren die voorts brengen nadat de gele bloemen afgevallen zijn, langwerpig en roodachtig rond zaad, tweemaal groter dan hennepzaad of hirszaad wat in dubbele velletjes besloten ligt. De arme landlieden die de arbeid en het lange wachten verdriet wat ander graan eist zaaien sorgzaad om brood daarvan te bakken of ook om duiven en hoenders te spijzen. Zij maken ook klederbezems van de rechtste en stijfste gedroogde kleine opperste aartjes in diverse plaatsen van Itali en Frankrijk om lakens en klederen daarmee te zuiveren.

Het heeft dezelfde kracht van het panikkoren en wordt zeer gebruikt in de huizen en keukens van de arme lieden van Ferrara.

Panikkoren. In Grieks Elymos en Melinos. In Latijn Panicum. In Hoogduits Phenich en Heydelphenich. In Frans Paniz of Panick. In Italiaans Panico. In Spaans Panizo en Panico en is Mel frugum van Diocles en Anguillare. In Engels Panick.

Panikkoren is een specie van Hirs maar het wordt panikkoren geheten om zijn ronde en knobbelachtige aren bijna gelijk druiven die spits en ruw zijn en wat nederwaarts gebogen [53] van een 10 of 15cm lang waarin kleine zaden groeien maar kleiner en in grotere menigte dan die van de hirs besloten in veel velletjes en is somtijds wit, somtijds bruin en ook bleekgeel. De bladeren zijn ook die van de hirs gelijk, spits en groeien op stijve rietachtige halmen die veel knopen hebben en die 150 of 180cm hoog zijn. Het groeit in Frankrijk en Gascogne en ook in de hoven van Nederland, maar allerbest in licht en zavelachtig land en in een warm en droog gewest. Het wordt tegenwoordig niet gebruikt, noch in de apotheken, noch ook om brood te bakken want het is een zeer droog, mager en slecht voedsel en daarom wordt het de vogeltjes te eten gegeven gelijk kanariezaad en wild panikkoren welke we terstond zullen beschrijven.

Kracht.

Panikkoren heeft dezelfde kracht van de hirs, maar het voedt minder en stopt. Dioscorides.

Van buiten gebruikt is het verdrogende en verkoelende. Galenus. [54]

(Setaria italica)

Indiaans panikkoren. Panicum aliud Indicum. Panicula villosa.

Dit panikkoren wat weinig gevonden wordt werd in het vorige jaar uit Indien gebracht van een chirurg te Bristol in Engeland en is divers van de gewone met een gebogen aar, maar dunner en langer dan de grootste fluweelbloemen, van dertig cm lang en rouwer.

(Setaria italica subsp.viridis)

Wild panikkoren, Panicum Herbariorum Sylvestre.

Ons panikkoren wat wild panikkoren geheten wordt verschilt van de voorgaande en pleegt zeer veel vanzelf te groeien in steenachtige plaatsen en op de brede plaatsen van Itali en Narbonne en ook van de steden die net alleen verschilt van teelt maar ook van de bijzondere aar die ook niet spits en rond is, maar veel kleiner en staat bovenaan het opperste van de steel om beurten aan elke kant gelijk die van perzikkruid of Potamogeton. De vorm van de rest is het panikkoren zeer gelijk als van halmen, bladeren, stelen, wortels en knopen, al deze zijn die niet ongelijk, hoewel dat ze veel kleiner zijn waarom dat gewoonlijk van de herbaristen panikkoren geheten wordt wat tegenwoordig niet wordt gebruikt. Het wordt als ander miswassen van graan en grasachtige kruiden de vogels gegeven, maar geenszins in spijs gebruikt waarom ook dat de panikkoren gelijker is dan het hemelsdauwgras.

Blaue Indiaens Panick-koren. Paniculum cruleum Indicum, ende is moghelick Indum Dioscoridis.

Wat den Hemel, de locht ende aerde vermach int voortbrenghen ende voeden vande cruyden, mach claerlick dit cruydt meer dan eenich ander bewijsen, waeraf wt tsaedt tot eenen schenck ontfanghen hebbende vanden zeer beleefden ende grooten liefhebber der cruyden Ioannes Brancio van Mechelen die dat versch wt Indien ontfanghen hadde, binnen Montpellier inde hoven ghesaeydt hebbende inde Maerte, halmen gheschoten heeft voor de maendt van Oogst, rietachtich den Suycker-riet ghelijck eens mans lengde hooge, meer dan eenen vingher dicke ende vol bleeck voos marck, recht, gheknoopt, die zeer nae de wortel (de welcke sy cleynder heeft te rekenen nae sijns selfs grootte, ende bycants nae de grootte van dեerste Panick-koren) een schoone ende fraye blaewe oft peersche verwe hebben, ende boven op de halmen heeft oock ronde lanckworpighe aren die int opperste wat bot zijn, ghelijck Mais van Indien, oft Turcks-koren waer af de bloemen licht blaeu zijn, ende dichte ende net beset, met lanckworpigh, rondt ende blaeu graen, eenichsins ghelijckende de Naeckte-haver, maer minder ende overvloedigher. De bladers zijn rietachtich, inder welcker lengde mdden door loopt een strepe oft ribbeken, ende breede halm-knoppekens wel totten halven toe hen selven omvanghende; de smaecke is dien vanden Hirs gelijck, maer het en wordt niet gebruyckt, midts dat het onder ander zeer seldene planten luttel gevonden wordt. [55]

Spaensch oft Canarien saedt. In Griecks ende Latijn, Phalaris. Het heet oock in Hoochduytsch, Spaensch saedt ende Canarie saedt. In Italiaensch, Falari. In Engels, Grasse korne or Petie Panick.

Dit saedt en wordt niet alleene ghebrocht in Nederlandt ende Enghellandt wten eylanden van Canarie oft wt Spaignen, maer oock wten lande van Narbonne, waer dat oprecht Phalaris groeyt opden wegh nae Maguelone by het koren aende brugghe, dwelck in de voorseyde landen zeer veel te coope ghebrocht wordt, om te voeden ende onderhouden die excellente ende zeer wel singhende Canarie voghelkens, ende is wat meerder dan vanden Sesamum ende vanden selven coleure, maer wat platter, ende minder dan lijnsaedt, dwelck groeyt op gheaerde halmen ende cafachtighe effen schubben. De halmen zijn eenen cubitus hooghe, gheknoopt, maer de wortels ende bladers zijn die van Gerste ghelijck, oft eer der Spelte van fatsoene ghelijck. Men etet ende sommighe backender broodt af, dwelck sy eten teghen de graveele ende verstoptheydt vande blase.

Cleyn bemdt Phalaris, ende nae de meyninghe van Tragus gylops Plinij; Int Vlaemsch, Bevernelle, i, Tremula.

Soo grooten onderscheydt als is tusschen dminste Bemdtgras ende dՌidtgras, soo grooten isser oock tusschen dit ende den Phalaris, dwelcke niet en wasset int koren, maer inde bemden ende weyen van Duytschlandt, Vranckrijck ende Enghellandt, hebbende dunne ende bruyne rootachtighe stelen van onderhalve palme ende somtijdts van eenen voet hooghe, draghende int opperste in sijdtachtighe veselinghen wtghespreydt zeer veel blinckende swartachtighe schubbekens, waer in tsaedt voorts comt dat twee mael minder is dan tvoorgaende Canarie saedt. Voorts hevet de bladers ende wortel van dաlder cleynste Gras oft Ischmon.

Cracht.

Tsap vanden ghestooten Phalaris met water oft wijn wtghedouwet, is zeer goedt ghedroncken teghen de pijne vande blase. Insghelijcks tsaedt ghestooten ende eenen lepel vol ingedroncken, heeft de selve cracht. Dioscorides, al oft in hem hadde eenighe subtijle substantie ende warmte. Galenus. [56]

Blauw Indiaans panikkoren. Paniculum caeruleum Indicum en is mogelijk Indum Dioscoridis. (Setaria italica)

Wat de hemel, de lucht en aarde vermag in het voortbrengen en voeden van de kruiden mag duidelijk dit kruid meer dan enig andere bewijzen waarvan we het zaad tot een geschenk ontvangen hebben van de zeer beleefde en grote liefhebber der kruiden Joannes Brancio van Mechelen die dat vers uit Indien ontvangen heeft en binnen Montpellier in de hoven zaaide in maart en halmen geschoten heeft voor augustus, rietachtig en het suikerriet gelijk, een mans lengte hoog en meer dan een vinger dik en vol bleek voos merg, recht, geknoopt die zeer naar de wortel (die zij kleiner heeft te rekenen naar zijn grootte en bijna naar de grootte van het eerste panikkoren) een mooie en fraaie blauwe of paarse kleur heeft en boven op de halmen heeft het ook ronde langwerpige aren die in het opperste wat bot zijn, gelijk mais van Indi of Turks koren waarvan de bloemen licht blauw zijn en dicht en net bezet met langwerpig, rond en blauw graan, enigszins lijkt het op de naakte haver, maar kleiner en overvloediger. De bladeren zijn rietachtig waar in de lengte midden door loopt een streep of ribje en brede halmknopjes wel tot de helft toe die omvangende, de smaak is die van de hirs gelijk maar het wordt niet gebruikt omdat het onder andere zeer zeldzame planten weinig gevonden wordt. [55]

(Phalaris canariensis)

Spaans of kanariezaad. In Grieks en Latijn Phalaris. Het heet ook in Hoogduits Spaans zaad en Canarie saedt. In Italiaans Falari. In Engels Grasse korne of Petie Panick.

Dit zaad wordt niet alleen gebracht in Nederland en Engeland uit de Canarische eilanden of uit Spanje maar ook uit het land van Narbonne waar dat de echte Phalaris groeit op de weg naar Maguelone bij het koren aan de brug die in de voor vermelde landen zeer veel te koop gebracht wordt om te voeden en onderhouden die excellente en zeer goed zingende kanarie vogeltjes. Het is wat groter dan de Sesamum en van dezelfde kleur, maar wat platter en kleiner dan lijnzaad en groeit op aarvormige halmen en kafachtige effen schubben. De halmen zijn een 45cm hoog, geknoopt, maar de wortels en bladeren zijn die van gerst gelijk of eerder de spelt van vorm gelijk. Men eet het en sommige bakken er brood van wat zij eten tegen het niergruis en verstoppingen van de blaas.

(Eragrostis tremula)

Klein beemd Phalaris en naar de mening van Tragus Aegylops Plinij, in het Vlaams, Bevernelle, is Tremula.

Zo’n groot onderscheid als er is tussen het kleinste beemdgras en het kweek zo grote is er ook tussen dit en de Phalaris die niet in het koren groeit maar in de beemden en weiden van Duitsland, Frankrijk en Engeland. Het heeft dunne en bruine roodachtige stelen van 15 en soms van dertig cm hoog die dragen in het opperste in zijdeachtige vezels uitgespreid zeer veel blinkende zwartachtige schubjes waarin het zaad voortkomt dat twee maal kleiner is dan het voorgaande kanarie zaad. Voorts heeft het de bladeren en wortels van het allerkleinste gras of Ischaemon.

Kracht.

Het sap van de gestampt Phalaris met water of wijn uitgeduwd is zeer goed gedronken tegen de pijn van de blaas. Insgelijks het zaad gestampt en een lepel vol opgedronken heeft dezelfde kracht. Dioscorides, al of het in zich enige subtiele substantie en warmte. Galenus. [56]

Lachryma Iobi, seu Christi, Lithospermum maius, Lithospermum & Diospyros Plinij.

Dit Cruydt pleghen de Monicken van Provencen ende Narbonne in haerlieder hoven zeer te oeffenen, eer dat den cloosters door de inlandtsche orloghen gedestrueert waeren, om sijn steenachtich saedt wille, van dշelcke sy pater nosters maeckten. Oock soo ist een ghemeyne remedie teghen den steen inde lendenen ende graveele inde blase, alst gestooten ende gesoden is. Tsaedt is rondt, aen dեen sijde rondtachtich opghescherpt, ende aen dՠander sijde platachtich, den Pimpernoten niet onghelijck, soo groot als een Rijs koren, wit, blinckende, glat ende van coleur ghelijck den grooten Lithospermum oft Perle cruydt saedt van Dioscorides, maer steenhardt, ende veel tayer dan van Perle cruydt, sonderlinghe dat wt Candien, Surien ende Rhodes ghebrocht ende van selfs ghewassen was. Het marck binnen is luttel, ende heeft eenen ghemaeckten smaecke. De bladers zijn dien van onsen Rijs, Hirs, oft cleynen Riet ghelijck, een palme oft onderhalf lanck, ende eenen vingher breedt, over eynde staende. Vast aende wortel spruyten halmachtighe steelkens, die gheknoopt, rondt ende een cubitus hooghe zijn, ende wt yeghelijck holheydt comen voorts Hirsachtighe arenkens, in de welcke dat tsaedt light, soo groot als een Cicere ende steenhardt, ghelijck oock Plinius is beschrijvende. Wiens woorden indien yemandt scherper overleyde, ende ghelet met beyde de Perle cruyden, hy soude lichtelick mercken dat hy die beyde beschreven heeft, maer ghetrocken onder een beschrijvinghe. Dՠeerste Diospyron, dat is te segghen Jupiters Terwe, segt hy te hebben bladers, met cleyne tackskens, so dicke als een biese. Welcke descriptie van beyden onder een gemengt is, maer daer naer voeght hy noch by een, ende heeft steenkens soo groot als Ciceren, steenhardt, wit ende rondt ghelijck Perlen, hollekens hebbende daer de steelkens vast in staen, welcke laetste woorden in alder manieren accorderen met de Lachryma Iobi, ende niet metten Perle cruydt van Dioscorides. Dat hijt heeft ghesien op diversche plaetsen buyten Roome, is is voorwaer soo grooten wonder niet, waert dat hy ghekent hadde het Milium Solis, ende daerom segt hy, by sijn propoost niet blijvende, dat hy dit cruydt heeft wtghesteken zijnde, sien wassen in Italien, te weten inde hoven. Tbeste groeyt in Candien, te weten in sijn natuerlick landt, iae soo wtermaten schoone, dat het staet ghelijck blinckende Perlen, ende voorts alle dՠandere woorden die daer staen en accorderen gheensins metten leelicken Lithospermum, maer met Lachryma Iobi die veel lustigher ende lieflicker is om sien, inde welcke (als de selfde oock segt) tsaedt ligt, dat onder puttekens heeft, de welcke tghemeyne gheensins en heeft.

Vossensteert. Cauda vulpis Monspelliensium, Alopecuros Theophrast.

Tcruydt dat Theophrastus segt den Vossensteerten gelijc te wesen ende alsoo te heeten, is soo wel by tghelijcken vande voorgaende, als by de descriptie vande Philosphe zeer wel bekent, ende wordt vele ghevonden aenden zeecant ontrent Maguelone, Aigues mortes ende Montpelliers. Tgeheel cruydt is eenen voet hooghe, graenachtich met halmen, bladers ende knoopen dien vande Terwe ghelijck, ende zeer cleyne wortels, maer tschoonste is tghene dat wten bleeck gheelen siet, sacht ende wolachtich, ende met subtijle ende langhe hayrkens aerdich ghelijck eenen Vossesteert ghefatsonneert, alsoo oock tselfde daer vanden ghemeynen man gheheeten wordt, waer af dat het sijnen naem, als Theophrastus segt, ghecreghen heeft, met eenen korenachtighen smetsen smaecke. Plinius niet zeer neerstich gae slaende, schijnt voor Alopecuros ghenomen te hebben Stelephouron (dշelcke de Nederlanders voor Peerdts bloemen houden) ghelijck claerlick blijckt by sijn descriptie. Want dat sommighe genomen hebben voor Weghebree, ende andere voor Ortigis, daerom en moetet niet terstondt voor Weghebree ghehouden worden, ghelijck wy vermaent hebben inde StϢe, daer toe door diversche exemplen ghebrocht zijnde, want de namen die tghemeyn volck gheeft, zijn onseker, ten zy datse by sekerder coniecturen bevesticht worden. [57]

Mist een blad bij het scannen. [58]

Alopecuros altera.

Ontrent Moerkercke anderhalf mijle van Brugghe wordt altemets int veldt ghevonden een ander soorte van Vossesteerte Cruydt van Theophrastus, welck is cleynder ende corter van aren ende niet zoo wolachtich als dՠander; zijn halmen zijn nochtans veel langher, meer dan twee cubitus hooghe, met gras-bladerkens ende veselachtighe wortelen.

(Coix lacryma-Jobi) Lacryma Jobi, seu Christi, Lithospermum maius, Lithospermum & Diospyros Plinij.

Dit kruid plegen de monniken van Provence en Narbonne in hun hoven zeer te telen eer dat de kloosters door de inlandse oorlogen vernield waren vanwege zijn steenachtig zaad waarvan zij paternosters maakten. Ook zo is het een gewone remedie tegen de steen in de lendenen en niergruis in de blaas als het gestampt en gekookt is. Het zaad is rond en aan de ene zijde rondachtig opgescherpt en aan de ander zijde platachtig de pimpernoten niet ongelijk en zo groot als een rijst korrel, wit, blinkend, glad en van kleur gelijk de grote Lithospermum of parelkruid zaad van Dioscorides, maar steenhard en veel taaier dan van parelkruid en vooral die uit Kreta, Syri en Rhodes gebracht en vanzelf gegroeid is. Het merg binnen is weinig en heeft een gemaakte smaak. De bladeren zijn die van onze rijst, hirs of kleine riet gelijk en een 10 of 15cm lang en een vingerbreed die overeind staan. Vast aan de wortel spruiten halmachtige steeltjes die geknoopt, rond en een 45cm hoog zijn en uit elke holte komen voort hirsachtige aartjes waarin het zaad ligt zo groot als een Cicer en steenhard gelijk ook Plinius beschrijft. Wiens woorden indien iemand ze scherper overlegde en gelet op beide parelkruiden hij zou licht merken dat hij die beide beschreven heeft maar getrokken onder een beschrijving. De eerste Diospyron, dat is te zeggen Jupiterճ tarwe, zegt hij dat het heeft bladeren met kleine takjes zo dik als een bies. Welke beschrijving van beiden onder elkaar gemengd is, maar daarna voegt hij noch bij, en heeft steentjes zo groot als Cicer, steenhard, wit en rond gelijk parels die holtes heeft waar de steeltjes vast in staan, welke laatste woorden in alle manieren accorderen met de Lacryma Jobi en niet met het parelkruid van Dioscorides. Dat hij het gezien heeft op diverse plaatsen buiten Rome is voorwaar niet zo’n groot wonder was het dat hij Milium Solis )parelkruid) gekend had en daarom zegt hij bij zijn stuk niet blijvende dat hij dit kruid heeft uitgestoken zien groeien in Italië, te weten in de hoven. Het beste groeit het in Kreta, te weten in zijn natuurlijk land, ja zo uitermate mooi dat het staat gelijk blinkende parels en voorts alle de andere woorden die daar staan accorderen geenszins met de lelijke Lithospermum, maar met Lacryma Jobi die veel lustiger en lieflijker is om te zien waarin (als dezelfde ook zegt) het zaad ligt, dat onder putjes heeft die de gewone geenszins heeft.

(Polypogon monspeliensis)

Vossenstaart. Cauda vulpis Monspelliensium, Alopecuros Theophrasti.

Het kruid dat Theophrastus zegt de vossenstaarten gelijk te wezen en alzo te heten is zowel bij het vergelijken van de voorgaande als bij de beschrijving van de filosofen zeer goed bekend en wordt veel gevonden aan de zeekant omtrent Maguelone, Aigues mortes en Montpellier. Het gehele kruid is dertig cm hoog, graanachtig met halmen, bladeren en knopen die van de tarwe gelijk en zeer kleine wortels, maar het mooiste is datgene dat uit het beek gele ziet, zacht en wolachtig en met subtiele en lange haartjes aardig gelijk een vossenstaart gefatsoeneerd zo het ook door de gewone man geheten wordt waarvan het zijn naam, als Theophrastus zegt, gekregen heeft, met een korenachtige smetse smaak. Plinius niet zeer vlijtig kijkende schijnt voor Alopecuros genomen te hebben Stelephouron (die de Nederlanders voor paardsbloemen houden) gelijk duidelijk blijkt bij zijn beschrijving. Want dat sommige genomen hebben voor weegbree en andere voor Ortigis daarom moet het niet terstond voor weegbree gehouden worden gelijk wij vermaand hebben in de Stoebe en zijn daartoe door diverse voorbeelden gebracht want de namen die het gewone volk geeft zijn onzeker, tenzij dat ze bij zekerder conjecturen bevestigd worden. [57]

Mist een blad bij het scannen. [58]

Alopecuros altera. (Lagurus ovatus)

Omtrent Moerkerke anderhalf mijl van Brugge wordt af en toe in het veld gevonden een andere soort van vossenstaarten kruid van Theophrastus welke is kleiner en korter van aren en niet zo wolachtig als de andere, zijn halmen zijn nochtans veel langer en meer dan 90cm hoog met grasbladertjes en vezelachtige wortels.

Holostium Ruellij.

Dit wordt van Ruellius, vande Herbaristen, ende van die van Parijs Holostium genoemt, oft Olosteon van gineta. Qualick wordet van Fuchsius voor een soorte van gras gestelt, ende is Gramen Leucanthemum van Dodonaeus. Italianen heeten dat Chamesictos Oribasij. Tragus Oogentroost gras; ende ten laetsten so ist tweede gramen Floridum van Matthiolus, mogelijck oock het Holostium van Lacuna. In Enghels, Stitch wurt.

Holostium moet wesen een gheheel teer ende grasachtich cruydeken. Twee grasachtige planten zijnder, van de welcke dեene tկnrechte vande gheleerde voor Holostium ghestelt wordt, ende dՠander moghelijck niet quaelick van ons. Dit cruydt groeyt in zeer veel plaetsen van Vranckrijck, Nederlandt ende Enghellandt op ongheboude plaetsen ende aende canten vande weghen, hebbende cleyne, teere steelkens die lancks der aerden ligghen, de welcke aende knoopen hebben twee bladers, die corter ende scherper zijn dan die vanden Gras; de bloemen zijn melckachtich van verwe, ende minder dan die van wit velt Aiuyn oft van hoender bete, nae de welcke dat knopkens volghen ghelijck die van Lijnsaedt oft Guychelheyl. De wortel is veselachtich, witachtich ende gheknoopt, zeer lanck inder aerden loopende, maer veel subtijlder dan die van Gras, de welcke nochtans hedensdaeghs zeer veel Apotekers in Enghellandt mis bruycken door onwetenschap in stede van Gras. Dit cruydt hebben de meesters van Parijs over lanck ghehouden voor Holostium.

Dioscorides schrijft dat Holostium een cruydt is van een palme groot, lancks der aerden cruypende, van bladers ende steelkens den Coronopus oft den gras zeer nae ghelijck, tsaemen treckende [68] (59) van smaecke, met een witte wortel, die zeer dunne is ghelijck hayrkens, vier vinghers lanck. Het groeyt op aerdtachtighe heuvels. Men ghebruycket teghen de ghebrocken saecken, want het brengt de stucken vleesch tsamen alst daer mede ghesoden wordt.

Diverscheydt van Holostium Ruellij.

Dit selfde cruydeken met sijn bladers, ghesterrede bloemen ende knopkens hebbe ick dit iaer sien wassen op de canten van savelachtich landt ontrent Antwerpen, maer de bladers waren veel minder, ende bloeyde oock inden Herfst.

De diverscheydt vanden Montpellier Holostium, staet onder de soorten vande Weghebreen.

Ander Holostium.

Maer desen onsen Holostium heeft veel corter ende oock meer grasachtighe bladers ende steelkens die nauwe een palme lanck en zijn, ghekerft ghelijck die vanden Coronopus, die aenden oppersten rant doncker groen zijn zeer eelkens als hayrkens, uytghespreydt. De wortel is van zeer subtijle ghecrolde veselinghen ende veel hayrkens, den rechten vrouwen hayr ghelijck, drye oft vier vinghers lanck, graenachtich oft aertverwich. Wy hebbent ghesien in Narbonne tot Veganium, ende by Lions ende oock in Elsaten, op ongheboude, steenachtige ende dorre heuvels. De smaecke is drooghende ende tsamen treckende, nochtans lieflick ghenoech, ende met eenighe taeyheydt. Hierom sal dit cruydt veel sekerder moghen voor den rechten Holostium ghehouden worden, dan tghene dat men Serpentine heet, welck Matthiolus voor Holostium houdt, waer af de wortel niet en is soo subtijl als hayr, ghelijck Dioscorides die hebben wil, ghemerckt datse houtachtich ende bruyn is, ende bevonden wordt bycants soo dick als eenen cleynen vingher. Voorts is de reste als van bollekens ende saedt den Weghebree ghelijc, niet saecht oft teer, maer harter ende stijver, dan den Holostium ghegheven is. De bladers zijn biesachtich, smal, ende vele, lancks der aerden ligghende. [60]

(Holosteum umbellatum) Holostium Ruellij.

Dit wordt van Ruellius en van de herbaristen en van die van Parijs Holostium genoemd of Olosteon van Aegineta. Kwalijk wordt het van Fuchsius voor een soort van gras gesteld en is Gramen Leucanthemum van Dodonaeus. Italianen heten dat Chamesictos Oribasij. Tragus ogentroost gras en tenslotte zo is het tweede gramen Floridum van Matthiolus, mogelijk ook het Holostium van Lacuna. In Engels Stitch wurt.

Holostium moet wezen een geheel teer en grasachtig kruidje. Twee grasachtige planten zijn er van die de ene onterechte van de geleerde voor Holostium gesteld wordt en de andere mogelijk niet kwalijk van ons. Dit kruid groeit in zeer veel plaatsen van Frankrijk, Nederland en Engeland op ongebouwde plaatsen en aan de kanten van de wegen en heeft klein, tere steeltjes die langs de aarde liggen die aan de knopen twee bladeren hebben die korter en scherper zijn dan die van het gras. De bloemen zijn melkachtig van kleur en kleiner dan die van de Ornithogalum of van hoenderbeet. Na die volgen knopjes gelijk die van lijnzaad of guichelheil. De wortel is vezelachtig, witachtig en geknoopt die zeer lang in de aarde loopt, maar veel subtieler dan die van gras die nochtans tegenwoordig zeer veel apothekers in Engeland misbruiken door onwetenschap in plaats van gras. Dit kruid hebben de meesters van Parijs al sinds lang gehouden voor Holostium.

Dioscorides schrijft dat Holostium een kruid is van een 10cm groot die langs de aarde kruipt en van bladeren en steeltjes de Coronopus of het gras zeer na gelijk, tezamen trekkende [59] van smaak en met een witte wortel die zeer dun is gelijk haartjes en vier vingers lang. Het groeit op aardachtige heuvels. Men gebruikt het tegen de gebroken zaken want het brengt de stukken vlees tezamen als het daarmee gekookt wordt.

Verschillen van Holostium Ruellij.

Dit zelfde kruidje met zijn bladeren, stervormige bloemen en knopjes heb ik dit jaar zien groeien op de kanten van zavelachtig land omtrent Antwerpen, maar de bladeren waren veel kleiner en bloeide ook in de herfst.

Het verschil van de Montpellier Holostium staat onder de soorten van de weegbree.

(Asplenium septentionale)

Ander Holostium. Holostium alterum, Filix saxea Tragi.

Maar dezen onze Holostium heeft veel kortere en ook meer grasachtige bladeren en steeltjes die nauwelijks een 10cm lang zijn en gekerfd gelijk die van de Coronopus die aan de opperste rand donker groen zijn zeer ijl als haartjes uitgespreid. De wortel is van zeer subtiele gekrulde vezels en veel haartjes, het echte vrouwenhaar gelijk en drie of vier vingers lang, graanachtig of aardkleurig. We hebben het gezien in Narbonne tot Veganium en bij Lyon en ook in Elzas op ongebouwde, steenachtige en dorre heuvels. De smaak is drogende en tezamen trekkende, nochtans lieflijk genoeg en met enige taaiheid. Hierom zal dit kruid veel zekerder voor de echte Holostium gehouden mogen worden dan hetgene dat men Serpentine heet welke Matthiolus voor Holostium houdt waarvan de wortel niet zo subtiel is als haar, gelijk Dioscorides die hebben wil, gemerkt dat ze houtachtig en bruin is en bevonden wordt bijna zo dik als een kleine vinger. Voorts is de rest als van bolletjes en zaad de weegbree gelijk, niet zacht of teer, maar harder en stijver dan de Holostium gegeven is. De bladeren zijn biesachtig, smal en vele die langs de aarde liggen. [60]

Phalangium ramosum.

Niet sonder schade van onse kennisse, ende verdriet van ons vercrijghen, sijn inde beschrijvinghe van Dioscorides ende Plinius achterghelaten de bladers vanden Phalangium. Waer in dat wy nochtans langhe ende vele ghearbeydt hebben om yet te moghen crijghen dat daer op zeer wel soude moghen accorderen. Int hanghen vanden oevels aende Rhone tot Lions, niet verre van dծiew casteel vande Lucernsche poorte, ende oock opde oevels aende riviere de Pau, ende in Piemont ontrent Turin, groeyt een cruydt met breedtachtighe bladers van Gras die bleeck zijn, onder rontomme een stele van een cubitus oft anderhalf hooghe, voorts comende wt eenen oorspronck ende achterwaerts over hanghende, met een cleyne, faselachtighe wortel, maer boven aende stele cleyn tacxkens wtworpende, aende welcke dat comen op cleyn steelkens witte bloemen van een ghedeylt, maer met meer sneden dan die vande Lelie, den Affodele bloemen ghelijck. Tsaedt is hoeckachtich ende in bollekens besloten die vanden Lijnsaedt oft Affodillen ghelijck, maer veel minder. Dwordt ghevonden ende gheoeffent in veel hoven van Enghellandt ende Nederlandt, ende Phalangium gheheeten, voorwaer onghelijck beter dan Moly van Dioscorides oft Plinius, als sommighe ongheleerde hebben willen segghen, want ten heeft gheen clister, noch oock gheen swarte wortel, sonder meer van alle ander saecken te vermanen.

Phalangium non ramosum. Falangio in Italiaens. Liliago Cordi.

Noch wordt inde hoven van Nederlant, Italien ende Enghellandt een ander Phalangium wt ghenoechte gheoeffent, in alder manieren den voorgaende ghelijck, wtghenomen dկpperste stele die een voet lanck is, om de welcke dat sonder tacxkens op steelkens groeyen melckachtighe witte ghesterrede bloemen, ende tsaedt den voorgaende ghelijck, maer meerder in bollenkens. [60]

Doen wy van Montpelliers spelen ende herbariseren ginghen nae Marseille in Provencen onder ons clercken, door de gruysachtighe ende dorre pleynen ghenaemt Craux van Salon, als ghelijck wesende van natueren den Eylanden Creta oft Candie, soo vonden wy daer in grooter menichte een ander soorten desen anderen niet onghelijck, verschillende alleene inde grootte, als nauwe eenen voet hooghe zijnde, ende minder van bladers, maer dicker ende veel stijver, den Gariophilaet zeer nae comende. In Junio gaft sijn bloemen, ende tsaedt in Augusto den anderen ghelijck, maer minder.

Ten zy dat vande coude bewaert wordt, soo stervet door de vorst in Nederlanden, want het en kan gheen coude verdraghen.

Cracht.

De bladers, tsaedt, de bloeme met wijn inghenomen, zijn goede remedie teghen tsteken vande Scorpioenen ende fenijnighe Spinnen, ende (midts dat als Galenus segt van subtijler substantie ende drooghende cracht is) soo verdrijvense de crimpinghe ende pijne des buycks. Dioscorides.

Phalangium H. Tragi.

Maer Phalangium van den scherpsinnigen Hieronymus Bock gheen bloemen en heeft van Lelien, maer eer een wolachtighe bloeme van biesen, den welcken dat oock van bladers, van stele eenen voet hooghe, ende van fatsoene gheheel nae comt, waerom dat wijt daer onder sullen stellen.

Maer het Phalangium by Matthiolus gheschildert als meer andere, en is noch van ons beschreven noch oock van veel gheleerde mannen erghens oyt ghesien gheweest, moghelijck noch van Matthiolus selve, die al oft hy stom waere, den conterfeyter laet gheworden met sijne figuere in stede van wtlegginge: Die nochtans hier ende elders veel claps heeft, om te veraccoderen veel overlanck ghesleten plaetsen oft wtlegginghen wt de welgheleerde Ruellius ende Plinius.

(Anthericum ramosum) Phalangium ramosum.

Niet zonder schade van onze kennis en verdriet van ons gekregen zijn in de beschrijving van Dioscorides en Plinius achtergelaten de bladeren van de Phalangium. Waarin dat we nochtans lang en veel gewerkt hebben om iets te mogen krijgen dat daarop zeer goed zou mogen accorderen. In het hangen van de oevers aan de Rhone tot Lyon niet ver van het nieuwe kasteel van de Lucernse poort en ook op de oevers aan de rivier de Pau en in Piedmont omtrent Turijn groeit een kruid met breedachtige bladeren van gras die bleek zijn met onder rondom een steel van een 45 of 68cmf hoog die voort komen uit een oorsprong en naar achteren over hangen en met een kleine vezelachtige wortel, maar die boven aan de steel kleine takjes uitwerpt waaraan komen op klein steeltjes witte bloemen van een gedeeld, maar met meer sneden dan die van de lelie en de affodille bloemen gelijk. Het zaad is hoekachtig en in bolletjes besloten die van de lijnzaad of affodillen gelijk maar veel kleiner. Het wordt gevonden en geteeld in veel hoven van Engeland en Nederland en Phalangium geheten, voorwaar ongelijk beter dan Moly van Dioscorides of Plinius zoals sommige ongeleerde hebben willen zeggen want het heeft geen klister en ook geen zwarte wortel zonder nog meer van alle ander zaken te vermanen.

(Anthericum liliago)

Phalangium non ramosum. Falangio in Italiaans. Liliago Cordi.

Noch wordt in de hoven van Nederland, Itali en Engeland een andere Phalangium uit genoegen geteeld die in alle manieren de voorgaande gelijk is, uitgezonderd de opperste steel die 30cmt lang is omdat daarin zonder takjes op steeltjes groeien melkachtige witte stervormige bloemen en het zaad de voorgaande gelijk maar groter in bolletjes. [60]

Toen wij van Montpellier spelen en herbariseren gingen naar Marseille in Provence onder ons klerken door de gruisachtige en dorre pleinen genoemd Craux van Salon die gelijk zijn van naturen de eilanden Kreta of Candie zo vonden we daar in grote menigte een ander soort die deze anderen niet ongelijk is maar verschilde alleen in de grootte omdat ze nauwelijks dertig cm hoog is en kleiner van bladeren, maar dikker en veel stijver die de anjers zeer na komen. In juni geeft het zijn bloemen en het zaad in augustus de anderen gelijk, maar kleiner.

Tenzij dat het voor de koude bewaard wordt anders sterft het door de vorst in Nederland want het kan geen koude verdragen.

Kracht.

De bladeren, het zaad, de bloemen met wijn ingenomen zijn een goede remedie tegen het steken van de schorpioenen en venijnige spinnen en (omdat het als Galenus zegt van subtiele substantie en drogende kracht is) zo verdrijven ze de krimpingen en pijnen van de buik. Dioscorides.

Phalangium H. Tragi.

Maar Phalangium van de scherpzinnige Hieronymus Bock heeft geen bloemen van lelies, maar eerder een wolachtige bloem van biezen die dat ook van bladeren en van stelen van dertig cm hoog en van vorm geheel na komt waarom dat wij het daaronder zullen stellen.

(Hyacinthus orientalis) Maar het Phalangium bij Matthiolus geschilderd als meer andere is noch van ons beschreven noch ook van veel geleerde mannen ergens ooit gezien geweest, mogelijk noch van Matthiolus zelf die alsof hij stom was de schilder laat geworden met zijne figuur in plaats van uitleggen. Die nochtans hier en elders veel te praten heeft om overeen te komen met de veel lang geleden gesleten plaatsen of uitleggingen uit de zeer geleerde Ruellius en Plinius.

Indiaens Suycker-Riet, Harundo Saccharina Indica.

Den Rieten en behoort niet alleene toe terstondt hier te volghen, om de ghelijckenisse die sy hebben metten Hirs oft Panick-koren, maer oock om haerlieder natuere ende ghebruyck, ghemerckt dat vande wortels, ghestooten, ghedrooght ende tot meel ghemalen zijnde, oock hedensdaegh van sommighe natien gheen quaet broodt ghebacken wordt. Jae dat meer is, sy hebben eenen grasachtighen smaecke, ende oock de wortel vanden Hierlandtschen Riet. Ende die van de welcke het Suycker comt ende de leckernije soo wel vande keucken, als vande Apotekerij, en weet ick niet oft proftelicker is oft den Hirsen gelijcker, waerom dat ick hier tselfde terstondt hebbe willen laten volghen: want dit Suycker-Riet schijnt te wesen als een middel tusschen de Hirsen ende Rieten, hedensdaeghs zeer bekent, ende in Europen tot diversche plaetsen aende Middellandtsche zee ende zee Oceane groeyende, als inde hoven van Spaignen, Portugal, ende zeer lustighe plaetsen van een stedeken gheheeten Hyeres in Provencen niet verre maer recht teghen over de eylanden Stϣhades, waer dat wy tselfde ende oock eldersins hebben gesien groeyen, iae oock in Nederlandt. De Rieten groeyen seven oft acht voeten hooghe, meer dan eenen duyme dicke, met dichte knoopen ende een zeer soet voosachtich ende sapachtich wit marck ghevolt. De bladers zijn twee cubitus lanck, nochtans smalder dan die van tՓpaensch Riet: row, inde lengde gestrept, ende zeer vele, met veel overvloedighe scheuten van coleur den anderen Rieten ghelijck, die smalder zijn dan de ghene daer in men siet over al byde voorcoopers de suycker brooden ghewonden, ende een arenachtighe bloeme wijt wtghespreydt, ende eenichsins die vanden Sorgh-saedt ghelijck. De wortel is ghenoech ghelijck die vanden Riet, maer soeter, sapachtigher ende niet soo houtachtich, waer wt dat spruyten schieten, die nut zijn om in dաerde te steken als sy afghesneden zijn. De tackskens oft spruyten beneden vande wortel ghesneden worden weder in dՠaerde ghesteken, ende groeyen metten eersten zeer wel in Vranckrijck ende Nederlandt, maer door de groote coude so stervense, want sy begheeren eenen vochten grondt ende een warme locht. Dit Riet gheeft een vochticheydt, wter maten nut ende profijtelick in spijse ende dranck, voor ghesonde ende siecke, ende voor alle menschen van wat ouderdom oft conditie, oft in wat landt dat sy zijn, meer dan suyver honich oft eenighe leckere spijsen. Nochtans en is het Indiaens nu ter tijdt tbeste niet, hoe wel dat aldereerst wt Indien over dese sijde in Asien, Rhodes, Cypres, ende veel meer ander plaetsen is overghesonden gheweest. Want hedensdaegs gaet het Canarie ende Madere suycker alle ander in soeticheydt ende witheydt verre te boven, hoe wel nochtans datter wt Indien, Alexandrien ende ander coopsteden van Afriken tot Genua, Marseillen ende Venegen ghebrocht wordt dat gherefineert is, ende van marmerachtighe witheydt մ Canarie suycker beschamen soude, maer aengaende de lieflickheydt ende soeticheydt soo en ist daer by niet te ghelijcken. Want als door de scherpe looghe van calck ghemaeckt de vuyle ende swarte syrop daer wt ghedreven wordt, ende ghesuyvert, soo verlieset de lieflickste soeticheydt, ende crijght eenen vremden scherpen ende onlieffelicken smaeck, waer af dat de cholerique humeuren groeyen ende tbloedt verbrandt wordt, ende thooft beswaert. Dwelck een yeghelick mach weten midts het eten ende ghebruycken vanden bruynen Thomas suycker, alsoo gheheeten nae dեylandt, dwelck bycans onder de linie is gheleghen. Want ist dat ghy tot Antwerpen ende Londen in Engellandt daer sommighe constenaers dit plegen te refineren, proeft dat bruyn ende onghesuyvert suycker, ghy sullet veel soeter ende lieflicker vinden dan tgerefineerdt, dat de looghen ghesmaeckt heeft ende hersoden is. Ende om dat sy den Apotekers verholent houden de maniere van tselve te refineren, soo heb ick hier willen dese maniere te kennen gheven. Sy worpen in eenen ketel oft panne Thomas-suycker oft ander, om te smilten, soo veel als sy willen, [62] doen daer by stercke looghe wt enckel onghebluscht calck ghemaeckt, soo veel als ghenoech is, om te sieden ende te schuymen. Voorts doen sy daer in allengskens wit van eyeren met bessemkens tot schuym gheslaghen, wederom af schuymende ende ander wit van eyeren in doende, tot dat sy eenen eemer oft daer ontrent, nae dat het suycker onreyn is, vande vuylste vetticheydt af hebben ghedaen, ende de syrope wel suyver gheworden is. Daer naer wordt het suycker wt de panne in de groote formen gedraghen, de welcke onder een gat hebben, dat men wel dicht moet toestoppen, naedemael dat sy suyver ghewasschen zijn. Dit altsaemen dus ten iersten ghedaen ende het suycker daerin gedraghen wesende, laeten sy dit aldus staen tot dat het herdt genoech geworden is van onder ende van boven. Als het suycker nu herdt ghenoech is van beneden in de forme, om dat te proeven, soo neemt eenen yseren oft houten priem, ende steeckt dien in het gat van de forme tot dat dien ontrent eenen vingher lanck daer in is: treckt dan den priem wt, ende set de formen op potten, welcke potten nae de grootte der formen oock groot moeten wesen: ende laet dit alsoo staen eenen oft twee nachten: dan moet ghy wederom besien oft sy niet ghestopt en zijn van beneden, ende moet onderscheyden ende alleen setten de ghestopte van de onghestopte, in elcke forme wederom met den priem stekende ende proevende, alsoo voorseydt is. Als die nu een wijle tijdts ghestaen hebben, ende wel gheloopen, dan ydelt de potten, ende stelt de formen gheschicktelick by malcanderen: voorts maeckt potaerde ghereedt, weyckt die in water, ende roertse met eenen langhen stock, tot datse heel dick, papachtich ende cleyn is sonder eenighe clonteren: daer nae ghiet de pappe hier op met eenen grooten yseren oft houten lepel (maer ghy moet het suycker soo tselve in de forme is, ierstmael boven wel ghelijck maecken, eer ghy de potaerde daer op ghiet, welck ghy cont doen met een crom mes) ende laet de voorseyde pappe also drooghen eenen nacht oft twee, tot datse wat windt-drooghe is. Maeckt daer nae wederom ander potaerde gereedt: niet so papachtich als de voorgaende, maer dunner: nochtans niet te zeer dunne, op dat die int suycker niet en loope. Eer ghy dese potaerde daer op ghiet, soo neemt eenen stock die voor plat is, ende stopt daer mede alle de gaten oft spleten die in de oude potaerde mochten wesen: daer na ghiet de dunne potaerde daer op: laet dit alsoo staen, tot dat de aerde heel drooghe is: neemt die dan af, ende laet մ suycker in de forme sonder potaerde noch eenen dach oft twee staen, dat het suycker boven wat drooghe zije: neemt daer nae de forme van de potten, ende keertse om, ende stoot het suycker wt: alst wt ghevallen is, soo slaet het bruynste af, ende legt dat besonder, ende het wit oock. Als ghy nu wilt refineren, soo neemt dat wit ende werpet in eenen ketel, ghiet te voren van den claersten watere daer in, dat eenen nacht op onghebluschte calck ghestaen heeft: doet in dit calckwater alst inde panne is om te refineren een deel eyers, ende clopt die wel met bessemen, ende werpt het suycker daer in, laetet alsoo met der haest oploopen met goedt vier: ende alst opghecomen is, treckt het vier wt, ende laetet alsoo lancksaem opsieden tot dat den schuym gheheel stijf zije: als dan sult dy dat schuymen: ende alst als gheschuymt is, ende u dunckt dat het alreedt claer ghenoech is, ende gheel gheworden, soo ghietmen dat, al eer de looghe inghesoden is, door een schoon vullen laecken, om de aerde ende het stroo wt te laeten. Dan wordt het wederom ghesoden, tot dat de looghe heel inghesoden is. Maer in-dien het ghebeurde (alsoo ghemeynlick gheschiedt) dat het suycker teghen des constenaers danck over soude zieden: soo en ghieten sy daer gheen water in: want alsoo (naer haerlieder maniere van spreken) soudet wederom onghesoden worden: maer worpen daer terstondt in een luttel boters, ende daer mede sincket van stonden aen wederom nederwaerts.

Alst nu stijf ghenoech ghesoden is, soo doen sy dat suycker in coelpannen ende laetent daer in staen, tot dat het boven een corste oft greyn crijght: ende indien het gheen greyn en wilt aennemen, so neemt wat witten suycker ende schrabt dien daer op: welck terstondt een corste sal maecken. Achter dat het een weynich ghegreynt ende ghestijft is van binnen, soo scheppet wt de coelpanne in de cleyne formen, ende laet tsuycker daer in oock een wijlken tijdts staen. Wanneer u dan dunckt dat het water stijf wordt, soo neemt een lanck houten mes, clopt ende onderruert het suycker vanden grondt op wel in de formen, maer niet te zeer, anders wordet te vet: Als tsuycker aldus gheroert is, soo laet het wederom staen ende stijf worden, ontrent eenen dach oft nacht lanck: dan set die formen oock op potten ghelijck als boven gheseydt is van den grooten: steeckt die oock van beneden met een cleyn priemken: voorts doet alle dinghen soo boven verclaert is. Maer de potaerde moet door een trisoor-becken vol gaters doorghedaen zijn: Als nu dit suycker wel wtgheloopen ende schoon wit is, soo settet in de stoven wel heet ghestoockt, ende laetet alsoo daer in staen twee oft drye daghen: achter dat het alsoo gestaen heeft een wijle tijdts, keert het om, ende settet op het hooft oft spitsen, een weynich lenende oft stuenende aen malcanderen: Achter dat dit aldus oock een oft twee daghen ghestaen heeft, soo keert het weder om, ende settet op de platte. Dit moet ghy so dickwils doen tot dat het suycker wel hert ende drooge gestooft is: maer en laet de stove gheens-sins coudt worden. Als het wel herdt is, neemt tsuycker dan wt de stove, ende schrabt de canten wel gelijck, ende maeckt de bodem onder wel reyn, bindt dan het suycker met papieren alsoo dat behoort. [63]

(Saccharum officinarum) Indiaans suikerriet, Harundo Saccharina Indica.

Riet behoort niet alleen terstond hier te volgen om de gelijkenis die zij hebben met de hirs of panikkoren maar ook om hun natuur en gebruik gemerkt dat van de wortels, gestampt en gedroogd en tot meel gemalen ook tegenwoordig van sommige natin geen kwaad brood gebakken wordt. Ja dat meer is, zij hebben een grasachtige smaak en ook de wortel van de inlandse riet en die van die het suiker komt en de lekkernij zo wel van de keuken als van de apotheken weet ik niet of profijtelijker is of de hirs gelijker waarom dat ik hier hetzelfde terstond heb willen laten volgen. Want dit suikerriet schijnt te wezen als een middel tussen de hirsen en rieten en tegenwoordig zeer goed bekend en in Europa tot diverse plaatsen aan de Middellandse zee en de Oceaan groeiende als in de hoven van Spanje, Portugal, en zeer lustige plaatsen van een stadje geheten Hyeres in Provence niet ver maar recht tegenover de eilanden Stoechades waar we hetzelfde en ook elders hebben zien groeien, ja ook in Nederland. De rieten groeien 210 of 240cm hoog en meer dan een duim dik met dichte knopen en een zeer zoet voosachtig en sapachtig wit merg gevuld. De bladeren zijn 90cm lang, nochtans smaller dan die van het Spaans riet, rouw, in de lengte gestreept en zeer veel met veel overvloedige scheuten en van kleur de andere rieten gelijk die smaller zijn dan diegene wat men overal ziet bij de inkopers dat de suiker broden daarin gewonden zijn en een aarachtige bloem wijdt uitgespreid en enigszins die van het sorgzaad gelijk. De wortel is genoeg gelijk die van het riet, maar zoeter, sapachtiger en niet zo houtachtig waaruit spruiten schieten die nuttig zijn om in de aarde te steken als zij afgesneden zijn. De takjes of spruiten beneden van de wortel gesneden worden weer in de aarde gestoken en groeien direct zeer goed in Frankrijk en Nederland, maar door de grote koude zo sterven ze want zij begeren een vochtige grond en een warme lucht. Dit riet geeft een vochtigheid die uitermate nuttig en profijtelijk in spijs en drank is voor gezonde en zieke en voor alle mensen van welke ouderdom of conditie of in wat land dat zij zijn, meer dan zuivere honing of enige lekkere spijs. Nochtans is het Indiaans nu ter tijd het beste niet, hoewel dat het allereerst uit Indien aan deze zijde in Azi, Rhodes, Cyprus en veel meer ander plaatsen is gezonden geweest. Want tegenwoordig gaat het Canarisch en Madera suiker alle andere in zoetheid en witheid ver te boven, hoewel nochtans dat er uit Indien, Alexandria en andere koopsteden van Afrika tot Genua, Marseille en Veneti gebracht wordt dat geraffineerd is en van marmerachtige witheid het Canarisch suiker beschamen zou. Maar aangaande de lieflijkheid en zoetheid zo is het daar bij niet te vergelijken. Want als het door de scherpe loog van kalk gemaakt de vuile en zwarte siroop daaruit gedreven wordt en gezuiverd zo verlies het de lieflijkste zoetheid en krijgt een vreemde scherpe en onlieflijk smaak waarvan dat de galachtige levenssappen groeien en het bloed verbrand wordt en het hoofd bezwaard. Wat elke man mag weten omdat het eten en gebruik van de bruine Thomas suiker, alzo geheten naar het eiland wat bijna onder de linie is gelegen. Want is het dat ge te Antwerpen en Londen in Engeland, daar sommige kunstenaars dit plegen te raffineren, proeft dat bruine en ongezuiverde suiker ge zal het veel zoeter en lieflijker vinden dan het geraffineerde dat de loog gehad heeft en opnieuw gekookt is. En omdat zij het apothekers verborgen houden de manier van het te raffineren zo heb ik hier deze manier te kennen willen geven. Zij werpen in een ketel of pan Thomas suiker of andere om te smelten zo veel als zij willen [62] en doen daarbij sterke loog uit enkel ongebluste kalk gemaakt zo veel als genoeg is om te zieden en te schuimen. Voorts doen zij daarin geleidelijk aan wit van eieren met bezempjes tot schuim geslagen en wederom afschuimen en doen er andere wit van eieren in tot dat zij een emmer of daar omtrent, nadat het suiker onrein is van de vuilste vetheid af hebben gedaan en de siroop goed zuiver is geworden. Daarna wordt het suiker uit de pan in de grote vormen gedragen die onder een gat hebben wat men goed dicht moet toestoppen nadat zij zuiver gewassen zijn. Dit alles tezamen als eerste gedaan en het suiker daarin gedragen laten zij dit aldus staan tot dat het hard genoeg geworden is van onder en van boven. Als het suiker nu hard genoeg is van beneden in de vorm en omdat te proeven zo neem een ijzeren of houten priem en steek die in het gat van de vorm totdat die omtrent een vinger lang daarin is. Trek dan de priem er uit en zet de vormen op potten welke potten naar de grootte der vormen ook groot moeten wezen. Laat dit alzo staan een of twee nachten. Dan moet ge wederom zien of zij niet verstopt zijn beneden en moet onderscheiden en apart zetten de gestopte van de ongestopte en in elke vorm wederom met de priem steken en proeven zoals gezegd is. Als die nu een tijdje gestaan hebben en goed gelopen zijn leeg dan de potten en stel de vormen geschikt bij elkaar. Voorts maak potaarde gereed, week die in water en roer het met een lange stok totdat het heel dik, papachtig en klein is zonder enige klonters. Daarna giet de pap hierop met een grote ijzeren of houten lepel (maar ge moet het suiker zo het in de vorm is eerst boven goed gelijk maken eer ge de potaarde daarop giet wat je kan doen met een krom mes) en laat de voor vermelde pap alzo drogen een nacht of twee totdat ze wat winddroog is. Maak daarna weer andere potaarde gereed, niet zo papachtig als de voorgaande, maar dunner, nochtans niet te zeer dun zodat die niet in het suiker loopt. Eer ge deze potaarde daarop giet zo neem een stok die voor plat is en stop daarmee alle gaten of spleten die in de oude potaarde mochten wezen. Daarna giet de dunne potaarde daar op. Laat dit alzo staan totdat de aarde heel droog is. Neem die dan af en laat de suiker in de vorm zonder potaarde noch een dag of twee staan zodat het suiker boven wat droog is. Neem daarna de vorm van de potten en keer ze om en stoot het suiker er uit. Als het er uit gevallen is zo sla het bruinste er af en leg dat apart en het witte ook. Als ge nu wil raffineren zo neem dat witte en werp het in een ketel, giet tevoren van het helderste water daarin dat een nacht op ongebluste kalk gestaan heeft. Doe in dit kalkwater als het in de pan is om te raffineren een deel eieren en klop die goed met bezems en werp het suiker daarin en laat het alzo met haast oplopen met goed vuur. En als het opgekomen is doe het vuur uit en laat het alzo langzaam opkoken totdat het schuim geheel stijf is. Dan zal ge dat afschuimen en als het afgeschuimd is en u denkt dat het reeds helder genoeg is en geel geworden zo giet men dat voordat de loog ingekookt is door een schoon volders laken om de aarde en stro eruit te halen. Dan wordt het wederom gekookt totdat de loog heel ingekookt is. Maar indien het gebeurt (alzo gewoonlijk geschied) dat het suiker tegen de kunstenaars dank over zou koken zo gieten zij daar geen water in want alzo (naar hun manier van spreken) zou het wederom ongekookt worden maar werpen daar terstond in wat boter en daarmee zinkt het van stonden aan wederom nederwaarts.

Als het nu stijf genoeg gekookt is zo doen zij die suiker in koelpannen en laten het daarin staan totdat het boven een korst of korrel krijgt. En indien het geen korrel wil maken zo neem wat witte suiker en schrab die daar op wat terstond een korst zal maken. Nadat het wat gekorreld en gestijfd is van binnen zo schep het uit de koelpan in de kleine vormen en laat het suiker daarin ook een tijdje staan. Wanneer u dan denkt dat het water stijf wordt zo neem een lang houten mes, klop en roer het suiker van de grond op goed in de vormen, maar niet te zeer anders wordt het te vet. Als het suiker aldus geroerd is zo laat het wederom staan en stijf worden omtrent een dag of nacht lang. Dan zet die vormen ook op potten gelijk als boven gezegd is van de grote. Steek die ook van beneden met een klein priempje en doe voorts alle dingen zo boven verklaard is. Maar de potaarde moet door een zeef doorgedaan zijn. Als nu dit suiker goed uitgelopen en mooi wit is zo zet het in de stoven goed heet gestookt en laat het alzo daarin staan twee of drie dagen. Nadat het alzo gestaan heeft een tijdje keer het om en zet het op het hoofd of spitsen die wat leunen of steunen tegen elkaar. Nadat dit aldus ook een of twee dagen gestaan heeft zo keer het weer om en zet het op de plaat. Dit moet ge zo dikwijls doen totdat het suiker goed hard en droog gestoofd is. Maar laat de stoof geenszins koud worden. Als het goed hard is neem het suiker dan uit de stoof en schrap de kanten goed gelijk en maak de bodem onder goed rein, bindt dan het suiker met papieren alzo dat behoort. [63]

Candijs suycker.

Wy willen hier oock wt beleeftheydt leeren den ghenen diet begheeren, de maniere hoe dat de Venitianen tsuycker Candijs maecken. Sy nemen xx oft xxx ponden vanden fijnsten Suycker, ende gieten daer op een weynigh fonteyn waters, om te doen smilten, ende om dat het in veel waters niet lange sieden en soude (want tsoude geel worden) maer midts datter luttel waters in is, soo ist terstondt verandert in een dicke syrope. Dan gieten sijt inde Candijs potten, waer in sy ierst stockskens van riet oft ander wit licht hout op de rije dՠeen boven dաnder, ontrent twee vingheren wijdt van malcanderen ghelegt hebben, doende de forme vol vanden heeten suycker, ende stellen dat alsoo heet inde stoven wel warm ghemaeckt op barders, daer sijt soo laeten staen veerthien daghen oft drye weken lanck, ende van de potten ontdeckt hebbende soo ghieten sy af den syrop die noch niet ghestijft en is, de welcke afghegoten zijnde, stellen sy die potten weder op eenighe warme plaetse, oft in een heete stove, ende binnen twee oft drye daghen daer nae brekense de potten af, ende vinden haerlieder claer ende cristalin Candijs suycker aende stockskens vast hanghende, dwelck zeer hardt is, ende soude metten viere eer verbernen dan smilten, ten waer datter water by ghedaen waere.

Blaeu Candijs.

Blaeu Candijs des ghelijcks doorschijnich zeer schoon, ende oock niet min profijtelick, alleene doen wy daer woonden den Venetianen bekent, wordt aldus gemaeckt. Neemt voor een exempel, ses ponden vanden fijnsten Suycker, laet dat smilten ende sieden met soo luttel waters als moghelijck is, wt dat soo dicke is datmen plat suycker daer af soude moghen ghieten. Dan doet daer by xxiiii oncen sap van Violetten varsch ghemaeckt met claer water ende ghestooten Violetten stijf uytgeperst, oft liever ghedistilleert Violet-water (op dat de crachten oft coleur niet benomen en werden) om tselve wederom te brengen tot de dickte vande syrop vanden voorgaenden witten Candijs. De candijs pot met stecken ghereedt ghemaeckt zijnde, soo wordet suycker daer in ghegoten, ende als voren gestelt in stove, soo hebt ghy bereydt een zeer schoon blaeu Candijs suycker. Maer alst blaeu sap vande Violetten ghemengt wordt metten ghesoden suycker als voorseydt is, ist datmen eenighe druppen Limoen sap daer by doet, tsal veel claerder ende levendigher zijn van verwe.

Ten laetsten om noch profijtelicker, end beter rieckende te maecken, soo hebben wy daer by laeten doen een half loot witten Ireos in een doecksken ghewonden, de welcke pleeght de lieflickheydt ende reucke vande Violetten te vermeerderen, ende verwecken, ende alsoo zeer goedt ende nut te wesen voor de ghene die den hoest hebben. In sulcker voeghen behoordt dit de nette Apoteker te bereyden, ende niet altijdts hooren al oft hy een aerm dienaer waere, nae den Seraphicus van Vercelle, de welcke ghebiedt dat men de pot soude graven ende bedecken met mest, om te moghen al fermenterende ende putrificeren de soete reucken ende dompen gheheel indrincken, ende nae hem treckende de mistighe gheesten.

Veel fraye confituren, suycker koecken ende leckernijen worden oock ghemaeckt, becleedt, ende gebacken van Suycker, die wy hier achterlaeten om der lanckheydt wille, de welcke wy schouwen, verre van huys ist dat wy hier souden by brenghen de ghemeyne ende langhe twisten wt Ruellius, Manardus, Fuchsius ende meer ander, als Matthiolus doet. Want waer toe vragen sy so wijt ende breedt, oft tSuycker den ouders heeft bekent gheweest? Voorwaer iae, niet alleen Dioscorides ende Galenus, maer oock Theophrastus die noch ouder is dan sy, ende Galenus meester inde Philosophie. Want Theophrastus segt dat honich wten Indiaenschen Rieten genomen wordt, tselfde segt oock bycants Aristoteles, dat sy voorts rasen ende vraghen oft sy oock ghebruyckt hebben sulcken suycker als men nu ter tijdt heeft: dՠandtwoorde is wter beschrijvinghe al gereedt, Galenus schrijft, Sy segghen datter honich, Suycker gheheeten, groeyt inde Indiaensche rieten, daer aen blijckt dat hijt beter kende van hooren segghen dan van gheproeft te hebben. Ende Aegineta rekent onder de souten Sacchar, Indiaens Sout, dat soet van smaecke is, willende tSuycker segghen, breuckich ghelijck sout tusschen de tanden. Jae dat meer is, Plinius segt, dat inghenomen wordt de grootte van een castanie oft haselnote, al oft zeer quaelick te vinden waere gheweest, noch oock soo goeden voedtsel ende lieflick onsen lichaem. Ende daerom is Actuarius dՠeerste gheweest onder de Griecken die de syropen ende conserven met Suycker ghemaeckt heeft, ende den naem soude ghegheven hebben van Iosaccharum, Rhodosaccharum, &c.

Maer Dioscorides scheydt den twist met luttel woorden, seggende, Suycker dat ghelijck een sout gheronnen ende tusschen de tanden breuckich is, in Indien, ende inde rieten van vruchtbaer Arabien, dwelck in water ghesmolten ende ghedroncken, der maghen zeer nut ende profijtelick is: maer hy stelt daer by: dwordt geheeten, als noch daer af niet wel seker zijnde, midts dat hy alleene tgebruyck ende niet [64] de conste wiste. Want sy noemden dit (om datter niet wel bekent en was) honich om der soeticheydt wille: ghelijck Aegineta tselfde heeft sout geheeten, om dat hardt ende claer gheronnen, wit, ende broosch was. Want dՠoude rieten bersten open van ouderdom, oft datse te vol zijn, ende geven wat suyckers, dat hart is ende ghelijck sout siet, ghelijck ons suycker dat door conste ghesoden is, ende oock ghelijck Candijs. Maer om dat tselfde zeer luttel was, ende wt vremde landen comende, soo wast te min bekent, ende ghebruyckt, dwelck gheensins en is te verwonderen, ghemerckt dat de dau Manna ende die vanden Lorckenboom die in veel plaetsen van Europa ghemeyne is, van henlieden gheheel ongheroert ghelaten is, om dat sijt noch niet profitelick ende nut hadden ghevonden, noch door experientie, noch door hooren segghen.

Varro van Narbona ende Strabo segghen dat oock wt de wortels gedruckt wordt een zeer soet sap, ende wt boomachtich riet dat niet zeer groot en is.

Strabo schrijft dattet Riet van Indien honich voorts brengt sonder bien, daerom in dien dat gheen werck en is van bien, soo en salt oock gheen honich, noch dreck van bien zijn, maer van een plante, welcke oock met haere vochticheydt die der wtvloyt Sacchar genoemt wordt van de Indianen.

Seneca is mede van onse opinie, seggende, Dat in Indien Rieten gevonden worden, welcker vette oft soete vochticheydt in honich verandert. Oock de smaecke vande Rieten is meest al soete, sonderlinghe vande wortel. Suycker stopt met sijnen roock de fluxien, Ende ons Candijs, iae oock tgemeyne, suyvert ende is den ooghen nut, ghelijck als oock wat tghene dat van selfs pleegh te wassen ten tijden van Dioscorides, waerom dat sonder eenich twijfel tselfde is. Oock en soude nu tSuycker vanden ouders niet onbekent zijn, ghemerckt dat gheheel Arabien ende Indien lancks de Middellandtsche ende Barbarische oft Ethiopische zee open ligt ende beseylt wordt.

Ghemeyn honich vande Bien.

De soeten ende lieffelick geur van honich is den Suyckere van louterheydt ende van oorspronge aller naeste: welcken de natuere schijnt ghegeven te hebben meest alle natien sonderlinghe den ghenen daermen gheen Suycker-Riet by eenich middel oft conste en kan groeyende houden. De natuere van beyden is een, so is oock den oorspronck ende maniere zeer een. Maer honich is warmer, scherper, luchtiger ende vieriger ende heeft meer gheests in: waer door men segt dat so wtermaten goedt is den ouden ende couden lieden, als aen Democrates ghebleken is. Oock niet sonder reden voorwaer soude yemandt moghen segghen dat honich in hem heeft de cracht, dleven ende efficacie vanden wijn ende Suycker. Want de Meede, daer veel waters ende niet veel honichs in en is, verandert door een lanck ende inwendich sieden vanden honich in wijn, oft in eenen wijnachtighen smaecke die zeere ghesont is. Ende de Poolsche, oft Honghersche ende Moscovische drancken Meede gheheeten, ende oock van die van Walien in Engellandt, Meteglin ghenoemt, zijn soeter ende ghesonder dan vele vanden alderbesten wijnen. Ende midts dat wy weten dat tghebruyck van dien zeer nut ende ghesont sal zijn den ghenen die Zuydwaerts woonen, soo ist dat wy henlieden zeer gheerne gheven de maniere van maecken, welck dese is.

Neemt goeden honich 20 lb.

Reghenwater, Riviere oft Fonteyn water, 120 lb.

Laet die tsamen sieden tschuym af nemende op 80 lb.

Dwelck half coudt gheworden zijnde, ende in een wijnvat ghedaen, salmen daer in doen ses oncen heesdeegh, oft gist van Ael, oft Bier, oft emmers soo vele als ghenoech is, om te doen overgaen. Men sal oock tsamen daer in hanghen in een doecxken dese naervolghende specerijen, maer dat sy den grondt oft boden niet en ghenaecken.

Neemt van elcks een half loodt: Caneele, Greyne, Peper, Gember, Naghels grof ghestooten. Vlier bloemen een handtvol, al tsaemen met een sacxken in dՍ midden van de tonne ghehanghen.

Laetet soo tsamen staen des winters in eenen warmen wijnkelder, maer des Somers salt inde Sonne ligghen 40 daghen tijdts, tot dat ghecreghen heeft eenen wijnachtighen smaecke, ende verlaten heeft de smetsche soeticheydt vanden honich. Die hier af rooden wijn willen conterfeyten, die doen [65] daer in een half pont Tournesol. Sommighe maeckent crachtigher ende lieflicker met daer by te doen een derde deel wijns. Soo wie desen dranck sal ghebruycken niet voor eenen daghelickschen dranck, maer als voor een medicine, die salder sonderlinghe bate by vinden, soo wel teghen de vierde cortsen, als teghen dկvervloedt van quaede humeuren, ende oock de sieckten vanden herssenen, den welcken tdrincken vanden wijn hinderlick is, ghelijck den vallenden sieckten, Analepsien, ende Popelcijen: ende om te corrigeren de quaede wateren, daer sy ghewoone zijn veel rotte cortsen te verwecken. Ende hierom die den dicken crop–sweer hebben, eten zeer veel pepers al ist datse woonen in een heet landt, teghen veel waterighe vruchten ende vuyle wateren die sy hebben.

Kandij suiker.

We willen hier ook uit beleefdheid leren diegene die het begeren de manier hoe dat de Venetianen het suiker kandij maken. Zij nemen 20 of 30 ponden van de fijnste suiker en gieten daarop wat fonteinwater om te laten smelten en omdat het in veel water niet lang zieden zou (want het zou geel worden) maar omdat er weinig water in is zo is het terstond veranderd in een dikke siroop. Dan gieten zij het in de kandij potten waarin zij eerst stokjes van riet of ander wit licht hout op de rij steken, de een boven de ander, omtrent twee vingers wijd van elkaar en doen de vorm vol van de hete suiker en stellen dat alzo heet in de stoof goed warm gemaakt op planken waar ze het zo laten staan veertien dagen of drie weken lang. Nadat ze de potten ontdekt hebben zo gieten zij de siroop die noch niet gestijfd is af en als die afgegoten is stellen zij die potten weer op enige warme plaats of in een hete stoof en binnen twee of drie dagen daarna breken ze de potten af en vinden hun helder en kristalachtige kandijsuiker aan de stokjes vast hangen wat zeer hard is en zou met het vuur eerder verbranden dan smelten tenzij dat er water bij gedaan wordt.

Blauwe kandij.

Blauw kandij desgelijks doorschijnend en zeer mooi en ook niet minder profijtelijk alleen toen wij daar woonden was het de Venetianen bekend en wordt aldus gemaakt. Neem voor een voorbeeld zes ponden van de fijnste suiker, laat dat smelten en zieden met zo weinig water als mogelijk is en dat zo dik is dat men plat suiker daarvan zou mogen gieten. Dan doe daarbij 24 ons sap van violetten vers gemaakt met helder water en gestampte violetten stijf uitgeperst of liever gedistilleerd violettenwater (zodat de krachten of kleur niet benomen worden) om het weer te brengen tot de dikte van de siroop van de voorgaande witte kandij. De kandij pot met stokken gereed gemaakt dan wordt het suiker daarin gegoten en als tevoren gesteld in stoof zo hebt ge bereid een zeer mooie blauwe kandij suiker. Maar als het blauwe sap van de violetten gemengd wordt met de gekookte suiker zoals gezegd is en is het dat men enige druppels limoensap daar bij doet zal het veel helderder en levendiger zijn van kleur.

Tenslotte om noch profijtelijker en beter ruikende te maken zo hebben we daarbij laten doen een 3,5 gram witte Ireos in een doekje gewonden, die pleegt de lieflijkheid en reuk van de violetten te vermeerderen en verwekken en alzo zeer goed en nuttig te wezen voor diegene die de hoest hebben. In zoՠn manier behoort dit de nette apotheker te bereiden en niet altijd horen alsof hij een arme dienaar is naar Seraphicus van Vercelle die gebiedt dat men de pot zou begraven en bedekken met mest om te mogen al fermenterende en rottende de zoete reuken en dampen geheel indrinken en naar zich trekken de mistige geesten.

Veel fraaie confituren, suikerkoeken en lekkernijen worden ook gemaakt, bekleed en gebakken van suiker die wij hier naleten vanwege de lengte die we schuwen ver van huis en is het dat we hier zouden bijbrengen de gewone en lange twisten uit Ruellius, Monardus, Fuchsius en meer andere zoals Matthiolus doet. Want waartoe vragen zij zo wijdt en breedt of het suiker de ouders bekend was? Voorwaar ja en niet alleen Dioscorides en Galenus, maar ook Theophrastus die noch ouder is dan zij en Galenus meester in de filosofie. Want Theophrastus zegt dat honing uit Indiaans riet genomen wordt, hetzelfde zegt ook bijna Aristoteles en dat zij voortrazen en vragen of zij ook zulke suiker gebruikt hebben als men nu ter tijd heeft. Het antwoord is uit de beschrijving al gereed. Galenus schrijft, zij zeggen dat er honing, suiker geheten, groeit in de Indiaanse rieten, daaraan blijkt dat hij het beter kende van horen zeggen dan van geproefd te hebben. Aegineta rekent onder de zouten Sacchar, Indiaans zout, dat zoet van smaak is en wilde suiker zeggen, breekbaar gelijk zout tussen de tanden. Ja, dat meer is, Plinius zegt dat het ingenomen wordt de grootte van een kastanje of hazelnoot als of het zeer slecht te vinden wast, noch ook zoծ goed voedsel en lieflijk voor ons lichaam en daarom is Actuarius de eerste geweest onder de Grieken die de siropen en conserven met suiker gemaakt heeft en de naam zou gegeven hebben van Iosaccharum, Rhodosaccharum etc.

Maar Dioscorides scheidt de twist met weinig woorden en zegt; suiker dat gelijk een zout stolt en tussen de tanden breekbaar is in Indien en in de rieten van vruchtbaar Arabie wat in water gesmolten en gedronken de maag zeer nuttig en profijtelijk is. Maar hij stelt daarbij, het wordt geheten alsof hij daarvan nog niet zeker was omdat hij alleen het gebruik en niet [64] de kunst wist. Want zij noemden dit (omdat het niet goed bekend was) honing vanwege de zoetheid gelijk Aegineta hetzelfde zout noemde omdat het hard en helder gestold, wit en bros was. Want de oude rieten barsten open van ouderdom of omdat ze te vol zijn en geven wat suikers dat hard is en gelijk zout ziet gelijk ons suiker dat door kunst gekookt is en ook gelijk kandij. Maar omdat dit zeer weinig is en uit vreemde landen komt zo was het minder bekend en gebruikt wat geenszins te verwonderen gemerkt dat de dauw manna en die van de lorkenboom die in veel plaatsen van Europa gewoon is van hen geheel ongeroerd gelaten is omdat zij het noch niet profijtelijk en nuttig hadden gevonden, noch door onderzoek, noch door horen zeggen.

Varro van Narbona en Strabo zeggen dat ook uit de wortels gedrukt wordt een zeer zoet sap uit boomachtig riet dat niet zeer groot is.

Strabo schrijft dat het riet van Indien honing voortbrengt zonder bijen, daarom indien dat geen werk is van bijen zo zal het ook geen honing, noch drek van bijen zijn maar van een plant welke ook met haar vochtigheid die er uitvloeit Sacchar genoemd wordt van de Indianen.

Seneca is mede van onze opinie en zegt dat in Indien rieten gevonden worden welke vette of zoete vochtigheid in honing verandert. Ook de smaak van de rieten is meestal zoet en vooral van de wortel. Suiker stopt met zijn rook de opzwelling en ons kandij, ja ook het gewone zuivert en is den ogen nut gelijk als ook is hetgene dat vanzelf plag te groeien ten tijden van Dioscorides waarom dat zonder enige twijfel hetzelfde is. Ook zou nu het suiker van de ouders niet onbekend zijn, gemerkt dat geheel Arabi en Indien langs de Middellandse en Barbarische of Ethiopische zee open ligt en bezeilt wordt.

Gewone honing van de bijen.

De zoete en liefelijk geur van honing is de suiker van zuiverheid en van oorsprong aller naast. Welke de natuur schijnt gegeven te hebben meest alle naties en vooral diegene daar men geen suikerriet bij enig middel of kunst kan groeiende houden. De natuur van beiden is een en zo is ook de oorsprong en manier zeer een. Maar honing is warmer, scherper, luchtiger en vuriger en heeft meer geest in waardoor men zegt dat het zo uitermate goed is de ouden en kouden lieden als aan Democrates gebleken is. Ook niet zonder reden voorwaar zou iemand mogen zeggen dat honing in hem heeft de kracht, het leven en efficint van de wijn en suiker. Want de mede waar veel water en niet veel honing in is verandert door een lang en inwendig zieden van de honing in wijn of in een wijnachtige smaak die zeer gezond is. De Poolse of Hongaarse en Moskouse dranken, mede geheten, en ook van die van Wales in Engeland, Meteglin genoemd, zijn zoeter en gezonder dan vele van de allerbeste wijnen. En omdat we weten dat het gebruik van die zeer nuttig en gezond zal zijn diegene die zuidwaarts wonen zo is het dat wij hen zeer graag geven de manier van maken die deze is.

Neem goede honing 20 pond.

Regenwater, rivier of fonteinwater 120 pond.

Laat die tezamen zieden en het schuim er af nemen tot 80 pond inkoken.

Als dat half koud geworden is en in een wijnvat gedaan zal men daarin doen zes ons hees deeg of gist van ale of bier of immers zo veel als genoeg is om te laten gisten. Men zal ook tezamen daarin hangen in een doekje deze navolgende specerijen, maar dat zij de grond of bodem niet raken.

Neem van elk een half lood kaneel, korrels van peper, gember, kruidnagels grof gestampt, vlierbloemen een handvol, alles tezamen met een zakje in het midden van de ton hangen.

Laat het zo tezamen staan des winters in een warmen wijnkelder maar in de zomer zal het in de zon liggen 40 dagen tijd totdat het gekregen heeft een wijnachtige smaak en verlaten heeft de smetse zoetheid van de honing. Die hiervan rode wijn willen kleuren die doen [65] daarin een half pond tournesol. Sommige maken het krachtiger en lieflijker met daarbij te doen een derde deel wijn. Zo wie dezen drank zal gebruiken niet voor een dagelijkse drank maar als voor een medicijn die zal er bijzondere baat bij vinden zo wel tegen de vierde daagse koortsen als tegen de overvloed van kwade levenssappen en ook de ziektes van de hersens die het drinken van de wijn hinderlijk is gelijk de vallende ziektes, Analepsien en m.s.. en om te corrigeren de kwade wateren daar zij gewoon zijn veel rotte koortsen te verwekken. En hierom die de dikke kropzweer hebben eten zeer veel pepers al is het dat ze wonen in een heet land tegen veel waterachtige vruchten en vuile wateren die zij hebben.

Meteglin.

Ghelijck den Waels-enghelschen dranck Meteglin ghenoemt, veel ghesonder mach ghemaeckt worden, so is hy oock wel weerdich dat hy den ghenen die over zee woonen bekent zy, want het is een tweede, dunne ende claere Triakel vande Noordersche natien. Honich wordt ghenomen ende met wat waters gheschuymt: voorts wordt daer toeghedaen een crachtighe decoctie van veel drooghe cruyden bycants sestigh, ende men laet die tsamen sieden tot op de helft, ende somtijdts toe op een derde deel. Waer door ghebeurt dat het (teghen de ghemeyne leeringhen vande Apotekerie) met langhe sieden verliest de groenicheydt ende smaecke vande cruyden, ende crijght machtigher, iae bycans eenighe derde besondere cracht van voeden, ende eenen lieflicken smaecke den Maleveseye niet onghelijck, ende oock niet min goedt blijvende. Want wy hebben daer dickwils Meteglin ghedroncken van drye ende vier iaren oudt, van coleure, natuere ende smaecke van Maleveseye oft Muscadelle. Desen dranck is den ouden lieden voor daghelickschen dranck zeer nut, ende lieflick: hy en maeckt ook gheen draeyende maer een lustighe dronckenschap. Noch soude hy veel bequaemer ende nutter zijn, waert dat een yeghelick dien dede bequaem maecken by raedt ende ordonnantie van eenen gheleerden Medicijn.

Wy weten oock wel dat sommighen natueren, oock die heet van lever zijn, honich nuchter gheten, zeer goedt ende nut is: iae wy hebben oock bevonden (teghen de ghemeyne opinie) dat raeu suyver Engels honich zeer veel gheten, meer deuchts dede, dan Spaensch matelick ghenomen, dwelcke nochtans voor tbeste ghehouden wordt. Want tscherp Griecks, Languedocs, oft Spaensch raeu honich, verandert lichter in cholera, ende verbrandt meer tbloedt, ende laxeert min, oock en heeftmen dat hier soo versch niet. Het Engels en is soo schoon noch soo lieflick niet, maer op sommighe plaetsen, sonderlinghe inde bosschen ende weyden, daer de beste wolle is, vergaerdt zijnde inde Lente oft inde Somer, soo drijvet door den stoelganck wt de colerike humeuren: ende men segt dattet den ghesichte zeer goedt is. Wy hebben dicwils gheproeft den zeer vermaerde Grieckschen honich van Athenen, ende oock wt Sicilien tot Venegien ende Verone gebrocht om den Triakel te maecken, die zeer geel ende suyver waeren, maer niet soo wit als dat van Narbonne oft Spaignen, welcke twee nochtans meest vermaert zijn in Vranckrijck, Duytschlandt, Nederlandt ende Engellandt, ende daerom oock veel dierder ende costelicker.

Turons van die van Languedoc, oft Amigdalato vande Italianen.

DՁpotekers van Narbonne maeken van dien honich taertkens die soo wit zijn als snee, de welcke sy Turons heeten, zeer soet ende nut om te voeden de ghene die wtdrooghen, ende te lossen vande longher de grove fluymen: maer nutter souden die zijn den Enghelschen ende anderen Noorderschen natien, ende veel ghesonder dan de Pignolat. Want dՠItalianen maecken nu een zeer schoon ende wit Pignolat, van zeer wit suycker, dat daer nae met wit van eyers, ende wat Roose waters ende Limoen sap gheclopt ende gheslaghen wordt tot dat wter maten wit is ende claer, voorts daer by ghedaen zijnde pingels die ghewasschen, ghedrooght ende vande semelen ghesuyvert zijn, ende alle dinghen wederom wel onder een ghemenght zijnde, ende ghedroogt met een rasch maer cleyn vier, ende hardt ghebacken, so worden daer af ghemaeckt morseelkens van eenen vingher lanck: ende hoe wel dat tselfde nut is ende oock voedt, nochtans incideret ende suyveret min de fluymen van dաrterie oft inghewant, dan de Turons ghemaeckt van Honich ende Amandels, De welcke in deser manieren ghemaeckt worden.

Nemt vanden besten ende suyversten honich 6 lb. Neemt wit van ses eyeren.

Dese sult ghy in een becken met coudt water so langhe met eenen houten stamper roeren, tot datse soo wit zijn als melck. Daer nae sult ghy die op heete colen die met asschens bedeckt zijn, op datse niet en verbranden oft swart worden, eenpaerlick roeren metten stamper tot datse ghesoden zijn tot [66] de dickte vande suppositorien noch broosch zijnde. Dan worden daer by ghedaen gheheele ghepelde Amandels die ghedroogt zijn soo veele oncen als van noode is om te wesen ghelijck een Pignolat. De welcke dan als heet ghespreydt zijnde op auwels tot taerten ghemaeckt wordt van eenen vingher dickte maer veel breeder, die sy noch warm zijnde in viercante stucken ruytwijs snijden, waer dat somtijdts oock by ghedaen worden, als de Medicijn wilt, poyer van costelijcke steenen, corallen, crystal oft van eenighe andere.

Meteglin.

Gelijk de Wales Engelse drank Meteglin genoemd veel gezonder mag gemaakt worden zo is het ook wel waard dat hij diegene die over zee wonen bekend wordt want het is een tweede, dunne en heldere triakel van de Noorse naties. Honing wordt genomen en met wat water geschuimt. Voorts wordt daartoe gedaan een krachtig afkooksel van veel droge kruiden, bijna zestig en men laat die tezamen inkoken tot op de helft en soms op een derde deel. Waardoor gebeurt dat het (tegen de gewone lering van de apotheken) met lang zieden het de groenheid en smaak van de kruiden verliest en krijgt machtiger, ja bijna enige derde bijzondere kracht van voeden en een lieflijke smaak de malvezij niet ongelijk en blijft ook niet minder lang goed. Want wij hebben daar dikwijls meteglin gedronken van drie en vier jaren oud, van kleur, natuur en smaak van malvezij of muskadel. Deze drank is de oude lieden voor dagelijkse drank zeer nuttig en lieflijk. Het maakt ook geen draaiing maar een lustige dronkenschap. Noch zou het veel beter en nuttiger zijn was het dat iedereen die goed maakte met raad en ordonnantie van een geleerde dokter.

Wij weten ook wel dat sommige naturen en ook die heet van lever zijn honing nuchter gegeten zeer goed en nuttig is. Ja wij hebben ook bevonden (tegen de gewone opinie) dat rauwe zuivere Engelse honing zeer veel gegeten meer deugd doet dan Spaanse matig genomen die nochtans voor de beste gehouden wordt. Want het scherp Griekse, Languedoc of Spaanse rauwe honing verandert lichter in gal en verbrandt meer het bloed en laxeert minder. Ook heeft men dat hier zo vers niet. Het Engelse is zo mooi noch zo lieflijk, maar op sommige plaatsen en vooral in de bossen en weiden daar de beste wol is en verzameld in de lente of in de zomer zo drijft het door de stoelgang uit de galachtige levenssappen en men zegt dat het voor het gezicht zeer goed is. Wij hebben dikwijls geproefd den zeer vermaarde Griekse honing van Athene en ook uit Sicili te Veneti en Verona gebracht om de triakel te maken die zeer geel en zuiver waren, maar niet zo wit als dat van Narbonne of Spanje welke twee nochtans het meest vermaard zijn in Frankrijk, Duitsland, Nederland en Engeland en daarom ook veel duurder en kostbaarder.

Turons van die van Languedoc of Amigdalato van de Italianen.

De apothekers van Narbonne maken van die honing taartjes die zo wit zijn als sneeuw die zij Turons heten, zeer zoet en nuttig om te voeden diegene die uitdrogen en te lossen van de longen de grove fluimen. Maar nuttiger zou die zijn de Engelse en andere Noorse naties en veel gezonder dan de Pignolat. Want de Italianen maken nu een zeer mooi en wit Pignolat van zeer wit suiker dat daarna met wit van eieren en wat rozenwater en limoensap geklopt en geslagen wordt totdat het uitermate wit is en helder, voorts wordt daarbij gedaan pingels die gewassen, gedroogd en van de zemelen gezuiverd zijn en alle dingen wederom goed onder elkaar mengen en gedroogd met een snel maar klein vuur en hard gebakken zo worden daarvan gemaakt morzeltjes van een vinger lang en hoewel dat hetzelfde nuttig is en ook voed nochtans insnijdend en zuivert het minder de fluimen van de aderen of ingewand dan de Turons gemaakt van honing en amandels die op deze manier gemaakt worden.

Neem van de beste en zuiverste honing 6 pond. Neem het witte van zes eieren.

Deze zal ge in een bekken met koud water zo lang met een houten stamper roeren totdat ze zo wit zijn als melk. Daarna zal ge die op hete kolen die met as bedekt zijn, zoop dat ze niet verbranden of zwart worden, gezamenlijk roeren met de stamper totdat ze gekookt zijn tot [66] de dikte van de suppoost die noch broos zijn. Dan worden daarbij gedaan hele gepelde amandels die gedroogd zijn zo veel ons als nodig is om gelijk een pignolat te zijn. Die dan al heet gespreid wordt op ouwels tot taarten gemaakt wordt van een vinger dikte maar veel breder die als zij noch warm zijn in vierkante stukken ruitvormig snijden waar som ook bijgedaan worden, als de dokter wil, poeier van kostbare stenen, koralen, kristal of van enige andere.

Manna, Tereniabin van die van Arabien, Drosomeli, Aeromeli, ende Melisaccharum, Manhu.

Manna vande tacken vanden Lorcken boom.

Sդaeghs nae dat Godt almachtigh den volcke van Israel spijse ghegheven hadde, ende dat dաerde bereghent ende bedect was met rondt saedt den Coriander ghelijck, cleyn, wit, ende smaeckende ghelijck een taerte met honich gemaeckt, oft een specie van Bdellium, van de welcke alst gemalen was sy broot maeckten dat den smaecke hadde van eenen olie-koecke: soo begost tvolck van Israel zeer verwondert zijnde, als sy alder eerst dese hemelsche gaven nerghens van te voren gesien, aenschouwen hadden, te seggen Manhu, dat is te seggen, Wat dinck is dit? Welcke naem schijnt ghebleven te zijn by de naecomelinghen, als ons bewijst de naem van Manna vanden wieroock-boom opden bergh Libanus van Surien, dwelcke eenige gelijckenisse schijnt te hebben metten Bdellium dat den Manna gelijck is, waer wt oock waerachtigh schijnt te wesen dattet Latijns woordt Manum, de welcke de zeer goeden Latijnsche auteur Marcus Varro wtlegt, voor goedt, daer af den oorspronck heeft. Ende insghelijcks staet oock wel te meynen dat daerom dese Manna vande Medicijns, daer wy nu hier af schrijven, alsoo is ghenoemt gheweest vande ionghe Griecksche ende Latijnsche Medicijns. Voorwaer het is een zeer schoon ende wter maten wonderbaerlick werck vande natuere dat den ouders luttel heeft bekent gheweest, dwelck ghenoech blijck, want sy met luttel ende twijfelachtighe woorden daer af vermaent hebben, sonder te vermanen hoe ghesont dat was om te purgeren. Theophrastus meynt volghende dՠopinie van Hesiodus ende Aristoteles, dattet is een honich-sap wter locht ghevallen opde Eycke boomen, sulcks als Galenus segt dat met een wonderbaerlick voorts-comen gheschudt wordt, vande boomen opden bergh Libanus: ende Celsus heet dat Honich van Syrien, alle de welcke schijnen sekerlick ghemeynt te hebben dat Manna anders niet en is (wtghenomen de zeer vervaren ouden man Hippocrates, de welcke dat heet Ceder honich, ende niet honich vander locht) dan eenen soeten dompighen gheest die by daghe vander aerden inde locht is opgetrocken door cracht ende warmte vande Sterren, de welcke wederom inder nacht door de coude in vochticheydt verandert zijnde, ende als druppende gheworden, dՠaerde wederom ende de boomen principalick inden dagheraedt bedaut ende nat maeckt. Welcke opinie, ghelijck wy die niet en willen verworpen, alsoo en willen wy oock die gheensins volghen. Want wat nederdalende vochticheydt [77] (67) vindtmen die soo subtijl is, eensdeels waterich, ende eensdeels oock lochtich, gelijck den dau schijnt te wesen, die terstondt pleegt met de crancke radien vande opgaende Sonne te verdwijnen inde locht de welcke soude moghen veranderen in gomachtighe, meelachtighe, vaste ende dichte stuckskens als mastic? Jae dat meer is, Manne is warmachtich, swaer ende vet, die niet haest oock en smelt: iae ghesmolten zijnde met eenighe warme vochticheydt, en blijft niet gelijck honich oft Suycker daer mede ghemengt, maer loopt meest wederom tsaemen, al oft sy met de waterachtighe vochticheydt haer niet en wilde menghen, ghelijck harst, gomme, ende met conste ghemaeckt Campher: ende alsoo weder by een vergadert zijnde, soo hancktse aende canten vanden croes oft vat daer sy in is. Maer de vruchten vande hemelsche wateren, als sneeu, haghel, rijm, ijs, dau, ende alle coude saecken en zijn gheensins vet, maer worden terstondt door warmte oft vochticheydt ghesmolten, sonder eenich teecken van vetticheydt achter te laten. Dwelcke zeer doet bemoeden dat de Manna gheenen dau en is wter locht, die door tvercoelen ende temperen vande warmte des daegs de natuere heeft verleent, maer wel een crachtich sap ende domp die in elcke boomen oft cruydt is, ende door ghetijdighe ende vruchtbaer Sonneschijnen rijpe gheworden is, dwelck inden dagh wttreckende ende oprijsende door de verborghen sweetgaten vande schorsse, door de hitte vande Sonne inde locht verdwijnt, maer snachts als den ghewoonelicken dau valt, soo mengt die hem daer mede, ende vergaren soo tsamen in een minnelicke natuere, soo dat sy ten laetsten yet daer af maecken dat van halve natuere is tusschen honich ende Suycker, welck yemandt soude moghen heeten Honich-Suycker. Dese onse vremde meyninghe bevesticht de neersticheydt van de Apotekers, de welcke groote afghehouwen tacken van Lorcken oft Essche-boomen ghebrocht hebben in wijn kelders op sulcken tijdt van de Somer dat de Manna pleegt vergaert te wesen, ende tsanderdaeghs Manna daer op ghesien hebben, al en was hy soo zeer claer niet als dՠander. Welck oock min wonders sal gheven dan ghenen die weten dat den nedervallenden dau een purgerende cracht in hem heeft, niet van hem selven, maer vande bladers vande cruyden daer hy opligt ende afghenomen wordt: in vueghen dat den dau die ghenomen is vande coolbladers ende Roosen, sonder twijfel veel meer suyverende, scherper ende laxerende sap in heeft. Hierom maecken de sommighe wijsselick metten dau infusie van Roosen, om te maecken syrop van Roosen wt infusien. Daerom als een yeghelick mach gae slaen ende mercken dat opde afghehouwen tacken, scheuten ende blocken oft oock wortels vanden Lorcken boom, Pijnboom, Jenever, ende ander boomen die gomme oft harst gheven, oock boven op de schorsse, gomme, tranen ende briselkens vergaren ende gheronnen ligghen, de welcke om de ghelijckenisse, vande Griecken gheheeten worden Wieroock-drup, maer vande boeren van Languedoc ende Provence, opde Jenever, ende tvet hout vanden Zeelboom, wordet gheheeten Glace, dat is te segghen ijs, overmidts sijne suyverheydt ende claerheydt, de welcke de Franchoisen Vernis heeten, soo sal een yeghelick moghen om hem selven overdencken, dat tselfde mach gheschieden den Lorcken boom, Haveressche, Amandel boom, Pruymboom ende veel meer anderen. Jae oock by tghene dat wy geseydt hebben vanden Olijf-honich van Narbonne int beschrijven vanden Ethiopischen Olijfboom, wordt dese opinie meer versterckt, hoe wel dat andersins luttel heeft bemerckt gheweest, noch oock van yemandt vande naecomelinghen beschreven, iae dat meer is, tsoude van sommighe voor een cluchte ghehouden werden, noch wy en souden sulck verhael niet willen ghelooven hebben, ten waere dat wy selfs met ons eyghen ooghen ende handen tselfde bevonden hadden in Provence ende Languedoc aen den zeecant, niet verre vande vermaerde ende lustighe stadt van Montpelliers.

Manna, Tereniabin van die van Arabië, Drosomeli, Aeromeli en Melisaccharum, Manhu.

Manna van de takken van de lorkenboom.

De dag nadat God almachtig het volk van Isral spijs gegeven had en dat de aarde beregend en bedekt was met rond zaad de koriander gelijk, klein, wit en smakende gelijk een taart met honing gemaakt of een specie van Bdellium waarvan als het gemalen was zij brood maakten dat de smaak had van een oliekoek. Zo begon het volk van Isral dat zeer verwonderd was als zij allereerst deze hemelse gaven die nergens tevoren gezien waren aanschouwden en zeiden Manhu, dat is te zeggen, wat ding is dit? Welke naam schijnt gebleven te zijn bij de nakomelingen zoals ons bewijst de naam van manna van de wierookboom op de berg Libanon van Syri welke enige gelijkenis schijnt te hebben met de Bdellium dat de manna gelijk is waaruit ook waar schijnt te wezen dat het Latijnse woord Manum, die de zeer goede Latijnse auteur Marcus Varro uitlegt, voor goed, daarvan de oorsprong heeft. Insgelijks staat ook wel te menen dat daarom deze manna van de dokters waar we nu hier van schrijven alzo is genoemd geweest van de jonge Griekse en Latijnse dokters. Voorwaar het is een zeer mooi en uitermate wonderbaarlijk werk van de natuur dat de ouders weinig bekend is geweest wat genoeg blijkt want zij hebben het met weinig en twijfelachtige woorden vermaand zonder te vermanen hoe gezond dat is om te purgeren. Theophrastus meent en volgt de opinie van Hesiodus en Aristoteles dat het is een honingsap uit de lucht gevallen op de eikenbomen, zulks als Galenus zegt dat het met een wonderbaarlijk voortkomen geschud wordt van de bomen op de berg Libanon. Celsus heet dat honing van Syrië, alle die schijnen zeker gemeend te hebben dat manna niets anders is (uitgezonderd de zeer ervaren oude man Hippocrates die dat heet ceder honing en niet honing van de lucht) dan een zoeten dampige geest die bij dag van de aarde in de lucht is opgetrokken is door kracht en warmte van de sterren die wederom in de nacht door de koude in vochtigheid veranderd wordt en als druppende geworden de aarde wederom en de bomen voornamelijk in de dageraad bedauwd en nat maakt. Welke opinie, gelijk wij die niet willen verwerpen, alzo willen we ook die geenszins volgen. Want welke nederdalende vochtigheid [67] vindt men die zo subtiel is, eensdeels waterig en eensdeels ook luchtig gelijk de dauw schijnt te wezen die terstond met de zwakke stralen van de opgaande zon plag te verdwijnen in de lucht die zou mogen veranderen in gomachtige, meelachtige, vaste en dichte stukjes als mastiek? Ja, dat meer is, manna is warmachtig, zwaar en vet die niet gauw ook smelt. Ja gesmolten zijnde met enige warme vochtigheid blijft het niet gelijk honing of suiker daarmee gemengd maar loopt meest wederom tezamen al of zij met de waterachtige vochtigheid zich niet wil mengen gelijk hars, gom en met kunst gemaakte kamfer. En alzo weer bijeen verzameld zo hangt ze aan de kanten van de kroes of vat daar zij in is. Maar de vruchten van de hemelse wateren zoals sneeuw, hagel, rijp, ijs, dauw en alle koude zaken zijn geenszins vet, maar worden terstond door warmte of vochtigheid gesmolten zonder enig teken van vetheid achter te laten. Wat zeer doet vermoeden dat de manna geen dauw is uit de lucht die door het verkoelen en temperen van de warmte der dag de natuur heeft verleend, maar wel een krachtig sap en damp die in elke boom of kruid is en door tijdige en vruchtbare zonneschijn rijp geworden is wat in de dag uittrekt en oprijst door de verborgen zweetgaten van de schors en door de hitte van de zon in de lucht verdwijnt, maar Գ nachts als de gewoonlijke dauw valt zo mengt die zich daarmee en verzamelen zo tezamen in een minnelijke natuur zodat zij tenslotte iets daarvan maken dat van halve naturen is tussen honing en suiker die iemand zou mogen heten honingsuiker. Deze, onze vreemde mening bevestigt de vlijt van de apothekers die grote afgehouwen takken van lorken of essenbomen gebracht hebben in wijnkelders op zo’n tijd van de zomer dat de manna pleegt verzameld te worden en de volgende dag manna daarop gezien hebben, al was het zo helder niet zoals de andere. Wat ook minder verwondering zal geven degenen die weten dat de neervallende dauw een purgerende kracht in zich heeft en niet van zichzelf, maar van de bladeren van de kruiden daar hey op ligt en afgenomen wordt. In voegen dat de dauw die genomen is van de koolbladeren en rozen zonder twijfel veel meer zuiverende, scherper en laxerend sap in zich heeft. Hierom maken sommige wijs met de dauw vloeistof van rozen om te maken siroop van rozen uit vloeistof. Daarom zoals iedereen mag gade slaan en opmerken dat op de afgehouwen takken, scheuten en blokken of ook wortels van de lorkenboom, pijnboom, jeneverbes en andere bomen die gom of hars geven ook boven op de schors, gom, tranen en korreltjes verzamelen en gestold liggen die vanwege de gelijkenis van de Grieken geheten worden wierookdruppels, maar van de boeren van Languedoc en Provence op de jenever en het vette hout van de zeelboom wordt het geheten glace, dat is te zeggen, ijs, vanwege zijn zuiverheid en helderheid die de Fransen vernis heten. Zo zal iedereen bij zichzelf mogen bedekken dat hetzelfde mag geschieden de lorkenboom, lijsterbes, amandelboom, pruimenboom en veel meer anderen. Ja, ook bij hetgene dat we gezegd hebben van de olijfhoning van Narbonne in het beschrijven van de Ethiopisch olijfboom wordt deze opinie meer versterkt, hoewel dat het anderszins weinig opgemerkt is geweest en ook niet van iemand van de nakomelingen beschreven, ja dat meer is, het zou van sommige voor een klucht gehouden worden, noch wij zouden zulk verhaal niet willen geloven tenzij dat wij het zelf met onze eigen ogen en handen hetzelfde bevonden hadden in Provence en Languedoc aan de zeekant, niet ver van de vermaarde en lustige stad van Montpellier.

Olijfhonich, Oleomeli.

Wy hebben bevonden dat wten ghemeynen Olijfboom die gheheel bitter ende onlieflick is van smaecke, oock wt de schorsse, block, ende olijve noch niet ghesouten wesende, vloeyt een Manna die oprecht honichachtich is, niet alleene van coleur, ende smaecke, maer oock van altijdts goedt te blijven. Want wy hebben sulcks eenighe oncen, eens deels over twaelf iaren van onsen meester Rondelet, ende oock eens deels over vijf iaren selfs vergaert, doen ons daer leyde Stephanus Barallius, Dioscorides van Montpelliers gheheeten, ende ons gheseydt hadde dat inde teere tacken ende block vanden Olijfboomen soo onghewoonen schat overvloedich ons verborghen was. Want doen haelden wy wt de ghespleten schorssen, die wy eensdeels met dխesken ghequetst hadden, desselfs ghenoech, niet alleene om te proeven, maer oock om de vrienden mede te deylen. Maer dit honich en sal niemandt vinden dan als dկlijve bycants rijpe is, ende swart oft bruyn wordt, de welcke sy in Novembre, ende int aencomen vande groote coude af plucken, emmers so ons van tvolck geseydt werdt, dwelck verclaerde dat somtijdts ghesien hadde ontrent eenen dagh oft twee voren oft nae S. Catharinen [68] dagh, soo grooten menichte van dien vergadert ligghen opde tacken, dat de kinders ende bedelaers daer om zeer gheloopen quamen om henlieder buyck vol daer af tեten. Oock inde wijngaerden gheleghen ontrent den Minrebroeders clooster, inde strate soo men gaet nae de poorte van Lates, soo vloeyde daer oock een weynich van dien. Men seyde datter zeer veel was druppende tot Lunelle, sonderlinghe als de meeste struycken afghehouwen waeren, wt de welcke dat int eerste was vloeyende een vette vochticheydt die dunner was dan honich: maer daer nae wat langher daer op liggende, so werdt die door de coude dicker, dwelck den rechten Manna meer ghelijck sach dan den honich, soo wel van smaecke als anders, nae tsegghen ende opinie van alle mijn medeclercken die tselfde proefden, onder de welcke was Jacob Wtenhove edelman van Ghendt, een zeer gheleert Medicijn. Jae dat meer is, doen wy dat te kennen gaven, soo hebbent veel ander oock geproeft, die daer af zeer verwondert waeren, ende oock de zeer gheleerde Medicijns D. Drovet van Parijs, ende D. Penneus Enghelsman.

Oft, als die Araben schrijven, moghelick vanden dauwachtighen Manna van Galenus, die Godt liet reghenen als steenen opde boomen vanden berg Libanus, sy niet en failleren om de groote ghelijckheydt vande namen ende natuere, te weten, als sy verstaen tghene dat de oude Griecken segghen van dien soeten ende honichachtighen morghendau, die ghelijck een wttreckende sweet, eensdeels wt de suyvere ende schoon vochticheydt vande omringhende locht, ende eensdeels wt de beste ende vruchtbaere vochticheydt van yeghelicken boom oft cruydt, maeckt opde bladers vande boomen, ende cruyden, claere ende zeer soete druppelkens, waer wt dat lichtelick yemandt mach spooren den oorspronck ende natuere vanden honich vande Bien? Voorwaer tschijnt iae, want die vuyle, gommachachtighe, ghegraende Manna, die met dՠonreynicheydt vande boomen ghemengt is, ende langhe verborghen is blijvende opde tacken ende steenen, die inde heete Hondtsdaghen oft metten regen so haest niet en pleegt te smelten, welck Manna dՠAraben meynen dat tselfde ende een is metten hemelschen dau. Daerom en meynen wy gheensins dat dien nederdruppende oft lochtighen honichsoeten ende subtijlen dau, soude zijn het Manna vande Joden oft Araben, maer wel die doorlochtige Mastick greynen, die vande tacken ende bladers vande boomen door de menichte, rondichheydt ende glatheydt vanden greynen met schudden pleghen af te vallen, ende oock door de cracht vanden winde, die dickwils inde gheberghten waeyen, ende alsoo inde berghachtighe bosschen vander aerden opgheraept wordt, waerom oock sommighe ghemeynt hebben dat ghelijck eenen haghel wten hemel ghevallen is. Maer dit ons Manna als deelachtich ende ghemengt zijnde van beyde de natueren, wy meynen dat ghemaeckt ende comen is van veel vruchtbaere en soete vochticheden, die in yeghelijcke plante, nae haer natuere diversch is, de welcke als ghevonden vanden coudtachigen morghenstondt, ghelijck dan den domp inde locht ghecongeleert oft ghestijft zijnde een waterachticheydt maeckt, die dau gheheeten is, soo blijft daer oock een Manna op de boomen doort stijven ende dicke worden vande honichsoete exhalatien die treckende is door de verholene sweetgaten. Welck de selfde oorsaecke is, dat de vijgheboomen gheheeten wordt haer vruchten waerachtich rijpe te maecken by nachte, ende niet om de digererende warmte vande Mane, die de clappaerts by brenghen in Plutarchus, ghemerckt datse even wel rijpe worden by nachte als de Mane niet en schijnt. Maer om dat de schorsse vanden vigheboom, die niet zeer dichte en is, ghelijck oock niet en is den gheheelen boom, zeer lichtelick de stralen vander Sonne laet doorgaen, de welcke den geest ende warmte die inde melckachtige vochticheydt is, by daghe vernielen, waer door het rijpe worden belet wordt, maer snachts en wordt die soo niet verstroyt, ende daerom wordt die gheheel ghebruyckt om te rijpen, dwelck hy beter ende rasscher volbrenght, ten zy dat hy overvallen wordt door te zeer groote overvloedicheydt van het melckachtich sap, ende ondichtheydt vanden boom, ghelijck inden Egyptischen vijgheboom ghebeurt, de welcke daerom niet rijpe en maeckt dan als hy ghesneden ende gequetst is, om dat dՠmelck oft voedtsel dat wt de snede was vloeyende, hem te zeer lastich was ende overviel.

Des ghelijck is oock de maniere ende dխaecksel vanden honich: want ghelijck de ingheborene ende natuerlicke cracht, Manna maeckt wt oft met den dau, ende tgoedt sap vanden boom: alsoo maeckt oock de neerstighe Bie, met haer warmte ende gheest, vande twee voorseyde dinghen wt de bloemen ghenomen, ende oock ander beestkens vande vochticheydt die sy ghenomen hebben inden struyck van den boom om te volcoken ende volbrenghen in witten honich den Suycker ghelijck, oft den zeer soeten dreck, welck oock die zeer vermaerde Spaensche Medicijn Vega segt ghesien te hebben. Want het honich en wordt niet alleene ghemaeckt vanden ghevallen dau, maer oock vanden soeten ende welrieckenden domp, ende tsubtijlste sap vanden plante, die de Bie in haer inghewant onderhoudt ende voedt. Want hoe soude den druypende dau oft nederdalende reghen oft domp connen verkeeren in was, ende vette suercheydt oft vuylicheydt die inde honichraten is? Jae dat meer is, thonich is veel swaerder dan olie, wijn, water, melck, oft bloedt, den welcken dat in soeticheydt ghelijck is, iae verre [69] te boven gaet. Ende oock soo is den honich bitter, quaedt, fenijnich, die wt Alssem, Heyde, Oleander ende meer ander ghehaelt is. Waerom en haelt de Bie niet liever haeren honich wt de bladers vanden Oberbote boom oft vande Eycke daer meer soeten ende lieflicken dau is, dan wt de droogachtighe blaeskens vande bloemen? Niet dan om dat waer de best locht is, daer ist beste honich, soo verre als de cruyden wter natueren bequaem zijn totten honich wercke, ende wter aerden een goedt voedtsel suyghen.

Manna Mastichina.

Wy hebben kennisse gehadt met eenen Duytschen Jode ende Rabbi die zeer goedt verstandt hadde inde Philosophie, de welcke sekerlick seyde dat dese suyver Manna ende Mastichina geheeten, de selfde ende een was met sijn Israels Manna, vande gedaente van Bdellium, den Coriander saedt gelijck, honichsoedt van smaeck, sulcks alst oock is in Palestine, Syrien ende Arabien. Maer als wy hem voor hielden sijn meer dan hemelsche crachten, wonderbaerlickheydt, ende rottinghe, so andtwoorde hy, dat Godt almachtich gegeven hadde nae sijn beliefte ende wille tgebruyck vande Manna, sulcks, so vele, ende so lange, als hem goedt dochte, ende dat het van hem was gemaeckt, gelijck hy gewoone was, om te toogen sijn glorie, ofte liberaelheydt, boven ende sonder de gheordonneerde wetten vande natuere. Insghelijcks oock heeft hy tzeer bitter ende sout water Marah soet ghemaeckt met hout daer in te worpen: Jae de Roode zee heeft, al oftse overmidts ghesneden hadde gheweest, de kinderen Godts droochs voets laeten dore gaen, ende hen vyanden overvallen: Hy heeft den loop der Sonnen doen stille staen, ende de zee doen vloeyen over de berghen.

De ghegraende ende Masticsche Manna ghenaemt, die nu ter tijdt van Venegen ende Genua ghebrocht ende te coope is, is dan de beste: Nochtans en is niet te verachten die van Brianson, die aen tgheberghte van Provence ende Savoyen pleegt voorts te comen, de welcke meest al Vranckrijck door ghebruyckt wordt, soo verre als men kiest het claerste, suyverste, witste ende verschte graen, sulcks als wy daer hebben ghehadt zeer vele wt de Lorcke boomen als de tacken afgebroken waeren, de welcke inde mate van innemen, smaecke ende cracht van purgeren niet een hayr dien wtlandtschen en wilt toegheven, ende wordt veel beter coop ghecocht, ende met minder achterdencken van gevalscht te zijn, want sy brengt de colerique humeuren zeer soete wt de principale aders, ende lever, oock de fleumatike humeuren wt de longher, ghelijck oock doet den Venetschen Termentin, de welcke een vette vochticheydt is vanden Lorckenboom. Daerom salmen by ghebreke vande Syriacksche oft Calabresche, van dese Manna ghebruycken van onderhalf once tot iii oncen. Nochtans sommighe voorcoopers die wt Calabren quamen, claegden dat de Calabresche nu ter tijdt zeer luttel oft gheen te vinden is is, iae gheheel ghefaelgeert is.

Cracht.

Sy is ghetempert oft wat warm, sy versoet ende suyvert de kele, de borst, ende mage, sy purgeert zeer saechtelick de colerike humeuren, ende verslaet den dorst. Maer om datse niet sterck en purgeert, sonderlinghe rau zijnde, (want gewermt ende bereydt wercktse rasscher) soo wordt haer cracht versterckt met Thymus ende Hysope oft ander cruydt. Maer als sy met stercke medicijnen ghemengt is, soo maecktse haerlieder operatien beter, gemerckt dat sy die met haeren soeten smaecke der natueren lieflicker maeckt. Daerom heeft Galenus die ghemengt metter Scammonee, dwelck vande naecomers ghepresen wordt: ander hebbent daer nae ghemengt met Turbith, ander met ander dinghen. Dwordt inghegheven van ses dragmen tot vijfthiene, ende wordt een iaer lanck goedt ghehouden, Mesue.

Olijfhoning, Oleomeli.

Wij hebben bevonden dat uit de gewone olijfboom die geheel bitter en onlieflijk is van smaak en ook uit de schors, blok en ongezouten olijf vloeit een manna die echt honingachtig is en niet alleen van kleur en smaak, maar ook van altijd goed te blijven. Want we hebben zulks enige onzen eens deels over twaalf jaren van onze meester Rondelet en ook eens deels over vijf jaren zelf verzameld toen ons daar leidde Stephanus Barallius, Dioscorides van Montpellier geheten en ons gezegd had dat in de tere takken en blok van de olijfbomen zoծ ongewone schat overvloedig voor ons verborgen was. Want toen haalden we uit de gespleten schorsen die we eensdeels met een mesje gekwetst hadden van die genoeg en niet alleen om te proeven maar ook om de vrienden mede te delen. Maar deze honing zal niemand vinden dan als de olijf bijna rijp is en zwart of bruin wordt die zij in november en in het aankomen van de grote koude afplukken immers zo ons van het volk gezegd werd die verklaarden dat ze soms gezien hadden omtrent een dag of twee voor of na St. Catharina [68] dag zo'n grote menigte van die verzameld liggen op de takken dat de kinderen en bedelaars daarom zeer gelopen kwamen om hun buik vol daarvan te eten. Ook in de wijngaarden gelegen omtrent de Minderbroeder klooster in de straat zo men gaat naar de poort van Lates zo vloeide daar ook wat van die. Men zei dat er zeer veel druppelde te Lunelle en vooral als de meeste struiken afgehouwen waren waaruit eerst vloeide een vette vochtigheid die dunner was dan honing maar daarna als het wat langer daarop ligt zo wordt die door de koude dikker wat het echte manna meer gelijk zag dan de honing en zo wel van smaak als anders naar het zeggen en opinie van al mijn medeklerken die hetzelfde proefden waaronder was Jacob Uitenhove, edelman van Gendt, een zeer geleerde dokter. Ja, dat meer is, toen we dat te kennen gaven zo hebben veel anderen ook geproefd die daarvan zeer verwonderd waren en ook de zeer geleerde dokters D. Drovet van Parijs en D. Penneus Engelsman.

Of, zoals die Arabieren schrijven, mogelijk van de dauwachtige manna van Galenus die God liet regenen als stenen op de bomen van de berg Libanon en zij niet falen om de grote gelijkheid van de namen en natuur, te weten als zij verstaan hetgeen dat de oude Grieken zeggen van die zoete en honingachtige morgendauw die gelijk een uittrekkend zweet en eensdeels uit de zuivere en schoon vochtigheid van de omringende lucht, en eensdeels uit de beste en vruchtbare vochtigheid van elke boom of kruid maakt op de bladeren van de bomen en kruide heldere en zeer zoete druppeltjes waaruit dat lichtelijk iemand mag sporen de oorsprong en natuur van de honing van de bijen? Voorwaar het schijnt ja, want die vuile, gomachtige korrelachtige manna die met de onreinheid van de bomen gemengd is en lang verborgen is die blijft op de takken en stenen die in de hete hondsdagen of met de regen zo gauw niet smelten welke manna de Arabieren menen dat dit hetzelfde en een is met de hemelse dauw. Daarom menen wij geenszins dat die neer druppelende of luchtige honingzoete en subtiele dauw zou zijn het manna van de Joden of Arabieren, maar wel die doorluchtige mastiek korrels die van de takken en bladeren van de bomen door de menigte, rondheid en gladheid van de korrel met schudden plegen af te vallen en ook door de kracht van de wind die dikwijls in de gebergten waaien en alzo in de bergachtige bossen van de aarden opgeraapt wordt waarom ook sommige gemeend hebben dat het gelijk een hagel uit de hemel gevallen is. Maar dit ons manna als deelachtig en gemengd van beide naturen menen we dat het gemaakt en gekomen is van veel vruchtbare zoete vochtigheden die in elke plant, naar zijn natuur divers is, die als het gevonden wordt van de koudachtige morgenstond gelijk dan de damp in de lucht samen gebald of gestijfd is een waterigheid maakt die dauw geheten is en zo blijft daar ook een manna op de bomen door het stijven en dik worden van de honingzoete uitwaseming die getrokken is door de verborgen zweetgaten. Welke dezelfde oorzaak is dat de vijgenboom geheten wordt haar vruchten waar rijp te maken bij nacht en niet om de verterende warmte van de maan die de klappers bij brengen in Plutarchus, gemerkt dat ze even goed rijp worden bij nacht als de maan niet schijnt. Maar omdat de schors van de vijgenboom die niet zeer dicht is gelijk ook niet is de gehele boom zeer lichtelijk de stralen van de zon laat doorgaan die de geest en warmte die in de melkachtige vochtigheid is bij dag vernielen waardoor het rijp worden belet wordt, maar ճ nachts wordt die niet zo verstrooid en daarom wordt die geheel gebruikt om te rijpen wat hij beter en sneller volbrengt tenzij dat hij overvallen wordt door te zeer grote overvloedigheid van het melkachtig sap en luchtigheid van de boom gelijk in de Egyptische vijgenboom gebeurt die daarom niet rijp wordt dan als hij gesneden en gekwetst is omdat het melk of voedsel dat uit de snede vloeit hem te zeer lastig is en overviel.

Desgelijks is ook de manier en het maaksel van de honing. Want gelijk de ingeboren en natuurlijke kracht manna maakt uit of met de dauw en het goede sap van de boom alzo maakt ook de vlijtige bij met haar warmte en geest van de twee voor vermelde dingen uit de bloemen genomen en ook andere beestjes van de vochtigheid die zij genomen hebben in de struik van de boom om te koken en volbrengen in witte honing de suiker gelijk of de zeer zoete drek welke ook die zeer vermaarde Spaanse dokter Vega zegt gezien te hebben. Want de honing wordt niet alleen gemaakt van de gevallen dauw, maar ook van de zoete en welriekende damp en het subtielste sap van de planten die de bij in haar ingewand onderhoudt en voedt. Want hoe zou de druipende dauw of nederdalende regen of damp kunnen veranderen in was en vette zuurheid of vuilheid die in de honingraten is? Ja, dat meer is, de honing is veel zwaarder dan olie, wijn, water, melk of bloed die dat in zoetheid gelijk is, ja ver [69] te boven gaat. Ook zo is de honing bitter, kwaad en venijnig die uit alsem, heide, oleander en meer andere gehaald wordt. Waarom haalt de bij niet liever haar honing uit de bladeren van de okkernoot boom of van de eik daar meer zoete en lieflijker dauw in is dan uit de droogachtige blaasjes van de bloemen? Niet dan omdat waar de beste lucht is daar is de beste honing zo ver als de kruiden uit de natuur bekwaam zijn tot het honing werk en uiteraard goed voedsel zuigen.

Manna Mastichina.

Wij hebben kennis gehad met een Duitse Jood en rabbi die zeer goed verstand had in de filosofie die zeker zei dat deze zuivere manna en Mastichina geheten dezelfde en een was met zijn Israls manna van de gedaante van Bdellium en het korianderzaad gelijk, honingzoet van smaak zulks als het ook is in Palestina, Syrië en Arabië. Maar toen wij hem voor hielden zijn meer dan hemelse krachten, wonderbaarlijkheid en verrotting zo antwoorde hij dat God almachtig gegeven had naar zijn believen en wil het gebruik van het manna en zulks zoveel en zo lang als hem goed dacht en dat het van hem was gemaakt gelijk hij gewoon was om te getuigen zijn glorie of liberaalheid boven en zonder de geordonneerde wetten van de natuur. Insgelijks ook heeft hij het zeer bittere en zoute water van Marah zoet gemaakt met hout daarin te werpen. Ja, de Rode Zee is alsof die doormidden gesneden was geweest de kinderen Gods droogs voets laten door gaan en hun vijanden overvallen. Hij heeft de loop van de zon laten stil staan en ze zee laten vloeien over de bergen.

De gekorreld en mastiekachtige manna genoemd die nu ter tijd van Venetië en Genua gebracht en te koop is is dan de beste. Nochtans is niet te verachten die van Briancon die aan get gebergte van Provence en Savoie plag voort te komen die meestal in Frankrijk door gebruikt wordt zo ver als men kiest het zuiverste, witste en verste graan zulks als we daar hebben gehad zeer veel uit de lorken bomen als de takken afgebroken waren die in de mate van innemen, smaak en kracht van purgeren niet een haar die buitenlandse wil toegeven en wordt veel beter koop gekocht en met minder achterdocht van vervalst te zijn want zij brengt de galachtige levenssappen zeer zacht uit de principale aders en lever en ook de flegmatieke levenssappen uit de longen, gelijk ook doet de Veneetse terpentijn die een vette vochtigheid is van de lorkenboom. Daarom zal men bij gebreke van de Syrische of Calabriese van deze manna gebruiken van anderhalf ons tot 3 ons. Nochtans sommige inkopers die uit Calabri kwamen klaagden dat de Calabriese nu ter tijd zeer weinig of geen te vinden is, ja geheel faalt.

Kracht.

Het is getemperd of wat warm, zij verzacht en zuivert de keel, de borst en maag, zij purgeert zeer zachtjes de galachtige levenssappen en verslaat de dorst. Maar omdat ze niet sterk purgeert en vooral als het rauw is (want verwarmt en bereid wekt het sneller) zo wordt haar kracht versterkt met Thymus en Hysop of ander kruid. Maar als zij met sterke medicijnen gemengd is zo maakt ze hun operaties beter, gemerkt dat zij die met haar zoete smaak de naturen lieflijker maakt. Daarom heeft Galenus die gemengd met de scammonia wat van de nakomelingen geprezen wordt. Anderen hebben het daarna gemengd met turbith, andere met andere dingen. Het wordt ingegeven van 23, 4 tot 58,5 gram en wordt een jaar lang goed gehouden, Mesue.

Deck-Riet wordt in Griecks gheheeten Calamos. In Latijn, Arundo Vallatoria, sive Phragmites Diosc. In Hoochduytsch, Rhor. In Franchois, Roseau commun aquatique. In Italiaensch, Canne a far siepe.

Riet daer men mede deckt oft thuynen maeckt, is dՠalderbekenste van allen, ende in alle landen zeer nut ende bequaem om natte vochtighe gronden, canten ende grachten van ackers, dijcken, ende vesten af te schutten, oock om hutten ende landthuysen mede te decken, ende om te bewaeren ende af te thuynen landt dat besaeydt is. Het heeft een grasachtighe gheknoopte, ende verre cruypende wortel, waer wt dat voortscomen rechte halmen die dunner zijn dan die van zee-gras, die hol ende graeu zijn, van beyden sijden grasachtighe bladers wtworpende, langher rouwer ende stijver dan die van Hirs. Het draegt aren die wtghespreydt zijn opde maniere van Hirs, wolachtigh ende nederbuyghende, rootverwich, groot ende zeer aerdich, ghelijck eenen vederbosch die inde Winter vanden windt [70] verstuyven, sonder eenich lijcteecken te laeten van saedt, want wt de wortel, als is die verbrandt ende wtghetrocken, groeyt wederom op: oock, hoe versch datse inghesteken is, soet ende lanck, ende gelijck wy gheseydt hebben grasachtigh: waerom dat hier, nae de Grassen ende Terwen de Rieten bequaemelick volghen ende ghestelt worden.

Spaensch Riet. Arundo Donax sativa nostras.

Spaensch Riet. In Griecks, Donax, in Latijn, Arundo Donax sativa, oft Cypria. In Hoochduytsch, Rhor. In Franchois, Canne. In Italiaensch, Calami a far conocchie.

Dit Riet is ghenoech bekent inde hoven ende besaeyde plaetsen van Provence ende Languedoc, soo dat de boeren daer af Spinrocken voor de vrouwen maecken, ende dweersche stocken om de vensters vast te sluyten, sy buyghense oock om waghens ende ander cieraeten vande hoven te maecken, ende stekense oock in dՍ aerde om den wijngaert te ondersetten ende daer aen te binden. De pijpen van dese zijn ghelijck die vanden Deck-Riet, maer so dicke ende lanck als een groote spiesse, met zeer veel knoopen, wt welcker hollicheydt vande breedste base een zenue voorts comt bevanghende bycants de helft vande spacie des Riets tusschen de knoopen. De wortel is die vanden Acorus oft Cina ghelijck, lanck, gheknobbelt, met veel knoopkens, zeer wijt ende breedt onder dաerde loopende, witachtich, ende van buyten en van binnen soet van smaecke. Vande welcke ghebrandt, van veel Apotekers bereydt wordt het Spodium vanden Araben, hoe wel dat het niet nootlick noch oock zeer nut en is, ghemerckt dat beter ende alsoo licht ghemaeckt wordt van Myrthus oft Queeboom, oft van Olijfboom, ghelijck Dioscorides heeft vermaendt inden Antispodium. Maer veel grover misdoen sy die inde plaetse vande teere bladers vande Dadelboomen, de wortels nemen van dit Riet, want de cracht van dese wortels, ghemerckt dat men segt datse wel splinters van boven wttreckt, ende als Dioscorides segt, datse heet is: soo moet de Dadelboom desen gheheel contrarie zijn, wiens bladers schijnen ghevoegt te worden by Vitriol oft Coperroot, om te beletten ende bedwinghen sijn [71] groote hitte. Maer dese stoute ghesellen hebben liever wt een botte hooverdije niet te weten, dan te leeren wat verschil datter is, vande bladers der Rieten die moghelick hier toe dienen souden, oft vande wortels daer by te doen, die heel contrarie zijn in de plaester Diacalcyteos oft Diapalma.

(Phragmites australis)

Dekriet wordt in Grieks geheten Calamos. In Latijn Arundo Vallatoria sive Phragmites Dioscoridis. In Hoogduits Rhor. In Frans Roseau commun aquatique. In Italiaans Canne a far siepe.

Riet daar men mee dekt of omtuiningen maakt is de allerbekendste van allen en in alle landen zeer nuttig en geschikt om natte vochtige gronden, kanten en grachten van akkers, dijken en vestingen af te schutten, ook om hutten en landhuizen mee te dekken en om te bewaren en af te tuinen land dat bezaaid is. Het heeft een grasachtige geknoopte en ver kruipende wortel waaruit voortkomen rechte halmen die dunner zijn dan die van zeegras, die hol en grauw zijn die aan beide zijden grasachtige bladeren uitwerpen, langer rouwer en stijver dan die van hirs. Het draagt aren die uitgespreid zijn op de manier van hirs, wolachtig en neerbuigende, rood gekleurd, groot en zeer aardig gelijk een vederbos die in de winter van de wind [70] verstuift zonder enig litteken na te laten van zaad want de wortel als is die verbrand en uitgetrokken groeit wederom op. Ook hoe vers dat ze ingestoken is zoet en lang en gelijk we gezegd hebben grasachtig waarom dat hierna de grassen en tarwe de rieten bekwaam volgen gesteld worden.

(Arundo donax)

Spaans Riet. In Grieks Donax, in Latijn Arundo Donax sativa of Cypria. In Hoogduits Rhor. In Frans Canne. In Italiaans Calami a far conocchie.

Dit riet is genoeg bekend in de hoven en bezaaid plaatsen van Provence en Languedoc zo dat de boeren daarvan spinrokken voor de vrouwen maken en dwarse stokken om de vensters toe te sluiten, zij buigen ze ook om wagens en ander sieraden van de hoven te make, en steken ze ook in de aarde om de wijngaard te onderzetten en daaraan te binden. De pijpen van deze zijn gelijk die van de dekriet, maar zo dik en lang als een grote spies met zeer veel knopen uit welke holte van de breedste basis een zenuw voortkomt die bijna de helft van de ruimte van het riet tussen de knopen omvangt. De wortel is die van de Acorus of Smilax gelijk, lang, geknobbeld en met veel knoopjes die zeer wijdt en breed onder de aarde lopen, witachtig en van buiten en van binnen zoet van smaak waarvan gebrand wordt het spodium van de Arabieren van veel apothekers, hoewel dat het niet noodzakelijk noch ook zeer nuttig is gemerkt dat het beter en alzo gemakkelijk gemaakt wordt van Myrtus of kweeboom of van olijfboom gelijk Dioscorides heeft vermaand in de Antispodium, maar veel grover misdoen zij die in de plaats van de tere bladeren van de dadelbomen de wortels nemen van dit riet want de kracht van deze wortels, gemerkt dat men zegt dat ze wel splinters van boven uittrekt en als Dioscorides zegt dat ze heet is, zo moet de dadelboom dezen geheel contrarie zijn wiens bladeren schijnen gevoegd te worden bij vitriool of koperrood om te beletten en bedwingen zijn[71] grote hitte. Maar deze stoute gezellen hebben liever uit een botte hovaardij niet te weten dan te leren wat verschil dat er is van de bladeren der rieten die mogelijk hiertoe dienen zouden of van de wortels daarbij te doen die geheel contrarie zijn in de pleister Diacalcyteos of Diapalma.

Riet ghenoemt Fistula oft Syringa, ende Arundo Scriptoria, dat is, Riet om te schrijven oft daermen hier voortijdts mede gheschreven heeft, als blijckt dat onse schachten noch hedensdaeghs Calami geheeten worden in Latijn.

Doen de Heer van Eeckenbeken Heer Charle Rym Ridder ende Edelman van Ghendt een wel gheleerdt man wederom keerde van sijne Ambassade by den grooten Hr. Soliman, voor Keyser Maximilian: onder veel andere vremde dinghen die hy van Constantinopel mede hadde gebracht, heeft ons mede ghedeylt sommighe schachten van Riete, ghenaemt van de ouders, Calami oft Arundines scriptorij, dat is te segghen, Riet-schachten bequaem om mede te schrijven, met de welcke men noch hedens-daegs schrijft te Constantinople ende in Grieckelandt. Sy en zijn van dickte niet grootter dan de schachten van een ganse oft van eenen swaen: ende zijn wel hert, rosch van verwe doncker van buyten, blinckende ende glat, van binnen wit, haer deylende in splinteren ende spaenderkens als sy ghebroken worden: De knoopen staen van malcanderen thien duymen ofte eenen voet wijdt: by de welcke zijn witte bandekens.

Riet gheheeten Nastos oft Farcta, dat is, ghevult met merck, Toxica van Theophrastus.

Dit Riet wordt in Europen min ghevonden, nochtans over lanck bekent inde coopsteden vande Middelantsche ende Toscaensche ende Oceansche zee, waer dat somtijdts dկude lieden vande schippers coopen de stercste ende outste stocken, die sy ghebruycken om daer mede te gaen ende op te steunen: want sy zijn licht, fraey ende sterck. Maer vande minste maecken de Tartaren, die van Asien ende Syrien, stralen oft worppijlen, welcke Rieten glat ende geheel sonder knoopen zijn, recht, sterck ende niet swaer, van coleur van castaine bruyn oft van boghe-hout oft iven-hout blinckende: binnen [72] vol mercks ghelijck de groote waterbiese maer vaster. Ioubertus van Montpelliers hadde een (in dien ick wel onthouden hebbe) die zeer sterck ende fraey was, welck hy, als ick meyne, ghecreghen hadde wt Argier in Afriken, niet van Alepo.

Ick hebbese oock ghecocht tՁntwerpen aen de Ghevanghen poorte by de Vischmarckt daerse veyl is, ende wirdt van tweederley coleure bevonden, te weten dՠeen bruyn, rosch ghelijck iven-hout, ende dՠander witter. Sy zijn alle beyde wten ronde wat dryecantich, de schellen zijn hardt ende dun, binnen vol mercks ghelijck groote biesen oft papyrus zeer licht.

(Arundo donax) Riet genoemd Fistula of Syringa en Arundo Scriptoria, dat is riet om te schrijven of waar men hier voortijds mee geschreven heeft als blijkt dat onze schachten noch tegenwoordig Calami geheten worden in Latijn.

Toen de heer van Eeckenbeken heer Charle Rym ridder en edelman van Gendt een zeer geleerd man wederom keerde van zijn ambassade bij de grote heer Soliman voor keizer Maximiliaan onder veel andere vreemde dingen die hij van Constantinopel mee had gebracht heeft ons meegedeeld sommige schachten van riet genoemd van de ouders Calami of Arundines scriptorij, dat is te zeggen rietschachten geschikt om mee te schrijven waarmee men nog tegenwoordig schrijft te Constantinopel en in Griekenland. Ze zijn van dikte niet groter dan de schachten van een gans of van een zwaan en zijn goed hard, roze van kleur en donker van buiten, blinkend en glad, van binnen wit die zich deelt in splinters en spaanders als zij gebroken worden. De knopen staan van elkaar 10cm of dertig cm wijd. Bij die zijn witte bandjes.

Riet geheten Nastos of Farcta, dat is gevuld met merg, Toxica van Theophrastus.

Dit riet wordt in Europa minder gevonden, nochtans al lang bekend in de koopsteden van de Middellandse en Toscaanse en Oceanische zee waar dat somtijds de oude lieden van de schippers kopen de sterkste en oudste stokken die zij gebruiken om daarmee te gaan en op te steunen. Want zij zijn licht, fraai en sterk. Maar van de kleinste maken de Tartaren, die van Azi en Syri stralen of werppijlen. Welke rieten glad en geheel zonder knopen zijn, recht, sterk en niet zwaar, van kleur van kastanjebruin of van esdoornshout en Taxus hout blinkend. Binnen [72] vol merg gelijk de grote waterbies maar vaster. Joubertus van Montpellier had er een (indien ik wel onthouden heb) die zeer sterk en fraai was welke hij als ik meen gekregen had uit Algiers in Afrika en niet van Aleppo.

Ik heb ze ook gekocht te Antwerpen aan de gevangenpoort bij de Vismarkt daar ze veel is en wordt van twee kleuren bevonden, te weten de ene bruin, roze gelijk Taxus hout en de andere witter. Zij zijn alle beide uit het ronde wat driekantig, de schillen zijn hard en dun en vam binnen vol merg gelijk grote biezen of papyrus en zeer licht.

Ander Indiaensch Riet, ghevult, welck men oock desghelijck gebruyckt tot eenen stock om op te lenen oft steunen, ende om schichten ende worp-pijlen te maecken. Nastos sive farcta altera, Toxica, crebris cincta geniculis, qua etiam pro scipione & iaculis utuntur.

Boven het voorseydt, weten wy tՁntwerpen ende elders sommighe fledercijnachtighe cooplieden, de welcke oock ghebruycken in stede van steun-stocken zeer schoonen riet-schachten met veel knoopen, zeer dicht ende vast, houtachtich, herdt, effen, glat, ende blinckende van rosche verwe, ghemarbert in de lengde met castanie bruyne ende donckere verwe, vol tanden ende kerven, ghelijck een saghe, wel lustich op de cant. Men doet de eynden van dese twee soorten van Riet met silver beslaen, om de schoonheydt, lichticheydt ende bequaemheydt. De dickte van de aller meeste is ghelijck de dickste Rieten daer men spinrocken af maeckt. Meester Jan Douve alias Voghelsanck borgher van Antwerpen, ons goedt vriendt ende liefhebber van seltsaemheden ende planten, heeft ons van alle beyde deelachtich ghemaeckt.

Ander Nastos ghevult dun ende boogsaem Riet: Nastos seu farcta sive toxica, gracilis & plicatilis.

Ter tijdt als M. Anthonis van Achele wederom quam wt groot Cayro van Egypten, heeft onder [73] andere seldtsame dinghen mede ghebracht een lustich dun Riet, zeer ghemackelick om te boogen oft crommen, welck ghebracht was wt Orientsch Indien, door Adem ende de roode zee tot Ziden by Mecca, ende tot Sues, ende van daer voorts tot tնoorseydt Cayro, ende tot Alexandrie in Egypten. Het Riet is zeer effen, glat ende blinckende, geel van verwe, houtachtich ende hert, ghevult als het voorgaende: van dickte ghelijck Calamus Aromaticus, oft schrijf-riet ghenaemt Syringa. Sijne knoopen staen wijdt van malcanderen twaelf, derthien oft vierthien duymen: ende de stralen staen dweersch ghelijck schubben in ghedaente van den buyck van een slanghe. Dit en heeft noch reuck noch smaeck niet meer dan de voorseyde, waer af wy noch wortelen noch bladeren en hebben ghesien.

Aulitis oft Schalmey. Riet, wijfken.

Alist dat Dioscorides dit Riet heeft wijfken gheheeten, soo meynen wy nochtans dat van ons ghemeyne Spaensch-Rieten niet en verschilt dan dat van subtijlder maecksel is ende vaster van vleesch oft stoffe, ende dat daerom tscalmey-Rietken claerder luydt, glatter ende claerder is, van de welcke de keuse moghen hebben de speel-lieden die op schalmeyen spelen.

Cracht.

De wortel van Deck-Riet alleene ghestooten, oft met haer clisters, opgeleyt treckt de splinters ende stralen wten lijve. Dioscorides. Al oft sy in hadde een naetreckende cracht. Sy heeft een suyverende cracht die niet cleyn en is, ende gheensins scherp, segt Galenus.

De selfde wortel met azijn ghestooten ende versoet de verstuyckte leden ende de pijnen van de lendenen. Dioscorides.

De groene bladers ghestooten ende opgheleyt, ghenesen dwilt vier, ende ander inflammatien.

De asschens vande schorsse met azijn ghemengt ende daer mede ghestreken ghenesen de quade schorftheydt metten wtvallen vanden hayre. Dioscorides. Want de verbrande schorsse is zeer subtijl van substantien, ende crijght een teerende cracht met eenighe suyveringhe, in vueghen datse droogt ende verwarmt, eenichsins inden derden graedt, nochtans droogtse meer dan sy verwarmt. Galenus ende Paulus.

De wolachticheydt van de aren ist datse inde ooren comt, maeckt doof. Dioscorides. Want sy cleeft daer soo vast aen, datse niet af te crijghen en is, ende bederft tghehoor. Galenus ende Plinius.

Men ghelooft dat de wortel wttreckt de schelferinghen vande beenders.

De bladers vanden Riet worden bequaemelicker ghebruyckt in stede vande ionghe teere bladerkens vanden Dadelboom, inde plaester Diachalcyteos gheheeten, dan de wortel.

Deck-Riet suyvert, ende sijn groene bladers vercoelen middelmatich. Aegineta.

(Bambusa?) Ander Indiaans riet, gevuld welke men ook desgelijks gebruikt tot een stok om op te leunen of steunen en om schichten en werppijlen te maken. Nastos sive farcta altera, Toxica, crebris cincta geniculis, qua etiam pro scipione & iaculis utuntur.

Boven het voor vermelde weten we te Antwerpen en elders sommige jichtachtige kooplieden die ook gebruiken in plaats van steunstokken zeer mooie rietschachten met veel knopen, zeer dicht en vast, houtachtig, hard, effen, glad en blinkend van roze kleur, gemarmerd in de lengte met kastanjebruine en donkere kleur, vol tanden en kerven gelijk een zaag en zeer lustig aan de kant. Men doet de einden van deze twee soorten van tiet met zilver beslaan om de schoonheid, lichtheid en geschiktheid. De dikte van de allergrootste is gelijk de dikst rieten daar men spinrokken van maakt. Meester Jan Douve alias Voghelsanck burger van Antwerpen en onze goed vriend en liefhebber van zeldzaamheden en planten heeft ons van alle beide deelachtig gemaakt.

Ander Nastos gevuld dun en buigbaar riet. Nastos seu farcta sive toxica, gracilis & plicatilis.

Ter tijd toen M. Anthonis van Achele wederom kwam uit groot Cairo van Egypte heeft hij onder [73] andere zeldzame dingen meegebracht een lustig dun riet die zeer gemakkelijk om te buigen of te krommen welke gebracht was uit Orintaals Indien door Aden en de Rode zee tot Zidon bij Mekka en tot Suez en vandaar voorts tot het voor vermelde Cairo en tot Alexandri in Egypte. Het riet is zeer effen, glad en blinkend, geel van kleur, houtachtig en hard en gevuld zoals het voorgaande. Van dikte gelijk Calamus Aromaticus of schrijfriet genoemd Syringa. Zijn knopen staan wijd van elkaar en 12, 13 of 14 cm en de stralen staan dwars gelijk schubben in gedaante van de buik van een slang. Dit heeft noch reuk noch smaak en niet meer dan de voor vermelde waarvan wij noch wortels noch bladeren hebben gezien.

Aulitis of schalmei riet wijfje.

Al is het dat Dioscorides dit riet wijfje heeft genoemd zo menen we nochtans dat het van ons gewone Spaanse riet niet verschilt dan dat het van subtieler maaksel is en vaster van vlees of stof en dat daarom het schalmei riet helderder klinkt, gladder en helderder is van die de keus mogen hebben de speellieden die op schalmeien spelen.

Kracht.

De wortel van dekriet alleen gestampt of met zijn klisters opgelegd trekt de splinters en stralen uit het lijf. Dioscorides. Al of zij in hebben een natrekkende kracht. Zij heeft een zuiverende kracht die niet klein is en geenszins scherp zegt Galenus.

Dezelfde wortel met azijn gestampt verzacht de verstuikte leden en de pijnen van de lendenen. Dioscorides.

De groene bladeren gestampt en opgelegd genezen het wilde vuur en andere ontstekingen.

De as van de schors met azijn gemengd en daarmee gestreken genezen de kwade schurft met het uitvallen van het haar. Dioscorides. Want de verbrande schors is zeer subtiel van substantie en krijgt een verterende kracht met enige zuivering, in voegen dat ze droogt en verwarmt, enigszins in de derde graad, nochtans droogt ze meer dan zij verwarmt. Galenus en Paulus.

De wolachtigheid van de aren is het dat ze in de oren komt maakt doof. Dioscorides. Want zij kleeft daar zo vast aan dat ze niet af te krijgen is en bederft het gehoor. Galenus en Plinius.

Men gelooft dat de wortel uittrekt de schilfers van de beenderen.

De bladeren van riet worden beter gebruikt in plaats van de jonge tere blaadjes van de dadelboom in de pleister Diachalcyteos geheten dan de wortel.

Dekriet zuivert en zijn groene bladeren verkoelen middelmatig. Aegineta.

Wtlandtsche Rietachtighe plante met dornachtighe vederen.

Wten eylanden van Peru zijn gheblaederde Rietachtighe tacken van dese teghenwoordighe plante ghebrocht. Niet min vremdt dan de voorseyde om aensien: want de selve zijn die vanden vlier niet onghelijck, binnen een hollicheydt hebbende die vol mercks is, oock recht ende rondt, van acht oft thien cubitus lanck, maer inde lengde heeftse drye vellekens van eenen vingher breedt, de veders van eenen pijl ghelijck: welcke vellekens aen dշterste canten wat ghekertelt ende met dornachtighe sterrekens versiert zijn, bethoonende daer by de wijsheydt vanden zeer constighen meester diese heeft ghemaeckt.

Calamus odoratus Libani. Calamus aromaticus wt Alepo ghesonden.

Dioscorides schrijft vanden Calamus in dese maniere: De Beste Calamus is geel, dichte gheknoopt, ende breeckt ende schelffert spaenderwijs, het Riet is vol spinnewebben, witachtigh, tay int knouwen, ende tsamen treckende, ende bitter met eenige scherpheydt. Ghedroncken doet hy water maecken, ende daerom (als oock Plinius segt) ghesoden met Hoy-saedt oft Eppe-saedt, is zeer goedt gedroncken teghen de watersucht, de ghebreken vande nieren, de druppel pisse, ende den ghenen die ghebroken zijn. Verweckt oock der vrouwen stonden soo wel ghedroncken als opgheleyt. Den roock van Calmus alleene gheneset den hoest, oft oock met den roock vanden Termentijn doort Riet ontfanghen. Hy wordt oock ghesoden tot badinghe der vrouwen, ende in clistirien ghedaen. Oock wordet ghemengt inde suffumigatien ende weeckmaeckende plaesters, om den goeden reuck.

My ghedenckt dat ick ghesien hebbe binnen Venegien inde Apotekerije vanden Enghel, Calamus [74] aromaticus, de welcke de gheleerde ende gheschickte Apoteker Sequinus Martinellus gesonden hadde wt Alepo van Syrien, moghelijck daer ghebrocht wten staende water welck gheleghen is tusschen den bergh Libanus, ende den anderen onvermaerden bergh daer af dat Plinius mencie maeckt int 12 boeck int 22 cap. Het Riet was gheknoopt, claer, ende soo dick als eenen cleynen vingher: tգoleur was, in dien ick wel onthouden hebben, volle geel, welrieckende, tayachtich int knouwen, scherpachtich ende bitter.

Jacob Utenhove edelman van Ghendt, die een zeer geschickt man is inde Medicijne ende inde kennisse der Cruyden, heeft ghevonden te Baignolz int landt van Languedoc onder de halmen ende planten vanden Schoenanthum rietkens van Calamus aromaticus drye palmen lanck, vol netten van Spinnen, geel, gheknoopt, eenen cleynen vingher dicke, gheheel aromatijck van smaecke, bitterachtich, ende beter dan den Schoenanthum, welck sy seyden dat tot Marseille ghebrocht waeren wten staenden water, daer Plinius mencie af maeckt.

Maer veel grooter heefter ghehadt dեxcellente man Augier Heere van Bousbeke gheboren van Rijssel, Ambassadeur der Keyserlicker Maiesteyt tot Constantinople, een zeer geschickt man ende kender van Wtlandtsche cruyden.

Witachtich om dat Dioscorides eerst heeft gheseydt geel, soo schijnt datter wordt gherefereert tot die Spinne-webben, soodanighe als men in ander Rieten sien mach, ten waere dat hy segghen wilde, witachtich wtten geelen: ander schrijvent der wortel toe.

Gedroncken doet water maecken, met saedt van gars oft eppe.] Hy doeter by saedt dat het water lost, om dat de werckinghe vander medicijnen soude gheholpen werden, ende dat meer bequaem soude zijn de watersuchtighen, ende die den steen in de lendenen hebben, als de pisse door tghebreck vande nieren, oft blase verdruckt wordt, ende de druppelpisse voort comt, ghenaemt de coude pisse.

Vrouwen stonden soo wel ghedroncken als opgeleyt] om datter zijn sommighe dingen die de stonden verwecken inghenomen, ende niet opgheleyt, oft om dat sommighe dinghen met oplegghen de maentstonden verwecken moghen, die niet ingenomen worden, de welcke het weyachtich bloedt verteerende [75] de stonden eer achterwaerts houden, dan wtdrijven, oft dingen die bitter zijn ende onlieflick van reucke, die worden opgheleyt, want sy worden niet inghegheven dan inde noodt, ende swacke sieckten, als zijn stinckende gomme, Savelboom, Bitumen, Assa foetida, Galbanum ende dergelijcke naetreckende simpele oft ghecomponeerde medicijnen, de welcke inghenomen zijnde camerganck souden voorts brenghen. Maer van onder als een pessarie ghestelt, trecken tbloet nae hen, welck oock de natuerlicke wtdrijvende cracht ghedwonghen wordt wt te drijven door de scherpheydt van de medicijne.

Met roockinghe gheneset den hoest]. De roock besmet de locht, de welcke vande longher ingetrocken zijnde, drooghende, ende dըumeuren verteerende, oock de fluxien stelpende, geneest zeer wel. Ende om dat tselfde bequaemer soude gheschieden, soo doet Dioscorides zeer wel daer by Termentijn, om dat te meer domps ende roocks soude geven, de welcke zeer crachtigh droogt de catharren ende sweeringhen vande longher. Nochtans de ghene die belaeden zijn met vervuyltheydt der longer, ende swaerlick den aessem verhalen, en moeten dese dompen niet overvloedichlick ingelaeten worden door eenen trachter oft riet, om tperijckel van versticken, ten waere dat sy dկvervloecheydt vande vuylicheden door purgerende medicijne vermindert zijnde, den roock allencskens introcken, in haerlieder slaepcamer wesende oft in een ghesloten coetse ligghende.

Het wordt ghemengt met de weeck maeckende salven om des reucks wille]. Niet alleene en wordet om des reucks wille ghedaen inde weeck maeckende salven, oft die tot de lever, maghe ende buyck te strijcken dienen: Maer om die crachten diet heeft.

Aegineta ende oock Galenus segghen, dat warm ende drooghe is inden tweeden graedt, ende van een weynich subtijle ende tsamentreckende cracht, waerom dat oock tot water maecken verweckt.

Plinius voeght daer by, int 24 boeck ende 11 capittel, ende int 12 boeck int 22 capittel, Tselfde dat In Indien ende Syrien wasset, door oorsaecke vande reucken ende salven, verweckt oock de stonden vande vrouwen, opgheleydt zijnde, ende tghewicht van eenen scrupel, inghenomen gheneest de crampe, ende tspannen vande zenuen. Thelpt oock de lever, nieren, ende watersucht, de loopende zeeren ende oock met suffimigatie den hoest, ende noch meer met harst. Men neemt oock tsap, ende wordt gemaect ghelijck Elaterium. Maer de meeste ende natuerlickste cracht is in alle maniere van Riet, int ghene dat de wortelen aldernaest is.

(Een Cactus soort?) Buitenlandse rietachtige plant met doornachtige veren.

Uit het eiland van Peru zijn gebladerde rietachtige takken van deze tegenwoordige plant gebracht. Niet minder vreemd dan de voor vermelde om te zien. Want dezelfde zijn die van de vlier niet ongelijk en binnen een holte die vol merg is, ook recht en rond en van 360 of 450cm lang, maar in de lengte heeft ze drie velletjes van een vinger breed, de veren van een pijl gelijk. Welke velletjes aan de uiterste kanten wat gekarteld en met dorenachtige sterretjes versierd zijn betonende daarbij de wijsheid van de zeer kunstige meester die ze heeft gemaakt.

(Acorus calamus, Swertia cheyrata)

Calamus odoratus Libani. Calamus aromaticus uit Aleppo gezonden.

Dioscorides schrijft van de Calamus in deze manier. De beste Calamus is geel, dicht geknoopt en breekt en schilfert spaandervormig, het riet is vol spinnenwebben, witachtig, taai in het kauwen en tezamen trekkende en bitter met enige scherpte. Gedronken doet het water maken en daarom (als ook Plinius zegt) gekookt met hooizaad of selderijzaad is zeer goed gedronken tegen de waterzucht, de gebreken van de nieren, de druppelpis en diegene die gebroken zijn. Verwekt ook de vrouwenstonden zo wel gedronken als opgelegd. De rook van Calmus alleen geneest de hoest of ook met de rook van de terpentijn door het riet ontvangen. Het wordt ook gekookt tot baden der vrouwen en in klysmaՍ s gedaan. Ook wordt het gemengd in de berokingen en week makende pleisters vanwege de goede reuk.

Ik bedenk me dat ik gezien heb binnen Veneti in de apotheek van de Engel Calamus [74] aromaticus, die de geleerde en geschikte apotheker Sequinus Martinellus gezonden had uit Aleppo van Syrië, mogelijk daar gebracht uit staand water welk gelegen is tussen de berg Libanon en de andere onvermaarde berg waarvan Plinius melding maakt in het 12^de boek in het 22^ste kapittel. Het riet was geknoopt, helder en zo dik als een kleine vinger. De kleur was indien ik wel onthouden heb vol geel, welriekende, taaiachtig in het kauwen, scherpachtig en bitter.

Jacob Utenhove edelman van Gendt die een zeer geschikt man is in de medicijnen en in de kennis der kruiden heeft gevonden te Baignolz in het land van Languedoc onder de halmen en planten van de Schoenanthus rietjes van Calamus aromaticus dertig cm lang vol netten van spinnen, geel, geknoopt, een kleine vingerdik, geheel aromatisch van smaak, bitterachtig en beter dan de Schoenanthus welke zij zeiden dat het tot Marseille gebracht was uit staande water waar Plinius melding van maakt.

Maar veel grotere heeft er gehad de excellente man Augier heer van Busbecq geboren van Rijssel, ambassadeur der keizerlijke majesteit te Constantinopel, een zeer geschikt man en kenner van buitenlandse kruiden.

Witachtig, omdat Dioscorides eerst heeft gezegd geel, zo schijnt dat er wordt gerefereerd tot die spinnenwebben zodanige als men in andere rieten zien mag, tenzij dat hij zeggen wilde witachtig uit het gele. Andere schrijven het de wortel toe.

Gedronken doet water maken, met zaad van gras of selderij.] Hij doet er zaad bij dat het water lost omdat de werking van de medicijnen zou geholpen worden en dat meer geschikt zou zijn de waterzuchtige en die de steen in de lendenen hebben als de pis door het gebrek van de nieren of blaas verdrukt wordt en de druppelpis voortkomt, genoemd de koude pis.

Vrouwenstonden zo wel gedronken als opgelegd,] omdat er sommige dingen zijn die de stonden verwekken ingenomen en niet opgelegd of omdat sommige dingen met opleggen de maandstonden verwekken mogen die niet ingenomen worden, die het weiachtig bloed verteren [75] en de stonden eerder terug houden dan uitdrijven of dingen die bitter zijn en onlieflijk van reuk die worden opgelegd want zij worden niet ingegeven dan in de nood en zwakke ziektes als zijn stinkende gom, savelboom, bitumen, Asa foetida, galbanum en dergelijke natrekkende simpele of gecomponeerde medicijnen die ingenomen kamergang zouden voort brengen. Maar van onderen als een pessarium gestelt trekken het bloed naar zich waardoor ook de natuurlijke uitdrijvende kracht gedwongen wordt uit te drijven door de scherpte van de medicijn.

Met berokingen geneest de hoest]. De rook besmet de lucht die van de longen ingetrokken is, drogende en de levenssappen verteert, ook de opzwelling stelpt geneest zeer goed. En omdat hetzelfde beter zou geschieden zo doet Dioscorides zeer goed daarbij terpentijn omdat het meer damp en rook zou geven die zeer krachtig droogt de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en zweren van de longen. Nochtans diegene die beladen zijn met volheid van de longen en slecht de adem kunnen ophalen moeten deze dampen niet overvloedig ingelaten worden door een trechter of riet vanwege het probleem van verstikken tenzij dat de overvloed van vuilheden door purgerende medicijnen verminderd wordt en de rook geleidelijk aan ingetrokken als ze in hun slaapkamer zijn of in een gesloten vertrekt liggen.

Het wordt gemengd met de week makende zalven vanwege de reuk]. Niet alleen wordt het vanwege de reuk gedaan in de week makende zalven of die tot de lever, maag en buik te strijken dienen, maar om de krachten die het heeft.

Aegineta en ook Galenus zeggen dat het warm en droog is in de tweede graad en van een weinig subtiele en tezamen trekkende kracht waarom dat ook tot water maken verwekt.

Plinius voegt daarbij in het 24^ste boek en 11^de kapittel en in het 12^de boek in het 22^ste kapittel; hetzelfde dat in Indien en Syrië groeit door oorzaak van de reuk en zalf verwekt ook de stonden van de vrouwen als het opgelegd is het gewicht van een 1,302 gram, ingenomen geneest het de kramp en het spannen van de zenuwen. Het helpt ook de lever, nieren en waterzucht, de lopende zeren en ook met berokingen de hoest en noch meer met hars. Men neemt ook het sap en wordt gemaakt gelijk Elaterium. Maar de grootste en natuurlijkste kracht is in alle manieren van riet in hetgene dat het dichts bij de wortel is.

China, ende van sommighe Echina, dat is te segghen, wt dլandt van China gheleghen in Orientael Indien.

Naedemael wy wel aenghemerckt hebben de wortelen van China: soo dunckt my sekerlick dat het is de wortele van een soorte van Acorus, Riet, oft eer van wilden zee-Galegaen. Want onder veel wortelen heb ick sommighe ghevonden hanghende tsamen met veselinghen ghelijck Peone wijfken, sommighe gheheel, sommige met stucken ende brocken, de veselingen gaende door het hoochste van de wortelen, ghelijck den wilde zee-Galigaen, oft ghelijck het cruydt ghenaemt Apios van Fuchsius, in Duytsch Muysen met steerten.

Het schijnt dat die van boven knoopachtigher zijn, ghelijck aen de voorseyde Peonie: dՍ ander hanghende, dickachtich boven ende dun beneden op tfatsoen van een langhe peyre, gherimpelt van [76] buyten ghelijck die van lange Osterlucey, doncker rosachtich van verwe. De dickste, swaerste ende versche, die niet wormachtich oft vervuylt en is, die is de beste.

Dese zijn zeer vernaemt ende aenghenaem om diete te maecken ende te ghenesen de pocken, want sy gheenen smaeck en hebben: hierom bereydt men die also hiernae volght.

Neemt wortelen van China ghesneden in cleyne schijfkens twee oncen: fonteyn water vi tot vii lb: laet dit weycken eenen dach ende nacht lanck in eenen nieuwen aerden pot: daer nae coket met een cleyn vierken, ende den pot ghedeckt, oft int badt, ghelijck men doet de Salfe oft Guayac, tot dat het ghenoech is: Men sal van dese decoctie nemen tweemaels daeghs, nae den heysch van de sieckte ende des Medicijn-meesters ordinancie: Welcke decoctie niet alleenlick en zal dienen tot de pocken, maer tot alle sieckte die diete oft sweetinghe is heysschende.

Twee andere soorten van valsche China, China spuria duplex.

China van Guyne, ghelijckende der wortelen van Riet oft van Acorus.

Naedemael dat de ghierighe Coopman ghewaer is gheworden het ghewin, proffijt, de veylheydt ende dierte van de wortel van China, soo wel om sijne goede crachten als oock om dat sijne decoctie zeer aenghenaem is den leckeren lieden, gheenen gheemelicken smaeck hebbende: soo heeft hy so lange ghesocht dat hy gevonden heeft twee soorten van wortelen van Guynee eenichssins van buyten gelijckende de voorseyde China: Desghelijck om beter te vercoopen, heeft hy oock allen beyden gegheven den naem van China. Dՠierste kennisse die men daer af heeft ghehadt by onsen tijden, is geweest te Toulouse: ende men seyde dat die ghevonden werdt in sekere byligghende beemden: ende dՠApotekers te Toulouse bestonden die te vercoopen voor China, om dat haer niet zeer onghelijck en sach, ende bycant gheenen smaecke en hadde, ende daerom der Chinae gelijck. De wortel is dicker dan vande China oft groote Galigaen, bleecker van coleure, zeer hart, quaedt om breken, maer houtachtiger dan vande China, zeer lanck ende rontomme beset met knobbelachtighe knoopen, buyten geel ende binnen wit met een Rietachtighe ghedaente. Sy is oock tot Antwerpen enden Londen ghebrocht gheweest wt Guynee, ende voor China ghehouden om eenighe ghelijckenisse die sy daer mede hadde, dwelck veel medicijns een sotte ghenoechte aen dede, meynende datse in Vranckrijck China ghevonden hadden, om de pocken te ghenesen. Maer de smaecke ende dwerck gaf te kennen dat het Acorus oft Riet was ende niet China, want sy is zeer tsamen treckende, gheheel van grover ende trager cracht, tsamen treckende niet weynich ghelijck de China. Sy en dient gheensins om de pocken te genesen als wel weten diese dickwils te vergeefs ghebruyckt hebben, hoe wel datse haer crachten heeft om quaede seeren ende croppen te ghenesen. Oft sy oock by Toulouse groeyende is, hebbe ick vergeten te vernemen doen ick daer door reysde. [77] Mist twee paginaճ. [79]

(Smilax china)

China en van sommige Echina, dat is te zeggen buitenland van China gelegen in Orientaals Indien.

Nadat we wel aangemerkt hebben de wortels van China zo lijkt me zeker dat het is de wortel van een soort van Acorus, riet of eerder van wilde zee galigaan. Want onder veel wortels heb ik sommige gevonden die hangen tezamen met vezels gelijk pioen wijfje, sommige geheel, sommige met stuken en brokken waar de vezels gaan door het hoogste van de wortels gelijk de wilde zee galigaan of gelijk het kruid genoemd Apios van Fuchsius en in Duits muizen met staarten.

Het schijnt dat die van boven knopiger zijn gelijk aan de voor vermelde pioen. De andere hangen dikachtig boven en dun beneden op de vorm van een lange peer, gerimpeld van [76] buiten gelijk die van lange oosterlucie, donker rosachtig van kleur. De dikste, zwaarste en verse die niet wormachtig of vervuild is die is de beste.

Deze zijn zeer voornaam en aangenaam om dieet te maken en te genezen de pokken want zij hebben geen smaak. Hierom bereidt men die alzo hierna volgt.

Neem wortels van China gesneden in kleine schijfjes twee ons. Fonteinwater 6 tot 7 pond, laat dit weken een dag en nacht lang in een nieuwe aarden pot. Daarna kook het met een klein vuurtje en de pot bedekt of in het bad gelijk men doet de zalf van Guayac totdat het genoeg is. Men zal van dit afkooksel nemen tweemaal per dag naar de eis van de ziekte en des dokters meester orde. Welk afkooksel niet alleen zal dienen tot de pokken, maar tot alle ziekten die dieet of zweten eisen.

(Smilax glauca)

Twee andere soorten van valse China, China spuria duplex.

China van Guyana die lijkt op de wortels van riet of van Acorus.

Nadat de gierige koopman gewaar is geworden de winst, profijt, de verkrijgbaarheid (?) en duurte van de wortel van China zo wel om zijn goede krachten als ook omdat zijn afkooksel zeer aangenaam is de lekkere lieden en geen bijzondere smaak heeft zo heeft hij zo lang gezocht dat hij gevonden heeft twee soorten van wortels van Guyana die enigszins van buiten lijken op de voor vermelde China. Desgelijks om beter te verkopen heeft hij ook alle beide de naam van China gegeven. De eerste kennis die men daarvan heeft gehad in onze tijden is geweest te Toulouse en men zei dat die gevonden werd in zekere bijliggende beemden. De apothekers van Toulouse bestonden die te verkopen voor China omdat ze daar wel wat op leek en bijna geen smaak had en daarom de China gelijk. De wortel is dikker dan van de China of grote galigaan, bleker van kleur, zeer hard en slecht om te breken, maar houtachtiger dan van de China, zeer lang en rondom bezet met knobbelachtige knopen, buiten geel en binnen wit met een rietachtige gedaante. Zij is ook te Antwerpen en Londen gebracht geweest uit Guyana en voor China gehouden om enige gelijkenis die zij daarmee had wat veel dokters een zot genoegen aandeed die meenden dat ze in Frankrijk China gevonden hadden om de pokken te genezen. Maar de smaak en het werk gaf te kennen dat het Acorus of riet was en niet China want zij is zeer tezamen trekkende, geheel van grover en trager kracht, tezamen trekkende niet weinig gelijk de China. Ze dient geenszins om de pokken te genezen als wel weten die het dikwijls tevergeefs gebruikt hebben, hoewel dat ze haar krachten heeft om kwade zeren en kroppen te genezen. Of zij ook bij Toulouse groeit heb ik vergeten te vernemen toen ik daardoor reisde. [77] Mist twee pagina’s. [79]

Andere valsche Indiaensche China, ghelijckformich den peyren. China spuria pyriformis sive turbinata.

Maer dese grootachtige wortelkens, die spitsachtich zijn ghelijck een peyre, welcke wt Indien gesonden zijn gheweest voor China, maer valsche, zijn noch veel meer stoppende, hebbende dլijf wel vergaedert ende dicht, van coleur ende grain ghesneden oft ghebroken wesende, als Rhabarbre, sonder reuck: het buytenste is rosch: Waer wt goedt te mercken is, dat sy eer dienen om te stoppen ende te beletten de sweetinghen, dan om de selve te verwecken. De ghene die dit wel nae ondersoecken, sullet alsoo bevinden. Sommighe die in Indien ghehanteert hebben, versekeren dat het noch wortele, noch riet, noch wilde Galegaen, noch Acorus en is, ghelijck tնoorgaende mach wesen: maer van eenen grooten boom. Hieraen mach men mercken hoe dat de Medicijn meesters haere planten ende droguen niet kennende, bedroghen ende beleydt zijn gheweest van sommighe cooplieden ende Apotekers: want meynende haere sieckten te ghenesen met soodaenighe Medicijnen, en voorderen niet met allen, tot groot achterdeel van de voorseyde sieckte ende crancke, ende tot voordeel van de gheldtghierighe menschen die gheen werck en maecken van haere eyghenene eere, ende van haers even naesten welvaerdt. Aldus en verwondere ick my niet zeer, dat men dese voorledene daghen gesonden heeft van Antwerpen nae Parijs, overmidts soodaenighen abuys, twee oft drye lb Brionie voor Mechioacha: maer het bedroch is openbaer gheworden: hoe wel dat men heeft connen vervalschen ende benemen den stercken reuck van Brionie, tzije door infusie oft distillacie. Dese dinghen seg ick, om dat men hem daer af wachten souden.

Indiaensche bloeyende Riet. Arundo Indica florida Cannacorus quotundam.

Dese plante is een zeer schoon Wtlandtsch Cruydt, twijfelachtichlick half Riet, half Acorus. Wy hebben ghesien in Nederlandt in hoven van goede vrienden dese plante, die voorts was comen van saedt wt West Indien ghebrocht, ende ick heb oock selve die ghehadt binnen Montpelliers, de welcke schoone bloemen gaf int eerste van Oogstmaendt, van verwe levende ende schoon root: de ghedaente, grootte, ende fatsoen vande bloemen was die vanden Gladiolus ghelijck, groeyende op eenen rietachtighen stele van twee oft drye cubitus hooghe, de welcke een groene glatticheydt heeft, ende is eenen cleynen vingher dicke, waer aen rontomme de knoopen voorts comen bladers als nu op dՠeen als dan op dՠander sijde, van fatsoen soo wel den Riet als den Acorus ghelijck, oock van grootte ende ghedaente die vanden witten volwassen Niescruydt ghelijck. De wortels sijn zeer ghelijck die van ons Riet, oft van tՠSpaensch Riet, oft van water Acorus, wt de welcke dՠeerste spruyten vande bladers zeer aerdich ghewonden staen ghelijck die van wit Niescruydt, als sy eerst wtcomen. Dese plante wordt luttel ghevonden in Italien, Vranckrijck, Enghellandt ende Nederlandt, waer datse nochtans alle iare ghesaeydt zijnde van nieuw saedt wt Indien oft Portugal door de liefhebbers vande aerdicheydt ghecreghen wordt, nochtans niet altijdts bloemen en [80] gheeft, noch oock de coude verdraghen en kan. Daerom is tghebruyck van dien in de medicijne noch onbekent, maer wordt hier alleenlick ghestelt om een beghinsel ende aenganck van Acorus ende derghelijcke planten van fatsoene.

Andere valse Indiaanse China gelijk gevormd de peren. China spuria pyriformis sive turbinata. (Ipomoea turbinata?)

Maar deze grootachtige worteltje, die spitsachtig zijn gelijk een peer die uit Indien gezonden zijn geweest voor China, maar valse, zijn noch veel meer stoppend en hebben het lijf goed verzameld en dicht, van kleur en korrel gesneden of gebroken als Rhabarbarum en zonder reuk. Het buitenste is roze. Waaruit goed te merken is dat zij eerder dienen om te stoppen en te beletten het zweten dan om die te verwekken. Diegene die dit wel nader onderzoeken zullen het alzo bevinden. Sommige die in Indien het gehandeld hebben verzekeren dat het noch wortels, noch riet, noch wilde galigaan, noch Acorus is gelijk het voorgaande mag wezen, maar van een grote boom. Hieraan mag men merken hoe dat de dokter meesters hun planten en drogen niet kennen en bedrogen en verleid zijn geweest van sommige kooplieden en apothekers. Want menende hun ziektes te genezen met zodanige medicijnen en bevorderen niets met allen tot groot nadeel van de voor vermelde ziekte en zwakke en tot voordeel van de geldgierige mensen die geen werk maken van hun eigen eer en van hun evennaasten welvaart. Aldus verwonder ik me niet zeer dat men deze voorleden dagen gezonden heeft van Antwerpen naar Parijs vanwege dusdanig abuis twee of drie pond Bryonia voor Mechoacan. Maar het bedrog is openbaar geworden. Hoewel dat men heeft kunnen vervalsen en benemen de sterke reuk van Bryonia het zij door vloeistof of distilleren. Deze dingen zeg ik omdat men zich daarvan wachten zou.

(Canna indica)

Indiaans bloeiend riet. Arundo Indica florida Cannacorus quotundam.

Deze plant is een zeer mooi buitenlands kruid, twijfelachtig half riet en half Acorus. We hebben gezien in Nederland in hoven van goede vrienden deze plant die voorts was gekomen van zaad uit West Indien gebracht en ik heb ook zelf die gehad binnen Montpellier die mooie bloemen gaf in het eerste van augustus, van kleur levend en mooi rood. De gedaante, grootte en vorm van de bloemen was die van de Gladiolus gelijk en groeit op een rietachtige steel van 90 of 135cm hoog die een groene gladheid heeft en is een kleine vingerdik waaraan rondom de knopen voort komen en bladeren die nu op de ene en dan aan de andere zijde staan, van vorm zo wel het riet als de Acorus gelijk, ook van grootte en gedaante die van het witte volwassen nieskruid gelijk. De wortels zijn zeer gelijk die van ons riet of van het Spaans riet of van water Acorus waaruit eerst spruiten de bladeren die zeer aardig gewonden staan gelijk die van wit nieskruid als zij net uitkomen. Deze plant wordt weinig gevonden in Itali, Frankrijk, Engeland en Nederland waar dat ze nochtans alle jaren gezaaid wordt van nieuw zaad dat uit Indien of Portugal door de liefhebbers van de aardigheid gekregen wordt, nochtans niet altijd bloemen [80] geeft, noch ook de koude verdragen kan. Daarom is het gebruik van die in de medicijnen noch onbekend, maar wordt hier alleen gesteld om een begin en aanvang van Acorus en dergelijke planten van vorm.

Acorus van Dioscorides ende Acorus Theophrasti valschelick Calamus gheheeten in de Apoteke.

Dit Cruydt hebben sy alsoo ghenoemt om dat ghenesende was de schemeringhe vande ooghen, ghelijck als de wortels van Geinber doen, die vanden selfden gheslachte zijn. Want Acoros van Theophrastus die wtermaten zeer verweckt tot oncuyscheydt, is een ander plante. Dat dՠoprechten Acorus is dese rieckende ende gheknoopte wortel, ende beyde de Galiganen verre onghelijck is, dat weten de slechte ionghers vande Apotekers wincels, ick laete staen dat de gheleerde mannen niet en souden weten, de welcke ghemaeckt hebben niet alleene dat bekent gheworden is, maer oock soo zeer int ghebruyck ghecomen, dat schande waere yet meer daer teghen te segghen. Oock hedensdaeghs en ghebruycken de gheschickste Herbaristen Italianen, Franchoisen, ende Hoochduytschen gheen ander dan dese die wt Transsilvanien ende Moscovien ghebrocht wordt met zijn gheheele bladers die den Ireos bladers ghelijck sijn, soodaenich alst van Dioscorides is beschreven gheweest. Daerom zijnder luttel woorden van noode om dese selfde wortels te onderscheyden vanden Calamus aromaticus, welcke wortels oock de Apoteker-winckels tկnrechte voor Calamus gehouden hebben, want sy en verschillen niet alleene in reuck ende ander crachten, maer oock van natuere ende gheheel van fatsoen ende ghedaente. Oock en heeft den Acorus gheenen stele van Riet, maer van Lisch, nochtans wat dunner ende langher. Maer Calamus en heeft niet alleene eenen hollen Rietachtighen stele, maer breeckt oock spaender-wijs. Maer soo sy dese onbekende wortel inde plaetse van Calamus ghenomen hebben (ghelijck ghemeynlick ghebeurt by gebreke van beter ende onwetenschap) soo hebben sy ten laetsten tslechtse ghehoude voor tbeste. Welcke obstinaetheydt noch ter tijdt zijn houdende sommighe confiture-maeckers ende slechte Apotekers ende grove triaeckel brouwers. Want dese wortel volbrengt somtijdts soo wel den eysch vande descriptie, als dՍ oprechte Calamus, ghemerckt datse heeft eenen stercken reucke, ende zeer stercke crachten tot de sieckten vande vrouwen.

Voorwaer midts dien dat dՠeerste figuere van dese wtlandtsche ende vremde plante gheconterfeyt heeft gheweest wt de stucken vanden dorren cruyde, eer dat wy den groeyenden Acorus ghecreghen hadden, ende om dat wy hem niet versch, maer alleen drooghe ghesien hadden, soo heeft ons voor tbeste ghedocht hier by te voeghen een perfecter figuere nae dleven ghemaeckt, welcke plante [82] wy groen ghesien hebben in dit iaer 1575 binnen Liere in Brabandt, door ghifte van Kaerle de LեsCluse, de zeer vermaerde beschrijver van deser historien, inden zeer fraeyen ende lustighen hof van Heer Jan vander Delft, een groot liefhebber ende gheschickt man inde kennisse vande cruyden, ende van alle wonderbaerlicke saecken der natueren, ende daer naer in vele van onsen hoven tՠAntwerpen, welcke plante bladers heeft die vanden Wantluyscruydt ghelijck, maer langher ende smalder, meer dan onderhalve cubitus hooghe, blinckende, doncker-groen, ende derghelijcke wortel die wtermaten goeden reucke hadde, welcke bladers in de Winter verdrooghen ghelijck die vanden wilden Ireos, ende inde Lente weder wtspruyten. Het heeft verwarrede wortels gelijck als zijn die voor Calamus aromaticus inde winckels vercockt worden, niet recht op staende noch om hooghe, maer boven lancks der aerden lanck ende dweersch ligghende (als Dioscorides zeer fraey beschrijft) onder hebbende zeer veel veselinghen, witachtigh van buyten, ende van binnen gheheel wit, scherp ende bitter van smaecke, gheknoopt, waer dat over ander knoop ghelijck vleughels de scheuten wtspruyten, sonder stelen oft bloemen te gheven. Jae dat meer is, soo verclaert de voorseyde vander Cluse, wten monde vande Edele ende gheleerde mannen Kaerle Rijm ende H. Ogier van Boesbeke Ambassadeurs des Keysers by den grooten Turck, datse gheen bloeme noch saedt voorts en brengt oock daer sy van selfs groeyt, in een groot staende water aenden voet vanden zeer hooghen bergh, ghestaen by Pruyssen in Bithynien, dan alleen eenighe maniere van aren die ghelijck zijn de teere wolachtighe arenkens vanden haselaers diet wt de tacskens aen een effen steelken voorts comen, als de voorseyde Clusius zeer fraey de figuere nu corts wtgheven zal.

Cracht.

De wortel van Acorus heeft een verwarmende cracht. Dioscorides, Plinius ende Galenus.

Dioscorides. Eenen dranck daer af gemaeckt ende ghedroncken, doet water maecken, ende is oock goedt teghen de pijnen der sijden, lever ende borst, teghen de crimpinghen des buycks, den gheborsten ende ghebrocken, hy mindert de milte ende helpt de droppel pisse, ende de slanghe steken ende beten. Sulcks geschiedt (als Plinius ende Galenus segghen) door haer subtijle substantie, waer door datse helpt de verharte milten, ende suyvert ende maeckt subtijl de grofheydt vande hornmembrane, maer hier toe is tsap beter. Het is in alder manieren seker datse drooghende is, ende heet ende drooge tot inden derden graedt.

De wortel wordt oock profijtelick ghedaen, ghelijck den Ireos, inde badinghe teghen de ghebreken der vrouwen. Dioscorides.

Tsap verdrijft de schemeringhe der ooghen. De wortel wordt oock zeere ghebruyckt inde preservatinen. Dioscorides

Tsap (segt Plinius) ghedroncken dient teghen dՠloopen ende schemeren vanden ooghen, ende teghen slanghe beten. Tgheneest alle ghebreken vande blase.

De wortel in wijn ghesoden ghewreven ende opgheleyt verdrijft wonderlick de gheswillen vande cullen. Plinius.

Een decoctie vanden Cruyde ghemaeckt gheneest met stoven alle hartheden ende vergaringhen. Plinius.

Een scrupel vande wortel met drye croesen Meede inghedroncken is zeer goedt tot contufien ende eversien. Plinius.

De wortel van Acorus oft van Calamus aromaticus vande winckels, is bitter, nochtans segt Galenus, dat Acorus bitterachtich is, waerom dat de groote Galigaen voor den Acorus moet ghenomen zijn, ende de wortel van Calamus aromaticus sal ghebruyckt worden voor Calamus odoratus Libani. Galenus heeft inde plaetse van dien ghestelt het mosch dat aende Ceder oft Lorcke, oft Populier boomen groeyt voor dՠalderbeste.

Eenen dranck vande wortel ghesoden, ende drye daghen daer af ghedroncken doet wtermaten wel urine lossen ende gheneest de druppel pisse; Apuleius.

Tcruydt inden biekorf ghehanghen, soo en sullen de Bien nemmermeer van daer vervlieghen oft eldersswermen. [83]

Acorus van Dioscorides en Acorus Theophrasti vals Calamus geheten in de apotheken. (Acorus calamus)

Dit kruid hebben zij alzo genoemd omdat het geneest de schemering van de ogen gelijk als de wortels van gember doen die van hetzelfde geslacht is. Want Acoros van Theophrastus die uitermate zeer verwekt tot onkuisheid is een andere plant. Dat de echte Acorus is deze ruikende en geknoopte wortel en beide galiganen zeer ongelijk is dat weten de slechte jongeren van de apothekers winkels, ik laat staan dat de geleerde mannen het niet zouden weten die gemaakt hebben dat het niet alleen bekend geworden is, maar ook zo zeer in het gebruik gekomen dat het schande was iets meer daartegen te zeggen. Ook tegenwoordig gebruiken de geschiktste herbaristen Italianen, Fransen en Hoogduitsers geen ander dan deze die uit Transsylvani en Moskou gebracht wordt met zijn gehele bladeren die de Iris bladeren gelijk zijn zodanig als het van Dioscorides is beschreven geweest. Daarom zijn er weinig woorden nodig om deze wortels te onderscheiden van de Calamus aromaticus welke wortels ook de apotheker winkels ten onrechte voor Calamus gehouden hebben want ze verschillen niet alleen in reuk en andere krachten, maar ook van natuur en geheel van vorm en gedaante. Ook heeft de Acorus geen steel van riet, maar van lis, nochtans wat dunner en langer. Maar Calamus heeft niet alleen een holle rietachtige steel, maar breekt ook spaandervormig. Maar zo zij deze onbekende wortel in de plaats van Calamus genomen hebben (gelijk gewoonlijk gebeurt bij gebrek van beter en onwetenschap) zo hebben zij tenslotte het slechtste gehouden voor het beste. Welke halsstarrigheid noch ter tijd houden sommige confituren makers en slechte apothekers en grove triakel brouwers. Want deze wortel volbrengt somtijds zo wel de eis van de beschrijving als de echte Calamus, gemerkt dat ze heeft een sterke reuk en zeer sterke krachten tot de ziektes van de vrouwen.

Voorwaar omdat de eerste figuur van deze buitenlandse en vreemde plant geschilderd is geweest uit de stukken van het dorre kruid eer dat we de groeiende Acorus gekregen hadden en omdat we hem niet vers, maar alleen droog gezien hebben zo heeft ons voor het beste gedacht hierbij te voegen een perfectere figuur naar het leven gemaakt welke plant [82] we groen gezien hebben in dit jaar 1575 binnen Liere in Brabant door gift van Kaerle Clusius de zeer vermaarde beschrijver van deze historin in de zeer fraaie en lustige hof van heer Jan vander Delft, een groot liefhebber en geschikt man in de kennis van de kruiden en van alle wonderbaarlijke zaken der natuur en daarna in vele van onze hoven te Antwerpen. Welke plant bladeren heeft die van het wandluiskruid gelijk, maar langer en smaller, meer dan 68cm hoog, blinkend, donkergroen en dergelijke wortel die uitermate goede reuk heeft welke bladeren in de winter verdrogen gelijk die van de wilde Iris en in de lente weer uitspruiten. Het heeft verwarde wortels gelijk als zijn die voor Calamus aromaticus in de winkels verkocht worden, niet rechtopstaande noch omhoog, maar boven langs de aarde lang en dwars liggend (zoals Dioscorides zeer fraai beschrijft) onder hebben ze zeer veel vezels, witachtig van buiten en van binnen geel wit, scherp en bitter van smaak, geknoopt waar het om de andere knoop gelijk vleugels de scheuten uitspruiten zonder stelen of bloemen te geven. Ja, dat meer is, zo verklaart de voor vermelde Clusius uit de mond van de edele en geleerde mannen Kaerle Rijm en H. Ogier van Busbecq, ambassadeurs van de keizer bij de grote Turk dat ze geen bloemen noch zaad voortbrengt ook daar zij vanzelf groeit in een groot staand water aan de voet van de zeer hoge berg en staat bij Pruyssen in Bythi, dan alleen enige manier van aren die gelijk zijn de tere wolachtige aartjes van de hazelaar die het uit de takjes aan effen steeltje voorts komen als de voor vermelde Clusius zeer fraai de figuur nu korts uitgeven zal.

Kracht.

De wortel van Acorus heeft een verwarmende kracht. Dioscorides, Plinius en Galenus.

Dioscorides. Een drank daarvan gemaakt en gedronken doet water maken en is ook goed tegen de pijnen van de zijde, lever en borst, tegen de krimpingen van de buik, de geborsten en gebroken, hij mindert de milt en helpt de druppelpis en de slangensteken en beten. Zulks geschiedt (als Plinius en Galenus zeggen) door haar subtiele substantie waardoor dat ze helpt de verharde milt en zuivert en maakt subtiel de grofheid van het hoor membraam, maar hiertoe is het sap beter. Het is in alle manieren zeker dat ze drogende is en heet en droog tot in de derde graad.

De wortel wordt ook profijtelijk gedaan, gelijk de Iris, in de baden tegen de gebreken der vrouwen. Dioscorides.

Het sap verdrijft de schemeringen der ogen. De wortel wordt ook zeer gebruikt in de preservatieven. Dioscorides

Het sap (zegt Plinius) gedronken dient tegen het lopen en schemeren van de ogen en tegen slangenbeten. Het geneest alle gebreken van de blaas.

De wortel in wijn gekookt en gewreven en opgelegd verdrijft wonderlijk de zwellingen van de ballen. Plinius.

Een afkooksel van het kruid gemaakt geneest met stoven alle hardheden en verzamelingen. Plinius.

Een 1,302 gram van de wortel met drie kroezen mede opgedronken is zeer goed tot contufien en eversien. Plinius.

De wortel van Acorus of van Calamus aromaticus van de winkels is bitter, nochtans zegt Galenus dat Acorus bitterachtig is waarom de grote galigaan voor Acorus genomen moet worden en de wortel van Calamus aromaticus zal gebruikt worden voor Calamus odoratus Libani. Galenus heeft in de plaats van die gesteld het mos dat aan de ceder of lork of populier bomen groeit voor de allerbeste.

Een drank van de wortel gekookt en drie dagen daarvan gedronken doet uitermate goed urine lossen en geneest de druppelpis. Apuleius.

Het kruid in de bijenkorf gehangen zo zullen de bijen nimmermeer van daar wegvliegen of elders zwermen. [83]

Ons ghemeyn geel Lisch. In Latijn gheheeten Acorus nostras palustris, ende van Valerandus Donrez, Butomon Theophrast. Van Dodonaeus Pseudoiris ende Iris lutea, maer tկnrecht. In Franchois, Glayeul ende Flambe bastarde. In Hoochduytsch, Schwertel ende Drachenwurtz, ende Gelu wasser Lelien. In Enghelsch, Gladdon oft false Acorus. And Wilde flagges. And Water flagges.

Tghebruyck oft de crachten vanden ghemeynen Hierlandtschen Acorus en zijn gheensins te verachten, als sommighe tկnrechte segghen, die desen maer voren op de tonghe ende niet int binnenste vande kele gheproeft hebben, waer in dat altijdts bijt eenighe scherpheydt int proeven, niet terstondt soo haest alst gheproeft wordt, maer luttel tijdts daer nae. Tselfde sout ghy moghen oock ghewaer worden inden Phyllon van Montpelliers ende ander cruyden vande welcke de verwarmende cracht door te veel eerdighe materie verdooft is. Want hoe wel dat bycants gheenen reucke en heeft, ende dat de warmte slap is, soo ist nochtans meer te achten dan het Wtlandtsche, om sijn ander deugden diet heeft ende crachten teghen veel sieckten, want tgheeft der maghen ende ontrent gheleghen partijen meer crachts ende warmte, dan de ghene die door haer groote hitte eer de natuerlicke warmte ende inwendighe crachten vernielt ende berooft. Daerom die haer eenighe lieflickeydt willen gheven die stekender gyroffels naghels in ghelijck inde okernoten, ende bevindese dan niet quaedt.

Cracht.

De wortel van het Geel Lisch, treckt samen, versterckt, constringeert ende vergaedert. Is goedt teghen den buyck loop, ende stopt den vloet vande maentstonden der vrouwen. Aenghesien dat sulcken wercken doet, ten can gheen geel Ireos zijn als een gheschreven heeft, wiens wortelen, (als de selve segt) soo zeer tsamen treckende zijn, ende gheheel contrarie de natuere vanden Ireos, so dat een treffelijck auteur gheschreven heeft, dat dese wortelen, iae alleene aen dՠlijf ghehanghen ende ghedouwet alle bloetloop stelpen. Daerom segghen wy liever dat een soorte van Acorus is, dan Ireos. [84]

Ten zy dat die van Arabien den Acorus van Gallaten, de welcke als Dioscorides seght, de beste is van allen, quaelick verandert hebben in Galigaen oft Galanga, als de ghene die moghelick ghemeynt hebben dat Galigaen een soorte is van Acorus, soo moeten wy wel bekennen dat dese plante den ouden Griecken onbekent is gheweest. Maer aenghesien dat wten naesten woorden ende beschrijvinghe vanden Auteuren blijckt dat ons Acorus is tselfde vanden ouders, soo blijckt oock terstondt dat diversch is van beyde den Galigaen, inder Apoteken groot ende cleyn gheheeten, den ghenen die de wortels van beyden wel aensiet. Want den Acorus is witachtich, welrieckende, ende als Galenus segt, bitterachtich, die licht om breken is, ende daerom ghelijck hy van verwe, soo is hy oock int samen groeyen den Ireos ghelijcker, dan eenich vande twee Galigaens, ghemerckt dat sy van buyten ende binnen bruyn root zijn, ende met stooten niet haest en breken, scherp van smaecke ende aromatijck, maer gheensins bitter, meer tsamen treckende, ende daerom min de crachten thoonende van Ireos teghen de ghebreken der vrouwen, ghelijck als hebben willen Dioscorides, Galenus ende ander treffelicke Auteuren. Oft oock den selfden de wortels van beyde de Galiganen bekent zijn geweest, ghelijck dat onseker is, soo hebben wy overlancx ons selven laten duncken dat sy een medesoorte zijn vanden Acorus ende Ireos, te weten, dat sy hebben de wortels van geel Lisch, maer de bladers van Ireos oft Wantluyscruydt, doncker groen, nochtans smalder. Dese werden luttel iaren gheleden ghehouden inde hoven van Paduwe ende Venegien, daer wy die zeer veel groen ghesien hebben. Ende niet langhe daer nae hebben wy verstaen van zeer ghetrouwe ende gheschickte Herbaristen, dat de selfde wtghesteken waeren inden gheberghte van Syrien, daerse ghemeynlick voor Ireos ghehouden ende oock gheheeten zijn, meer om de groote ghelijckenisse van de bladers, dan om de verwe, reucke ende cracht vande wortel, want tsamen treckende soo versterckt sy, ghelijck het geel Lisch, noch en is oock soo subtijl niet van substantie als den Ireos oft Geinber, ende drijft wt sonder tsamen trecken, sonderlinghe de groote Galigaen, vande welcke wy hier spreken.

Plinius seght dat de wortels van Acorus lichtelick om breken zijn, dՠwelcke metten Galigaen niet overeen en comt, daerom en is dese Galigaen gheen Acorus.

Cracht.

Tsamen treckende verstercktse de maghe ende ingewant, ende bevrijtse van winden, sy helpt verteiren, ende versoet de colica, de verstopte winden, ende de pijnen die van winden oorspronck hebben. Het is een medicijne dienende tot de maghe ende thooft.

Tpoyer inde neusegaten ghedaen, suyvert de herssenen, ende doet niesen, ende is heet ende drooghe bycants tot inden derden graedt.

Cleyn Galigaen.

Tsoude andersins zeer quaedt om ordeelen zijn, oft de Cleyne Galigaen alsoo vanden Apotekers ghenoemt, eer een soorte van Cyperus waere dan van Galigaen oft Acorus, want al ist dat de wortels van aensien, hartheydt, reucke, smaecke ende oock eenichsins van ghedaente den Cyperus longus ghelijck zijn, met dՍ welcke dat door bedroch vanden voorcoopers ghevalscht ende verwisselt wordt: nochtans ist dat de bladers den Myrthus ghelijck zijn (als sommighe ondersoecker van Indiaensche cruyden willen segghen) soo salt niet luttel verschillen van alle beyde, ende oock vanden grooten Galigaen, dien dit andersins van crachten, reucke, smaecke, verwe ende name meest ghelijck was, ende moghelick te boven ginck. Nochtans wordt dese, ghelijck oock de Zedoar, wt de coopsteden van China ghesonden in dՠander Indien van Asien, ende West Europen, maer de groote Galigaen wordt ghebrocht van Java een zeer rijck eylandt gheleghen over de linie, door die van Liburnunen soo sy weder Noordtwaerts keeren: waer wt der waerhydt ghelijck schijnt, oft datse voor diversch vanden Araben ghehouden zijn gheweest, oft niet zeere ghekent van Avicenna ende Serapio, als de ghene die de Griecken ghevolgt hebben, ende dat sy daerom twee capittels daer af gemaeckt hebben, als ghemeynlick geschiedt van vremde ende niet wel bekende saecken, ende oock somtijdts twee zeer verscheyden simplen in een capittel ghemengt hebben, ghelijck daer hy de Cancamum ghevoeght heeft int beschrijven van Manna, met een dobbel faute, midts dat hy gheseydt heeft dat de Cancamum neder is vallende wten Hemel, ende opden Sorben-boom ghevat wordt, welcke dinghen schijnen te moeten verstaen werden vande Manna, niet vande Cancamum, die ghevat wordt opde tacken vanden Esscheboom oft Haveressche, ende niet opden Sorben-boom. [85]

(Iris pseudo-acorus)

Onze gewone gele lis. In Latijn geheten Acorus nostras palustris en van Valerandus Donrez, Butomon Theophrastus. Van Dodonaeus Pseudoiris en Iris lutea, maar ten onrechte. In Frans Glayeul en Flambe bastarde. In Hoogduits Schwertel en Drachenwurtz en Gelu wasser Lelien. In Engels Gladdon of false Acorus en Wilde flagges en Water flagges.

Het gebruik of de krachten van de gewone inlandse Acorus zijn geenszins te verachten zoals sommige te onrechte zeggen die deze maar voor op de tong en niet in het binnenste van de keel geproefd hebben waarin dat altijd bijt enige scherpte in het proeven, niet terstond zo gauw als het geproefd wordt maar wat later. Hetzelfde zou ge ook gewaar mogen worden in de Phyllon van Montpellier en ander kruiden waarvan de verwarmende kracht door te veel aardse materie verdoofd is. Want hoewel dat het bijna geen reuk heeft en dat de warmte slap is zo is het nochtans meer te achten dan het buitenlandse om zijn andere deugden die het heeft en krachten tegen veel ziektes want het geeft de maag en omtrent gelegen partijen meer kracht en warmte dan diegene die door haar grote hitte eerder de natuurlijke warmte en inwendige krachten vernield en beroofd. Daarom die haar enige lieflijkheid willen geven die steken er kruidnagels in gelijk in de walnoten en bevinden ze dan niet kwaad.

Kracht.

De wortel van de gele lis trekt samen, versterkt, bind samen en verzameld. Is goed tegen de buikloop en stopt de vloed van de maandstonden der vrouwen. Aangezien dat het zulke werken doet kan het geen gele Iris zijn zoals een geschreven heeft wiens wortels, (als dezelfde zegt) zo zeer tezamen trekken en geheel contrarie de natuur van de Iris zo dat een voortreffelijke auteur geschreven heeft dat deze wortels, ja alleen aan het lijf gehangen en geduwd alle bloedloop stelpen. Daarom zeggen we liever dat het een soort van Acorus is dan Iris. [84]

Tenzij dat die van Arabi de Acorus van Galici die als Dioscorides zegt de beste is van allen kwalijk veranderd hebben in galigaan of galanga als diegene die mogelijk gemeend hebben dat galigaan een soort is van Acorus zo moeten we wel bekennen dat deze plant de oude Grieken onbekend is geweest. Maar aangezien dat uit de naaste woorden en beschrijving van de auteurs blijkt dat onze Acorus hetzelfde is van de ouders zo blijkt ook terstond dat het verschilt van beide galiganen, in de apotheken groot en klein geheten, diegene die de wortels van beide goed bekijkt. Want de Acorus is witachtig, welriekende en als Galenus zegt, bitterachtig die licht om te breken is en daarom gelijk het van kleur zo is het ook in het samengroeien de Iris gelijker dan enige van de twee galiganen gemerkt dat zij van buiten en binnen bruinrood zijn en met stoten niet gauw breken, scherp van smaak en aromatisch maar geenszins bitter, meer tezamen trekkende en daarom minder de krachten tonende van Iris tegen de gebreken der vrouwen gelijk als hebben willen Dioscorides, Galenus en ander voortreffelijke auteurs. Of ze ook de wortels van beide de galiganen bekend zijn geweest, gelijk dat onzeker is, zo hebben we laatst gedacht dat zij medesoorten zijn van de Acorus en Iris, te weten dat zij de wortels van gele lis hebben maar de bladeren van Iris of wandluiskruid, donker groen, nochtans smaller. Deze werden enkele jaren geleden gehouden in de hoven van Padua en Veneti daar we die zeer veel groen gezien hebben. En niet lang daarna hebben we verstaan van zeer getrouwe en geschikte herbaristen dat dezelfde uitgestoken waren in het gebergte van Syri waar ze gewoonlijk voor Iris gehouden en ook geheten zijn, meer om de grote gelijkenis van de bladeren dan om de kleur, reuk en kracht van de wortel want tezamen trekkende zo versterkt ze gelijk de gele lis, noch is niet zo subtiel van substantie als de Iris of gember en drijft uit zonder tezamen te trekken en vooral de grote galigaan waar wij hier van spreken.

Plinius zegt dat de wortels van Acorus licht om te breken zijn wat met de galigaan niet overeen komt, daarom is deze galigaan geen Acorus.

Kracht.

Tezamen trekkende versterkt ze de maag en ingewand en bevrijdt ze van winden, zij helpt verteren en verzacht de koliek, de verstopte winden en de pijnen die van winden oorsprong hebben. Het is een medicijn dienende tot de maag en het hoofd.

Het poeder in de neusgaten gedaan zuivert de hersens en doet niezen en is heet en droog bijna tot in de derde graad.

Kleine galigaan. (Alpinia officinarum, grote is Alpina galanga)

Het zou anders zeer kwaad om te oordelen zijn of de kleine galigaan alzo van de apothekers genoemd eerder een soort van Cyperus is dan van galigaan of Acorus want al is het dat de wortels van aanzien, hardheid, reuk, smaak en ook enigszins van gedaante de Cyperus longus gelijk zijn, waarmee dat door bedrog van de inkopers vervalst en verwisseld wordt, nochtans is het dat de bladeren de Myrtus gelijk zijn (als sommige onderzoekers van Indiaanse kruiden willen zeggen) zo zal het niet weinig verschillen van alle beide en ook van de grote galigaan die dit anderszins van krachten, reuk, smaak, kleur en naam meest gelijk is en mogelijk te boven gaat. Nochtans wordt deze, gelijk ook de Zedoar, uit de koopsteden van China gezonden in het andere Indien van Azi en West Europa. Maar de grote galigaan wordt gebracht van Java, een zeer rijk eiland gelegen over de linie door die van Liburnunen zo zij weer Noordwaarts keren. Waaruit de waarheid gelijk schijnt of dat ze voor divers van de Arabieren gehouden zijn geweest of niet zeer bekend van Avicenna en Serapio als diegene die de Grieken gevolgd hebben en dat zij daarom twee kapittels daarvan gemaakt hebben zoals gewoonlijk geschiedt van vreemde en niet goed bekende zaken en ook somtijds twee zeer verschillende simpele in een kapittel gemengd hebben gelijk daar hij de Cancamum bijgevoegd heeft in het beschrijven van manna met een dubbele fout omdat hij gezegd heeft dat de Cancamum neer valt uit de hemel en op de sorbenboom gevat wordt welke dingen schijnen te moeten verstaan werden van de manna en niet van de Cancamum die gevat wordt op de takken van de essenboom of lijstebres en niet op de sorbenboom. [85]

Alderley Lisch oft Ireos.

Blaeu Lisch over zee. Iris nostras vulgaris. In Franchois, Flambe ou Glayeul. In Spaensch, El Lirio Cardeno, Lirio de color de cielo. In Italiaensch Giglio celeste, ende Giglio pavonazo. In Enghelsch Flour de Luce, oft Flour de Lyce.

De ouders ghemerckt hebbende de lustighe diverscheydt vande verwen van dese bloemen, ende dat sy tcoleur hadden vanden reghenboghe, in Griecks Iris gheheeten, hebben dese plante Iris ghenoemt, ghelijck oock de Latijnsche ghedaen hebben volghende daer in de Griecken, de welcke de selfde oock heten Eris, Ourania ende Thaumastos, dat is te segghen, heylich, hemels ende wonderlick, soodaenich als de heylighe schrifture seght dat de regenboghe oft boghe des verbonts was van Godt almachtich nae de diluvie ghegeven. Maer nu ter tijdt hoe wel datse over al zeer vele is, soo wordtse van ale natien van volcke Lelie gheheeten, te weten van de Hoochduytschen Gilgen, van de Italianen ende Spaignarts Lelie, oock vande Franchoisen Glayeul om de groote ghelijckenisse die de bloemen hebben met de Lelien ende Gladiolus. Dշelcke oock de Poeten ghedaen hebben, ende dՠHistorie schrijvers bedroghen heeft, als gheseydt sal worden int capittel vande Jacinthen ende Lelien, int ghelijcken vande welcke nochtans den Iris zeer goedt om kennen is, ende vande selfde goedt te onderscheyden, als hebbende scherper, stijver ende breeder bladers dan die vanden Acorus oft Gladiolus. Dշterste canten vande bloemen zijn wijder ende meer van een staende, ende de bladerkens meer ommegheslaghen meestendeel ghedeylt in sessen, de welcke over ander ghelijck een handthave ghecromt staen, ende innewaerts gheboghen als inde Lelie vande wapen ofte schilt van Vranckrijck, daerom tot hedensdaeghs Flour de Luce: Gallice Fleurs de Lis ghenaemt wordt: bedecken voorts sommighe aderkens, aen de welcke verwelckert zijnde inde midden vanden Somer een haeuken voorts comt, niet zeer onghelijck die vanden Wantluys-cruydt, oft van geel Lisch, ende oock hoeckachtich saedt, ghelijck een Erwete, maer minder. De wortel is levendich als van een cruydt dat altijdts groen is, vol, vast, witachtich, ende in veel scheuten oft tacken lancks dկpperste vander aerden [86] wtghespreydt, bitter, sterck, scherp ende heet van smaecke als sy groen is, gelijck sy oock heeft een purgerende cracht, de welcke sy gheheel verliest als sy drooghe is, ende oock veel van haeren heeten ende onlieflicken smaecke, maer crijght beter reucke, waerom sy meer ghepresen wordt, sonderlinghe de Florentijnsche, die hedensdaeghs den prijs heeft. De welcke zeer vele inde Middellandtsche plaetsen niet verre van tghebergte van Florencen wtghegraven wordt, welcke plaetsen van ghetempertheydt des landts ende lochts die van Sclavonien zeer ghelijck zijn, in vueghen datse voor beter ghehouden wordt dan die van Sclavonien. Want dese is wat rosch, ende min blinckende, sulcks als de Venetianen ghebruycken. Maer de Florentijnsche is wit ende veel schoonder om sien, ende oock soeter van reucke. Nochtans en wordt daer gheen van beyden versletert, gherimpelt, verschimmelt, bruyn oft verduft met inde Sonnen te drooghen ghelijck de onse doet, sonderlinghe die van Noordtwaerts, wiens sap de slechte Medicijns doort lesen vande boecken van eenighe practisienen, ingheven den watersuchtighen, niet seker zijnde oft sy den siecken meer pijne aendoen oft ongeriefs. Ende hoe wel dat Galenus den prijs gheeft die van Sclavonien, nochtans ghemerckt dat hy selfs heeft verclaert, dat yeghelijck cruydt hoe dat in sijne gheslachte beter rieckende is, hoe dat oock excellenter is, soo sal yemandt de Florentijnsche meer prijsen dan de Sclavoensche, van de welcke in deugden het Africaensche soo zeere is verschillende (segt de selfde) als een ieugdich dier is van sijn doodt lichaem. Daerom schijnt dat dese gheerne heeft haer natuerlicke plaetsen, die niet zeer heet en zijn ghelijck Afriken, noch oock te zeer coudt, ghelijck de Noordtsche landen, maer bergachtighe, ghetemperde, ende vochte plaetsen, ghelijcker nu ter tijdt wt Spaignien ghebrocht wordt die zeer wel rieckt ende goedt is, oock aende oevers vande rivieren, segt Nicander, die Naroensche gheheeten is, midt datse is groeyende niet aende zeecant van Sclavonie, maer aende Noordtsijde, nat ghemaeckt zijnde vande riviere van Macedonien de Nar gheheeten.

Sy is van zeer menigherhande niet alleenlick in crachten, als wy gheseydt hebben, maer oock in grootte, reuck ende principaelick in coleur vande bloemen. Welcke aerdighe tsamenmenginghe van coleuren niet en is alleene in verscheyden planten, maer wordt oock ghesien inde bloemen van een plante alleene. De liefhebbers van excellente hoven en hebben niet alleene tblaeu ende wit-Lisch (welcke bycants alle Europen voorts comen, ende aldermeest ghesien worden) met een ander soorte [87] van ghemeyn Ireos welcke heeft de drye onderste hanghende bladeren van sijn bloemen blaeu helijck de voorseyde, ende dՠandere drye opstaende bladeren van aschgraewe verwe, anderssins en ist in alder manieren den voorseyden niet zeer onghelijck, dan dat in ons hoven meerder valt ende heeft sijn onderste bladeren boven aen de wortele bleeck roodt wten blaeu: Maer boven dien hebben wy wel vercreghen sessenveertich oft vijftichderley vremde wtlandtsche Lischen, van de welcke wy hier de figueren met haeren beschrijvinghen, alleen gheset hebben, die wy hebben moghen doen conterfeyten ende afsetten, laetende die andere tot een ander tijdt, met dies dat hare bloemen dit iaer, niet en zijn te perfectie ghecomen door desen spaeden vorst inden Meerte laetst leden. Wy sullen dan beghinnen van de groote schoon Ireos van Dalmatien.

Allerlei lis of Ireos. (Iris x germanica en var. florentina)

Blauwe lis over zee, Iris nostras vulgaris. In Frans Flambe of Glayeul. In Spaans El Lirio Cardeno, Lirio de color de cielo. In Italiaans Giglio celeste en Giglio pavonazo. In Engels Flour de Luce of Flour de Lyce.

De ouders die gemerkt hebben de lustige verschillen van de kleuren van deze bloemen en dat zij de kleur hadden van de regenboog die in Grieks Iris heet hebben deze plant Iris genoemd gelijk ook de Latijnen gedaan hebben die volgen daarin de Grieken die deze ook heten Eris, Ourania en Thaumastos, dat is te zeggen, heilig, hemels en wonderlijk zodanig als de heilige schrift zegt dat de regenboog of boog des verbond was van God Almachtig na de zondvloed gegeven. Maar nu ter tijd en hoewel dat ze overal zeer veel is zo wordt ze van alle naties van volken lelie geheten, te weten van de Hoogduitsers Gilgen, van de Italianen en Spanjaarden Lelie, ook van de Fransen Glayeul om de grote gelijkenis die de bloemen hebben met de lelies en Gladiolus. Wat ook de poten gedaan hebben en de historie schrijvers bedrogen heeft als gezegd zal worden in het kapittel van de hyacinten en lelies in het vergelijken waarvan nochtans de Iris zeer goed om te herkennen is en van die goed te onderscheiden. Ze heeft scherpere, stijvere en bredere bladeren dan die van de Acorus of Gladiolus. De uiterste kanten van de bloemen zijn wijder en staan meer uiteen en de bladertjes meer omgeslagen en meestal gedeeld in zessen die om de beurt gelijk een halve hand gekromd staan en van binnen gebogen zoals in de lelie van het wapen of schild van Frankrijk, daarom tot nu Flour de Luce: Gallice Fleurs de Lis genoemd wordt. Ze bedekken voorts sommige adertjes en als die verwelkt zijn komen er in het midden van de zomer hauwtjes voort die vrij gelijk zijn met het wandluiskruid of van gele lis en ook hoekachtig zaad gelijk een erwt, maar kleiner. De wortel is levendig als van een kruid dat altijd groen is, vol, vast, witachtig en in veel scheuten of takken langs het opperste van de aarde [86] uitgespreid, bitter, sterk, scherp en heet van smaak als zij groen is gelijk zij ook heeft een purgerende kracht die zij geheel verliest als zij droog is en ook veel van haar hete en onlieflijk smaak, maar krijgt een betere reuk waarom zij meer geprezen wordt en vooral de Florentijnse die tegenwoordig de prijs heeft. Die wordt zeer veel in de Middellandse Zee plaatsen niet ver van het gebergte van Florence uitgegraven welke plaatsen van getempertheid des land en lucht die van Sloveni zeer gelijk zijn, in voegen dat ze voor beter gehouden wordt dan die van Sloveni. Want deze is wat roze en minder blinkend zulks als de Venetianen gebruiken. Maar de Florentijnse is wit en veel mooier om te zien en ook zoeter van reuk. Nochtans wordt daar geen van beiden versleten, gerimpeld, verschimmeld, bruin of verduft met in de zon te drogen gelijk de onze doet en vooral die van Noordwaarts wiens sap de slechte dokters door het lezen van de boeken van enige praktijken ingeven de waterzuchtige en niet zeker zijn of zij de zieken meer pijn aandoen of ongerief. En hoe wel dat Galenus de prijs geeft die van Sloveni, nochtans gemerkt dat hij zelf heeft verklaart dat elk kruid hoe dat het in zijn geslacht beter ruikt hoe dat ook excellenter is. Zo zal iemand de Florentijnse meer prijzen dan de Slavische die in deugden van het Afrikaanse zo zeer verschilt (zegt dezelfde) als een jeugdig dier is van zijn dood lichaam. Daarom schijnt dat deze graag heeft zijn natuurlijke plaatsen die niet zeer heet zijn gelijk Afrika, noch ook te zeer koud gelijk de Noordse landen, maar bergachtige, getemperde en vochtige plaatsen gelijk er nu ter tijd uit Spanje gebracht wordt die zeer goed ruikt en goed is, ook aan de oevers van de rivieren zegt Nicander die Naroense geheten is omdat ze niet groeit aan de zeekant van Slovenië maar aan de noordzijde die nat gemaakt wordt van de rivier van Macedonië de Nar geheten.

Het is van zeer menigerhande en niet alleen in krachten zoals we gezegd hebben, maar ook in grootte, reuk en voornamelijk in de kleur van de bloemen. Welke aardige tezamen menging van kleuren niet alleen is in verschillende planten, maar wordt ook gezien in de bloemen van een plant alleen. De liefhebbers van excellente hoven hebben niet alleen het blauwe en witte lis (welke bijna alle in Europa voorts komen en allermeest gezien worden) met een ander soort [87] van gewone Iris die de drie onderste hangende bladeren van zijn bloemen blauw heeft zoals de voor vermelde en de andere drie opstaande bladeren van asgrauwe kleur, anderszins is het in alle manieren de voor vermelde vrij gelijk dan dat het in onze hoven groter valt. Het heeft zijn onderste bladeren bovenaan de wortel bleek rood uit het blauwe. Maar bovendien hebben we wel verkregen zes en veertig of vijftig vreemde buitenlandse lissen waarvan we hier de figuren met hun beschrijvingen alleen gezet hebben die we mogen laten schilderen en afzetten en laten die anderen tot een andere tijd met dit dat hun bloemen dit jaar niet tot perfectie zijn gekomen door deze late vorst en maar jongst leden. We zullen dan beginnen van de grote mooie Iris van Dalmatië.

Irides exoticae Belgio inquilinae. Groot Ireos van Dalmatien, Iris Dalmatica maior.

Groot Ireos van Dalmatien heeft een zeer lustich wtspruyten vande bladers ende fray om sien, op beyden sijden ghedeylt, ende ghelijck Paeuwen vleughels die open staen wtghesparret, met veel bloemen die op eenen holachtighen stele met veel sijdetacken groeyen, ende zeer groot zijn, hebbende ses claere blaeuwe Violet bladerkens, die oock over ander ommegeboghen staen. De hoven van Nederlandt hebben dese in grooter weerden, door ghifte vanden zeer excellenten Medicijn vanden Hertoghe van Ferraren Pancius ghenoemt. Tbrengt sijn saedt voorts in hoeckachtighe haeuwen.

Cleyn Ireos van Dalmatien. Iris Dalmatica minor.

Dit Ireos is den Ireos van Dalmatien van aensien, ende in alle sijn deelen gheheel ghelijck maer in alder manieren minder, oock zijn de bloemen wat bleecker. Welck in Nederlandt is ghesonden ende gheschoncken gheweest vanden zeer gheleerden Medicijn van Ferraren Alfonsus Pancius, ende alsoo daer ghemeynlick inde hoven groeyende. [88]

Noch hebben wy nu oock in Nederlandt groeyende wt Spaignen ghecreghen dese plante, de welcke op yeghelicken stele van een cubitus oft onderhalf hooge een welrieckende doncker blaeu Violetten bloeme heeft oft twee, met eenen rouachtighen witten randt, ende heeft inde middel van elck onderste bladt een dichte ende corte wortel die haer niet licht en laet breken, van bladers ende ghedaente die van Dalmatien ghelijck, maer meer wtghespreydt. Meestendeel en heeftse maer een bloeme alleene.

Cleyn Violet Lisch. Iris Violacea parva.

Oock hebben wy van saedt gewonnen in Nederlandt een cleyn fraey Violet-Lisch zeer gelijck den Lisch van Portugael in coleur, fatsoen ende witte hayrkens int midden van sijne drye omgeboogde bladeren: welcke hayrkens by nae in alle andere soorten van Lisch geel zijn. Dit bloeydt meestendeel in de Lenten: ten zije dat het verplant zijnde buytens tijdts, oft verspaeydt door eenighen onghewoonlicken vorst in de Lenten, oft eenich ander diesghelick misval, gheraeckte onderwijle te bloeyen in den Herfst. Tselve ghebeurt dickwils veelderleye bloemen, besonder in Enghellandt, welck landt vochtich, reghenachtich ende nevelachtich is: soo dat hier door de vrowkens den aerdt hebben van te vernieuwen, quellen, scheren, snijden, lubben ende verplanten in alle saisoenen haer lustighe hoven: die soo dick ende menichmael veranderende, dat sy somtijdts niet en weten wanneer dat al wel is: niet te min door dusdaenighe onghetijdicheydt vercrijghen sy de veranderingen van ontellicke veel bloemen in verscheydene saisoenen: hoe wel dat het daer door zeer dickwils al verdorven wordt. Welck siende en heb ick niet en connen ghelaeten hen te vraghen waerom dat sy dit deden: daer op sy my al lachende antwoordden een ghemeyn ende bequaem spreeck-woordt in haere taele, You know that the Englisch man is oon passing fellouw, if hy might knouwer and kippe hym wel, when hy is wel: dat is te segghen, Ghy weet wel dat dՠEnghels-man een ghesel is alle andere te boven gaende, const oft mocht hy sy selven wel kennen ende houden als hy wel is. Aldus hebben sy in der voorseyder manieren [89] ghecreghen veel schoone bloemen in verscheydene saisoenen: de sommighe werden dobbelder: dՠandere bloeyen twee oft drye mael siaers: ghelijck wel blijckt aen de witte ende roode roosen ontrent Kerst-misse ende nae aller Heylighen misse: midts dat de roosetelers int midden gheschoren ende ghesneden waeren, corts nae dat sy ghebloeyt hadden in den Mey oft ghewoonlicken tijdt. Borbonnoyse Moeder-cruydt, Boter-bloemen met raepkens, de gheslachten van Sint Peeters-cruydt oft Hemels sleutel, Camille ende meer andere zijn daer zeer dobbel gheworden, midts het lubben, snijden, herplanten ende onghetijdichlick quellen. De Goudt-bloemen ende Maegdelieven, en worden daer niet alleenlick dobbel, maer dobbeleren ende vermenichvuldighen haere bloemenin veel cleyne bloemkens rontom de principale op eenen stele.

Irides exoticae Belgio inquilinae. Grote Iris van Dalmatie, Iris Dalmatica major. (Iris pallida)

Grote Iris van Dalmatie heeft een zeer lustig uitspruiten van de bladeren en fraai om te zien aan beide zijden gedeeld en gelijk pauwenvleugels die open staan uitgespreid, met veel bloemen die op een holachtige steel met veel zijtakken groeien e zeer groot zijn. Ze heeft zes helder blauwe violette bladertjes die ook om de ander omgebogen staan. De hoven van Nederland hebben deze in grote waarde door gift van de zeer excellente dokter van de hertog van Ferrara Pancius genoemd. Het brengt zijn zaad voort in hoekachtige hauwen.

(subspecie pseudopallida)

Kleine Iris van Dalmati. Iris Dalmatica minor.

Deze Iris is de Iris van Dalmati van aanzien en in al zijn delen geheel gelijk maar in alle manieren kleiner, ook zijn de bloemen wat bleker. Welke in Nederland is gezonden en geschonken is geweest van de zeer geleerde dokter van Ferrara Alfonsus Pancius en groeit alzo daar gewoonlijk in de hoven. [88]

Noch hebben we nu ook in Nederland groeien uit Spanje gekregen deze plant die op elke steel van een 45 of 68cm hoog een welriekende donker blauwe violette bloemen heeft of twee met een ruwachtige witten rand en heeft in het midden van elk onderste blad een dichte en korte wortel die zich niet licht laat breken, van bladeren en gedaante die van Dalmati gelijk maar meer uitgespreid. Meestal heeft ze maar een bloem alleen.

(Iris pumila)

Kleine Violette lis. Iris Violacea parva.

Ook hebben we van zaad gewonnen in Nederland een kleine fraaie violette lis die zeer gelijk is de lis van Portugal in kleur, vorm en witte haartjes in het midden van zijn drie omgebogen bladeren. Welke haartjes bijna in alle andere soorten van lis geel zijn. Dit bloeit meestal in de lente tenzij dat het verplant is buiten de tijd en verlaat wordt door enige ongewone vorst in de lente of enig ander dergelijk misval en raakte ondertussen te bloeien in de herfst. Hetzelfde gebeurt dikwijls vele bloemen en vooral in Engeland welk land vochtig, regenachtig en nevelachtig is. Zodat hierdoor de vrouwtjes de aard hebben van te vernieuwen, kwellen, scheren, snijden, lubben en verplanten in alle seizoenen van hun lustige hoven. Die veranderen ze zo vaak en dik zodat zij soms niet weten wanneer dat alles goed is. Niettemin door dusdanige ontijdigheid krijgen zij de veranderingen van ontelbaar veel bloemen in verschillende seizoenen. Hoewel dat het daardoor zeer dikwijls al bedorven wordt. Dat zag ik en heb niet kunnen nalaten hen te vragen waarom dat zij dit deden. Daarop zij me al lachende antwoorden een gewoon en bekwaam spreekwoord in hun taal; You know that the Englisch man is oon passing fellouw, if hy might knouwer and kippe hym wel, when hy is wel. Dat is te zeggen, Ge weet wel dat de Engelse man een gezel is die alle andere te boven gaat, kan of mag hij zichzelf goed kennen en houden als hij wel isծ Aldus hebben zij in de voor vermelde manieren [89] gekregen veel mooie bloemen in verschillende seizoenen. Sommige wordenmeer dubbel. Andere bloeien twee of drie maal per jaar gelijk wel blijkt aan de witte en rode rozen omtrent Kerstmis en na Allerheiligen mis omdat de rozen in het midden geschoren en gesneden waren kort nadat zij gebloeid hadden in mei of gewoonlijke tijd. Bourbonse moederkruid, boterbloemen met raapjes, de geslachten van Sint Peterskruid of hemelsleutel, kamille en meer andere zijn daar zeer dubbel geworden vanwege het snoeien, snijden, herplanten en ontijdig kwellen. De goudsbloemen en madelieven worden daar niet alleen dubbel, maar doubleren en vermenigvuldigen hun bloemen in veel kleinere bloempjes rondom de principale op een steel.

Groot Violet-Lisch van Portugal, Iris Lusitanica verna.

Noch wordt ghevonden een ander soorte die den Ireos van Dalmatien soo wel van bladers, als van stele, ende drye oft vier bloemen op eenen stamme met eenen geelen hayrachtighen randt gelijck is, dan dat de bloemen gheheel violet oft doncker blaeu zijn, ghelijck als ick ghesien hebbe dese Lente inde zeer lustighe hoven vanden edelen Heere Jan vander Delft ende Maria Schetz.

Andere veranderinghe van Lisch van Portugal. Iris Lusitanica verna praecox.

De voorseyde edelvrouwe Maria de Brimeu weduwe vanden Heere Coenraedt Schetz heeft noch een ander Lisch van Portugael in als den voorseyden ghelijck, wtghenomen dat sijn bloemen wat cleynder zijn, ende vroegher inden Mey bloeydt. [90]

Groot violette lis van Portugal, Iris Lusitanica verna. (Iris pallida)

Noch wordt gevonden een ander soort die de Iris van Dalmati zo wel van bladeren, als van steel en drie of vier bloemen op een stam met een gele haarachtige rand gelijk is dan dat de bloemen geheel violet of donker blauw zijn gelijk als ik gezien heb deze lente in de zeer lustige hoven van de edele heren Jan van der Delft en Maria Schetz.

Andere verandering van lis van Portugal. Iris Lusitanica verna praecox. (Iris verna var. verna?)

De voor vermelde edelvrouw Maria de Brimeu weduwe van de heer Coenraedt Schetz heeft noch een andere lis van Portugal die de voor vermelde gelijk is uitgezonderd dat zijn bloemen wat kleiner zijn en vroeger in mei bloeit. [90]

Seer cleyne stein Ireos met breede bladers bycants sonder stelen. Perpusilla saxatilis Iris latifolia acaulis ferme.

Dաlderminste ende minst ghevonden van allen is oock dese van Languedoc, in de vouwe vande wortel, dichte substantie, ende verwe die van Dalmatien niet onghelijck, maer sonder stele, sonderlinghe ter plaetsen daer sy van selfs wasset, breedtachtich van bladers, stijf ende puntachtich, een palme hooghe ghelijck die vanden Gladiolus, van bloemen, haeuwe, ende saedt die vanden stinckende Wantluys-cruydt ghelijck. Dit cruydt soo haest alst wter aerden opgroeyt, soo blijvet ghelijck de witte Chameleon cleyne ende leegh, ende daerom willen sommighe dat gheheeten hebben Chamaeiris. Seer vele groeyter in Languedoc op dorre ende steenachtighe plaetsen by de speloncke, ondehalf mijle van Montpelliers gheleghen, opden wegh van Frontignaen, waer dat opde steenrotsen ende scheuren van dien zeer veel is groeyende by de Ferula.

Diverscheydt van zeer cleyn Ireos met breede bladers, Perpusillae Iridis latifoliae varietates.

De Chamaeiris, van dat ick die wten lande van Montpelliers in Nederlandt ende Enghellandt overghesonden hadde, ghenomen in eenen couden ende vochtighen grondt, heeft door de natuere vander aerden ende locht, diversche veranderinghen ghehadt, soo wel als zeer veel ander wtlandtsche planten vande heete landen. Want sy heeft eenen stele van drye palmen, ende op sommighe plaetsen van eenen voet hooghe, de bloemen witachtich, sneew-wit, oft geel, oft blaeu, op ander plaetsen zijn sy sonder stele, bleeck root, violet, ghestreept, ende geelachtich ghesien.

Zeer kleine steen Iris met brede bladeren bijna zonder steel. Perpusilla saxatilis Iris latifolia acaulis ferme. (Iris pumila)

De allerkleinste en minst gevonden van allen is ook deze van Languedoc die in de vouw van de wortel, dichte substantie en kleur die van Dalmati vrij gelijk is, maar zonder steel en vooral op de plaats en daar ze vanzelf groeit breedachtig van bladeren die stijf en puntachtig zijn en een 10cm hoog gelijk die van de Gladiolus, van bloemen, hauwen en zaad die van de stinkende wandluis kruid gelijk. Dit kruid zo gauw als het uit de aarde opgroeit zo blijft het gelijk de witte Chameleon kleine en laag en daarom willen sommige dat geheten hebben Chamaeiris. Zeer vele groeit er in Languedoc op dorre en steenachtige plaatsen bij de spelonk een paar kilometer van Montpellier gelegen op de weg van Frontignan waar dat veel groeit op de steenrotsen en scheuren bij de Ferula.

Verschillen van zeer klein Ireos met brede bladeren, Perpusillae Iridis latifoliae varietates.

De Chamaeiris van die ik uit het land van Montpellier in Nederland en Engeland overgezonden heb genomen in een koud en vochtige grond heeft door de natuur van de aarde en lucht diverse veranderingen gehad zo wel als zeer veel andere buitenlandse planten van de hete landen. Want zij heeft een steel van 30cm en op sommige plaatsen van meer dan 30 cm hoog, de bloemen witachtig, sneeuwwit of geel of blauw en op andere plaatsen zijn zij zonder steel, bleek rood, violet, gestreept en geelachtig gezien.

Een ander diverscheydt.

Kaerle de lեcluse heeft int voorleden iaer van Weenen ghesonden aenden edelen Heere Brancion, Oosterijcksche Ireos die cleyne zijn, met roode bleecke bloemen, ende oock peirtsche wel-rieckende, ende oock Chamaeiris met peirtsche wel-rieckende bloemen.

Wy hebben hier toe ghevoeght een figuere van bleeck-root Lischken, welck in onse hoven van saedt ghewonnen is. Ick meyne dat dit is t' voorseydt Lisch van Clusius. [91]

[92]

Hier moest noch by ghevoeght zijn een soorte van Ireos die zeer selden, schoon ende wtnemende is. Vande welcke de bloemen geel zijn, die vanden Chamaeiris van Montpelliers gelijck, maer veel grooter, met drye ommegheboghen bladers, ende met een vremde aerdicheydt van doncker violet ghestrept. Tgroeyt inde hoven van Nederlandt door liberaelheydt vanden zeer gheleerden Kaerle de lՠEcluse.

Veranderinghe.

Ick hebber sommighe in mijnen hof die bijcants heel geel zijn, om dat de strepen niet soo breedt en zijn.

Andere soorte van cleyn geel Ireos. Chamaeiris lutea altera.

Noch hadde mijn-Heere vande Delft een andere cleyn soorte zeer hupsch, groeyende ses oft seven duymen hooghe met corte bladeren, de heel bloeme is schoon geel, wtghenomen de middel, alleenelick vande drye hanghende oft ommegheslaghen bladeren gansch schoon blaeu gestrept ende inde midden verciert met schoon saffraen geel hayrkens.

Groot Ireos van Constantinople met plecken. Iris Chalcedonica variegata.

My verheugt dat ick binnen sommighe daghen herwaerts ghesien hebbe een Ireos bloeme die van Bruessel ghebrocht werdt, de welcke zeer groot was, ende ghespickelt met dweersche ende noersche plecken die vael, aschgraeu ende rootachtich waeren, de bladers een weynich wit blickende gelijck een sweert. Andersins in al ghelijck den ghemeynen Ireos, oft dien van Dalmatien. Van dese plante moeten wy bedancken de edel Vrouwe van Inghevelt, die dese schoone bloeme zeer neerstich bewaerde, inden hof van mijn-Heer Tisnac.

Diversche ander soorten van Ireos.

Wy hebben noch zeer veel ander soorten van Ireos, door ionste vande edel-Vrouwe Marie de Brimeu, huysvrouwe van Heere Coenraet Schetz. Ende van mijn-Heere Ambrosius Hubrechts die wel vijftichderley Lisch heeft, alsoo hy seydt, de welcke van Ceulen, Lyons ende wt Spaignen ghebrocht zijn, maer ick en hebbe hier gheen andere gestelt dan die wy hebben sien bloeyen.

Cracht.

Dioscorides. Als de wortel ghestooten wordt, doet sy niesen, ende suyveret hooft, segt Plinius.

Alle Ireos is verwarmende, subtilierende, ende goedt teghen den hoest.

Sy verteiren oft maecken subtijl de grofheydt vande humeuren die men quaelick kan wtworpen. Dioscorides, Plinius.

Dioscorides. Sy doen slapen, ende tranen comen, sy ghenesen de crimpinghen des buycks.

Dioscorides. Met azijn ghedroncken ghenesen sy de beten van slanghen, de pijne vander milten, convulsien, verstijvinghen, schuddinghen, ende dien het natuerlick tsaet afgaet. Plinius segt dat sy tsaedt verteeren.

Met water oft broodt inghenomen soo ghenesen sy de steken van Scorpioenen ende Spinnen. Plinius. [92]Met wijn ghedroncken soo doense de vrouwen hen maendtstonden crijghen. Dioscorides.

Dioscorides. De decoctie van allen desen wordt nuttelick ghebruyckt inde stovinge vande vrouwen, om te vermorwen de herdicheden ende om die moeder te openen.

Dioscorides. De wortel wordt inghegheven teghen de Sciatica, ende (als Plinius seght) wordt met termentijn ghestreken op de lendenen.

Dioscorides. De selfde doet vleesch groeyen in fistulen ende alle diepe gaten daer die beenders ontdeckt zijn: want sy is (segt Plinius) incarnatijf.

Met honich ghemengt ende met een pessus inde moeder gheset, treckt de doode vruchten af. Dioscorides.

Dioscorides. Dese wortel ghesoden ende ghelijck een plaester opgeleydt maeckt morwe alle oude clieren ende hardicheden. Tsap (segt Plinius) maeckt morwe alle hardicheden.

Dioscorides. De selve wortel drooghe zijnde, doet vleesch groeyen in alle oude sweeringhen, ende met honich ghemenght suyvert die, sonderlinghe, segghen dՍ ouders, de etteren vanden hoofde.

Tselfde segt oock Aegineta.

Met azijn ende olie van Roosen ghemengt, is goedt teghen de pijne des hoofts, daer op ghestreken. Dioscorides.

De selfde wortel met wit Niescruydt ende twee mael soo veel honichs gemengt, verdrijft de sproeten, ende alle vlecken des aensichts die vander Sonnen comen zijn. Dioscorides.

Sy worden ghedaen in pessarien, weeckmaeckende salven, ende dinghen die etter maecken, generalick soo wordet zeer ghebruyckt tot alle dinghen.

Plinius segt noch, dat zeer goedt is den ionghen kinderen tselfde aen dlijf te binden, ende is sonderlinghe goedt inghegheven den kinderen die tanden beghinnen te crijghen, oft schorft zijn van wit seer.

Plinius. Met olie ghemengt is die goedt gheleydt opde beten vande honden ende teghen de crauwagie, insghelijcks oock teghen de pijne der zenuen.

Plinius. Met Queappels ghemengt wordt ghestreken teghen de pijne des hoofts.

Plinius. Sy verdrijft oock de pijne des hoofts van te veel eten ende drincken ende oock de groote corticheydt van aessem, asthma ghenaemt.

Plinius. Eenen scrupel daer af inghenomen doet braken.

Plinius. Met honich ghemengt ende opgheleydt treckt wt de ghebroken beenders.

Plinius. Men ghebruyckt oock dՠmeel daer af teghen de nijnnaghels.

Plinius. Sy neemt wegh den stinckenden aessem als men die etet, ende de stinckende ghebreken vanden ocsels.

Plinius. De wortel van Lisch gheneest oock de cloven, fronsen, ende apostumatien des fundaments, ende alle excrescentien vanden lichaem.

Mesue. De wortel is warm ende drooghe tot inden derden graedt, scherp, sy suyvert, rijpt, resolveert, maeckt saechte, opent verstoptheden, verdrijft pijnen, ende purgeert de grove fluymen met de Colerijcke humeuren die daer mede ghemengt zijn, ende daer en boven oock de weyachtighe wateren, ende dat zeer soetelick. Sy rijpt oock, verdunt ende treckt wt de grove, taye materie die opde borst ende longher is hanghende, ende purgeeert alle inwendighe leden. Sy neemt oock wegh alle verstoptheden vande lever ende milte, ende aengheleghen partijen. Sy gheneest oft versoet de ghebreken die daer door gheoorsaeckt zijn, als watersucht, pijne, gheswil, hartheydt, ende derghelijcke dingen. Sy rijpt oock harde gheswillen ende clieren, besonder vande zenuen en iuncturen, principalick ghemengt zijnde met sap van beete oft coolen, oft met wijn, ende honich, ende Camille olie. Sy geneest de oude pijne des hoofts, sonderlinge met een plaester daer op gheleydt, ende tsap inde neuse-gaten opgetrocken. Want dat doet niesen ende treckt nederwaert door de neuse-gaten zeer veel vuylicheden nae ander partijen, die andersins door heymelicke ganghen souden afcomen. Tsap van dien wordt ghemaeckt, ghelijck dat vanden Alssem. Met ghesoden most ghemengt, helpt zeere den verouderden hoest die comen is van grove ende taye humeuren, ende de cortheydt van aessem daer wt voortghecomen. Voorts suyvertse de moeder. In een Pessus ghedaen ende inde moeder gheset, oft in een plaester opgeleydt, verdrijft de pijnen vande moeder, sy doet de vrouwen hen stonden comen, ende doet misvallen. Oude, vuyle, stinckende seeren, suyvert ende reynicht sy, ende vultse met goedt vleesch, iae oock de beenders die ontdeckt zijn becleedtse met vleesch. Seer nuttelick wordtse ghedaen in een clisterie oft plaester teghen Sciatica. Ist dat de mont ghespoelt wordt met azijn dar sy in ghesoden heeft, tgheneest den tantsweere, ende verdrijft den loop vande catarrhen, int fundament ghesteken openet de spene. Inghenomen soo stoptse het natuerlick saedt teghen wille afgaende. Haer sap ghemengt met meel van boonen ende asschens, suyvert aensicht, ende cuyscht de vlecken daer op ghestreken. [94]

Perpusilla saxatilis iris latifolia. (Iris lutescens)

Een ander verschil.

Kaerle Clusius heeft in het vorig jaar van Wenen gezonden aan de edele heer Brancion Oostenrijkse Iris die klein zijn met rode bleke bloemen en ook paarse welriekende en ook Chamaeiris met paarse welriekende bloemen.

We hebben hier toegevoegd een figuur van bleekrood lisje welke in onze hoven van zaad gewonnen is. Ik meen dat dit is de voor vermelde lis van Clusius. [91]

[92] (Iris lutescens)

Hier moest noch bijgevoegd zijn een soort van Iris die zeer zelden, mooi en uitnemende is en waarvan de bloemen geel zijn die van de Chamaeiris van Montpellier gelijk, maar veel groter en met drie omgebogen bladeren en met een vreemde aardigheid van donker violet gestreept. Het groeit in de hoven van Nederland door liberaalheid van de zeer geleerde Kaerle Clusius.

Verandering.

Ik heb er sommige in mijn hof die bijna geheel geel zijn omdat de strepen niet zo breed zijn.

Andere soort van klein geel Ireos. Chamaeiris lutea altera.

Noch heeft mijnheer van de Delft een andere klein soort die zeer hups is en groeit zes of zeven centimeter hoog met korte bladeren, de hele bloem is mooi geel uitgezonderd het midden, alleen van de drie hangende of omgeslagen bladeren gans mooi blauw gestreept en in het midden versierd met mooie saffraan gele haartjes.

Grote Iris van Constantinopel met plekken. Iris Chalcedonica variegata. (Iris susiana)

Me verheugt dat ik enkele dagen geleden een Iris bloem heb gezien die van Brussel gebracht werd die zeer groot was en gespikkeld met dwarse en nurse plekken die vaal, asgrauw en roodachtig waren, de bladeren wat wit blinkende gelijk een zwaard. Anderszins in alles gelijk de gewone Iris of die van Dalmati. Van deze plant moeten we bedanken de edelvrouw van Inghevelt die deze mooie bloem zeer vlijtig bewaarde in de hof van mijnheer Tisnac.

Diverse andere soorten van Iris.

We hebben noch zeer veel andere soorten van Iris door gunst van de edelvrouw Marie de Brimeu, huisvrouw van heer Coenraet Schetz en van mijnheer Ambrosius Hubrechts die wel vijftig verschillende lissen heeft alzo hij zegt die uit Keulen, Lyon en uit Spanje gebracht zijn, maar ik heb hier geen andere gesteld dan die we hebben zien bloeien.

Kracht.

Dioscorides. Als de wortel gestampt wordt doet zij niezen en zuivert het hoofd zegt Plinius.

Alle Iris is verwarmende, subtiel makende en goed tegen de hoest.

Ze verteren of maken subtiel de grofheid van de levenssappen die men slecht kan uitwerpen. Dioscorides, Plinius.

Dioscorides. Zij doen slapen en tranen komen, zij genezen de krimpingen van de buik.

Dioscorides. Met azijn gedronken genezen zij de beten van slangen, de pijn van de milt, krampen, verstijvingen, schuddingen en die het natuurlijk zaad afgaat. Plinius zegt dat zij het zaad verteren.

Met water of brood ingenomen zo genezen zij de steken van schorpioenen en spinnen. Plinius. [92]

Met wijn gedronken zo doen ze de vrouwen hun maandstonden krijgen. Dioscorides.

Dioscorides. De afkooksels van al deze wordt nuttig gebruikt in de stovingen van de vrouwen om te vermurwen de hardheden en om de moeder te openen.

Dioscorides. De wortel wordt ingegeven tegen de ischialgie en (als Plinius zegt) wordt met terpentijn gestreken op de lendenen.

Dioscorides. Dezelfde doet vlees groeien in lopende gaten en alle diepe gaten daar de beenderen bloot zijn want zij laat (zegt Plinius) vlees groeien.

Met honing gemengd en met een pessarium in de moeder gezet trekt de dode vruchten af. Dioscorides.

Dioscorides. Deze wortel gekookt en gelijk een pleister opgelegd maakt murw alle oude klieren en hardheden. Het sap (zegt Plinius) maakt murw alle hardheden.

Dioscorides. Dezelfde wortel droog zijnde doet vlees groeien in alle oude zweren en met honing gemengd zuivert die en vooral zeggen de ouders de etter van het hoofd.

Hetzelfde zegt ook Aegineta.

Met azijn en olie van rozen gemengd is goed tegen de pijn van de hoofd, daarop gestreken. Dioscorides.

Dezelfde wortel met wit nieskruid en twee maal zo veel honing gemengd verdrijft de sproeten en alle vlekken des aanzicht die van de zon gekomen zijn. Dioscorides.

Ze worden gedaan in pessarium, week makende zalven en dingen die etter maken in het algemeen zo wordt het zeer gebruikt tot alle dingen.

Plinius zegt nog dat het zeer goed is de jonge kinderen hetzelfde aan het lijf te binden en is bijzonder goed ingegeven de kinderen die tanden beginnen te krijgen of schurftig zijn van wit zeer.

Plinius. Met olie gemengd is die goed gelegd op de beten van de honden en tegen het krauwen, insgelijks ook tegen de pijn der zenuwen.

Plinius. Met kweeappels gemengd wordt gestreken tegen de hoofdpijn.

Plinius. Zij verdrijft ook de hoofdpijn van te veel eten en drinken en ook de grote kortheid van adem, astma genoemd.

Plinius. Een 1,302 gram daarvan ingenomen doet braken.

Plinius. Met honing gemengd en opgelegd trekt uit de gebroken beenderen.

Plinius. Men gebruikt ook het meel daarvan tegen de fijtnagels.

Plinius. Zij neemt weg den stinkende adem als men die eet en de stinkende gebreken van de oksels.

Plinius. De wortel van lis geneest ook de kloven, fronsen en blaren van het fundament en alle uitwassingen van het lichaam.

Mesue. De wortel is warm en droog tot in de derde graad, scherp, zij zuivert, rijpt, lost op, maakt zacht, opent verstoppingen, verdrijft pijnen, en purgeert de grove fluimen met de galachtige levenssappen die daarmee gemengd zijn en daarboven ook de weiachtige wateren en dat zeer zachtjes. Zij rijpt ook, verdunt en trekt uit de grove, taaie materie die op de borst en longen hangen en purgeeert alle inwendige leden. Zij neemt ook weg alle verstoppingen van de lever en milt en aangelegen partijen. Zij geneest of verzacht de gebreken die daardoor veroorzaakt zijn als waterzucht, pijnen, zwellingen, hardheid en dergelijke dingen. Zij rijpt ook harde zwellingen en klieren en vooral van de zenuwengewrichten, voornamelijk als het gemengd is met sap van biet of kolen of met wijn en honing en kamille olie. Zij geneest de oude hoofdpijn en vooral met een pleister daarop gelegd en het sap in de neusgaten opgetrokken. Want dat doet niezen en trekt naar beneden door de neusgaten zeer veel vuiligheden naar ander partijen die anderszins door heimelijke gangen zouden afkomen. Het sap van die wordt gemaakt gelijk dat van de alsem. Met gekookte most gemengd helpt zeer de verouderde hoest die gekomen is van grove en taaie levenssappen en de kortheid van adem die daaruit voortkomt. Voorts zuivert ze de moeder. In een pessarium gedaan en in de moeder gezet of in een pleister opgelegd verdrijft de pijnen van de moeder, zij doet de vrouwen hun stonden komen en doet misvallen. Oude, vuile, stinkende zeren zuivert en reinigt ze en vult ze met goed vlees, ja ook de beenderen die bloot zijn bekleedt ze met vlees. Zeer nuttig wordt ze gedaan in een klysma of pleister tegen ischialgie. Is het dat de mond gespoeld wordt met azijn daar zij in gekookt is geneest het de tandpijn en verdrijft de loop van de ontstekingen van slijmvlies, in het fundament gestoken opent het de aambeien. Ingenomen zo stopt ze het natuurlijk zaad dat tegen de wil afgaat. Haar sap gemengd met meel van bonen en as zuivert het aanzicht en reinigt de vlekken daarop gestreken. [94]

Olie van Ireos, mette cortsten gheseydt, maeckt sterck de zenuen ende iuncturen, sy helpt de convulsien die wt vervultheydt comen, den hooftsweere, de pijne vande lever, milte, nieren, moeder, iuncturen, vande borst ende fleirfijn, pleuris ende longhersucht door inflammatie, opghestreken zijnde, sy verteirt de catarrhen ende doet slapen ghestreken aen tՠslaep vanden hoofde, verdrijft oock de pijne der ooren in dՠoore ghedrupt zijnde, ende betert den stanck vande neuse gaten daer in ghedaen. Men maeckse van half Ireos bloemen ende wortel, ghelijck men doet die van Roosen ende Violetten. Om datse de maghe niet hinderen soude, soo salmen die nemen met Meede ende een weynich Spica, oft met wey, honich, mastic, maer tot de ghebreken vande borst ende longher wordet inghegheven met ghesoden most als ick gheseydt hebbe

Alle Ireos is verwarmende] Hy segt datse alle gelijck een warmmaeckende cracht hebben, dշelcke Aegineta oock leert sonder eenigen graedt te stellen, want hy segt datse zeer verwarmt, afvaegt, ende coket oft rijpe maeckt. Hy heeft moghelick ghemeynt (als wel te bemoeden is) tot inden tweeden graedt, midts datse ghestelt wordt onder de Incarnativen, de welcke sulcks pleghen te wesen, ende niet en behooren boven de tweeden graedt te verwarmen ende drooghen om datse niet en souden verteiren de bequaeme ende nootlicke materie om vleesch te genereren, te waere datter overvloedich vleesch waere. Ander segghen datse comt tot int wterste vanden tweeden graedt oft beghinsel vanden derden, maer gheensins vanden vierden, dՠwelcke nochtans de zeer gheleerde Dodonaeus ghelooft heeft, sonderlinghe groen zijnde, wiens cracht van purgeren gheensins en is gheleghen inde warmte, maer int afvaeghende, subtijlmaeckende, nitreus, raue, ende windtachtich sap, dշelck de maghe ende inghewandt moeyelick is, ten zy dat wel ghecorrigeert is.

Subtilierende] Dioscorides voegter by de tweede ende derde crachten, want een medicijne is die niet alleene warm is, maer oock van subtijle deelen, ghelijck tlimoen sap, surckel-sap, berberis-sap, verjuys, ende alle andere suere sapen, de welcke dunne maecken grove ende taye humeuren sonder verwarminghe.

Goedt teghen den hoest] Aenghesien dat den hoest comt wt diversche oorsaecken, soo ist wel de pijne weerdt dat men verclaere, tot wat hoest dat goedt is, want tՠis openbaer datse gheensins en geneest den hoest die zijnen oorspronck heeft wt de vergaderinghen ende gheswillen onder de borst-musclen, gheheeten septum transversum, de welcke comt door de compressie vande borst-musclen, min noch meer dan de ghene die comende is wt de verhittinghe der lever. Want den hoest comende van scherpe humeuren, is een quellinghe die inde leden ende instrumenten gheschiedt, om datse wtdrijven soude de hinderlicke vuylicheden ghelijck dՠniesen is, vanden hoofde, ende de walginghe vande maghe.

Oock en dientse niet inde catarrhen vande longher oft arterie die van subtijle materie comen, gemerckt dat een subtijlmaeckende medicijne is, want men moetse dan dicke maecken, ist dat de materie heet is, met coude dicke maeckende dinghen als Heul, sap van Heul, oft met taye, ende dicke, als Gomme van Arabien ende van Dragant. Is de materie coudt ende subtijl, met Juiuben, Sebesten, ende ander dinghen die middelmatich warm zijn, als Penijen, Lijnsaedt, Fenegrieck, wortels van witte Maelve, Maelwe ende derghelijcke, oft met ghecomponeerde medicijnen, als syropen van Juiuben ende van Hysope, inde welcke zijn taye dickmaeckende dinghen. Den hoest die spruytende is wt etter comende vande gheinflammeerde longher, ribben, aessem-ader oft haer tacken, dշelck in dien dat dunne is, moet dicke ghemaeckt zijn: ist dicke, soo moetet dunne ghemaeckt worden ghelijck inden Empieuma, dat is vergaringe van etter in de borst. Die alleene voorts comt vande vercoude longher, ist dat die cleyne is, sal ghenesen worden alleene met inhouden vanden aessem, die warm maect. Maer die van taye ende grove materie, oft door lanckheydt des tijdts dicke gheworden zijnde humeuren comt, de Ireos is zeer goedt om die wt te brenghen. Sy en dient gheensins tegen den hoest nae dat de materie wtghebrocht is, om dat de wtdrijvende cracht gheterght is, wien beter dienen verdoovende dinghen om tghevoelen te minderen oft versoeten.

Sy maeckt subtijl dՠhumeuren die men quaelick kan wtworpen] Waerom datse goedt is tegen den hoest, ende tot welcken hoest, verclaert Dioscorides.

Sy maeckt dunne de grove materin die quaelick vande borst willen lossen, welcke subtijl gemaect zijnde, lichtelick wtgespogen worden, by aventure hy heeft wat voorder willen verstaen by dese woorden, diemen quaelick kan wtworpen, tzy dat de vuylicheden moeten gebrocht werden wt de borst, buyck, oft nieren. Alle Ireos maecken dunne ende subtijl, door de verwarmende cracht ende subtijlheydt vande partijen, waerom dat hy corts daer nae byvoeght, maendtstonden, urinen, verstoppinghen van lever ende milte.

Sy purgeert colera ende grove flegmatijcheydt] Dunne maeckende grove humeuren refereert hem tot de voorseyde dinghen, oft tot de dinghen die wtghespoghen worden, willende daer by twee dinghen verstaen, humeuren purgeren ende de selfde purgeren in meerder menichte. Want Ireos [95] is een medicijne die de colera wtbrengt, dշelck met honich-water de grove colerijcke oft flegmatijcke humeuren afvaeghende ende subtijlmaeckende wegh neemt. Want honich-water wordt ghedaen by purgerende medicijnen, om datse te lichter souden wtbrenghen, ende om de selve reden soo purgeert Aloe de grove flegmatijcke humeuren alst ghemengt is met dinghen die de colera purgeren, subtijl maecken ende incideren, inde Hierapicra van Galenus.

Ghedroncken] al oft hy segghen wilde niet opgheleydt, dՠwelck vande groene te verstaen is, want de drooghe en purgeert niet.

Seven drachmen ghedroncken] Men moet lesen seven drachmen om datse grof zijn, ende quaedt om wtworpen. Plinius seght int 21 boeck, 20 cap.datse camerganck gheeft: gedroncken twee drachmen met honich, den hoest betert, de crimpinghen inden buyck, ende opblasinghen: met azijn, de pijne vander milte: met water-azijn, is sy goedt teghen de beten van slanghen ende spinnen: met broot twee drachmen inghenomen, tegen de scorpioenen. Maer teghen tfenijn moet men meer ingeven, op dat de cracht vande medicijnen tfenijn te boven gae.

Mesue segt datse losset tgeel water, de taye vochticheden ende melancholike humeuren: sy opent de verstoptheden, maer maeckt swaermoedicheydt. Maer als sy ghemengt wordt met ander medicijnen die de verstoptheden openen, ende de lever met den ingewandt verstercken, dan wordt haer hinderlickheydt vermindert. Sy wordt ghebetert met water ende ghesoden honich. Tghewichte van in te nemen, is in de decoctien van twee drachmen tot drye oft viere, ende drooghe gestooten zijnde van een drachme tot twee toe, met ghesoden honich.

Ons practiciens gheven heden sդaeghs van tversch sap te drincken van een once tot twee oncen, met een weynich Caneele, Asarum, Nardus, giroffel naghels, oft met Syrop van Cicoreye, Nicol. Maer van tsap metten viere ghesoden ende dick ghemaeckt, van twee drachmen ende een half tot drye ende vier drachmen, nochtans wercket versch ende onghesoden veel stercker.

Doet slapen] Met den soeten reucke vervullet hooft, ende met de dompige roocken vullet de hollicheden vande herssenen, ghelijck als doen volheydt van spijse ende dranck, ende veel ander dingen, niet door droogte ende wermte, de welcke eer doen waecken, noch oock in scherpe sieckten, oft heete ende drooghe lichaemen, ghelijck de Saffraen, Myrre, Dille, Basilicum, ende sommighe dergelijcke dinghen de welcke zeere ghebruyckt worden in sieckten daer men gheen zeer vochte ende verdoovende dinghen mach gheven, ghelijck in Pleuris, ende Longhersucht, ende ander sieckten daer in dat de borst moest gheruymt zijn. Syrop van witten oft swerten Heul, bedwingt tspouwen, ende alle wtworpinghe vander borst, waerom men tselfde niet en sal ghebruycken, oft men salder Ireos by doen, de welcke oock sal doen slapen, ende beletten soo wel het dicke worden vande humeuren, als helpen dշtdrijven ende wtspouwen van dien. Oft moet inghenomen worden, oft opgheleydt zijn, en seght Dioscorides niet. Maer wy sullen segghen met Mesue, datse inghenomen, oft gheleydt opden slaep vanden hoofde, nut ende deugt doet.

Sy doen tranen comen] Dinghen die de herssenen drucken, verwecken tranen, oft de ghene diese met scherpheydt raecken, oft pijne aendoen. Ireos om dat scherp is, verweckt tranen, ghelijck ayjuyn ende scherpe weedoende medicijne der ooghen, ende dլacchen door tsluyten vanden ooghen, ende te groote claerheydt door eenich ghewelt.

De schuddinghen, convulsien met azijn gedroncken] Azijn (ten zy dat met water gemengt is) is den zenuen hinderlick, scherp ende moeyelick, daerom schijnet beter te accorderen metten ghewaterden azijn Posca gheheeten, in verstijvinghen, schudden ende beven, in de welcke de zenuen lijden: want Plinius schrijft dat goedt is inghenomen met ghewaterde wijn teghen de beten van de slangen ende spinnen, maer metten azijn den ghenen die pijne vander milten hebben, den welcken den azijn alderbest dient met wiens hulpe dat comt tot de wtgheleghen partien, ende dunne maeckende de dicke humeuren, de milte minderet.

Den welcken tsaedt afgaet] Om dattet saedt wtdroogende verteert, oock ghenesen de resolutie vande spermatijcke vaten, oft ontgaen van het natuerlick saedt, want het dient den verstijfden ende ghecrompen.

Met wijn de maendtstonden] In dien dat de natuerlicke cranckheden vande vrouwen achterblijven door verstoptheydt vande aderen der moeder door taeye ende lijmachtige humeuren die met tgrof bloedt ghemengt zijn.

Teghen Sciatica wordet ingegoten] Het wordt met een clisterie ingedaen, om dat de darmen door den peritonium mette siecke partije tsamen gevoelen hebben. Cardamomum, Kersse ende dergelijcke worden opde selfde maniere den Spaigniaerts inghegoten, om datse verwarmen, subtilieren ende verteiren de coude inghedreven materie, vande welcke Sciatica pleegt te comen. [96]

Olie van Iris in het kort gezegd maakt sterk de zenuwen en gewrichten, zij helpt de krampen die uit volheid komen, de hoofdpijn, de pijn van de lever, milt, nieren, moeder, gewrichten, van de borst en jicht, pleuris en longziekte door ontsteking opgestreken, zij verteert de ontstekingen van het slijmvlies en doet slapen gestreken aan de slaap van het hoofd, verdrijft ook de pijn der oren in de oren gedruppeld en verbetert de stank van de neusgaten daarin gedaan. Men maakt het van half Iris bloemen en wortel gelijk men doet die van rozen en violetten. Omdat ze de maag niet hinderen zou zo zal men die nemen met mede en een weinig Spica of met wei, honing, mastiek, maar tot de gebreken van de borst en longen wordt het ingegeven met gekookte most zoals ik gezegd heb.

Alle Iris is verwarmende.] Hij zegt dat ze alle gelijk een warm makende kracht hebben wat Aegineta ook leert zonder enige graad te stellen want hij zegt dat ze zeer verwarmt, afveegt en kookt of rijp maakt. Hij heeft mogelijk gemeend (als wel te vermoeden is) tot in de tweede graad omdat ze gesteld wordt onder de vlees makende die zulks plegen te wezen en niet behoren boven de tweede graad te verwarmen en drogen omdat ze niet zouden verteren de bekwame en noodzakelijke materie om vlees te genereren tenzij dat er overvloedig vlees is. Andere zeggen dat ze komt tot in het uiterste van de tweeden graad of begin van de derde, maar geenszins van de vierde welke nochtans de zeer geleerde Dodonaeus geloofd heeft en vooral als ze groen is wiens kracht van purgeren geenszins is gelegen in de warmte, maar in het afvegende, subtiel makende, nitreus, rauw en windachtig sap wat de maag en ingewand moeilijk is tenzij dat het verbeterd is.

Subtilierende. Dioscorides voegt er bij de tweede en derde krachten wat een medicijn is die niet alleen warm is maar ook van subtiele delen gelijk het limoensap, zuringsap, Berberissap, sap van onrijpe druiven en alle andere zure sappen, die dun maken grove en taaie levenssappen zonder verwarming.

Goed tegen de hoest.] Aangezien dat de hoest komt uit diverse oorzaken zo is het wel de pijn waard dat men verklaart tot welke hoest dat goed is want het is openbaar dat ze geenszins geneest de hoest die zijn oorsprong heeft uit de verzamelingen en zwellingen onder de borstspieren geheten septum transversum, die komt door de compressie van de borstspieren min of meer dan diegene die gekomen is uit de verhitting van de lever. Want de hoest gekomen van scherpe levenssappen is een kwelling die in de leden en instrumenten geschiedt omdat ze uitdrijven zou de hinderlijke vuilheden gelijk het niezen is van het hoofd en de walging van de maag.

Ook dient ze niet in de ontstekingen van het slijmvlies van de longen of arterie die van subtiele materie komen gemerkt dat het een subtiel makende medicijn is want men moet ze dan dik maken, is het dat de materie heet is met koude dik makende dingen als heul, sap van heul of met taaie en dikke als gom van Arabi en van dragant. Is de materie koud en subtiel met jujuben, sebesten en ander dingen die middelmatig warm zijn als penijen, lijnzaad, fenegriek, wortels van witte maluwe, maluwe en dergelijke of met gecomponeerde medicijnen als siropen van jujuben en van hysop waarin zijn taaie dik makende dingen. De hoest die spruit uit etter gekomen van de ontstoken longen, ribben, adem ader of haar takken welke indien dat dun is moet dik gemaakt worden. Is het dik zo moet het dun gemaakt worden gelijk in de Empieuma, dat is verzameling van etter in de borst. Die alleen voortkomt van de verkouden longen en is het dat die klein is zal genezen worden alleen met het inhouden van de adem die warm maakt. Maar die van taaie en grove materie of door lengte van tijd dik geworden levenssappen komt is de Iris zeer goed om die uit te brengen. Ze dient geenszins tegen de hoest nadat de materie uitgebracht is omdat de uitdrijvende kracht getergd is die beter dienen verdovende dingen om het gevoel te verminderen of verzachten.

Ze maakt subtiel de levenssappen die me slecht kan uitwerpen.] Waarom dat ze goed is tegen de hoest en tot welke hoest verklaart Dioscorides.

Ze maakt dun de grove materin die kwalijk van de borst willen lossen en als die subtiel gemaakt zijn gemakkelijk uitgespuwd worden, bij avonturen hij heeft wat verder willen verstaan bij deze woorden, die men slecht kan uitwerpen hetzij dat de vuilheden moeten gebracht worden uit de borst, buik, of nieren. Alle Iris maken dun en subtiel door de verwarmende kracht en subtielheid van de partijen waarom dat hij kort daarna bijvoegt, maandstonden, urine, verstoppingen van lever en milt.

Ze purgeert gal en grove slijm.] Dun makende grove levenssappen refereert hem tot de voor vermelde dingen of tot de dingen die uitgespuwd worden en wil daarbij twee dingen verstaan, levenssappen purgeren en dezelfde purgeren in grotere menigte. Want Iris [95] is een medicijn die de gal uitbrengt wat met honingwater de grove galachtige of slijmachtige levenssappen afvegen en subtiel maken weg neemt. Want honingwater wordt gedaan bij purgerende medicijnen omdat ze te lichter zouden uitbrengen en om dezelfde reden zo purgeert Alo de grove slijmachtige levenssappen als het gemengd is met dingen die de gal purgeren, subtiel maken en insnijden in de Hierapicra van Galenus.

Gedronken, al of hij zeggen wilde niet opgelegd wat van de groene te verstaan is want de droge purgeert niet.

9, 1 gram gedronken.] Men moet lezen 9, 1 gram omdat ze grof zijn en kwaad om uit te werpen. Plinius zegt in het 21^ste boek, 20^ste kapittel dat ze kamergang geeft en gedronken 2, 604 gram met honing de hoest verbetert, de krimpingen in de buik en opblazingen. Met azijn de pijn van de milt. Met waterazijn is zij goed tegen de beten van slangen en spinnen. Met brood 2, 604 gram ingenomen tegen de schorpioenen. Maar tegen het venijn moet men meer ingeven zodat de kracht van de medicijnen het venijn te boven gaat.

Mesue zegt dat ze lost het geel water, de taaie vochtigheden en melancholieke levenssappen. Zij opent de verstoppingen, maar maakt zwaarmoedigheid, maar als zij gemengd wordt met andere medicijnen die de verstoppingen openen en de lever met het ingewand versterken dan wordt haar hinderlijkheid verminderd. Zij wordt verbeterd met water en gekookte honing. Het gewicht van in te nemen is in de afkooksels van 2, 604 gram tot drie of vier maal en droog gestoten van 1 x 1, 302 gram tot twee maal toe met gekookte honing.

Onze practicus geven tegenwoordig van het verse sap te drinken van een ons tot twee ons met wat kaneel, Asarum, Nardus, kruidnagels of met siroop van cichorei, Nicol. maar van het sap met het vuur gekookt en dik gemaakt van twee x 1, 302 gram en een half tot drie en vier maal x 1, 302 gram, nochtans werkt het vers en ongekookt veel sterker.

Doet slapen. Met de zoete reuk vervult het hoofd en met de dampige roken vult het de holtes van de hersens gelijk als doen volheid van spijs en drank en veel andere dingen, niet door droogte en warmte die eerder doen waken, noch ook in scherpe ziektes of hete en droge lichamen gelijk de saffraan, mirre, dille, Basilicum en sommige dergelijke dingen die zeer gebruikt worden in ziektes daar men geen zeer vochtige en verdovende dingen mag geven gelijk in pleuris en longziekte en ander ziektes waarin de borst geruimd moet worden. Siroop van witte of zwarte heul bedwingt het spuwen en alle uitwerpen van de borst waarom men hetzelfde niet zal gebruiken of men zal er Iris bij doen die ook zal doen slapen en beletten zo wel het dik worden van de levenssappen als helpen het uitdrijven en uitspuwen van die. Of moet ingenomen worden of opgelegd zijn zegt Dioscorides niet. Maar wij zullen zeggen met Mesue dat ze ingenomen of gelegd op de slaap van het hoofd nut en deugd doet.

Ze doen tranen komen.] Dingen die de hersenen drukken verwekken tranen of diegene die ze met scherpte raken of pijn aan doen. Iris omdat ze scherp is verwekt tranen, gelijk ui en scherpe pijn doende medicijnen der ogen en het lachen door het sluiten van de ogen en te grote helderheid door enig geweld.

De schuddingen, krampen met azijn gedronken.] Azijn (tenzij dat het met water gemengd is) is de zenuwen hinderlijk, scherp en moeilijk, daarom schijnt het beter te accorderen met de gewaterde azijn Posca geheten in verstijvingen, schudden en beven waarin de zenuwen lijden. Want Plinius schrijft dat het goed is ingenomen met gewaterde wijn tegen de beten van de slangen en spinnen, maar met de azijn diegene die pijn van de milt hebben die de azijn allerbest dient met wiens hulp dat komt tot de uiterste partijen en dun maakt de dikke levenssappen, de milt vermindert.

Die het zaad afgaat.] Om dat het zaad uitdrogend verteert, ook genezen de resolutie van de sperma achtige vaten of ontgaan van het natuurlijk zaad want het dient de verstijfde en gekrompen.

Met wijn de maandstonden,] Indien dat de natuurlijke ziektes van de vrouwen achterblijven door verstoppingen van de aderen der moeder door taaie en lijmachtige levenssappen die met het grove bloed gemengd zijn.

Tegen ischialgie wordt het ingegoten. Het wordt met een klysma ingedaan omdat de darmen door de peritonium met de zieke partij tezamen gevoel hebben. Cardamomum, kers en dergelijke worden op dezelfde manier door de Spanjaarden ingegoten omdat ze verwarmen, subtilieren en verteren de koude ingedreven materie waarvan ischialgie pleegt te komen. [96]

Wildt-zee Ireos van Languedoc. Iris silvestris maritima Narbonensis: an Medium Dioscoridis?

Seer aerdich is oock dese ander soorte die wy hier figuerlick ende schriftelick ghestelt hebben, aldereerst by ons opde zeecant ende savelachtighe groene plaetsen vanden lande van Languedoc gepluct, die langhe van D. Assatius van Montpelliers voor Medium ghehouden werdt, de welcke niet verre van de stadt Frontignaen op dese sijde van het meyr teghen over den bergh Cetus in vochtige grasachtighe plaetsen vele ghevonden werdt, die oock nerghens elders over al Vranckrijck oft Italie wel te vinden is, dan alleene daer aende zeecant. Daerom oft oock in Duytschlandt oft Switserlandt gevonden en werdt, laet ick den Herbaristen van desen tijdt ghelooven, den welcken ick liever hebbe sulcks de consenteren, dan om soo cleynen saecke woorden te maecken, hoe wel dat wy noyt gheen wortel versch wtghegraven ende ghebroken zijnde geroken en hebben, die den reuck hadde van een Avantperse, sulcks als Matthiolus segt datse heeft. De stele, blat, haeuwe, ende saedt is den Ireos ghelijck, maer minder. De wortel is swert, houtachtich, ende soo wel niet rieckende, ten minsten ons, die haer ghesien hebben ter plaetsen daer sy is groeyende van selfs, te weten meestendeel in vochtighe ende ongheboude plaetsen. Maer de bloeme die ontrent den eersten junij voorts comt, is ghelijcker van verwe ende ghedaente ende oock van bladerkens min omgheslagen, die vanden Wandtluys-cruydt. De smaeck is heet, bitter, ende zeer subtijl, dշelck wy by experientien vander medicine bevonden hebben.

Seer cleynen wilden Ireos met smalle bladers. Iris persupilla silvestris angustifolia. In Enghels, Small floure de Luce.

Over langhe tijdt hebben ons Herbaristen beschreven een ander soorte van Ireos, ende die gheheeten Chamaeiris, met grasachtighe, stijve bladers, van een spanne ofte eenen voet hooghe, die van den cleynen Gladiolus ghelijck, met wijde open bloemen die licht persch ende somtijdts doncker violet zijn, hebbende neghen bladerkens: de stele is een palme oft drye hooghe, de wortel dunne ende tweemael minder dan eenen cleynen vingher, scherp, de smaeck van Wandtluys-cruydt hebbende, ende wordt zeer vele ghevonden in Duytschlandt ende Nederlandt.

Diverscheydt van wilden Ireos met smalle bladers.

Door de neersticheydt vande Nederlanders, siet men groeyen in ons hoven Ireos soo wel met smalle bladers als oock met breede bladers van onderhalve cubitis lanck. Maer sy hebben beyde drye oft vier bloemen, aen de tacskens vande stele die een cubitus lanck is, andersins en zijn sy den voorgaende [106] (97) niet onghelijck. De selfde heeft ons alerdeerst in zijnen hof ghethoont de zeer gheleerde Medicijn Alart Ruerius van Rijssel, ende daer nae Jan Douve gheheeten Voghelsanck, ende veel meer andere.

Wilde zee Iris van Languedoc. Iris silvestris maritima Narbonensis, een Medium Dioscoridis? (Iris spuria)

Zeer aardig is ook deze ander soort die wij hier figuurlijk en schriftelijk gesteld hebben en allereerst bij ons op de zeekant en zavelachtige groene plaatsen van het land van Languedoc geplukt die lang van D. Assatius van Montpellier voor Medium gehouden werd die niet ver van de stad Frontignan op deze zijde van het meer tegenover de berg Cetus in vochtige grasachtige plaatsen veel gevonden wordt die ook nergens elders overal in Frankrijk of Itali goed te vinden is dan alleen daar aan de zeekant. Daarom of het ook in Duitsland of Zwitserland gevonden wordt laat ik de herbaristen van deze tijd geloven die ik liever heb zulks te bevestigen dan om zoծ kleine zaak woorden te maken, hoewel dat we nooit geen wortel vers uitgegraven en gebroken geroken hebben die de reuk had van een abrikoos zulks als Matthiolus zegt dat ze heeft. De steel, blad, hauw en zaad is de Iris gelijk, maar kleiner. De wortel is zwart, houtachtig en ruikt niet zo goed tenminste ons die haar gezien hebben ter plaatse waar het groeit, te weten meestal in vochtige en ongebouwde plaatsen. Maar de bloem die omtrent de eerste juni voortkomt is gelijker van kleur en gedaante en ook van bladertjes minder omgeslagen dan die van het wandluiskruid. De smaak is heet, bitter en zeer subtiel wat we bij onderzoek van de medicijnen bevonden hebben.

Zeer kleine wilde Iris met smalle bladeren. Iris persupilla silvestris angustifolia. In Engels Small floure de Luce.

Lang geleden hebben onze herbaristen beschreven een andere soort van Iris en die geheten Chamaeiris, met grasachtige, stijve bladeren, van een 17cm of dertig cm hoog die van de kleine Gladiolus gelijk met wijde open bloemen die licht paars en somtijds donker violet zijn en heeft negen bladertjes. De steel is een 30cm hoog, de wortel dun en tweemaal kleiner dan een kleine vinger, scherp en heeft de smaak van wandluiskruid en wordt zeer veel gevonden in Duitsland en Nederland.

Verschillen van wilde Iris met smalle bladeren.

Door de vlijt van de Nederlanders ziet men groeien in onze hoven Iris zo wel met smalle bladeren als ook met brede bladeren van 68cm lang. Maar zij hebben beide drie of vier bloemen aan de takjes van de steel die een 45cm lang is, anderszins zijn zij de voorgaande [97] niet ongelijk. Dezelfde heeft ons allereerst in zijn hof getoond de zeer geleerde dokter Alart Ruerius van Rijssel en daarna Jan Douve geheten Voghelsanck en veel meer andere.

Schoon wildt Lischken van Constantinoplen. Perperam Illyrica maior herbariorum.

Dit mach oock gherefereert zijn onder de wilde Lischkens ende is van onse liefhebbers gheheeten maer tկnrechte Illyrica maior, om dat sy ghesien hebben dat de bloemen grootter, breeder, blaeu ende schoon geel ghestreept hooger wten bladerkens op verheven staen dan de twee voorseyde wilde Lischkens met smalle bladeren, die bycants van een grootte zijn in dese drye Lischkens, maer de wortelkens zijn zeer veselachtich.

Alle de Lischen die ick hebbe sien groyen int wildt, in steenrotsen, oft oude mueren oft steenachtige drooge plaetsen tzy in Tuscanen, Languedoc ende elders, wtgenomen de wilde Iris van Montpelliers ende Xyris oft Wandtluys-cruydt de welcke in waterighe beemden oft canten groeyen ende zijn redelick diep in dաerde ghelijck de drye andere wilde Lischkens met smalle bladeren. Maer alle dՠandere liggen schier metter wortelen op den grondt, andersins rotten sy, ghelijckerwijs sy oock doen, ten sy datmense alle vier oft vijf iaeren scheydt ende verplant inde Oogstmaendt.

Wandtluys-cruydt. In Griecks ende Latijn Xyris ende Iris agria van Theophrastus. In Hoochduytsch Wandtluys-cruydt. In Franchois, Glayeul puant. In Spaensch, Vulpe ende Lirio spadanal. In Engels, Spourghwurt or stinking Gladin, and wild Ireos.

Dit cruydt heeft oock vanden ouders zeer wel Xyris gheheeten gheweest, alsoo veel te segghen, als een scheir-mes, om de ghelijckenisse van tblat, want tblat is zeer ghelijck een schaers dat over beyden sijden snijdende is, scherper ende dunner van snede, ende met een stijver punt dan de Gladiolus oft Ireos. Ghemeynlick ist gheheeten Spatula foetida, dշelck als de groote berispers misprijsen, soo gheven sy te kennen dat sy luttel planten hebben wtghesteken daer sy van selfs groeyen, ende niet vele versocht en hebben wat cracht datse hebben. Want als sy, ick en weet wat van coleur ende grootte, begheeren inde wortel ende bloeme, soo en ghedencken sy niet, dat eenich van dese twee, gelijck meer ander, lichtelick door cleyne oorsaecke verandert werden. Want ist dat de wortels ende bloemen van Ireos [98] soo zeere veranderen van coleur, grootte, dicktheydt, deucht ende reucke, in vueghen dat by aldien die hier te lande groeyet, by de Florentijnsche gheleken werdt, men soude meynen dattet al een ander waere van verwe ende reucke: waerom en soude dan den Wandtluys-cruydt soo cleynen veranderinghe niet moghen ghebeuren, dՠwelcke oock ghemeynlick van alle man Ireos geheeten wordt, ghelijck alst oock over oude tijden van Theophrastus wilden Ireos genoemt werdt? Jae dat meer is, de wortel vanden Slavoenschen ende Illyrischen siet rosachtich, ende vanden onsen is graeu ende aschverwich, die van Florencen is wit ende zeer wel rieckende, maer dՠonse is onlieflick bycants altijts stinckende. Ende daer Dioscorides seght, breede bladers ende scherper van punte, gheeft hy te kennen dat dՠmiddel van tblat breedt oft buyckachtigher is, maer dկpperste onghelijck veel spitser, ghelijck als men sien mach het Wandtluys-cruydt op sommige plaetsen daert van selfs voorts comt, sonderlinghe van Provencen ende Engellandt, waer dat overvloedich staet ontrent de vochte bemden ende duynen vander zee. De welcke ist dat ghy confereert metten Ireos die int velt ghegroyet is op drooghen sandtachtighen grondt oft op meuren, ghy sultse vinden smalder van bladers, ende oock meer stelen die meer dan een cubitus lanck zijn, glat, rondt, middelbaer dicke, die midden wt de bladers recht op groeyen, draghende int opperste bloemen van wilde Ireos, met drye bladers die recht op staen ende niet ommegeboghen doncker violet ghelijck de Violette, hebbende inde middel sommighe gele ende castaniebruyne aderkens, inde maenden van Iunius ende Augustus in Engellandt. Desghelijcks oock dryehoeckighe haeuwen, met een dryevoudighe cromte gapende. Alst saedt rijpe is gheworden, dշelcke root, claer ende rondt is, met een dobbel reke inde lengde, soo ist gheborghen in velachtighe cribbekens, ghelijck Pioen-saedt, die vanden Erven, (als sommighe wt Oribasius lesen) oft boonen ghelijck, niet van ons ghemeyne, maer van de oude boone van Dioscorides: de welcke veel minder ende ronder was dan ons boone, als vande gheleerde bewesen wordt. De wortel is cleyne (want een cleyne ende dickwils ghebeurende veranderinghe is van groot in cleyn) gheknoopt, met veel veselinghen, ende van verwe die vanden Ireos gelijck oft bruyn. Met sulcken cracht ende scherpheydt beghift, hoe wel datse den reucke heeft van stinckende Camille oft weegluysen, datse doet de selfde dinghen die Dioscorides den Xyris toeschrijft, ghelijck ghenoech blijckt byde experientien ende schriften vande Medicijns van onse tijden. Jae dat meer is, sy en is niet alleene van ghedaente den Ireos ghelijck, maer gaet die oock in cracht te boven, soo wel om den ouden sweeren ende beenders de schubben oft schorsse af te nemen, als oock int lijf ghenomen de decoctie oft tsap om zeer sterck water te doen maecken ende sweeten, maer tverbrandt bycants den roeper. Ist datse veel by decoctie ghedroncken wordt, sy doet braecken ende maeckt crimpinghen des buycks, ghelijck Ireos doet. Wy hebbent gheproeft dat scherp was, iae oock tghene dat in Engellandt aende zeecant tot bycants inde Winter ghesien wordt, inde hanghende gapende haeukens.

Cracht.

Dioscorides. De wortel is crachtich opde wonden ende ghebrocken dinghen, want sy treckt wt sonder quellinghe doornen ende alle splinters, om datse (als Galenus segt) is van subtijle deelen, en oock een naetreckende, verteirende, ende drooghende cracht heeft, maer noch veel meer de vrucht, die oock water sal doen maecken.

De wortel ghemengt met een derde deel Spaensch groen, ende vande wortel van groote Santorie [99] ende honich een vijfste deel, met azijn gheleydt op gheswillen ende vergaderinghen, gheneest die. Dioscorides.

De wortel wordt ghedroncken met Muscadelle teghen de convulsien, ghebroken leden, Sciatica, druppelpisse ende buyckloop. Dioscorides.

Tsaedt een halve drachme inghedronken doet sterckelick water maecken. Dioscorides.

Tselfde met azijn ghedroncken, mindert de milte. Dioscorides. Ende mach ghenesen de verharte milten. Galenus. Doet oock de croppen, coude vergaeringhen ende gheswillen scheyden daer op gheleydt. Plinius.

Wordt ghedroncken teghen den buyckloop] Min noch meer als de Rhabarber, ende Asarum den buycloop stopt, de materien leydende ende afkeerende door de urine, want andersins gheeft den schaepherders ende slechten boeren int Hertogdom van Somerset in Engellandt, de decoctie van dese wortel, oft inden Ael gheweyckt, purgatie ghelijck Ireos doet.

Mooi wild lisje van Constantinopel. Perperam Illyrica maior herbariorum. (Iris illyrica)

Dit mag ook gerefereerd zijn onder de wilde lisjes en is van onze liefhebbers geheten maar te onrecht Illyrica maior omdat zij gezien hebben dat de bloemen groter, breder, blauw en mooi geel gestreept hoger uit de bladertjes verheven staan dan de twee voor vermelde wilde lisjes met smalle bladeren die bijna van een grootte zijn in deze drie lisjes, maar de worteltjes zijn zeer vezelachtig.

Alle lissen die ik heb zien groeien in het wild, in steenrotsen of oude muren of steenachtige droge plaatsen het is in Toscane, Languedoc en elders, uitgezonderd de wilde Iris van Montpellier en Xyris of wandluiskruid die in waterachtige beemden of kanten groeien, zijn redelijk diep in de aarde gelijk de drie andere wilde lisjes met smalle bladeren. Maar alle anderen liggen vrijwel met der wortels op de grond, anders rotten ze gelijk zij ook doen tenzij dat men ze alle vier of vijf jaren scheidt en verplant in augustus.

(Iris foetidissima)

Wandluiskruid. In Grieks en Latijn Xyris en Iris agria van Theophrastus. In Hoogduits Wandtluys-kruid. In Frans Glayeul puant. In Spaans Vulpe en Lirio spadanal. In Engel, Spourghwurt of stinking Gladin and wild Ireos.

Dit kruid is ook van de ouders zeer goed Xyris geheten geweest wat betekent als een scheermes vanwege de gelijkenis van het blad want het blad is zeer gelijk een schaar dat aan beide zijden snijdt, scherper en dunner van snede en met een stijvere punt dan de Gladiolus of Iris. Gewoonlijk is het geheten Spatula foetida wat zoals de grote berispers misprijzen zo geven zij te kennen dat zij weinig planten hebben uitgestoken daar zij vanzelf groeien en niet veel onderzocth hebben welke kracht dat ze hebben. Want zoals zij, ik weet wat van kleur en grootte begeren in de wortel en bloem ze bedenken zij niet dat enig van deze twee gelijk meer ander licht door een kleine oorzaak veranderd worden. Want is het dat de wortels en bloemen van Iris [98] zo zeer veranderen van kleur, grootte, dikte, deugd en reuk, in voegen dat bij als het hier te lande groeit bij de Florentijnse vergeleken wordt men zou menen dat het geheel een ander was van kleur en reuk. Waarom zou dan het wandluiskruid zoծ kleine verandering niet mogen gebeuren wat ook gewoonlijk van alle man Iris geheten wordt gelijk als het ook over oude tijden van Theophrastus wilde Iris genoemd werd? Ja, dat meer is, de wortel van de Slavische en Illyrische ziet rosachtig en van de onze is grauw en askleurig, die van Florence is wit en ruikt zeer goed, maar de onze is onlieflijk en bijna altijd stinkend. En daar Dioscorides zegt, brede bladeren en scherper van punt geeft hij te kennen dat het middelste van het blad breed of buikiger is, maar het opperste duidelijk veel spitser gelijk als men zien mag het wandluiskruid op sommige plaatsen daar het vanzelf voortkomt en vooral van Provence en Engeland waar dat overvloedig staat omtrent de vochtige beemden en duinen van de zee. Die is het die ge vergelijkt met de Iris die in het veld gegroeid is op droog zandachtige grond of op muren, ge zal ze vinden smaller van bladeren en ook meer stelen die meer dan een 45cm lang zijn, glad, rond, middelbaar dik die uit het midden van de bladeren rechtop groeien en dragen in het opperste bloemen van wilde Iris met drie bladeren die rechtop staan en niet omgebogen en donker violet gelijk de viool en heeft in het midden sommige gele en kastanjebruine adertjes in de maanden juni en augustus in Engeland. Desgelijks ook driehoekige hauw met een drievormige kromming gapend. Als het zaad rijp is geworden, wat rood, helder en rond is met een dubbele rij in de lengte, zo is het geborgen in velachtige kribjes gelijk pioenzaad en die van de erven, (als sommige uit Oribasius lezen) of bonen gelijk, niet van onze gewone maar van de oude boon van Dioscorides die veel kleiner en ronder was dan onze boon als van de geleerden bewezen wordt. De wortel is klein (want een kleine en dikwijls gebeurende verandering is van groot in klein) geknoopt en met veel vezels en van kleur die van de Iris gelijk of bruin. Met zulke kracht en scherpte begiftigd, hoewel dat ze de reuk heeft van stinkende kamille of wegluizen, dat ze doet dezelfde dingen die Dioscorides de Xyris toeschrijft gelijk genoeg blijkt uit onderzoek en schriften van de dokters van onze tijden. Ja, dat meer is, ze is niet alleen van gedaante de Iris gelijk maar gaat die ook in kracht te boven zowel om de oude zweren en beenderen de schubben of schors af te nemen als ook in het lijf genomen, de afkooksel of het sap om zeer sterk water te doen maken en zweten, maar het verbrandt bijna de roeper. Is het dat ze veel bij afkooksel gedronken wordt doet ze braken en maakt krimpingen van de buik gelijk Iris doet. We hebben het beproefd dat het scherp is, ja ook het geen dat in Engeland aan de zeekant tot bijna in de winter gezien wordt in de hangen gapende hauwtjes.

Kracht.

Dioscorides. De wortel is krachtig op de wonden en gebroken dingen want zij trekt uit zonder kwelling doornen en alle splinters omdat ze (als Galenus zegt) is van subtiele delen, ook een natrekkende, verterende, en drogende kracht heeft, maar noch veel meer de vrucht die ook water zal doen maken.

De wortel gemengd met een derde deel Spaans groen en van de wortel van grote santorie [99] en honing een vijfde deel met azijn gelegd op zwellingen en verzamelingen geneest die. Dioscorides.

De wortel wordt gedronken met muskadellen tegen de krampen, gebroken leden, ischialgie, druppelpis en buikloop. Dioscorides.

Het zaad een 0, 65 gram ingedronken doet sterk water maken. Dioscorides.

Hetzelfde met azijn gedronken vermindert de milt. Dioscorides. En mag genezen de verharde milt. Galenus. Doet ook de kroppen, koude verzamelingen en zwellingen scheiden, daarop gelegd. Plinius.

Wordt gedronken tegen de buikloop.] Min of meer zoals de rabarber en Asarum de buikloop stopt, de materin leidt en afwendt door de urine want anderszins geeft het den schaapherders en slechte boeren in het hertogdom van Somerset in Engeland het afkooksel van deze wortel of in de ale geweekt purgatie gelijk Iris doet.

Gengber. In Griecks ende Latijn, Zinziber. In Hoochduytsch, Ingber. In Franchois, Zingembre. In Italiaensch, Gengevo. In Spaensch, Gengivre. In Engels, Genger.

Gengber is oock wtlandtsch van cruydt ende name, dշelck den ouders meer bekent was van cracht, dan van aensien, als daer af dat Dioscorides alle voorder beschrijvinghe achterlaetende, alleen segt dat cleyne wortelkens zijn, dien vanden Cyperus ghelijck, den welcken sy nochtans niet zeere gelijck en zijn, ende oock veel meerder, noch oock hanghende ghelijck die vanden Cyperus, maer ghelijck die van Ireos aenden anderen hanghende, de welcke nu den ghemeynen volcke over al soo wel bekent zijn, datse gheen voorder beschrijvinghe van doen en hebben. Maer de reste vande gedaente, de welcke gheheel den Ireos oft Wandtluys-cruydt ghelijck is, met opstaende doncker groene bladers, gheven wy hier van niemandt tot nu gheconterfeyt, soodaenich als groeyende onderhouden heeft de zeer goede borgher van Antwerpen ende zeer gheschickte ende gheleerde Apoteker Willem Driesch, die ons die verleent heeft, hoe wel datse gheen bloemen en heeft voorts ghebrocht, als zijnde inden Noorderschen ende couden ghewesten des hemels, ende groyet op door de overvloedighe vochticheydt vander aerden ende locht, tot bladers, tverflenst ende verrot, ende ten laetsten soo versterft de wortel vanden Gengber: daerom moetse ghelijck sommighe clisters ende ayjuyn wtghegraven worden, ende ghelijck eenen wijngaerdt sonder bladers, sommighe rancken ende overvloedighe scheuten afghebroken zijnde, elders ghestelt werden. Tsaedt is welrieckende, wat tsamentrecken, inde smaecke, wit ghelijck de Gengber, ende bycants soo groot als de groote Cardamomum, maer langher ende niet soo heet, in een dryehoeckighe schelpe, die gherimpelt ende hartachtich is, met sommighe hayricheydt ende cronckelinghen overtrocken, de schelpe vande cleyne Chamaeiris niet onghelijck. [100]

Cracht.

Dioscorides. Gengber is goedt inde spijse, ende wordt gheconfijt gheten: heeft een verwarmende ende teirende cracht, maeckt oock saechtelick den buyck weeck, ende is der maghen nut, ende zeer goedt teghen alle tghene dat tghesichte verduystert. Men pleget te doen in preservatieven. Metten cortsten, het heeft de crachten van Peper.

Aegineta. Galenus. De wortel verwarmt sterck, nochtans niet terstondt int eerste aencomen, want het heeft oock eenighe onverwinnelicke vochticheydt, ende grover substantie dan Peper, (seght Galenus) Daerom wordet lichtelick vande wormen ghesteken, maer het houdt een vaste warmte.

Onverwinnelicke vochticheydt] Tschijnt in hem te hebben een goede ongeaerbeyde ende grove vochticheydt, ghelijck dՠlanck Peper, waerom dat de warmte die vanden Gengber oft lanck Peper comt, langher blijft duerende, dan die vanden witten oft swerten Peper. Maer als men wil tgheheel lichaem warm maecken, dan moetmen ingheven dinghen die zeer haest warm worden doort aentasten van onse warmte, ende zeer haest over al henen trecken. Maer als wy eenighe partije die vercoudt is willen verwarmen, dan moetmen contrarie doen, te weten, met te gheven dingen die lancksamich verwarmende langhen tijdt heet blijven.

Gengber is een medicijne voor de maghe, thooft ende lever, ende die tot oncuyscheydt verweckt, sonderlinghe alst groen oft gheconfijt is, ende is oock een warme ende vochte medicijne, maer ghedroogt zijnde soo ist heet ende drooghe tot inden derden graedt. Het opent de verstoptheden vande lever die van grove flegmatijcke humeuren comen, inciderende, teirende, verwarmende ende drooghende. Tverdrijft ende scheydt de verladinghen, vande darmen, maghe ende longher. Dՠovervloedighe vochticheydt wegh genomen hebbende, soo helpet, versterckende de herssenen ende memorie. Tgeneest de schemeringhe der ooghen.

Dՠmaeckt den buyck weeck. Dioscorides] Ze weten, ist dat de rijpe maer teere ende groene wortelkens gheten worden, eer dat de glatte ende purgerende vochticheydt wtghedroogt is, ghelijck wy inden Ireos ghesien hebben: Waerom dat de oude wortels eer drooghen ende den loop stoppen. Maer de sapachtighe die groen gheconfijt worden, worden met grooten lof wt diversche plaetsen van Indien ende van Afriken daer aen palende int wterste Europen Noordt ende Suydt te coope ghebrocht, hoe wel dat nu de laxerende cracht vergaen zijnde, de Venetianen, die van Antwerpen ende ander voorcoopers over al die in looghe gheweyckt zijnde, confijten.

Mekijn. Zinziber fuscum Officinarum.

Men confijt oock ende vindt inde winckels te coopen een ander wortel Mekijn nu ghenoemt, den Gengber zeer ghelijck, van dշelcke dat van rijpheydt ende in deuchden luttel verschilt, ghelijck sommige onwaerachtich geschreven hebben, maer eer in ghedaente ende vasticheydt (want het en heeft gheen hayrkens ende veselinghen) claerheydt, bruynicheydt, ende heeten smaeck, noch en pleegt oock vande wormen niet gheten te worden.

Diverscheydt van Mechin selden ghevonden.

Dese soorte Mechin daer wy hier de figuere af stellen, en hebben wy noyt van te voren ghesien, de welcke onlancks is begonst hier ghebracht te worden, vande welcke oock Meester Morgant Apotecharis zeer vermaert tot Londen seker ponden ghecocht heeft. Tsiet ghelijck de ghemeyne Gengber Mechin gheheeten, maer aerdigher van fatsoen, hebbende de verwe vanden Mekin ende de schorsse van witten Gengber, maer met schubbekens, gheknoopt ende bycants gheledet ghelijck Doronicum, doorluchtich int ghesichte, ende veel heeter ende droogher van smaecke dan de Gengber, vande wormen niet ghesteken.

Gengber. In Grieks en Latijn Zinziber. In Hoogduits Ingber. In Frans Zingembre. In Italiaans Gengevo. In Spaans Gengivre. In Engels Genger. (Zingiber officinale)

Gember is ook buitenlands van kruid en naam wat de ouders meer bekend was van kracht dan van aanzien als daarvan Dioscorides alle verdere beschrijving nalaat en alleen zegt dat het kleine worteltjes zijn die van de Cyperus gelijk waar ze toch niet veel op lijken en ook veel groter, en ook niet hangen gelijk die van de Cyperus, maar gelijk die van Iris aan de anderen hangen. Ze zijn nu het gewone volk overal zo goed bekend dat er geen verdere beschrijving nodig is. Maar de rest van de gedaante die geheel de Iris of wandluiskruid gelijk is met opstaande donker groene bladeren geven we hier van niemand tot nu geschilderd zodanig als groeiend onderhouden heeft de zeer goede burger van Antwerpen en zeer geschikte en geleerde apotheker Willem Driesch die ons die verleend heeft, hoewel dat ze geen bloemen heeft voort gebracht omdat ze in de Noorse en koude gewesten van de hemel is en groeit op door de overvloedige vochtigheid van de aarde en lucht tot bladeren en dan verflenst en verrot het en tenslotte zo sterft de wortel van de gember. Daarom moet ze gelijk sommige klisters en uien uitgegraven worden en gelijk een druif zonder bladeren waarvan je sommige ranken en overvloedige scheuten afbreekt, elders gesteld worden. Het zaad is welriekende, wat tezamen trekkende in de smaak, wit gelijk de gember en bijna zo groot als de grote Cardamomum, maar langer en niet zo heet in een driehoekig schil die gerimpeld en hardachtig is met sommige harigheid en kronkels overtrokken, de schil van de kleine Chamaeiris niet ongelijk. [100]

Kracht.

Dioscorides. Gember is goed in de spijs en wordt gekonfijt gegeten. Heeft een verwarmende en verterende kracht, maakt ook zachtjes de buik week en is de maag nuttig en zeer goed tegen alle hetgene dat het gezicht verduistert. Men pleegt het te doen in preservatieven. Min het kort, het heeft de krachten van peper.

Aegineta, Galenus. De wortel verwarmt sterk, nochtans niet terstond in het eerste aankomen want het heeft ook enige onoverwinnelijke vochtigheid en grovere substantie dan peper. (zegt Galenus) Daarom wordt het licht van de wormen gestoken, maar het houdt een vaste warmte.

Onoverwinnelijke vochtigheid.] Het schijnt in zich te hebben een goede onverwerkte en grove vochtigheid gelijk de lange peper waarom dat de warmte die van de gember of lange peper komt langer blijft houden dan die van de witte of zwarte peper. Maar als men het gehele lichaam warm wil maken dan moet men ingeven dingen die zeer gauw warm worden door het aantasten van onze warmte en zeer gauw overal heen trekken. Maar als we enige partij die verkoeld is willen verwarmen dan moet men het tegenovergestelde doen, te weten met te geven dingen die langzaam verwarmen en lange tijd heet blijven.

Gember is een medicijn voor de maag, het hoofd en lever en die tot onkuisheid verwekt en vooral als het groen of gekonfijt is en is ook een warme en vochtige medicijn, maar gedroogd zo is het heet en droog tot in de derde graad. Het opent de verstoppingen van de lever die van grove slijmachtige levenssappen komen, insnijdend, verterend, verwarmend en drogend. Het verdrijft en scheidt de verladingen van de darmen, maag en longen. Als de overvloedige vochtigheid weg genomen is zo helpt het, versterkt de hersens en memorie. Het geneest de schemering van de ogen.

Het maakt de buik week. Dioscorides.] Ze weten als de rijpe maar tere en groene worteltjes gegeten worden eer dat de gladde en purgerende vochtigheid uitgedroogd is gelijk we in de Iris gezien hebben. Waarom dat de oude wortels eerder drogen en de loop stoppen. Maar de sapachtige die groen gekonfijt worden komen met grote lof uit diverse plaatsen van Indien en van Afrika daaraan palende in het uiterste Europa, Noord en Zuid te koop gebracht, hoewel dat nu de laxerende kracht vergaan is die de Venetianen, die van Antwerpen en andere inkopers overal die in loog weken en konfijten.

Mekijn. Zinziber fuscum Officinarum. (wel een vorm van de vorige)

Men konfijt ook en vindt in de winkels te koop een andere wortel nu Mekijn genoemd de gember zeer gelijk waarvan dat van rijpheid en in deugden weinig verschilt gelijk sommige onwaar geschreven hebben, maar eerder in gedaante en vastheid (want het heeft geen haartjes en vezels) helderheid, bruinheid en hete smaak, noch pleegt ook van de wormen niet gegeten te worden.

Verschillen van Mechin zelden gevonden.

Deze soort Mechin daar we hier de figuur van stellen hebben we nooit te voren gezien die onlangs begonnen hier gebracht te worden waarvan ook meester Morgant apotheker zeer vermaard te Londen zekere ponden gekocht heeft. Het ziet gelijk de gewone gember Mechin geheten, maar aardiger van vorm en heeft de kleur van de Mekin en de schors van witte gember maar met schubjes, geknoopt en bijna geleed gelijk Doronicum, doorluchtig in het gezicht en veel heter en droger van smaak dan de gember en niet gestoken door de wormen.

Terra merita, Curcuma vanden Apotekers, Cyperus Indicus van Dioscorides.

De Wtlandtsche wortel, die gemeynlick gheheeten is Terra merita, oft vanden Apotekers Curcuma, vande welcke Dioscorides verstaen hadde datse in Indien groeydde inde ghedaente van [101] Gengber, comt nae ons verstant veel naerder den Gengber, dan den Cyperus, hoe wel dat de selfde aucteur by yemanden ghelesen hadde dat een soorte van Cyperus was, ende dat hy daerom by aventure niet soo bequaemlick heeft in tweede boeck gheseydt, De wortels van Gengber zijn cleyne, witachtich, welrieckende ghelijck de Cyperus: want andersins en heeftse niet dan zeer cleyne ghelijckenisse metten Cyperus. Maer sy heeft sommighe crachten (wtghenomen tgeel sap datse met knouwen gheeft) den Gengber zeer ghelijck, hoe wel datse slapperen, ende onlieflickeren smaecke heeft, maer een beter cracht om dՠinghewandt te openen, ende daerom soo menghen hedens-daegs de quacksalvers ende landtloopers ende vroukens onder den Gengber teghen de Geelsucht, want die heete cracht van het cael maecken schijnt te versterven door de lanckheydt des tijdts ende wijde gheleghentheydt der plaetsen van een, ende tsteken vanden ghewormte, den welcken tselfde onderworpen is, maer min dan de Gengber. Het wordt hedens-daeghs vande Schilders ende Alchimisten meer ghebruyckt dan inde medicijnen.

Cracht.

Dioscorides. Gheknout zijnde gheeftet de cracht van saffraen, het is bitter van smaecke: ende opgestreken zijnde, hevet een rassche cracht van medicijne, die thayr wegh neemt.

Terra merita, Curcuma van de apothekers, Cyperus Indicus van Dioscorides. (Curcuma longa)

De buitenlandse wortel die gewoonlijk geheten is Terra merita of van de apothekers Curcuma waarvan Dioscorides verstaan heeft dat ze in Indien groeide in de gedaante van [101] gember komt naar ons verstand veel dichter bij de gember dan de Cyperus, hoewel dat die auteur bij iemand gelezen heeft dat het een soort van Cyperus is en dat hij het daarom bij avonturen niet zo bekwaam in het tweede boek gezegd heeft; De wortels van gember zijn klein, witachtig, welriekend gelijk de Cyperus. Want anders heeft ze niet dan zeer kleine gelijkenis met de Cyperus. Maar zij heeft sommige krachten (uitgezonderd het gele sap dat ze met kauwen geeft) de gember zeer gelijk, hoewel dat ze slapper en onaangenamere smaak heeft maar een betere kracht om het ingewand te openen en daarom zo mengen tegenwoordig de kwakzalvers en landlopers en vrouwtjes het onder den gember tegen de geelzucht want die hete kracht van het kaal maken schijnt te versterven door de lengte van tijd en wijde gelegenheid der plaatsen vaneen en het steken van de wormen die hetzelfde onderworpen is, maar minder dan de gember. Het wordt tegenwoordig van de schilders en alchimisten meer gebruikt dan in de medicijnen.

Kracht.

Dioscorides. Gekauwd geeft het de kracht van saffraan, het is bitter van smaak en opgestreken heeft het een snelle kracht van medicijn die het haar wegneemt.

Costus van Arabien ende Syrien den Gengber ghelijck. Zinziberis effigie Costus Arabisus & Syriacus.

Veel duysterder is de kennisse van Costus, dՠwelck oock een vremde Indiaensche plante is, noch in gheenderhande manieren gheconterfeyt, die ons nochtans soude nut ende behulpich zijn. De diversche opinien ende twisten vande Herbaristen van onsen tijden zijn te verachten. Maer hier sal dienen verhaelt tghene dat den gheleerden soude moghen wesen nut ende profijtelick. Ontrent ses iaeren gheleden, begost tot Venegien ghebrocht te werden een wortel wt Syrien ende Egypten die den Zedoar oft Gengber gelijc sach, de welcke aldereerst onse zeer sonderlinghe ende eerbaer vriendt Walerant Donrez van Rijssel in Vlaendren, ende in deser sacken zeer gheschickt, seyde te wesen oprechte Costus: wien Gesnerus ghegheven hadde dՠeerste stuck (dշelck by ghevalle onder een groot deel Gembers ghevonden was) doen hy soude nae Venegien reysen, tot eenen toecomenden monster, te meer om dat de selfde Walerant van daer soude overvaren nae Syrien om de cruyden te doorsoecken. De welcke is van binnen wit, effen, gheensins swaer, eenen duym dicke, twee duymen oft onderhalf lanck, van beyden sijden lanckworpighe knobbels hebbende, welrieckende, scherp van smaecke, met eenen stercken ende lieflicken reucke van Cypres oft eenichsins vanden Cederboom van Libanus: somtijdts [102] is sy oock geelachtich ghelijck de ghemeyne Costus ende oock van reucke ende smaecke ghelijck, alle beyde bitterachtich, ende in alle ander saecken ghelijck. De Torcken die dickwils dese wortels onsen voorseyde vriendt vercochten, gaven die voor eenen cleynen prijs, midts dat sy meynden dat wilde Gengber was. De selfde ghethoonte zijnde int college vande medicijns van Venegien, heeft henlieden so wel behaeght, dat sy die oordeelden weerdich te wesen om gevoegt te worden byde excellentste simpelen oft drooghen vanden Triakel, die inden iaere 1563 ghemaeckt werdt: Waer door corts daer nae ende voortsvan dien tijdt af dese voorseyde wortel met meerder menichte tot Venegien ghebrocht is gheweest. Ende is oock by mijnen toedoen gheschiedt, datse onsen vrienden tot Antwerpen den welcken wy die ghesonden hebbe, bekent is gheworden. De welcke hoe wel datse niet en waere de oprechte Costus, nochtans gemerckt dat een wortel is die eenen excellenten ende scherpen aromatijcken reucke heeft, soo schijntse weerdich te zijn lof ende graedt te hebben als Costus, ende niet alleene meer gheacht te zijn dan de bruyne, swaere wortel die gheenen reuck en heeft, ende een tsamen ghedronghen stijfheydt van een onbekende Alantwortel, de welcke hedens-daeghs inde Apoteken misbruyckt werdt, maer oock van de Zedoar, die min reucke heeft ende min aromatijck ende lieflick van smaecke is. Jae dat meer is, dՠAngelica, die men nu ter tijdt heet swert oft Indiaensch Costus, om haer groote crachten ende zeer lieflicken reucke, en is niet meer te achten dan dese: want ten is soo zeer vremden cruydt niet, maer in Europen genoech vindelick, welck geknout zijnde niet en pleeg te branden inden mont ende gheensins en is tsamen treckende, als Matthiolus segt dat Galenus den Costus toeschrijft. Wiens plante by hem in sijnen laetsten Herbarius gestelt onder de naeme van Costus, die ons dickwils vanden Herbaristen van Slavonien ghethoont is gheweest, ghemerckt datse niet en heeft dat den Costus weerdich is, maer eer Panax is, behoort byden selfden ghestelt te zijn.

Soete ende bitter Costus. Costus dulcus & amarus.

Wy en kennen gheenen Costus die soet is, ten zy bye enige ghelijckenisse van scherpere ende bittere Costus die so genaemt wordt, op welcker wijse men mach meynen datse Actuarius verstaen heeft: Want de wortel van tselve cruydt, alst noch versch ende groen is, is veel saechter ende niet soo scherp: maer oudt gheworden zijnde, ist door de bitterheydt ende meerder hitte onlieflicker, ende daer om bitter ende onlieflicker gheheeten. Nochtans Galenus seght dat alle Costus bitter is. Maer men moet den Cruydenbeschrijvers van onsen tijdt die de Araben naeghevolgt hebben, dit toegheven, dat zy eenighe soorten van Costus, die van soeter reuck, ende van minder hitte is, soete Costus geheeten hebben, ende inde ghewoonte toeghelaten. Ghelijckerwijs oft yemandt seyde dat Gengber, Alantwortel, Santorie, Radijs, ende veel meer ander wortels, lieflicker ende soeter zijn, als sy noch teer ende ionck zijn, maer ouder gheworden zijnde heeter ende scerper zijn.

Costus van Moluca, schorftachtich ende gherimpelt. Costus Molucensis hortensis corticosus, rugosus.

Wy sullen hier noch mede deylen den goeden mannen twee ander wtlandtsche wortels die den Costus zeer ghelijck zijn, met al sulcken goedtwillicheydt als den zeer gheleerden Launay Medicijn van Rocelle de selfde heeft over vier iaeren ons mede ghedeylt. Hy hadde die alle beyde ghecreghen vande schippers die weder ghecomen waeren wt de eylanden van Moluca, vande welcke [103] dՠeene, te weten de meeste schijnt te wesen de schorsse van eenen grootachtighen boom, ende de ghedaente te hebben van een oude ende aschverwighe Vlier schorsse, vol rimpels ende vouwen, van reucke ende smaecke even sterck.

Costus van Moluca. Houtachtich ende zeer heet. Molucensis lignosus feruidior.

Dՠander die minder is, is zeer ghelijck de wortel van wilde Nascaye, van verwe bleeck bruyn, soo heet van smaecke, dat de tonghe zeer quaelick de hitte lijden oft verdraghen kan. Sy lieten henlieden alreede duncken dat een soorte van Costus was, hoe wel dat luttel reucks hadde. Maer gelijck wy dat niet en ontkennen, alsoo sullen wy oock dՠeerste voor tbeste houden, ende van dese twee van Moluca, te weten die soo zeer groot niet en zijn van reucke, hebben wy hier de figueren gestelt, om dat de Herbaristen hen goetduncken daer af souden moghen segghen.

Sommige valschen den Costus met de zeer harte wortel van Comagenis Alant, dշelck goedt om mercken, want den Alant en smaeckt niet heet, noch en heeft gheenen crachtighen reucke, datter hooft soude wee doen.

Cracht.

Dioscorides. Alle Costus heeft een verwarmende cracht, doet water maecken ende verweckt, ende drijft den vrouwen haerlieder maendtstonden.

Gheneset de ghebreken vande vrouwelickheydt, soo wel daer op gheleydt, als met stoven ende beroocken.

Sextans, oft vier scrupelen inghenomen is goedt teghen de beten vande slanghe gheheeten Vipera.

Met wijn ende Alssem inghedroncken is zeer goedt teghen de pijnen vande borst, convulsien, ende opblasinghen.

Met Meede inghedroncken verweckt tot oncuyscheydt, want het is (als Aegineta seght) bitterachtich, zeer heet, ende scherp.

Met water ghebruyckt gheneset den hayrworm opden buyck. Galenus seght daer by, dat is om sijn bitterheydt wille.

Costus met olie ghestreken, eer de cortsen aencomen, betert tbeven ende schudden, ende wordt oock ghestreken teghen de lammicheydt.

Met water oft honich ghemengt, betert alle ghebreken des huyts int aensicht, ende wordt oock ghebruyckt in preservatijven ende weeckmaeckende salven.

Galenus. Beven ende schudden] Om dat in hem heeft een soo zeer scherpe ende heete qualiteyt ende oock cracht dat blaren maeckt: insghelijck oock den ghenen die de Sciatica hebben. Ende metten cortsten gheseydt, in allen saecken daer in wy soecken eenich deel te verwarmen, oft van binnen wtwaerts te trecken eenighe humeuren, soo is de Costus goedt. Daerom dienet om water te doen maecken, ende den vrouwen hen maendtstonden te verwecken, ende tot ghescheurtheydt, ende vercrompen leden, ende pijnen der sijden. [104]

Costus met de wortel vande groote Santorie met een stucsken vande stamme ghelijckende Ferula. Costus facie radicis Centaurij maioris cum caulis ferulacei frustulo; radice pulla: num Diosciris Indicus Costus? Costus Indicus Clusij.

Over vijfthien iaeren heeftmen begonst tot Venegien te brenghen die swerte Costus de welcke van ghedaente ende ghewas ghelijck is de wortel vande groote Santorie oft Genciane, ende eenen zeer excellenten reuck hebbende vanden Ireos, nochtans met eenigen bockachtigen stanck. Van de welcke de buytenste schorsse swertachtich siet, maer afgheschrabt zijnde, soo sietse geelachtich wten graewen. Oft oock is, als de swerte Ferula, de Indiaensche Costus van Dioscorides, laet ick de gheleerde oordeelen. Hy en behoort oock niet wtghelaeten te werden inde preservativen, als is hy zeer bitter ende onlieflick van smaecke.

Costus van Arabi en Syri de gember gelijk. Zinziberis effigie Costus Arabisus & Syriacus. (Saussurea costus)

Veel duisterder is de kennis van Costus dat ook een vreemde Indiaanse plant is en noch op heen manier geschilderd die ons nochtans zou nuttig en behulpzaam zijn. De diverse opinies en twisten van de herbaristen van onze tijden zijn te verachten. Maar hier zal die verhaald worden wat de geleerden nuttig en profijtelijk zou mogen wezen. Omtrent zes jaar geleden begon te Veneti gebracht te worden een wortel uit Syri en Egypte die de zedoar of gember gelijk zag die allereerst onze zeer bijzondere en eerbare vriend Walerant Donrez van Rijssel in Vlaanderen en in deze zaken zeer geschikt zei te wezen de echte Costus. Wie Gesnerus gegeven had het eerste stuk (die hij bij toeval onder een groot deel gember gevonden was) toen hij naar Veneti zou reizen tot een toekomend monster, te meer omdat dezelfde Walerant vandaar zou overvaren naar Syrië om de kruiden te doorzoeken. Die is van binnen wit, effen, geenszins zwaar, een cm dik, twee of 2,5 cm lang, en heeft aan beide zijden langwerpige knobbels, welriekend, scherp van smaak met een sterken en lieflijke reuk van Cyprus of enigszins van de cederboom van Libanon. Soms [102] is zij ook geelachtig gelijk de gewone Costus en ook van reuk en smaak gelijk, alle beide bitterachtig en in alle ander zaken gelijk. De Turken die dikwijls deze wortels aan onze voor vermelde vriend verkochten gaven die voor een kleine prijs omdat zij meenden dat het wilde gember was. Die getoond wordt in het college van de dokters van Venetië heeft hen zo goed behaagd dat zij die oordeelden aardig te wezen om gevoegd te worden bij de excellentste simpelen of drogen van de triakel die in 1563 gemaakt wordt. Waardoor kort daarna en voorts van die tijd af deze voor vermelde wortel met grotere menigte te Veneti gebracht werd. En is ook bij mijn toe doen geschied dat ze onze vrienden te Antwerpen die het gezonden heb bekend is geworden. Hoewel het niet de echte Costus is, nochtans gemerkt dat het een wortel is die een excellente en scherpe aromatische reuk heeft zo schijnt ze waard te zijn lof en graad te hebben als Costus en niet alleen meer geacht te zijn dan de bruine, zware wortel die geen reuk heeft en een tezamen gedrongen stijfheid van een onbekende alantwortel die tegenwoordig in de apotheken misbruikt wordt, maar ook van de zedoar die minder reuk heeft en minder aromatisch en lieflijk van smaak is. Ja, dat meer is, de Angelica die men tegenwoordig heet zwart of Indiaanse Costus vanwege haar grote krachten en zeer lieflijke reuk is niet meer te achten dan deze. Want het niet zon zeer vreemd kruid, maar in Europa genoeg te vinden welke gekauwd niet plag te branden in de mond en geenszins tezamen trekt zoals Matthiolus zegt dat Galenus de Costus toeschrijft. Wiens plant bij hem in zijn laatste Herbarius gesteld is onder de naam van Costus die ons dikwijls van de herbaristen van Slavonie getoond is geweest, gemerkt dat ze niets heeft dat de Costus waardig is maar eerder Panax is en behoort bij die gesteld te worden.

(Costus speciosus) Xylocarpus molucensis

Zoete en bittere Costus. Costus dulcus & amarus.

We kennen geen Costus die zoet is tenzij bij enige gelijkenis van scherpere en bittere Costus die zo genoemd wordt op welke wijze men mag menen dat Actuarius dat verstaan heeft. Want de wortel van hetzelfde kruid als het noch vers en groen is is veel zachter en niet zo scherp. Maar oud geworden is het door de bitterheid en grotere hitte en meer onlieflijk en daar om bitter en onlieflijk geheten. Nochtans zegt Galenus dat alle Costus bitter is. Maar men moet de kruidbeschrijvers van onze tijd die de Arabieren nagevolgd hebben dit toegeven dat zij enige soorten van Costus die van zoete reuk en van minder hitte is zoete Costus geheten hebben en in de gewoonte toegelaten. Net zo alsof iemand zei dat gember, alantwortel, duizendguldenkruid, radijs en veel meer ander wortels lieflijker en zoeter zijn als zij noch teer en jong zijn, maar ouder geworden zijn ze heet en scherper.

(Costus molucensis of speciosus)

Costus van Molukken, schurftachtig en gerimpeld. Costus Molucensis hortensis corticosus, rugosus.

We zullen hier noch meedelen de goede mannen twee ander buitenlandse wortels die de Costus zeer gelijk zijn met,i al zulke goedwilligheid als de zeer geleerde Launay dokter van Rochelle die een vier jaar geleden ons meegedeeld heeft. Hij had die alle beide gekregen van de schippers die thuis gekomen waren uit het eiland van de Molukken waarvan [103] de ene, te weten de grootste schijnt te wezen de schors van een grootachtige boom en de gedaante te hebben van een oude en askleurige vlierschors vol rimpels en vouwen, van reuk en smaak even sterk.

Costus van Molukken. Houtachtig en zeer heet. Molucensis lignosus feruidior.

De andere die kleiner is is zeer gelijk de wortel van wilde nachtschade, van kleur bleek bruin en zo heet van smaak dat de tong zeer kwalijk de hitte lijden of verdragen kan. Zij dachten alreeds dat het een soort van Costus was, hoewel dat het weinig reuk had. Maar gelijk we dat niet ontkennen alzo zullen we ook de eerste voor het beste houden en van deze twee van Molukken, te weten die niet zo zeer groot zijn van reuk hebben we hier de figuur gesteld omdat de herbaristen hun goeddunken daarvan zouden mogen zeggen.

Sommige vervalsen de Costus met de zeer harde wortel van Comagenis alant wat goed om merken is want de alant smaakt niet heet, noch heeft geen krachtige reuk zodat die het hoofd pijn zou doen.

Kracht.

Dioscorides. Alle Costus heeft een verwarmende kracht, doet water maken en verwekt en drijft de vrouwen hun maandstonden.

Geneest de gebreken van de vrouwelijkheid en zowel daarop gelegd als met stoven en beroken.

Sextans of 5, 2 gram ingenomen is goed tegen de beten van de slang geheten Vipera.

Met wijn en alsem opgedronken is zeer goed tegen de pijnen van de borst, krampen en opblazingen.

Met mede opgedronken verwekt tot onkuisheid want het is (als Aegineta zegt) bitterachtig, zeer heet en scherp.

Met water gebruikt geneest het de haarworm op den buik. Galenus zegt daarbij dat is vanwege zijn bitterheid.

Costus met olie gestreken eer de koortsen aankomen verbetert het beven en schudden en wordt ook gestreken tegen de lamheid.

Met water of honing gemengd verbetert alle gebreken van de huid in het aanzicht en wordt ook gebruikt in preservatieven en week makende zalven.

Galenus. Beven en schudden.] Omdat het in zich heeft een zo zeer scherpe en hete kwaliteit en ook kracht dat blaren maakt. insgelijks ook diegene die de ischialgie hebben. En in het kort gezegd, in alle zaken waarin we zoeken enig deel te verwarmen of van binnen naar buiten te trekken enige levenssappen, zo is de Costus goed. Daarom dient het om water te doen maken en den vrouwen hun maandstonden te verwekken en tot breuken en verkrompen leden en pijnen der zijden. [104]

Costus met de wortel van de grote santorie met een stukje van de stam die op Ferula lijkt. Costus facie radicis Centaurij maioris cum caulis ferulacei frustulo; radice pulla. num Diosciris Indicus Costus? Costus Indicus Clusij.

Een 15 jaar geleden begon met naar Ventie te brengen de zwarte Costus die van gedaante en gewas gelijk is de wortel van de grote santorie of gentiaan en heeft een zeer excellente reuk van de Iris, nochtans met enige bokachtige stank. Van die de buitenste schors zwartachtig ziet. Maar afgeschrabd dan ziet ze geelachtig uit het grauwe. Of het ook is als de zwarte Ferula, de Indiaanse Costus van Dioscorides laat ik de geleerde oordelen. Het behoort ook niet ingelaten te worden in de preservatieven omdat het zeer bitter en onlieflijk van smaak is.

Block Zeduar gheheeten, Zerumbeth van Serapio, ende ghemeyn Zedoar wortelen zijn deelen ofte stucken van een selfde wortele.

Desghelijcks zijn inde Apotekers-winckels noch twee vremde ende wtlandtsche wortels te coope, vande welcke de gheheele figuere vande plante soo wel niet en is bekent, als sy vermaert zijn van crachten. Want gheen van beyden en werdt vande Griecken beschreven, dan is alleene vande Cruydebeschrijvers van onsen tijden ghestelt inde ghedaente vanden Gengber. De bekenste vandese twee, is ghenoemt Zedoar, ende dՠander die selden ghesien wordt, heet Zerumbeth, dat is Block-Zedoar, ende ghelijck sy beyde eenen naem hebben, soo soude ick met goeden reden moghen seggen dat stucken zijn van een ende de selfde wortel, ende datter gheen ander verschil tusschen is, dan ghesien wordt inden ronden ofte inden langen Cyperus, van haerlieder tsamen hanghende cromten [105] vande wortels, ghelijckmen binnen Antwerpen heeft moghen sien ende crijghen inde wel ghestoffeerde Apoteke van Franchois Pennin: ende daer om heeft Serapio de selfde Zedoar zeere wel gheheeten Zerumbet, ende beschrijft dat de wortels rondt zijn die vanden ronden holwortel ghelijck, met de verwe ende smaecke vanden Gengber, ghewassen in China, te weten int wterste Indien. Maer Avicenna, soo verre als zijn oversetters gheen bedriegers en zijn, heeft verkeerende de namen, de ghelijckenisse vanden Zedoar ende Zerumbeth gheheel contrarie ghestelt, by wien ick liever hebbe te lesen dat de Zedoar den Cyperus gelijck is, nochtans minder van reucke, ende dat de Zerumbeth wortels heeft die vanden ronden Osterlucie gelijck, waer nochtans den neerstigen ondersoecker om de dingen te weten, luttel aengelegen is. Want dwordt van Serapio genoech onderscheyden, alleene dat hijt aldus verstae, als dat beyde dese wortels knobbelachtich zijn, ende ghelijck den Doronicis oft Osterlucien ende Oenanthis gebeurt, de welcke verschillen in lanckworpige ronde, oft ronde knobbelachtige masse, van wortel: welck den Zedoar oock also gebeurt is, van wiens natuere, gelijck vande name de Zerumbeth deelachtich is, want theeft de selfde bitterheydt, hitte, reuck, verwe, de stercke onlieflick smaeck, tfatsoen, hartheydt ende gheduericheydt, ende dient oock teghen de pijnen vande Colica, ende sonderlinghe zeer wel teghen fenijnighe dinghen, waer af dat by aventueren den name ghecreghen heeft. Ende hier nae schijnt dat Avicenna, Serapio, ende sommige Mooren veel preservatijven ghenoemt hebben, oft remedien die gemaeckt zijn teghen tfenijn, met eenen gemeynen name ghelijck sy meestendeel doen, ghelijckerwijs als Bezeardica generalick gheheeten worden vande Araben, dinghen die dլeven beschermen, ende dat sy daerom eenigen exellenten boom ghenoemt hebben met de selfde name van Zedoar oft Zerumbeth, met wilghen bladers, rieckende ghelijck de Citroen, de welcke oock met de syllabe Ze zeer wel accordeert. Oock is die Zedoar de beste, al oftmen seyde preservatijf, de welcke aende wortels vande Napelus gegroyet is, ende met goede redenen gheheeten wordt dՠaldercrachtichste Triakel van tselfde fenijnich Napellus, ghelijck als wy versocht hebben, ende op diversche berghen wt ghesteken, als int capittel vanden Thora geseydt wordt. Maer om dat voort die treffelicke beschermer vander waerheydt, ende philosophe Avicenna niet meer en soude een beuselaer gheheeten worden van dien Jode ende polijsteraer vande Indiaensche waere, ghetrocken wt de ghemeyne historien vande Navigatien, de welcke ick vreese dat selve zeer veel fabelen wtgheslaghen heeft, ende voorwaer op diversche plaetsen veel dinghen niet wel bedacht gheschreven die hy beter ghesweghen hadde, ghelijck vanden Calamus aromaticus, Costus ende meer ander. Die hem oock niet en heeft gheschaemt te segghen dat Arnabon soude een hooghen boom zijn by Aegineta ghestelt int 3 capittel van zijn 7 boeck, daer nochtans gheensins mencie van eenighen boom oft plante ghemaeckt wordt ter plaetsen daer van Arnabon, int 321 blat vanden Grieckschen boeck, vermaendt wordt. Voorwaer Matthiolus heeft den goeden Medicijn bedroghen, de welcke vastelick seght dat den Arnabon van Aegineta, ende Zerumbeth van Serapio een plante is, om dat dese de selfde crachten den Zerumbeth heeft toegheschreven, die de ander gheeft den Arnabon. Maer ten is alsoo niet, noch Paulus en heeft oock gheen deel van eenighe plante verclaert, dan alleenlick gheseydt zijn dat de selfde plante waere, ghemerckt dat de selfde Serapio Zerumbeth ende Zedoar voor een plante hout, te weten met een ronde wortel, ende Avicenna verclaert dat het een cruydt is den Cyperus ghelijck maer niet soo sterck van reucke. Jae dat meer is, Isac die ouder is dan sy alle beyde, seght dat de wortels van Zerumbeth gelijck zijn die vande ronde Osterlucie maer van coleur ende smaecke den Gengber ghelijck, ende datse wt China moeten gehaelt worden. Daerom dunckt my dat dՍ Araben hebben willen segghen van dryederhande Zedoar, te weten de ghemeynste lanckworpighe, die den Cyperus best ghelijckt, ende tstuck van dese, Zerumbeth gheheeten, dat inder Apoteken soo wel niet bekent is van ons Block-Zedoar gheheeten: ende de derde, die eenen fraeyen boom is, nu ter tijdt quaelijck bekent. Ende ghemerckt dat de Cruydebeschrijvers van onse tijden vande twee eerste schrijven datse de bladers ende natuere hebben den Gengber ghelijck, ende oock niet en verschillen van int fatsoen vande wortel, soo hebben wy niet onbequaemelick de figueren hier by ghevoegt. Maer in dien dat yemandt ons Syriaens Costus met de wortel ghelijck ende meerder, dan die vanden Gengber, schijnt den Zedoar beter te gelijcken, die mach sijn opinie houden, want men seght oock dat de selfde vande wterste ghewesten vande Oostelicke zee van China overghesonden wordt in Persen ende Syrien, waer datse oock groeyet, al ist zeer luttel. Nochtans is der waerheydt meest ghelijc dat de ghemeynste oprechter zijn, midtst datse aen malcanderen vasthouden. Maer dat den Arnabon van Paulus ende Mamiras ons noch is onbekent, [106] is by aventuere meer te beclaghen dan te verwonderen, ghemerckt dat de schaemte vanden ouders niet en heeft derren vande vremde cruyden die sy noch niet ghesien en hadden, den naecomers sottelick de figuere beschrijven: waerom dat den Narcaphthon dՠwelck een aromatijcke schorsse is, ende meer ander zeer vermaerde Thymiamen by gheen teecken beschreven en zijn gelaeten. Nochtans de ghene die meynen dat Mamiras ende Doronicum al een dinck is, en zijn by aventuere gheensins bedroghen. Maer de ghene die wil raden dat Arnabon de Zurumbeth is vanden Araben, in dien hy de waerheydt segt, houdt hem voor een zeer goedt prophete.

Crachten.

Serapio. Zedoar is heet ende drooghe tot inden tweeden graedt, tդoet scheyden de winden, voedt ende maeckt vet door eenighe eyghen cracht.

Verdrijft de stercken ende vuylen stanck die van tloock, ayiuyn oft vanden wijn comt, alst daer nae inghenomen wordt.

Is goedt teghen de beten vande fenijnighe dieren, tstopt oock den buyckloop, het resolveert de sweeren vande moeder, tՠbenemt het braecken ende verdrijft de pijne vande Colica ende vande maghe.

Doodt oock alle ghewormte des buycks, ende wordt ghedaen inde preservativen.

(Curcuma zedoaria, Boesenbergia rotunda) Blok Zeduar geheten Zerumbeth van Serapio en gewone Zedoar wortels zijn delen of stukken van een zelfde wortel.

Desgelijks zijn in de apothekers winkels noch twee vreemde en buitenlandse wortels te koop waarvan de gehele figuur van de plant zo wel niets bekend is als zij vermaard zijn van krachten. Want geen van beiden wordt van de Grieken beschreven, dan is alleen van de kruidbeschrijvers van onze tijden gesteld in de gedaante van de gember. De bekendste van deze twee is genoemd zedoar en de andere die zelden gezien wordt heet zerumbeth, dat is blok zedoar. Gelijk zij beide een naam hebben zo zou ik met goede reden mogen zeggen dat het stukken zijn van een en dezelfde wortel en dat er geen ander verschil tussen hen is dan gezien wordt in de ronde of in de lange Cyperus van hun tezamen hangen krommingen [105] van de wortels gelijk men binnen Antwerpen heeft mogen zien en krijgen in de goed voorziene apotheek van Frans Pennin. En daarom heeft Serapio dezelfde zedoar zeer goed geheten zerumbet en beschrijft dat de wortels rond zijn die van de ronde holwortel gelijk met de kleur en smaak van de gember en gegroeid in China, te weten in het uiterste Indien. Maar Avicenna, zover als zijn overzetters geen bedriegers zijn, heeft de namen veranderd, de gelijkenis van de zedoar en zerumbeth geheel tegengesteld gezet bij wie ik liever heb te lezen dat de zedoar de Cyperus gelijk is, nochtans minder van reuk en dat de zerumbeth wortels heeft die van de ronde oosterlucie gelijk waar nochtans de vlijtige onderzoeker om de dingen te weten weinig aan gelegen is. Want het wordt van Serapio genoeg onderscheiden, alleen dat hij het aldus verstaat als dat beide deze wortels knobbelachtig zijn en gelijk de Doronicum of oosterlucie en Oenanthus gebeurt die verschillen in langwerpige ronde of ronde knobbelachtige massa van wortel. Welke de zedoar ook alzo gebeurt is, van wiens natuur gelijk van de naam de zerumbeth deelachtig is want het heeft dezelfde bitterheid, hitte, reuk, kleur en de sterke onlieflijke smaak, de vorm, hardheid en goed blijven en dient ook tegen de pijnen van de koliek en vooral zeer goed tegen venijnige dingen waarvan dat het bij avonturen de naam gekregen heeft. En hierna schijnt dat Avicenna, Serapio en sommige Moren veel preservatieven genoemd hebben of remedies die gemaakt zijn tegen het venijn met een algemene naam gelijk zij meestal doen net zoals de Bezeardica gewoonlijk geheten worden van de Arabieren dingen die het leven beschermen en dat zij daarom enige excellente boom genoemd hebben met dezelfde naam van zedoar of zerumbeth met wilgenbladeren die ruikt als de citroen die ook met de syllabe Ze zeer goed overeenkomt. Ook is die zedoar de beste alsof men zei preservatief die aan de wortels van de Napellus gegroeid is en met goede redenen geheten wordt de allerkrachtigste teriakel van hetzelfde venijnige Napellus, gelijk als we onderzocht hebben en op diverse bergen uitgestoken zoals in het kapittel van de Thora gezegd wordt. Maar omdat voorts die voortreffelijke beschermer van de waarheid en filosoof Avicenna geen beuzelaar meer genoemd zou worden van die Jood en polijsteraar van de Indiaanse waren getrokken uit de algemene historin van de navigatie die ik vrees dat die zeer veel fabels uitgeslagen heeft en voorwaar op diverse plaatsen veel dingen niet goed bedacht geschreven heeft die hij beter verzwegen had gelijk van de Calamus aromaticus, Costus en meer andere. Die hem ook niet heeft geschaamd om te zeggen dat Arnabon zou een hoge boom zijn bij Aegineta gesteld in het 3^de kapittel van zijn 7^de boek daar nochtans geenszins spreekt van enige boom of plant gemaakt wordt ter plaatse daar van Arnabon in het 321^ste blad van het Griekse boek vermaand wordt. Voorwaar Matthiolus heeft de goede dokter bedrogen die vast zegt dat de Arnabon van Aegineta en zerumbeth van Serapio een plant is omdat die dezelfde krachten aan de zerumbeth heeft toegeschreven die de ander geeft de Arnabon. Maar het is niet zo, noch Paulus heeft ook geen deel van enige plant verklaard dan alleen gezegd dat het dezelfde plant is, gemerkt dat diezelfde Serapio zerumbeth en zedoar voor een plant houdt, te weten met een ronde wortel en Avicenna verklaart dat het een kruid is de Cyperus gelijk, maar niet zo sterk van reuk. Ja, dat meer is, Isaac die ouder is dan zij alle beide, zegt dat de wortels van zerumbeth gelijk zijn aan die van de ronde oosterlucie maar van kleur en smaak de gember gelijk en dat ze uit China moeten gehaald worden. Daarom denk ik dat de Arabieren hebben willen zeggen van drievormige zedoar, te weten de gewoonste langwerpige die de Cyperus het best gelijkt en het stuk van deze, zerumbeth geheten dat in de apotheken niet zo goed bekend is, van ons blok zedoar geheten. En de derde die een fraeie boom is nu ter tijd slecht bekend. En gemerkt dat de kruidbeschrijvers van onze tijden van de twee eerste schrijven dat ze de bladeren en natuur hebben de gember gelijk en ook niet verschillen in de vorm van de wortel zo hebben we niet onbekwaam de figuren hierbij gevoegd. Maar indien dat iemand ons Syrische Costus met de wortel vergelijkt en meer met dan die van de gember schijnt de zedoar beter te gelijken die mag zijn opinie houden want men zegt ook dat die van de uiterste gewesten van de Oostelijke zee van China overgezonden wordt in Perze en Syrie, waar dat ze ook groeit al is het zeer weinig. Nochtans is de waarheid meest gelijk dat de gewoonste echter zijn omdat ze aan elkaar vasthouden. Maar dat de Arnabon van Paulus en Mamiras ons noch onbekend is [106] is bij avonturen meer te beklagen dan te verwonderen, gemerkt dat de schaamte van de ouders niet heeft durven van de vreemde kruiden die zij noch niet gezien hadden de nakomelingen zot de figuur beschrijven. Waarom dat de Narcaphthon die een aromatische schors is en meer ander zeer vermaarde Thymiamen bij geen tekens beschreven zijn nagelaten. Nochtans diegene die menen dat Mamiras en Doronicum alle een ding is zijn bij avonturen geenszins bedrogen. Maar diegene die wil raden dat Arnabon de zurumbeth is van de Arabieren, indien hij de waarheid zegt hou ik hem voor een zeer goede profeet.

Krachten.

Serapio. Zedoar is heet en droog tot in de tweede graad, het doet scheiden de winden, voedt en maakt vet door enige eigen kracht.

Verdrijft de sterke en vuile stank die van het look, ui of van de wijn komt als het daarna ingenomen wordt.

Is goed tegen de beten van de venijnige dieren, het stopt ook de buikloop, het lost op de zweren van de moeder, het beneemt het braken en verdrijft de pijn van de koliek en van de maag.

Doodt ook alle gewormte van de buik en wordt gedaan in de preservatieven.

Cyperus rotundus, oft Iuncus angulosus. Iuncus quadratus, Iuncus angulosus ende triangularis van Celsus ende Plinius. In Franchois, Souchet. In Italiaensch, Cypero. In Spaensch, Iunca cheyrosa, Iunca avellanada.

Om de ghelijckheydt van natuere, ende plaetse van groeyen, soo sullen nae de Cyperi volghen de gheslachten vande Biesen, ghelijck oock Theophrastus schijnt te willen by brenghen, als hy geschreven heeft vanden Cyperus, Papyrus, Calamus, ende ander die in marasschen groeyen. Tschijnt ghenoemt te wesen in Griecks Cyperos oft Cyperis, om de ghelijckenisse van de wortel, de welcke een busken, oft cleyn potteken ghelijck is, alsoo oock in Theophrastus tblaesken vanden Olmboom Cyperis gheheeten wordt. De historie van desen cruyde is veel sekerder dan vanden Curcuma, oft van tghene datmen voor Cyperus van Babylonien, waer af wy int voorgaende capittel ghesproken hebben, om des wille dat binnen luttel iaeren inde hoven van Italien dit seltsaem cruydt, ronden Cyperus gheheeten, gheoeffent werdt, ende dat wy oock ghenoech tot Venegien hebben sien brenghen wt de coopsteden van Syrien twee soorten diemen ronde Cyperus noemt, ten huyse vanden Apoteker Albertus Martinellus, van wien wy die oock hebben, waerom datter meer soorten zijn dan van Dioscorides zijn verhaelt gheweest. Te weten de groote ende cleyne ronde van Dioscirides beyde vremde oft wtlandtsche planten van Syrien. Maer van die van onsen lande, zijn de langhe welrieckende, ende diversche ende ronde sonder reucke, ten laetsten oock de Trasi van Verone, de welcke voorwaer soorten van Cyperus zijn. Sy zijn allen tsamen van een ghedaente ende fatsoen, met ghestrepte porreye bladers die vanden Asphodelus ghelijck, hoeckich ende stijf ghelijck die vanden Sperganium, oft bloeyende water-biese, met eenen dunnen stele, claer, dryehoeckich, biesachtich, met biesachtighe bloemen, saedt ende gheaerde tsoppen. Sy wassen gheerne ghelijck de Biesen op vochte plaetsen, oock aen grachten ende oevers vande rivieren, waerom dat dկuders met goede reden de selfde ghenoemt hebben, cantighe of dryehoeckighe biese, ende wy oock hier ghestelt hebben. Tverschil van allen is nochtans gheleghen inde wortels, want de wortels vanden meesten Syriaenschen hebben zeere veel veselinghen, de welcke rondtachtich zijn ghelijck eyckelkens oft die vande Filipendulae ghelijck, soo groot als olijven, binnen wit ende buyten rosachtich, den smaeck hebbende [108] vande cleyne Galigaen, ende eenen aromatijcken reuck, de welcke pleeght met meerder gracie ende cracht ghemengt te werden inde preservativen.

Maer de cleynste wortel is tweemael minder, met een bruyne hayrachtighe schorsse, binnen hart ende wit, anderssins is sy den anderen van reucke ende smaecke ghelijck, ende en is niet alleene voorts comende op vochte berghachtighe plaetsen van Syrien, maer oock in dergelijcke plaetsen van Slavonie ende Apulien, waer dat van selfs groeyet, ende werdt van daer ghebrocht in Italien, waer dat beyde de soorten diere vercocht worden om in de Triakel te doen, ende worden bedeckt met was, om datse niet en souden ghewormstect werden. Seer bequaeme is sy gheordonneert van over langhen tijdt byde Collegien van Padua ende Venegien inde plaetse vanden Xylobalsamum, ende oock ghebruyckt: hoe wel datmen noch bequaemer dingen soude moghen inde plaetse stellen, ghelijck wy sullen segghen in onse tractaete vande Cruyden die ghelijcke crachten hebben vande Apotekers geheeten quid pro quo.

Cracht.

De ronde Cyperus is heet van complexie, opent de lochtgaten vanden aderen, ende doet oock water maecken.

Is zeer goedt inghenomen teghen den steen, ende watersucht.

Tselfde is oock goedt teghen tsteken vande Scorpioenen.

Ende is goedt met stovinghe teghen de vercoutheydt ende verstoptheden vande moeder, ende drijft wt de maendtstonden vande vrouwen.

Dese wortel tot meel * ghestooten gheneest de verouderde seeren vanden mondt, al waerent oock etende seeren. * Meel, seydt hy, om dat de ronde Cyperus in meelachtich poeder lichtelick ghebrocht wordt.

Dese wortel is goedt ghedaen in weeckmaeckende ende verwarmende salven ende plaesteren.

Cyperus (seght Aegineta) is middelmatich heet ende drooghe, sonder ineten, waerom dat wonderlijck doet sluyten de quaede seeren die door te zeer groote vochticheydt quaelijck toegaen willen.

Drijft wt de maendtstonden] Galenus seght, om dat heet ende drooge is sonder scherpheydt, ende dat eenichsins tsamentreckende is.

Voorts soo is inden Cyperus (seght Aegineta) eenighe snijdende cracht, door de welcke hy den steen breeckt, ende de maendtstonden ende dՠurine is verweckende.

Wilde Galigaen. Cyperus longus odoratior, habitior. In Hoochduytsch, Wilder Galgan. In Enghels, Wilde Galigaen ende Galinga. In Spaensch, Iuncia olorosa.

Inde landen gheleghen Noordtwaerts, als Duytschlandt, Nederlandt, Engellandt ende Vranckrijck groeyen veel meer, ende worden oock meer ghebruyckt de twee soorten vanden hierlandtschen Cyperus, dan inde landen onder den anderen Pole, Suydtwaerts gheleghen. Oock is dՠeene van dese twee grooter, ghelijvigher, grover ende beter van reucke. Sijn wortels zijn lanck aen een hanghende, ghelijck die vanden Boomvaren, ende midts haerlieder zeer soeten reucke vande vrouwen wel bekent, de welcke daer af wateren distilleren oft poeder maecken.

(Cyperus rotundus) Cyperus rotundus, of Iuncus angulosus. Juncus quadratus, Juncus angulosus en triangularis van Celsus en Plinius. In Frans Souchet. In Italiaans Cypero. In Spaans Junca cheyrosa, Juncia avellanada.

Vanwege de gelijkheid van natuur en plaats van groeien zo zullen na de Cyperi de geslachten van de biezen volgen gelijk ook Theophrastus schijnt te willen bij brengen als hij geschreven heeft van de Cyperus, Papyrus, Calamus en ander die in moerassen groeien. Het schijnt genoemd te wezen in Grieks Cyperos of Cyperis vanwege de gelijkenis van de wortel die een busje of klein potje gelijk is en alzo ook in Theophrastus het blaasje van de olm Cyperis genoemd wordt. De historie van dit kruid is veel zekerder dan van de Curcuma of van hetgeen dat men voor Cyperus van Babyloni, waarvan we in het voorgaande kapittel gesproken hebben, omdat enkele jaren geleden in de hoven van Itali dit zeldzame kruid, ronde Cyperus geheten, geteeld wordt en dat we ook genoeg te Veneti hebben zien brengen uit de koopsteden van Syri twee soorten die men ronde Cyperus noemt te huize van de apotheker Albertus Martinellus van wie we die ook hebben waarom dat er meer soorten zijn dan van Dioscorides verhaald zijn geweest. Te weten, de grote en kleine ronde van Dioscorides beide vreemde of buitenlandse planten van Syrië. Maar die van ons land zijn de lange welriekende en diverse en ronde zonder reuk, tenslotte ook de Trasi van Verona die voorwaar soorten van Cyperus zijn. Zij zijn allen tezamen van een gedaante en vorm met gestreepte prei bladeren die van de Asphodelus gelijk, hoekig en stijf gelijk die van de Sparganium of zwanenbloem, met een dunne steel, helder, driehoekig, biesachtig en met biesachtige bloemen, zaad en aarvormige toppen. Zij groeien graag gelijk de biezen op vochtige plaatsen, ook aan grachten en oevers van de rivieren waarom dat de ouders met goede reden die genoemd hebben kantige of driehoekige bies en wij ook hier gesteld hebben. Het verschil van allen is nochtans gelegen in de wortels, want de wortels van de grootste Syrische hebben zeer veel vezels die rondachtig zijn gelijk eikeltjes of die van de Filipendula gelijk, zo groot als olijven, binnen wit en buiten rosachtig en hebben de smaak [108] van de kleine galigaan en een aromatische reuk die met meerder gratie en kracht gemengd plag te worden in de preservatieven.

Maar de kleinste wortel is tweemaal kleiner met een bruine haarachtige schors, binnen hard en wit, anderszins is zij de andere van reuk en smaak gelijk en komt niet alleen voort op vochtige bergachtige plaatsen van Syrië, maar ook in dergelijke plaatsen van Slovenië en Apulië waar dat vanzelf groeit en wordt vandaar gebracht in Italië waar beide de soorten duur verkocht worden om in de teriakel te doen en worden bedekt met was zodat ze niet wormstekig worden. Zeer geschikt is zij geordonneerd al sins lange tijd bij het college van Padua en Veneti in de plaats van de Xylobalsamum en ook gebruikt. Hoewel dat men noch beeetere dingen in de plaats zou mogen stellen gelijk we zullen zeggen in ons traktaat van de kruiden die gelijke krachten hebben en van de apothekers geheten quid pro quo.

Kracht.

De ronde Cyperus is heet van samengesteldheid, opent de luchtgaten van de aderen en doet ook water maken.

Is zeer goed ingenomen tegen de steen en waterzucht.

Hetzelfde is ook goed tegen het steken van de schorpioenen.

En is goed met stoving tegen de verkoudheid en verstoppingen van de moeder en drijft uit de maandstonden van de vrouwen.

Deze wortel tot meel * gestampt geneest de verouderde zeren van de mond al waren het ook etende zeren. * Meel, zegt hij, omdat de ronde Cyperus in meelachtig poeder licht gebracht wordt.

Deze wortel is goed gedaan in week makende en verwarmende zalven en pleisters.

Cyperus (zegt Aegineta) is middelmatig heet en droog, zonder ineten waarom dat wonderlijk doet sluiten de kwade zeren die door te zeer grote vochtigheid slecht dicht gaan willen.

Drijft uit de maandstonden.] Galenus zegt omdat het heet en droog is zonder scherpte en dat het enigszins tezamentrekkende is.

Voorts zo is in de Cyperus (zegt Aegineta) enige snijdende kracht waardoor het de steen breekt en de maandstonden en de urine verwekt.

(Cyperus longus)

Wilde galigaan. Cyperus longus odoratior, habitior. In Hoogduits Wilder Galgan. In Engels Wilde Galigaan en Galinga. In Spaans Juncia olorosa.

In de landen gelegen Noordwaarts als Duitsland, Nederland, Engeland en Frankrijk groeien veel meer en worden ook meer gebruikt de twee soorten van de inlandse Cyperus dan in de landen onder de andere pool zuidwaarts gelegen. Ook is de ene van deze twee groter, steviger, grover en beter van reuk. Zijn wortels zijn lang aaneen hangende gelijk die van de boomvaren en vanwege hun zeer zoete reuk van de vrouwen goed bekend die daarvan wateren distilleren of poeder maken.

Wilde Galigaen sonder reucke. Longus inodorus sylvestris.

Dՠander soorte is sonder reucke, ende zeer luttel gheacht, de welcke de Paracelsisten in Switserlandt mengden onder heurlieder medicijnen: Sijn bladeren ende wortelen zijn de voorseyden niet onghelijck, maer sijn saedt comt voort met troskens ghelijck Sparganium ofte Ranunculus, oft Biesen. Tgroeyet aen vochtighe water-canten in veel plaetsen van Nederlandt als het vervolghends naestcomende.

Valsche Wilde-Galigaen. Pseudocyperus.

Dit is zeer veel over al in Nederlandt alsoo wel aen de canten van staende wateren ende vochtighe water-landen, als in loopende beeckens ende rivierkens, met bladeren ende stamme dryecantich als de voorseyde, maer sijn aren zijnde lanckworpich hanghende ghelijck de cattekens vanden Haeselaere, stekende. De wortele is swert, veselachtich. Allen dese wilde Watere-Galigaenen en worden nerghents toe ghebruyckt dat ick weet, dan om te stroyen op boeren kermissen, ende ommeganghen.

De peerden en etense niet gheerne om dat snijdende haere muylen ende lippen bebloeydt maeckt, hoe wel dat sy zijn van ghedaente ende natuere van suer gras Cyperoides ghenoemt. [109]

[110]

Water Cyperus van Nederlandt. Cyperus aquaticus Septentrionalis.

Aende grachten ende beecken de welcke ligghen ontrent de zeer lieflicke riviere vande Schelt by Antwerpen aende Niew Stadt, groeyet noch een ander soorte, hebbende de selfde bladers, ende een langhe are. De wortel heeft sommighe, maer luttel, lanckworpighe, ronde knobbelkens ghelijck olijven, als de roode Steenbreke heeft, tsamen treckende van smaeck, sonder eenighen reucke.

Ronde Cyperus sonder reucke. Cyperus rotundus littoreus inodorus.

Inde Noordtcontreye van Engellandt, ende aende canten vande rivieren van Nederlandt, oock aende soetloopende beecken, ende ontrent de zeebaren, groeyet een fraye soorte van Cyperus, met langhe ende wijdt wtghespreydde wortels twee cubitus lanck, aende welcke dat veel knobbelachtigh wortelen hanghen, die vanden ronden Cyperus ghelijck. De bladers zijn cantich, ende heeft eenen stele van eenen cubitus of onderhalf lanck, claer, dryecantich, aende welcke dat voorts comen druyfachtige aren. De wortel is coudt ende drooghe, tsamen treckende van smaecke, sonder eenighe sonderlinge reucke oft smaecke.

(Cladium mariscus) Wilde galigaan zonder reuk. Longus inodorus sylvestris.

De andere soort is zonder reuk en zeer weinig geacht die de Paracelisten in Zwitserland mengen onder hun medicijnen. Zijn bladeren en wortels zijn de voor vermelden niet ongelijk, maar zijn zaad komt voort met trosjes gelijk Sparganium of Ranunculus of biezen. Het groeit aan vochtige waterkanten in veel plaatsen van Nederland zoals de volgende.

(Carex pseudocyperus)

Valse wilde galigaan. Pseudocyperus.

Dit is zeer veel overal in Nederland alzo wel aan de kanten van staande wateren en vochtige waterlanden als in lopende beekjes en riviertjes met bladeren en stam driekantig zoals de voor vermelde, maar zijn aren zijnde langwerpig hangen gelijk de katjes van de hazelaar en steken. De wortel is zwart en vezelachtig. Alle deze wilde water galiganen worden nergens toe gebruikt dat ik weet dan om te strooien op boeren kermissen en omgangen.

De paarden eten ze niet graag omdat ze snijden hun muilen en lippen bebloed maakt, hoewel dat zij zijn van gedaante en natuur van zuur gras Cyperoides genoemd. [110]

(Bolboschoenus maritimus)

Water Cyperus van Nederland. Cyperus aquaticus Septentrionalis.

Aan de grachten en beken die liggen omtrent de zeer lieflijke rivier de Schelde bij Antwerpen aan de Nieuwe Stad groeit noch een ander soort die dezelfde bladeren en een lange aar heeft. De wortel heeft sommige, maar weinig, langwerpige ronde knobbeltjes gelijk olijven zoals de rode steenbreek heeft, tezamen trekkende van smaak en zonder enige reuk.

(Bolboschoenus maritimus)

Ronde Cyperus zonder reuk. Cyperus rotundus littoreus inodorus.

In de Noord contreien van Engeland en aan de kanten van de rivieren van Nederland en ook aan de zoet lopende beken en omtrent de zee baren groeit een fraaie soort van Cyperus met lange en wijd uitgespreide wortels van 90cm lang waaraan dat veel knobbelachtige wortels hangen die van de ronde Cyperus gelijk. De bladeren zijn kantig en heeft een steel van een 45 of 68cm lang, helder, driekantig waaraan voortkomen druifachtige aren. De wortel is koud en droog, tezamen trekkende van smaak zonder enige bijzondere reuk of smaak.

Zoete Cyperus. In Latijn, Trasi Veronensium, oft esculenti Cyperi: ende is Dulcichinum Guillandini, ende Cyperus dulcis Theophrasti. In Italiaensch, Trasi dolce, ende Dozolini.

Dese plante is oock in alder manieren vanden gheslachte van Cyperus, tzy datmen aensiet haer wortels, oft oock de gheheele plante, ende de plaetsen daer sy is groeyende, in vueghen datter gheen onderscheydt en is dan inde smaecke, de welcke lieflick is ende niet min nut om eten, waer af datse vanden ghemeynen volck van Italien den naem heeft gecreghen, ende is by aventure de Tragus, die eenichsins den Halica gelijck is, by Dioscorides beschreven in sijn tweede boeck, hoe wel dat de twee planten niet natuerlick en zijn. Maer Trasi is voorwaer een plante die niet vele gevonden en wordt, ende nerghens in Christenrijck van selfs voorts comende, dan inde zeer lustighe contreye van Verone, niet wijdt vander stadt, waer datse gheoeffent wordt in vet ende vochtich landt, daer ons heeft [109]) gheleydt de zeer goede borgher ende zeer neerstighe Apoteker Andries Bellicoc, inde maendt van Iulius alst bloeydde, welcker wortels in Vranckrijck, Nederlandt, ende Engellandt ghesaeydt zijnde, ghehouden werden van diversche onse vrienden voor de wortels vanden cleynen ronden Cyperus: den welcken sy oock ghelijck is, nochtans zeer goedt om te onderkennen, wantse witter, claerder, sonder reucke is, ende inde medicijne niet gebruyckt, maer van meer voedende ende soeteren smaecke dan de Castanien, waerom datse te Veronen ende te Venegien ghemeynlick geheeten wordt Dolce Traci, de welcke vande kinderen met volle corfkens binnen Verone ende Venegien te coope ghebrocht worden. Men etet die raew oft ghesoden metten fruyt, ende zijn zeer goedt teghen de scherpe fluxien. Ende onghetwijfelt een Ptisane vande selfde ghemaeckt, soude zeer goedt zijn, als daer wat Corianders ende wat Ireos by ghedaen waere, ghelijck sommighe die bereyden. De Africanen, waer datse oock van selfs is groeyende, noemense Hab alselim. In Nederlandt op vochtighe plaetsen groeyende, soo gheeftse veel faselachtighe wortels.

Cracht.

Dese wortels verwecken tot oncuyscheydt, sy suyveren middelmatich vocht maeckende, ende daerom dienense wel om de borst te suyveren.

Grasachtich oft Hirsachtich Cyperus. Cyperus graminea sive Miliacea.

Onder de soorten vanden Cyperus, behoort oock dese plant ghestelt te werden, als wy aenmercken de stele van dien ende de plaetse daer sy is groeyende, want sy is eenichsins ghelijck den Cyperus sonder reuck, nochtans corter van bladers, de welcke van beneden opgroeyende, half begrijpen ende omvanghen den stele die bycants eenen voet hooghe is, dunne, dryecantich, met een wtghespreyde fraeye are, ende meerder dan haer grootte is eyssende, voorts brenghende zeer veel saedts dat vanden Hirs oft vande Biese ghelijck, ontrent de welcke van onder eenighe bladerkens wtspruyten, ghelijck inden Cyperus oft Papier-riet, welcke are wy hebben ghehadt, met grooter behendicheydt ghepluckt vanden zeer neerstighen Medicijn Thomas Pennius int landt van Heydelberg aende riviere de Necker.

(Cyperus esculentus) Zoete Cyperus. In Latijn Trasi Veronensium of esculenti Cyperi en is Dulcichinum Guillandini en Cyperus dulcis Theophrasti. In Italiaans Trasi dolce en Dozolini.

Deze plant is ook in alle manieren van het geslacht van Cyperus, het zij dat men de wortels of ook de gehele plant aanziet en de plaatsen daar zij groeit, in voegen dat er geen onderscheid is dan in de smaak die lieflijk is en niet minder nuttig om te eten waarvan dat ze van het gewone volk van Itali de naam heeft gekregen en is bij avonturen de Tragus die enigszins de Halica gelijk is bij Dioscorides beschreven in zijn tweede boek, hoewel dat de twee planten niet natuurlijk zijn. Maar Trasi is voorwaar een plant die niet veel gevonden wordt en nergens in het Christenrijk vanzelf voort komt dan in het zeer lustige landschap van Verona niet ver van de stad waar ze geteeld wordt in vet en vochtig land waar ons heeft [109!!] geleid de zeer goede burger en zeer vlijtige apotheker Andries Bellicoc in de maand juli toen het bloeide welke wortels in Frankrijk, Nederland en Engeland gezaaid worden en gehouden van diverse van onze vrienden voor de wortels van de kleine ronde Cyperus. Die zij ook gelijk is, nochtans zeer goed om te herkennen want ze is witter, helderder en zonder reuk en in de medicijnen niet gebruikt maar van meer voedende en zoetere smaak dan de kastanje waarom dat ze te Verona en te Venetië gewoonlijk geheten wordt Dolce Traci die van de kinderen met volle korfjes binnen Verona en Venetië te koop gebracht worden. Men eet die rauw of gekookt met het fruit en zijn zeer goed tegen de scherpe opzwelling. En ongetwijfeld een ptisane daarvan gemaakt zou zeer goed zijn als daar wat koriander en wat Iris bij gedaan wordt gelijk sommige die bereiden. De Afrikanen waar ze ook vanzelf groeit noemen het hab alselim. In Nederland op vochtige plaatsen groeiende zo geeft hete veel vezelachtige wortels.

Kracht.

Deze wortels verwekken tot onkuisheid, zij zuiveren middelmatig vochtig makende en daarom dienen ze wel om de borst te zuiveren.

(Fimbristylis miliacea?)

Grasachtig of hirsachtige Cyperus. Cyperus graminea sive Miliacea.

Onder de soorten van de Cyperus behoort ook deze plant gesteld te worden als we aanmerken de steel van die en de plaats daar ze groeit want zij is enigszins gelijk de Cyperus zonder reuk, nochtans korter van bladeren die van beneden opgroeien en half begrijpen en omvangen de steel die bijna dertig cm hoog is, dun, driekantig en met een uitgespreide fraaie aar die groter is dan naar de verhouding van de plant en brengt voort zeer veel zaad die van de hirs of bies gelijk waar omtrent van onderen enige bladertjes uitspruiten gelijk in de Cyperus of papierriet welke aar we hebben gehad met grote handigheid geplukt van de zeer vlijtige dokter Thomas Pennius in het land van Heidelberg aan de rivier de Neckar.

Papier-Riet vande Nyl. Papyrus Nilotica.

Tpapier van Egypte en is niet, als sommighe ghemeynt hebben, ghemaeckt vande schorsse oft onderste schelle, om daer in te schrijven, maer van een zeer schoone groote plante, die den Cyperus zeer ghelijck is, van ghedaente, plaetse van groeyen, ende oock Egyptiaenschen name, in welck landt sy is groeyende aende riviere de Nyl, in broecklandighe gronden, oock en comtse niet voorts wter diepten, maer is alleene voorts comende wter ondiepten niet verre vanden oever, ghelijck oock inde heylighe schriftuere verhaelt wordt dat Moyses een teer schoon kindeken, ende van groote ende goddelicke hope wtgheset wordt van sijn moeder teghen haeren danck int Papier-riet oft Lisch aenden oever vanden Nyl, van waer dat hy door Godts ghehenghenisse by bevel vande dochter van Pharao wtghenomen is gheweest, ende daerom Moyses ghenoemt, als getrocken zijnde wten wateren. Wy hebben ghesien groeyende inden alderlustichsten hof van Pisa, wel vercierdt met vremde wtlandtsche planten, het Papier-riedt van Egypte, soodaenich als Plinius ende Theophrastus ons beschrijven, dwelck daer wt Egypten gebracht was, ende alst bloeyde, hebben wy dat gepluckt door de goedtwillicheydt vanden zeer gheleerden Andries Acroarius Professeur inde Universiteyt van Pisa, door wiens ingheven wy oock sommighe scheuten van Papier-Riet, ende ander luttel ghevonden planten aen Gesnerus ghesonden hebben: de welcke ghenoechte nemende inde vremdtheydt, ghelijck hy een sonderlinghe zeegbaer ende gheleert man is, soo heeft hy ons tselfde onlancks daer nae zeer bedanckende by sijn brieven verclaert, in deser manieren: De twee planten die ghy my gheschoncken hebt, hebben my sonderlinghe ghenoeghelick gheweest om sien, vande welcke die eene ghy heet Paper-riet van Egypten, ende dՠander is my soo wel als u onbekent. Ick en soude die ander oock niet [110] ghekent hebben, ten waer dat ghy my gheschreven hadt dat Papier-Riet was van Egypten, ghepluckt inden hof van Pisa. Plinius wil seggen datter is tweederhande, te weten, van Egypten ende Babylonien, waer af metter naelden bereydt worden Papieren in zeer dunne ende subtijle schorssen oft vellekens. Maer oft het uwe alsoo soude mogen bereydt worden en weet ick niet. De lange bladerkens van Plinius worden met perssen gedruckt, ende worden onderscheyden byden stele met de huyskens daer tsaedt in groeyet, de welcke nemmermeer en zijn over de twintich. Veel meer ander dinghen die Plinius daer schrijft en verstae ick niet, oock en hebbe ick nu gheenen tijt om die met Theophrastus te conferen: maer ick soude zeer wel willen weten hoedaenich dat de bladers zijn vanden uwen, ende oft gheen Cyperus en is, ten eynde dat ick die soude moghen doen conterfeyten teghen dat ons boeck sal int licht comen, ende bekennen dat van u ontfanghen te hebben.

Ten is gheensis wonder dat Gesnerus ghedocht heeft dat dit cruydt was Cyperus, gemerckt dat een soorte is van dien, ende dien oock zeer ghelijck, maer veel aerdigher, met eenen dryecantigen biesachtigen oft rietachtigen stele, die vol vlochachtich marck is, van de welcke, nae datse ghestooten ende ghelijck een lijm ghemaeckt was, ghemaeckt werden papier bladers, die aen malcanderen gheperst zijnde, dickwils bladers werden bequaeme om daer op te schrijven, ghelijck men nu ter tijdt maect vande snipperlinghen van lijnwaet ghestooten ende tot een wit lijm ghebrocht. Tmarck ghebruycken sy by ordonnantie vanden ouders, gelijck hedens-daeghs de Chirurgiens van Italien gebruycken de veselinghen ende tpluck, die ghemaeckt zijn van dխarck van Vlier, oft van een Sponsie, om datse door henlieder spongieusheydt te beter souden moghen den etter indrincken, ende drooghende door haerlieder natuere, de fistulen souden moghen wijder maecken, dշelck Dioscorides seght, dat dicwils pleegt te gheschieden. Het heeft veel langhe, glatte, claere, rechte stelen van ses, iae somtijdts van seven cubitus hooge, aen de welcke nerghens dan beneden bladers en zijn, ommegeslaghen ghelijck die vanden Cyperus oft Sparganium, maer de wortels zijn rietachtich, ende faselachtich, de welcke sy seyden dat in Egypte wtghesteken waeren, ende daer niet gegroeyet en waeren, ghemerckt dat gheen saedt en heeft, niet teghenstaende dat zeer schoone bloemen heeft, die eenen zeer schoonen crans inde ronde ghelijck zijn, zeer dicht ende ghelijck met aren beset, ende wtstekende puntkens, by een vergadert ghelijck die vande Ferula, ende niet wtghespreydt ghelijck die vanden Cyperus, rondtomme de welcke van onder staen aerdighe bladers die veel minder zijn dan de ghene die beneden staen, ghelijck inden Cyperus. Daerom is der waerheydt gelijck dat dese is de waerachtige Papyrus van Theophrastus, ende de dobbel beschrijvinge vanden Papier-Riet in Plinius, maer onvolcomen, ghemaeckt van twee diversche soorten van Papier-Riet onder een ghemengt, te weten, wt desen van Egypten ende dat van Babylonien, van de welcke oock ander auteuren mencie ghemaeckt hebben. Want ghelijck de naem metter saecken bewijst, soo en ist Papier-Riet van Theophrastus gheen ander, dan tselfde van Dioscorides, dշelck eenen yeghelicken zeere wel bekent was, van de welcke tpapier ghemaeckt werdt, ende oock zeer nut was den Medicijns, om boven de Fistel gaten wijder te maecken, te weten, dխarck, ghelijck wy voren verclaert hebben, alsoo men oock hedens-daeghs doet metten Biese-marck: Want dattet niet en is tpapier, maer dՠmarck, blijckt byde woorden van Dioscorides, daer hy seght, dat de asschen van ghebrant Papier-Riet, beter zijnde dan vanden papier, ende dat gheensins de stelen pleghen inde fistels oft holle gaten ghesteken te werden, maer wel dխarck, om de oorborlickheden die Dioscorides verhaelt. Ende daerom verclaert Plinius [111] zeer duyster tghebruyck soo wel vande coorden als vanden papier, als hy seght: Sy worden alle ghelijck gheweven met een bart dat nat is vanden water vanden Nyl: dշelck yemandt moghelick soude moghen verstaen vande corden. Ende terstondt daer nae seght hy, De dicke watericheydt gheeft de cracht vanden lijm, als ten eersten tplat ligghende blat vanden papiere, bestreken wordt inde lengde vanden papiere, dշelck mocht wesen als over beyden sijden de stucken afghesneden waeren, ende wordt daer nae met de dweirsche hurde volmaeckt, voorts wordense gheperst, ende de bladers ghedroogt inde Sonne, ende met malcanderen ghevoegt, de welck schijnen te willen segghen dlijm vanden marck, daer men pleegt papier af te maecken. Maer daer hy schrijft datter groeyet inde riviere Euphrates ontrent Babylonien, daer en schijnt hy niet de selfde te beschrijven, maer dat tpapier tselfde ghebruyckt heeft, dՠwelck metter naelde van een ghescheyden zijnde in zeer dunne, maer zeer breede vellen bereydt werdt, daerom al ist saecke dat die zeer breede bladers, inde welcke de suycker brooden ghepact overghebrocht worden wt dեyelanden geleghen over de linie onder den Suyderschen Pole, moghen ghenoemt worden papier bladers, gelijck eertijdts de Dadel bladers ende oock van ander boomen, inde welcke bequaemelick yet mocht gheschreven worden, soo is nochtans seker datse gheen natuerlicke Papier-Rieten en zijn. Daerom ist beste dat men by gebreke van dit ons Papier-Riet, asschens maecke van dխarck vanden ghemeynen Cyperus, oft vande groote water-biese, ende die ghebruyckt om te bedwinghen tvoorts eten vande etende seeren.

Papier met breede bladers van Bresilien. Papyrus latifolia Brasilia.

Dat oock het blat dշelck de zeer geleerde Gesnerus beschrijft, gheen Papier blat en is blijck claerlick wt dien dat Dioscorides niet de bladers, maer yet dat by seker middel bereydt is, iae de plante Papier noemt. Hoe wel nochtans, als wy gheseydt hebben, dat dien niet tegenstaende, dese bladers als opde welcke zeer aerdich eenighe letters oft yet anders gheschreven worden, moghen papier gheheeten worden, sonderlinghe om dat opde selfde plaetsen is groeyende, daer Tsuycker-Riet, ende ander water-planten groeyen.

Papier-Riet, oft Matten-Lisch. Arundo Papyracea.

Daer is oock een ander water-plante die zeer overeencomt met de beschrijvinghe vanden Papier, ende in sommighe landen van Vranckrijck zeere ghemeyn is, die zeer hooge is, de welcke wy dicwils siende inde staende wateren vande Riviere Lanus niet verre van Montpelliers, souden ghetwijfelt hebben dat gheweest hadde tzeer bekent Papier-Riet van Dioscorides, ten waere dat de stelen min cantich hadde, die ses oft acht cubits hooghe waeren, van dickte ende fatsoen die vande Lisch-dodde ghelijck, maer aen dշterste vande stele hevet een bloeme ghelijck het Riet, insghelijcks heeft de bladeren die vanden Rieten oft van Sparganium ghelijck, maer langher, ghecromt, ghelijfvigher, dryecantich, ende een breede ende dicke wortel, de welcke herwaerts ende derwaerts haer tacken is schietende, ende drooghe zijn bequaem is om te verbranden. Vande bladers worden Matten ghevlochten, ghelijck men doet vande groote Biese, Sparte, Zee-nestel, ende veel meer ander planten.

Cracht.

Dioscorides. Papier-Riet van de welcke papier ghemaeckt wordt, ende dat alle man bekent is, dient aldermeest inde medicijne om de fistels wijder te maecken. Het wordt gewonden nat gemaeckt zijnde in vlas, tot dat gheheel drooghe is: want tsamen ghedronghen zijnde ende in tgat gesteken, soo wordet vol etters oft vochticheydt, ende swillende soo openet de fistels.

De wortel heeft een weynich voedtsels. Daerom knouwen de selfde de Egyptenaers, alleene tsap inswilghende, ende spouwen de gheknoude wortel wt. Sy ghebruycken de wortels in stede van hout.

Asschens van tghebrandt Papier-Riet, bedwingt tvoortgaen vande etende seeren, waer datse staen, maer principalick vanden mondt. Maer noch beter doet tselfde tverbrandt Papier datter af ghemaeckt is.

Galenus. Gheweyckt oft verbrandt zijnde ist zeer oorboorlick. Daerom in wijn oft Oxicraton gheweyckt, sy doet sluyten de versche wonden, principalick rondtomme de wonde gheleydt, in voeghen datse hier is als een materie die inde ghenesende medicijnen comt. Maer als sy ghebrandt is, dan is (als oock Aegineta seght) een drooghende medicijne, ghelijck oock is dաsschen van verbrandt Papier, dan datse minder cracht is dan dաsschen van Papier. [112]

(Cyperus papyrus) Papierriet van de Nijl. Papyrus Nilotica.

Het papier van Egypte is niet zoals sommige gemeend hebben gemaakt van de schors of onderste schil om daarin te schrijven, maar van een zeer mooie grote plant die de Cyperus zeer gelijk is van gedaante, plaats van groeien en ook de Egyptische naam in welk land waar ze groeit aan de rivier de Nijl in broekachtige gronden. Ook komt ze niet voort uit de diepten maar komt alleen voort uit ondiepten niet ver van de oever gelijk ook in de heilige schriften verhaald wordt dat Mozes een teer mooi kindje en van grote en goddelijke hoop uitgezet wordt van zijn moeder tegen haar wil in het papierriet of lis aan de oever van de Nijl van waar dat hij door Gods wil op bevel van de dochter van Pharao uitgezonderd is geweest en daarom Mozes genoemd als getrokken zijnde uit de wateren. Wij hebben het zien groeien in de allerlustichste hof van Pisa die goed versierd was met vreemde buitenlandse planten het papierriet van Egypte zodanig als Plinius en Theophrastus ons beschrijven wat daar uit Egypte gebracht was en toen het bloeide hebben we dat geplukt door de goedwilligheid van de zeer geleerde Andries Acroarius professor in de universiteit van Pisa door wiens ingeven we ook sommige scheuten van papierriet en andere weinig gevonden planten aan Gesnerus gezonden hebben. Die nam genoegen in die vreemdheid gelijk hij een bijzonder zegbaar en geleerd man is zo heeft hij ons onlangs daarna zeer bedankte bij zijn brieven verklaard in deze manier. De twee planten die ge me geschonken hebt zijn me bijzonder genoeglijk geweest om te zien waarvan die ene ge noemt paperriet van Egypte en de andere is me zo wel zoals u onbekend. Ik zou die andere ook niet [110] gekend hebben tenzij dat ge me geschreven had dat het papierriet was van Egypte geplukt in de hof van Pisa. Plinius wil zeggen dat er zijn twee soorten, te weten van Egypte en Babylonië waarvan met de naalden bereid worden papieren in zeer dunne en subtiele schorsen of velletjes. Maar of het uwe alzo zou bereid mogen worden weet ik niet. De lange bladertjes van Plinius worden met persen gedrukt en worden onderscheiden bij de steel met de zaadhuisjes daar het zaad in groeit waarvan er nimmermeer zijn boven de twintig. Veel meer ander dingen die Plinius daar schrijft versta ik niet, ook heb ik nu geen tijd om die met Theophrastus te vergelijken. Maar ik zou zeer wel willen weten hoedanig dat de bladeren zijn van de uwe en of geen Cyperus is ten einde dat ik die zou mogen doen afbeelden tegen de tijd dat ons boek in het licht zal komen en bekennen dat het van u ontvangen is.

Het is geenszins wonder dat Gesnerus gedacht heeft dat dit kruid was Cyperus, gemerkt dat het een soort is van die en die ook zeer gelijk, maar veel aardiger met een driekantige biesachtige of rietachtige steel die vol vlooiachtig merk is en die, nadat ze gestampt en gelijk een lijm gemaakt is, gemaakt werden papieren bladeren die aan elkaar geperst zijn dikwijls bladeren werden geschikt om daarop te schrijven gelijk men nu ter tijd maakt van de snippers van lijnwaad gestampt en tot een wit lijm gebracht. Het merg gebruiken zij bij ordonnantie van de ouders gelijk tegenwoordig de chirurgen van Itali gebruiken de vezels en het pluksel die gemaakt zijn van het merg van vlier of van een spons omdat ze door hun sponsachtigheid beter zouden mogen het etter indrinken en drogen door hun natuur de lopende gaten zouden mogen wijder maken waarvan Dioscorides zegt dat dikwijls pleegt te geschieden. Het heeft veel lange, gladde, heldere rechte stelen van 270, ja soms van 315cm hoog waaraan nergens dan beneden bladeren zijn, omgeslagen gelijk die van de Cyperus of Sparganium, maar de wortels zijn rietachtig en vezelachtig die zij zeiden dat ze in Egypte uitgestoken waren en daar niet gegroeid waren, gemerkt dat het geen zaad heeft, niet tegenstaande dat het zeer mooie bloemen heeft die een zeer mooie krans in de ronde gelijk zijn, zeer dicht en gelijk met aren bezet en uitstekende puntjes bij een verzameld gelijk die van de Ferula en niet uitgespreid gelijk die van de Cyperus. Rondom die van onderen staan aardige bladeren die veel kleiner zijn dan diegene die beneden staan gelijk in de Cyperus. Daarom is de waarheid gelijk dat deze is de ware Papyrus van Theophrastus en de dubbele beschrijving van het papierriet in Plinius, maar onvolkomen, gemaakt van twee diverse soorten van papierriet onder elkaar gemengd. Te weten, uit deze van Egypte en dat van Babyloni van die ook ander auteurs melding gemaakt hebben. Want gelijk de naam met de zaak bewijst zo is het papierriet van Theophrastus geen ander dan hetzelfde van Dioscorides welke iedereen zeer goed bekend was waarvan het papier gemaakt werd en ook zeer nuttig was de dokters om boven de lopende gaten wijder te maken, te weten, het merg gelijk wij voren verklaard hebben alzo men ook tegenwoordig doet met het biezenmerg. Want dat het geen papier is maar het merg blijkt bij de woorden van Dioscorides daar hij zegt dat de as van gebrand papierriet beter zijn dan van de papier en dat geenszins de stelen plegen in de lopende gaten of holle gaten gestoken te worden, maar wel het merg vanwege het gebruik die Dioscorides verhaalt. En daarom verklaart Plinius [111] zeer duister het gebruik zo wel van de koorden als van het papier als hij zegt; zij worden alle gelijk geweven met een plank dat nat is van het water van de Nijl. Wat iemand mogelijk zou mogen verstaan van de koorden. En terstond daarna zegt hij; De dikke waterachtigheid geeft de kracht van de lijm als ten eerste het plat liggende blad van het papier, bestreken wordt in de lengte van het papier, wat mocht wezen als over beide zijden de stukken afgesneden waren en wordt daarna met de dwarse stukken volmaakt, voorts worden ze geperst en de bladeren gedroogd in de zon en aan elkaar gevoegd wat schijnt te willen zeggen het lijm van het merg daar men pleegt papier van te maken. Maar daar hij schrijft dat het groeit in de rivier Eufraat omtrent Babyloni daar schijnt hij niet dezelfde te beschrijven, maar dat het papier hetzelfde gebruikt heeft wat met de naald vaneen gescheiden wordt in zeer dunne, maar zeer brede vellen bereid wordt daarom al is het zaak dat die zeer brede bladeren waarin de suikerbroden gepakt overgebracht worden uit de eilanden gelegen over de linie onder de Zuidelijke pool mogen genoemd worden papierbladeren, gelijk eertijds de dadelbladeren en ook van andere bomen waarin geschikt iets mag geschreven worden zo is nochtans zeker dat ze geen natuurlijke papierrieten zijn. Daarom is het beste dat men bij gebrek van dit ons papierriet as maakt van het merg van de gewone Cyperus of van de grote waterbies en die gebruikt om te bedwingen het voort eten van de etende zeren.

(Tetrapanax papyrifera)

Papier met brede bladeren van Brazili. Papyrus latifolia Brasilia.

Dat ook het blad wat de zeer geleerde Gesnerus beschrijft geen papierblad is blijk helder uit dat Dioscorides niet de bladeren, maar het is bij zeker middel bereid is, ja, de plant papier noemt. Hoewel nochtans zoals we gezegd hebben dat die niet tegenstaande deze bladeren als waarop zeer aardig enige letters of iets anders geschreven worden mogen papier geheten worden en vooral omdat het op dezelfde plaatsen groeit daar het suikerriet en andere waterplanten groeien.

Papierriet of mattenlis. Arundo Papyracea. (Schoenoplectus lacustris?)

Daar is ook een andere waterplant die zeer overeen komt met de beschrijving van het papier en in sommige landen van Frankrijk zeer algemeen en zeer hoog is die we dikwijls zagen in de staande wateren van de rivier Lanus niet ver van Montpellier en zouden getwijfeld hebben dat was het zeer bekende papierriet van Dioscorides, tenzij dat de stelen minder kantig waren die 270 of 315 cm hoog waren, van dikte en vorm die van de lisdodde gelijk, maar aan het uiterste van de steel heeft het een bloem gelijk het tiet, insgelijks heeft het de bladeren die van de rieten of van Sparganium gelijk, maar langer, gekromd, steviger, driekantig en een brede en dikke wortel die herwaarts en derwaarts zijn takken schiet en droog geschikt zijn om te verbranden. Van de bladeren worden matten gevlochten gelijk men doet van de grote bies, Spartium, zeenestel en veel meer andere planten.

Kracht.

Dioscorides. Papierriet waarvan papier gemaakt wordt en dat alle man bekend is dient allermeest in de medicijnen om de lopende gaten wijder te maken. Het wordt gewonden en eerst nat gemaakt in vlas totdat het geheel droog is. Want tezamen gedrongen en in het gat gestoken zo wordt het vol etter of vochtigheid en al zwellende zo opent het de lopende gaten.

De wortel heeft een weinig voedsel. Daarom kauwen die de Egyptenaren die alleen het sap inzwelgen en spuwen de geknauwde wortel uit. Zij gebruiken de wortels in plaats van hout.

As van het gebrande papierriet bedwingt het voortgaan van de etende zeren, waar dat ze staan, maar voornamelijk van de mond. Maar noch beter doet dat het verbrande papier dat er van gemaakt is.

Galenus. Geweekt of verbrand is het zeer gebruikelijk.

Daarom in wijn of Oxicraton geweekt sluit ze de verse wonden, voornamelijk rondom de wond gelegd in voegen dat ze hier is als een materie die in de genezende medicijnen komt. Maar als zij gebrand is dan is (als ook Aegineta zegt) een drogende medicijn gelijk ook is de as van verbrand papier dan dat ze minder krachtig is dan de as van papier. [112]

Seer snijdende drye-cantigh Lisch, gheheeten Sparganium en Butomus Theophrasti lib. 1 cap. 8. En het ierste Sparganium van Tragus. Oft het soude moghen wesen Phleos Theophrasti.

Sparganium is zeer ghelijck de Lischdodde, bloeyende Biesen, den Papier-Rieten ende Cyperen, ende schijnt te zijn het Butomos (dat is te segghen, zeer snijdende) van Theophrastus, gelijck de name dat is bewijsende. Want het groeyt inde selfde broeckachtighe plaetsen ende canten vande wateren ende oock daer in, hebbende der ghelijcke bladeren, dryecantigh, den rugghe wtstekende over beyden sijden zeer scherp ende snijdende de handt van diet wilt plucken, die eens-deels voorts comen wt een grasachtighe ende faselachtighe wortel, ende eens-deels wt de stele die twee cubitus lanck is, by behoorte over beyde sijden wtghespreydt ende gheboghen, ende inde holheydt vande selfde comen voorts stekende bollekens die doncker groen zijn, hart en smets. Daer zijnder sommige, gelijck Matthiolus, diet verachten, sonder nochtans te beschrijven, niet meer dan hy de water Bloembiese de welcke tot nu door sijn Cruydeboeck niet en is bekent, ende niet zeer recht wt en leght de twee Griecksche woordekens, stenotera & epiclinoteta, dat is te segghen, smalder ende meer gheboghen. Maer dan onvast teecken van breeder oft smalder bladers, is dicwils niet seker, ende wordt zeer dickwils in Dioscorides genomen met een contrarie verstandt, als elders bewesen wordt. Ende daer hy seght, meer geboghen dan die vanden Gladiolus, daer bewijst hy claerlijck, datse meer van een ende wtghespreydt staen (ghelijck sy oock doen) dan die vanden Gladiolus, de welcke meestendeel recht op ende zeer nae de stele even ghelijck neffens een opgroeyen. Maert tghemeyne verstandt vande letter heeft Matthiolus bedroghen, de welcke alsdus inhoudt: de bladers hevet meer nae der aerden gheboghen.

Diverscheydt van snijdende dryecantich Lisch.

In Brabandt is een ander soorte, de welcke heeft een effender stele, sonder sijdt-bladers, ende minder, draghende int opperste vande stele ronde bloemen dՠeen boven dաnder staende, de welcke saechter, ende niet soo stekende ende stijf zijn als de voorgaende.

Cracht.

De wortel vanden Sparganium met wijn inghenomen, is goedt teghen tfenijn vande slangen. [113]

(Sparganium erectum) Zeer snijdend driekantig lis geheten Sparganium Butomus Theophrasti lib. 1, kapittel 8. Het eerste Sparganium van Tragus of zou het mogen wezen Phleos Theophrasti.

Sparganium is zeer gelijk de lisdodde, bloeiende biezen, het papierriet en Cyperus en schijnt te zijn het Butomus (dat is te zeggen, zeer snijdend) van Theophrastus gelijk de naam dat bewijst. Want het groeit in dezelfde broekachtige plaatsen en kanten van de wateren en ook daarin en heeft dergelijke bladeren, driekantige, de rug uitstekend en aan beide zijden zeer scherp en snijdend de hand van die het wil plukken die eensdeels voortkomen uit een grasachtige en vezelachtige wortel en eensdeels uit de steel die 90cm lang is, bij beurten aan beide zijden uitgespreid en gebogen en in de holte er van komen voort stekende bolletjes die donker groen zijn, hard en smets. Daar zijn er sommige, gelijk Matthiolus, die het verachten zonder het nochtans te beschrijven en niet meer dan hij de water bloembies die tot nu door zijn kruidboek niet bekend is en niet zeer recht uitlegt de twee Griekse woordjes stenotera & epiclinoteta, dat is te zeggen, smaller en meer gebogen. Maar dat onvaste teken van breder of smaller bladeren is dikwijls niet zeker en wordt zeer dikwijls in Dioscorides genomen met een contrarie verstand als elders bewezen wordt. En daar hij zegt meer gebogen dan die van de Gladiolus daar bewijst hij duidelijk dat ze meer vaneen en uitgespreid staan (gelijk zij ook doen) dan die van de Gladiolus die meestal rechtop en zeer bij de steel even gelijk naast elkaar opgroeien. Maar het gewone verstand van de letter heeft Matthiolus bedrogen die aldus inhoudt; de bladeren heeft het meer naar de aarde gebogen.

(Sparganium emersum)

Verschillen van snijdend driekantige lis.

In Brabant is er een ander soort en, die heeft een vlakkere steel zonder zijbladeren en kleiner die in het opperste van de steel ronde bloemen draagt die de ene boven de andere staan die zachter en niet zo stekend en stijf zijn als de voorgaande.

Kracht.

De wortel van de Sparganium met wijn ingenomen is goed tegen het venijn van de slangen. [113]

Lisch-dodde, ende Donsen, om dat de wolachticheydt van dien inden ooren comende doof maeckt. In Latijn, Typha. In Hoochduytsch, Narrenkolben, Moszkolben. In Franchois, Masse de Ionc. In Italiaensch, Mazza Sorda. In Spaensch, Behordo, oft Iunco Amacorodaco. In Enghels, Cattijs tayle ende Reede Mase.

De lanckworpighe ronde forme vande bloeme, die haer is draeyende ghelijck een gedraey vanden windt Typhon, schijnt deser plante ghegheven te hebben den Grieckschen name Typha. Dese is oock van deghene die maer op seker plaetsen voorts comen, te weten in saechtloopende wateren ende ondiepten, oock in vijvers ende marasschen. Wt de Biesachtige wortel spruyt eeen langen ronden effen stele, somtijdts zijnde van een mans hooghde oft meer, recht, glat, van verwe ende fatsoen gelijck die vande groote riviere-biese, by de welcke datse dickwils groeyet, met bladers die van onder voorts comen over ander by ghebeurte, dryecantich ende spits gelijck die vanden Cyperus, tsop vanden stele is ghesloten met eenen lanckworpigen ronden dodde van onderhalve palme ofte eenen voet lanck naer fatsoen vande vruchte van Turcksch koren. De wolachtighe aren die van binnen graeu ende van buyten swert zijn, metten windt afghewaeyet zijnde, worden vergadert vande bedde-vulsters, waer af cussens ende beddekens ghevult worden die zeer nut ende goede zijn den nieren ende verhitte lendenen. Dat sy gheseydt hebben dattet zeer goedt is tegen de gescheurtheydt, en gheloove ick niet, maer meyne dat tselfde moet toegeschreven worden tgene datter bygevoeght ende mede ghemengt wordt, te weten den Tongheblat, Gladiolus ende Betonie: want ick hadde liever dat dese wolachticheydt daer wt bleve, de welcke by brenght perijckel van versticken, ghemerckt dat den ghemeynen man bekent is, dat de muysen alsoo ghedoodt zijn gheweest, ende datse ander medicijnen ondeugelicker maeckt.

Oft nu de Typha Cerealis van Theophrastus een soorte is van dese, oft dat de gebaerde Spelte is, dat hebben wy gheseydt int capittel vande Graenen.

Cracht.

Dese saechte wolachtige hayrkens vande Lischdodden met vercken-smeir ghemengt ende gestooten, oft met ghesmolten speck, verdrijven vande partijen die verbrandt zijn tgheswil ende inflammatien, ende oock de vergaderinghen vande brandende watericheydt, want sy drooghen ende suyveren middelmatich.

De bloeme van Lischdodde met gewasschen smeer oft liese gemengt, geneest verbrandtheydt. Dioscorides.

De selfde opgheleydt zijnde stelpet bloedt. Dioscorides.

Cleyn Lischdodde. Typha minor.

Int landt van Genuen daer de Rhone ende Arbe tsamen comen, groeyet een cleyne Lischdodde met Biesachtige, stijve stelen sonder knoopen, nauwe eenen cubitus oft onderhalf lanck, boven aende welcke dat groeyen twee doddekens boven malcanderen met wolachtighe bloemen, te weten int alder wterste een die zeer cleyne is ende sonder saedt, aen de welcke is groeyende een corenachtich blaeyken dat oock inghedraeyt is: dander staet nederwaerts met eenighe spacie tusschen beyden, de welcke dicker ende ghelijvigher is, rondtomme de Biese ghelijck een oprechte dodde, maer veel minder, gelijck oock zijn de bladers die beneden staen een weynich stijf zijnde. De wortel cruypt voorder, gelijck ons heeft verclaert de zeer gheschickte ende zeer neerstighe ondersoecker vande Cruyden Tomas [114] Penneus Engelsman, die inde voorleden iaeren dese wortel heeft wtgheghraven, ende ons medeghedeylt.

(Typha latifolia) Lisdodde en donzen, omdat de wolachtigheid van die in de oren komt doof maakt. In Latijn Typha. In Hoogduits Narrenkolben en Moszkolben. In Frans Masse de Ionc. In Italiaans Mazza Sorda. In Spaans Behordo of Junco Amacorodaco. In Engels, Cattijs tayle en Reede Mase.

De langwerpige ronde vorm van de bloem, die zich draait gelijk het draaien van de wind Typhon schijnt deze plant gegeven te hebben de Griekse naam Typha. Deze is ook van diegene die maar op zekere plaatsen voort komen, te weten in zacht lopende wateren en ondiepten, ook in vijvers en moerassen. Uit de biesachtige wortel spruit een lange ronde effen steel die soms is van een mannen hoogte of meer, recht, glad, van kleur en vorm gelijk die van de grote rivierbies waarbij ze dikwijls groeit met bladeren die van onder voort komen om beurten over elkaar, driekantig en spits gelijk die van de Cyperus, de top van de steel is gesloten met een langwerpige ronde dodde van 15 of dertig cm lang naar vorm van de vrucht van mais. De wolachtige aren die van binnen grauw en van buiten zwart zijn en met de wind wegwaaien worden verzameld van de beddenvulsters waarvan kussens en bedjes gevuld worden die zeer nuttig en goed zijn de nieren en verhitte lendenen. Dat zij gezegd hebben dat het zeer goed is tegen de breuken geloof ik maar meen dat hetzelfde moet toegeschreven worden hetgene dat er bijgevoegd en mee gemengd wordt, te weten het tongenblad, Gladiolus en betonie. Want ik had liever dat deze wolachtigheid daaruit bleef die bij brengt het probleem van vertikken gemerkt dat het de gewone man bekend is dat de muizen alzo gedood worden en dat ze andere medicijnen ondeugdelijker maakt.

Of het nu de Typha Cerealis van Theophrastus een soort is van deze of dat het de gebaarde spelt is dat hebben we gezegd in het kapittel van de granen.

Kracht.

Deze zachte wolachtige haartjes van de lisdodde met varkensmeer gemengd en gestoten of met gesmolten spek verdrijven van de partijen die verbrand zijn de zwellingen en ontstekingen en ook de verzamelingen van de brandende waterachtigheid want zij drogen en zuiveren middelmatig.

De bloem van lisdodde met gewassen smeer of vet gemengd geneest verbranding, Dioscorides.

Dezelfde opgelegd stelpt het bloedt. Dioscorides.

(Typha angustifolia)

Kleine lisdodde. Typha minor.

In het land van Genua daar de Rhone en Arbe tezamen komen groeit een kleine lisdodde met biesachtige stijve stelen zonder knopen, nauwelijks een 45 of 68cm lang, waar bovenaan groeien twee dodjes boven elkaar met wolachtige bloemen, te weten in het aller uiterste een die zeer klein is en zonder zaad waaraan groeit een korenachtig blaadjes dat ook ingedraaid is. De andere staat nederwaarts met enige ruimte tussen beiden die dikker en steviger is, rondom de bies gelijk een echte dodde, maar veel kleiner gelijk ook zijn de bladeren die beneden staan en een weinig stijf zijn. De wortel kruipt verder gelijk ons heeft verklaard de zeer geschikte en zeer vlijtige onderzoeker van de kruiden Tomas [114] Penneus, Engelsman, die in de vorige jaren deze wortel heeft uitgegraven en ons medegedeeld.

Stoebe.

Meer dan vijfthien iaeren lanck leefden wy op hope, dat wy erghens souden gheraecken te sien dկprechte Stoebe, maer nu hebben wy bycants den moet verloren, ghemerckt datse noyt en is gevonden oft ghesien gheweest vande neerstighe Cruydt soeckers, in eenighe staende wateren, poelen, meyren oft ander vochte plaetsen. De welcke ten minsten waert dat sy ghevonden hadden de Phleon van Theophrastus, ghemeynt souden hebben dat sy de Stoebe van Dioscorides gecreghen hadden, om dat sy hun lieten duncken dat dese twee planten maer een dinck en waeren, door de gestolen oversettinghe van Matthiolus wten gheleerden Ruellius ghenomen. Maer dՠoude argumenten van den ghemeynen name alleen en zijn niet nootelick, de welcke terstondt willen seggen dat Stoebe ende Phleo een cruydt is, alleene door een cranck gheraetsel, om dat hy heeft gheschreven int 6 boeck, ende eerste capittel, dat Phleon vande sommighe Stoebe gheheeten wordt, want de naem mach dienen tot alle ander wolachtighe oft voose planten, ghelijck de Lischdodde, Cottoencruyden, Centuncula oft Gnapharia gheheeten, Artichauts ende Onse vrouwen distels. Jae dat meer is, als Galenus segt int boeck vande preservatijven, dat Stoebe is van zeer scherpe ende heete cracht, soo ist blijckelick ghenoech dat de selve name heeft moghen ghegheven worden planten van contrarie natuere, want hy verhaelt int achtste vande Cruyden een ander Stoebe, dat gheen scherpheydt en heeft, sulcks als Dioscorides ende Aegineta beschrijven. Ende ghemerckt dat Dioscorides tselfde niet en heeft beschreven, om dat te zeer ghemeyne schijnt gheweest te zijn, als een saecke die zeer dickwils ghebruyckt was, soo schijnet wel te wesen een ander cruydt dan het Indiaensch Phleo van Theophrastus dat aen den poel Oronemus groeyet, dշelck vande distel oft dornachtighe plante is. Oock en is niet zeer te achten dՠautoriteyt van Plinius, als de gene die alleene overset, iae verkeerdelick stelt op die plaetse de beschrijvinghe van Theophrastus, want hy stelt int 21 boeck 25.cap.aldus: Sommighe hebben vast by de doorne tblat, ghelijck de Tribulus ende Stalcruydt, sommighe hebben de doorne aen tblat ende aenden stele, ghelijck Phleos, de welcke sommighe geheeten hebben Stoebe, daer nochtans Theophrastus seght dattet blat vanden Phleon niet stekende en is, in 5 ende 6 cap. Welcke fautkens Plinio, meer ghebeuren. Maer oock dit Phleon van Theophrastus alsoo ghenoemt, soo sy meynen om de overvloedicheydt van tsaedt, en is niet meer bekend wter beschrijvinghe, die perfect ende claer genoech, dan Folium Indicum, Caneele, ende andere die inde selfde landen voortscomen, verre van onse geweste ghelegen. Want de plante heeft eenen scherpen oft stekenden stele (valschelick hebben sy overghestelt scherp van bladeren oft met stekende bladeren) saecht roodtachtich saedt, ende de wortel is den scapen zeer aenghenaem, nerghens groeyende dan in waterachtighe plaetsen, ende onder de selfde wordt voor dwijfken ghenomen de ghene die onvruchtbaer is, ende goedt om mede te binden ende te vlichten. Insghelijcks seggen sy, dat de Phleon heeft ghelijvighe bladers, die veel kerven hebben, ende veel scheuten voorts brengt int midden vande Lente, oock dat sijn bladers niet en verlaet. Ende die meer dan een iaer is houdende, iae twee oft drye iaeren blijft staende sonder vergaen, ende dat niet alleene de stele maer oock tblat stekende is: Insghelijcks dat Phleon vast by de doorne tblat heeft, de welck sommighe Stoebe noemen, ende dat de vrouwen de wolachtighe bloeme oft aren ghebruycken om looghe te maecken: dat oock de schapen de bladers eten, de sochs de scheuten, ende tbenedenste deel naest de wortel noch mals zijnde vande kinderen gheten wordt: dat oock de wortel niet diepe en loopt, ende dat zeer overvloedich groeyet in Orchomenen, ende in Arabi, teghen over tgeweste van Ethiopien, principalick aende riviere, die tselfde landt, (als Strabo seght) scheydet vanden lande daer de Caneele groeyet. Alle de welcke ende veel teecken ghenoech te kennen geven, dat dese plante, soo verre als die erghens in Europen ghesien mocht zijn, nochtans quaelick sal moghen voor seker wesen die van Discorides: ghemerckt datse by gheen lijckteeckenen beschreven en is, dan met ghemeyne ende onsekere name ende crachten, de welcke niemandt onghelijck noch oncrachtigher sal bevinden in Teskens-cruydt, zee-Cattoen-cruydt, Iaceis ende Spaenschen Stoebe cruydt, Scabiosen, Madelieven ende Globularia, vande welcke hoe wel dat de redenen meerstendeel [115] vanden ouders niet vermaent en zijn, soo is nochtans moghelick, dat eenighe van dien, de Stoebe zij van Dioscorides, oft emmers sonder groot achterdeel in stede van dien mach ghebruyckt worden: want dկuders hebben de selfde crachten den Gnaphalio oft Cattoen-kruydt, Lischdodde, ende Biesen toegheschreven.

Kemels Hoy, Schoenanthum. Iuncus odoratus Σχοινς αρωματιχος. In Hoochduytsch, Camdisch-hew. In Franchois, Pasture de Chameau. In Engels, ende inde Apoteken ende in Italiaensch, Squinanthum.

Dեxcellentste onder alle Biesen werdt hier voortijdts inde tijden van Galenus gheheeten welriekende Schoenanthos om sonderlingen goeden roosachtigen reucke vanden bloemen, hoe wel nochtans dat Galenus in sijnen tijdt seyde dattet quaelick alsoo ghenoemt werdt, ende sommighen bevolen heeft datmen Schoenanthum soude menghen inde compositien, waer af men de bloemen niet wel ghenoech en sal vinden, midts dat de kemels van Afriken de sopkens af eten, die de Schoenanthum zeer gheirne eten. Met welcke reden van Galenus, Matthiolus dwaselick spot, als quaedt ende loghenachtich zijnde, als oft nerghens in Europen gheen van die bloemen te crijgen en waeren, maer dat de Kemels die al af gheten hadden, also hy seyde. Maer Galenus segt alleene dat dickwils de reste vanden Cruyde sonder bloeme gebrocht werdt, te weten de wortel, tblat, de stele, ende daerom dat de bloemen so vele niet te crighen en zijn, ghelijck men hedens-daeghs mach sien inde coopsteden van Genua, Venegien, Antwerpen ende elders, waer ghebrocht wordt zeer groote menichte vande planten, maer niet veel bloemen. Want midts dien dat de bloemen zijn eenichsins wolachtich, dunne, ende lichtelick afvallen, ende oock met ander grasachtighe cruyden afghesneden worden om tեten, iae dat door de hitte haerlieder reuck vergaende is, soo is gebeurt eens-deels om datter luttel zijn, oock eens-deels door dկnachtsaemheydt vande voorcoopers, datter zeer luttel ghebrocht werden. Maer nu ter tijdt heeft de meerder hope van ghewin de cooplieden soo neerstich ghemaeckt int vergaderen ende brenghen, dat niemandt en twijfelt, daer en zijn nu zeer veel oprechte rieten met gheheele bloemen wt Nabathea, Arabien ende Afriken, vande welcke een yeghelijck de crachten soude moghen kennen wt de reucke, want men vintse somtijdts inde winckels te coope die oprecht zijn, maer so crachteloos gheworden, dat sommighe souden meynen dat anders gheen plante en is, dan die over al ghesien [116] ende ghevonden werdt aende duynen ende savelachtighe plaetsen vande Adriatische ende Middellandtsche zee, de welcke van ghedaente, grootte, ende ghelijckverwighe halmen den welrieckende Schoenanthum gheheel ghelijck is, iae my staet wel vorren, dat ons dese werdt vanden Apotekers inde handt ghesteken te Venegien ende te Montpelliers, de welcke versekerden dat een soorte was vanden oprechten Schoenanthum. Maer sy schilt van deugden wel soo vele, als tgemeyne riet verschilt vanden Calamus aromaticus: voorts hevet grasachtighe bladers, ende een bloeme den anderen gheheel onghelijck, soodaenighen welrieckende als yemandt soude moghen seggen wt tverhalen van Plinius dat in Campanien groeyet, maer minder van crachten. Dese ghedroogt zijnde pleegt men nu ter tijdt te vercoopen in busselkens gebonden, ende heeft een cleyne wortel, hartachtich, dorre, met veel cleyne veselinghen boven inder aerden wtghespreydt, met voorwaerts gheboghen bladers tsamen ghewonden ende schelpwijs in malcanderen ghestelt, dickachtich, stijf, onderhalve palme hooghe, spits, bleeck, rondtsomme een geknoopt rondt rietken, dat vol is, niet hol, blinckende, eenen voet hooghe, glat ghelijck de Cyperus oft Biese, ende boven int opperste gheheel dunne, waer aen dat groeyen bleeck-roode wt de geel bloemkens, met cafachtighe schubbekens oft blaeskens die van buyten rootachtich zijn ende van binnen wolachtich, licht, ende gheheel nae den Cyperus riecken, maer als sy in eenen mortier oft tusschen de vinghers ghewreven zijn, sonderlinghe de binnenste bladers ende rietkens, soo riecken sy soo wtermaten wel, dat die soude willen loochenen dattet den oprechten Schoenanthus niet en waer, die soude voor eenen plompen onverstandighen gheacht werden. Datse nu hen clappen laeten staen vanden stele vanden Cyperus, van de welcke Dioscorides schijnt te willen segghen vanden ghemeynen Biesen ende niet vanden Schoenanthum, midts dat hy daer expressellijck niet by en voegt. Voorts gemerckt dat de reste vande beschrijvinghe soo claer is, soo moghen dese ongheruste menschen int ondersoecken vande teeckenen henlieden wel schaemen.

De schoone wolachtighe bloemen van desen Schoenanthum, eenichsins die vanden oprechten Schoenanthum ghelijck, vast tsamen vergaedert, ende ghelijck een vossen-steert van vijf ende ses duymen lanck spits opstaende, heeft die zeer gheschickte Apoteker ende Herbarist Franchois Pennin gepluckt aenden oever vande Middellandtsche zee inden lande van Montpelliers by Aigues-mortes, op den wegh nae Piscairen.

Cracht.

Dioscorides. Schoenanthum is heet ende zeer scherp op de tonghe, men ghebruyckt de bloeme, de halmen, ende wortel, want tverweckt tot pissen, ende drijft wt den vrouwen haerlieder maendtstonden, het doet de gheswillen scheyden( omdat, als Galenus seght, een weynich verwarmt ende tsamen treckt, met subtijlheydt vande deelen) tbeswaert thooft, het treckt een weynich tsamen, tbreeckt, tverteirt, ende opent de lochtgaten vande aders.

De bloeme is goedt, inghedroncken den genen die bloet spouwen, ende oock tegen de pijne vande maghe, longher, lever, ende nieren, Wordt oock ghemengt onder de preservativen.

De wortel is meer tsamentreckende, daerom wordt daer af een vierendeel loots, met soo veel yopers sommighe daghen gheduerende inghegheven teghen de walginghe vander maghen, den watersuchtighen, ende die de stuypen hebben. [117]

De decoctie is goedt teghen de verhittinghe vande moeder, met stoven daer over gheseten.

Maer midts dien dat de bloemen nu ter tijdt overghebrocht worden sonder reuck, daer om ist beter datmen de halmen oft rietkens ghebruycke.

Stoebe.

Meer dan vijftien jaren lang leefden we op hoop dat we ergens zouden raken te zien de rechte Stoebe, maar nu hebben we bijna de moed verloren gemerkt dat ze nooit is gevonden of gezien geweest van de vlijtige kruidzoekers in enige staande wateren, poelen, meren of andere vochtige plaatsen. Die tenminste was het dat zij gevonden hadden de Phleon van Theophrastus gemeend zouden hebben dat zij de Stoebe van Dioscorides gekregen hadden omdat zij dachten dat deze twee planten maar een ding waren door de gestolen overzetting van Matthiolus uit de geleerde Ruellius genomen. Maar de oude argumenten van de gewone naam alleen zijn niet noodzakelijk die terstond willen zeggen dat Stoebe en Phleo een kruid is en alleen door een zwak raadsel omdat hij heeft geschreven in het 6^de boek en eerste kapittel dat Phleon van sommige Stoebe geheten wordt want de naam mag dienen tot alle ander wolachtige of voze planten gelijk de lisdodde, katoenkruiden, Centuncula of Gnapharia geheten, artisjokken en onze vrouwen distels. Ja, dat meer is, als Galenus zegt in het boek van de preservatieven dat Stoebe van zeer scherpe en hete kracht is zo is het duidelijk genoeg dat dezelfde naam mag gegeven worden aan planten van contrarie natuur want hij verhaalt in het achtste van de kruiden een andere Stoebe dat geen scherpte heeft zulks als Dioscorides en Aegineta beschrijven. En gemerkt dat Dioscorides hetzelfde niet heeft beschreven omdat het te zeer algemeen schijnt geweest te zijn als een zaak die zeer dikwijls gebruikt wordt zo schijnt het wel te wezen een ander kruid dan het Indiaanse Phleo van Theophrastus dat aan de poel Oronemus groeit wat een distel of dorenachtige plant is. Ook is niet zeer te achten de autoriteit van Plinius als diegene die alleen overzet, ja verkeerd stelt op die plaats de beschrijving van Theophrastus want hij stelt in het 21^ste boek en 25^ste kapittel aldus; Sommige hebben vast bij de dorens het blad gelijk de Tribulus en stalkruid, sommige hebben de dorens aan het blad en aan de steel gelijk Phleos die sommige geheten hebben Stoebe daar nochtans Theophrastus zegt dat het blat van de Phleon niet steekt in 5^de en 6^de kapittel. Welke foutjes Plinius meer gebeuren. Maar ook dit Phleon van Theophrastus alzo genoemd zo zij menen om de overvloedigheid van het zaad is niet meer bekend uit de beschrijving die perfect en helder genoeg dan Folium Indicum, kaneel en andere die in dezelfde landen voortkomen en ver van onze gewesten gelegen. Want de plant heeft een scherpe of stekende steel (vals hebben zij over gesteld scherp van bladeren of met stekende bladeren) zacht roodachtig zaad en de wortel is de schapen zeer aangenaam die nergens groeit dan in waterachtige plaatsen en onder die wordt voor het wijfje genomen diegene die onvruchtbaar is en goed om mee te binden en te vlechten. Insgelijks zeggen zij dat de Phleon heeft stevige bladeren die veel kerven hebben en veel scheuten voort brengen in het midden van de lente. Ook dat zijn bladeren niet verliest en die meer dan een jaar oud is houdt, ja twee of drie jaren blijft staan zonder te vergaan en dat niet alleen de steel maar ook het blad steekt. Insgelijks dat Phleon vast bij de dorens het blad heeft die sommige Stoebe noemen en dat de vrouwen de wolachtige bloemen of aren gebruiken om loog te maken. Dat ook de schapen de bladeren eten en de zeugen de scheuten en het benedenste deel naast de wortel als die nog mals zijn van de kinderen gegeten wordt. Dat ook de wortel niet diep loopt en dat zeer overvloedig groeit in Orchomenen en in Arabi tegenover het gewest van Ethiopi en voornamelijk aan de rivier die hetzelfde land (als Strabo zegt) scheidt van het land daar de kaneel groeit. Alle die en veel tekens genoeg te kennen geven dat deze plant, zo ver als die ergens in Europa gezien mocht zijn, nochtans kwalijk zeker zal zijn die van Dioscorides. Gemerkt dat ze bij geen teken beschreven is dan met gewone en onzekere naam en krachten die niemand ongelijk noch zwakker zal bevinden in tajeskruid. Zee katoenkruid Jacea en Spaanse Stoebe kruid, Scabiosa, madelieven en Globularia waarvan, hoewel dat de redenen meeste deel [115] van de ouders niet vermaand zijn, zo is nochtans mogelijk dat enige van die de Stoebe is van Dioscorides of immers zonder groot nadeel in plaats van die mag gebruikt worden. Want de ouders hebben dezelfde krachten den Gnaphalium of katoenkruid, lisdodde en biezen toegeschreven.

(Cymbopogon schoenanthus)

Kamelenhooi, Schoenanthum. Juncus odoratus Σχοινς αρωματιχος. In Hoogduits Candisch-hew. In Frans Pasture de Chameau. In Engels en in de apotheken en in Italiaans Squinanthum.

De excellentste onder alle biezen werd hier voortijds in de tijden van Galenus geheten welriekende Schoenanthos vanwege de bijzondere goede roosachtige reuk van de bloemen. Hoewel nochtans dat Galenus in zijn tijd zei dat het kwalijk alzo genoemd werd en sommige bevolen heeft dat men Schoenanthus zou mengen in de composities waarvan men de bloemen niet voldoende kan vinden omdat de kamelen van Afrika de topjes af eten die de Schoenanthus zeer graag eten. Met welke reden van Galenus, Matthiolus dwaas spot als kwaad en leugenachtig te zijn alsof nergens in Europa geen van die bloemen te krijgen zijn omdat de kamelen die alles opgegeten hebben zoals hij zegt. Maar Galenus zegt alleen dat dikwijls de rest van het kruid zonder bloem gebracht worden. Te weten de wortel, het blad, de steel en daarom dat de bloemen niet zo veel te krijgen zijn gelijk men tegenwoordig zien mag in de koopsteden van Genua, Veneti, Antwerpen en elders waar gebracht wordt zeer grote menigte van de planten, maar niet veel bloemen. Want omdat de bloemen enigszins wolachtig en dun zijn en gemakkelijk afvallen en ook met andere grasachtige kruiden afgesneden worden om te eten, ja dat door de hitte hun reuk vergaat zo is gebeurd het eensdeels omdat er weinig en ook eensdeels door de onachtzaamheid van de inkopers dat er zeer weinig gebracht worden. Maar nu ter tijd heeft de meerder hoop van winst de kooplieden zo vlijtig gemaakt in het verzamelen en brengen dat niemand twijfelt dat er nu zijn vele echt rieten met gehele bloemen uit Nabathea, Arabi en Afrika waarvan iedereen de krachten zou mogen kennen uit de reuk. Want men vindt ze soms in de winkels te koop die echt zijn maar zo krachteloos geworden dat sommige zouden menen dat het geen andere plant is dan die overal gezien [116] en gevonden wordt aan de duinen en zavelachtige plaatsen van de Adriatische en Middellandse zee die van gedaante, grootte en gelijk kleurige halmen de welriekend Schoenanthus geheel gelijk is, ja me staat wel voor dat ons deze van de apothekers in de hand gestoken werd te Veneti en te Montpellier die verzekerden dat het een soort was van de echte Schoenanthus. Maar zij verschilt van deugden wel zoveel als het gewone riet verschilt van de Calamus aromaticus. Voorts heeft het grasachtige bladeren en een bloem den anderen geheel ongelijk, zodanig welriekend als iemand zou mogen zeggen uit het verhalen van Plinius dat in Campani groeit, maar minder van krachten. Als deze gedroogd zijn pleegt men het nu ter tijd in bosjes te verkopen en heeft een kleine wortel, hardachtig, dor en met veel kleine vezels boven in de aarde uitgespreid met voorwaarts gebogen bladeren tezamen gewonden en schelpvormig in elkaar gesteld, dikachtig, stijf, 15 cm hoog, spits, bleek, rondom een geknoopt rond rietje dat vol is en niet hol, blinkend, dertig cm hoog, glad gelijk de Cyperus of bies en boven in het opperste geheel dun waaraan groeien bleekrode uit de gele bloempjes met kafachtige schubjes of blaasjes die van buiten roodachtig zijn en van binnen wolachtig, licht en geheel naar de Cyperus ruiken. Maar als zij in een mortier of tussen de vingers gewreven zijn en vooral de binnenste bladeren en rietjes zo ruiken zij zo uitermate goed dat die zou willen verloochenen dat het de echte Schoenanthus niet is die zou voor een plompe onverstandige geacht worden. Dat ze nu hun klappen laten staan van de steel van de Cyperus waarvan Dioscorides schijnt te willen zeggen van de gewone bies en niet van de Schoenanthus omdat hij daar expres niets bijvoegt. Voorts gemerkt dat de rest van de beschrijving zo helder is zo mogen deze ongeruste mensen in het onderzoeken van de tekens zich wel schamen.

De mooie wolachtige bloemen van deze Schoenanthus die enigszins die van de echte Schoenanthus gelijk zijn vast tezamen verzameld en gelijk een vossenstaart van vijf en zes cm lang spits opstaande heeft de zeer geschikte apotheker en herbarist Frans Pennin geplukt aan de oever van de Middellandse zee in het land van Montpellier bij Aigues-mortes op de weg naar Piscairen.

Kracht.

Dioscorides. Schoenanthus is heet en zeer scherp op de tong, men gebruikt de bloemen, de halmen en wortel, want het verwekt tot pissen en drijft uit de maandstonden van de vrouwen, het doet de zwellingen scheiden( omdat het als Galenus zegt een weinig verwarmt en tezamen trekt met subtielheid van de delen) het bezwaart het hoofd, het trekt een weinig tezamen, het breekt, het verteert en opent de luchtgaten van de aders.

De bloem is goed opgedronken diegene die bloed spuwen en ook tegen de pijn van de maag, longen, lever en nieren. Wordt ook gemengd onder de preservatieven.

De wortel is meer tezamen trekkende, daarom wordt daarvan bijna 2gram met zoveel hysop sommige dagen durende ingegeven tegen de walging van de maag, de waterzuchtige en die de stuipen hebben. [117]

Dat afkooksel is goed tegen de verhitting van de moeder, met stoven daarover gezeten.

Maar omdat de bloemen nu ter tijd overgebracht worden zonder reuk daarom is het beter dat men de halmen of rietjes gebruikt.

Spica Nardi. In Griecks, Nardos oft Nardon stachis. In Latijn, Nardus. In Franchois ende inder Apoteke Spica Nardi. In Hoochduytsch, Nederduytsch ende Enghels, Spicke Narde. In Italiaensch, Spigo ende Spigo-Nardi. In Spaensch, Azumbar, oft Espigefil, ende is Nardus Gangitis van Anguillara.

Oft dit cruydt Nardus gheheeten is nae de stadt Naardus van Syrien die gheleghen is aende riviere Eufrates, waer dat oock een ander Nardus is, als Plinius seght, is onseker: nochtans ist seker dat dՠoprechte Nardus wt diversche plaetsen van Egypten ende Syrien in Europe ghebrocht wordt, niet alleene de wortel, sulcks als Galenus wil, maer oock vier verscheyden deelen, te weten de wortel, aren, tstroo, ende de bladers. Dկnderste wortel die de Schoenanthum wortelen ghelijck is, comt wt met een dunne ende dorre veselinghe wt een cleyn wortelken oft wrongesken, waer op dat groeyet ghehayrde aren ende in een ghevoegde vergaderinghe bycants door ghecroltheydt, heuvelkens, oft keirnen onderscheyden, ende met hayrkens tsamen ghebrocht, ghelijck in het Maeon oft Berrewortel, wt welcker middelste spacien sommige biesachtige bladers spruyten, op de maniere vanden Zee-nestelen, hoe wel datse veel minder zijn. Wy hebben dese drooge gesien onder groote bussels van Nardus ten huyse van onsen vriendt ende gheleerde Apoteker Alberto Martinello te Venegien inden Enghel, ende wy weten oock datse van sommige andere te Lyons gade gheslaghen zijn gheweest.

Cracht.

Dioscorides. Spicke-narde zijn warm ende drooghe (warm inden eersten ende drooghe tot int wterste vanden tweede, seght Galenus. Sy doen water maecken, sy stoppen den buyckloop, ghedroncken. De vloet vande vrouwen ende dեtter doense ophouden, opgheleydt.

Met cout water inghedroncken verdrijvense de walginghe, ende ghenesen dեtinghe vander maghe, de swellinghen, de lever, de geelsucht, ende de ghebrecken vande nieren, want sy zijn ghemaeckt van een ghenoech tsamen treckende substantie die scherp is, niet zeer heet, ende eenichsins bitterachtich, segt Galenus.

In water ghesoden ghenesen sy int stoven daer overgeseten de verhitheydt vande moeder, ende zijn oock goedt voor de cale ooghschelen, want sy doen thayr dicker daer aen groeyen, ende worden ghestroyt in zeer vochtighe lichaemen.

Spica Nardi tot poeder ghestampt met wijn ghetempert ende broeykens daer af ghemaeckt worden bewaert in een nieu aerden vat dat niet bepect nocht verloot en is voor medicijne vander oogen, ende wordt oock ghemengt inde preservatijven.

Galenus. Het droogt de fluxien die inden buyck zijn ende inghewandt, ende daer en boven oock die vanden hoofde ende borst.

Valsche Nardus Gangitis van Languedoc. Nardus Gangitis spuria Norbonensis.

Het is nu tvijfde iaer dat wy ghecreghen hebben een ander Nardus die den anderen ghelijck is, oock in groote menichte. In dlandt van Languedoc is gheleghen een zeer lustighen ende hooghen bergh, staende ontrent seven mijlen van tstedeken Ganges ghenoemt, opde welcke veel excellente cruyden groeyen, waerom dat hy gheheeten wordt Lՠhort de Diou, dat is te segghen Ons heeren hof. Int opgaende van desen bergh aende Suydtsijde nae de Middellandtsche zee, comt dese Nardus zeer overvloedich voorts, in mosachtighe vochte gewesten, dՠonderste wortel is cleyne met cleyne harte ende dunne veselinghen, de welcke zijn onder de gheaerde ende hayrachtighe heuvelkens die soo dicke zijn als eenen cleynen vingher, bleeckachtich bruyn van verwe, bycants een palme hooghe, niet zeer spits, maer schijnen eenichsins boven afghesneden te wesen. De bladers zijn groen, stijf, biesachtich, nauwe eenen voet hooghe, maer vele, de welcke spruyten beneden wt de wortel, wtsteken [118] midden door de hayrachtighe aren omvanghende dՠonderste vanden stele, soo dat veel planten als tsamen op eenen risch verwarret zijnde, de ghedaente hebben van een plante alleene. Sy is gheheel sonder reucke, behalven de aerachtighe hayren, de welcke veel grover zijn dandie vanden Indiaenschen Nardus, rieckende ghelijck mosch van Eycken boomen oft vander aerden, inde welcke half met aerde bedeckt zijnde, groeyen aerachtige hayrkens, waer wt dat spruyt eenen dunnen ende claeren biesachtighen halm die niet ongelijck en is die vanden Elpha oft vijghkorve-biesen van eenen cubitus hooghe, de welcke vande midden tot boven toe heeft by gebeurte zeer cleyne puntkens van een grasachtighe haeuwe wt de blaeskens spruytende, eenichsins der bloemen vanden Schoenanthum ende den afgaenden Navelcruydt ghelijck. Dese werdt doen ghesien van onsen meester Rondellet, ende Jacob Wtenhove edelman van Gendt ende zeer gheleerden medediscipel, ende in desen soo wel als in ander deelen vander medicijne zeer geschickt, de welcke die met sijn eyghen handen heeft ghepluckt, ende ons oock dunckt wat over een te comen met de Gangitische Nardus van Dioscorides. Niemandt en derf hem oock verwonderen dat wy mencie ghemaeckt hebben van tstedeken Ganges, want ons en quam gheen stedeken ter voorschijn, noch oock gheen vermaerden ende naerder plaetse dan die, aen de welcke comen zeer lustighe rivierkens, waer af dՠeene heeft eenen sandtachtighen grondt gemengt met goude glinsteringen, waer wt dat oock goudt vergaedert wordt. Maer door wat oorsaecke dattet desen naeme ghecreghen heeft, is onbekent, nochtans weet men wel dat gheenen Indiaenschen Nardus en is.

(Nardostachys jatamansi) Spica Nardi. In Grieks Nardos of Nardon stachis. In Latijn Nardus. In Frans en in de apotheken Spica Nardi. In Hoogduits, Nederduits en Engels Spicke Narde. In Italiaans Spigo en Spigo-Nardi. In Spaans Azumbar of Espigefil en is Nardus Gangitis van Anguillara.

Of dit kruid Nardus geheten is naar de stad Naardus van Syrië die gelegen is aan de rivier Eufraat waar daar ook een andere Nardus is zoals Plinius zegt is onzeker. Nochtans is het zeker dat de echte Nardus uit diverse plaatsen van Egypte en Syrië in Europa gebracht wordt en niet alleen de wortel, zulks als Galenus wil, maar ook vier verschillende delen, te weten de wortel, aren, het stro en de bladeren. De onderste wortel die de Schoenanthus wortels gelijk is komt uit met een dunne en dorre vezel uit een klein worteltje of wrongetje waarop groeit gehaarde aren en ineen gevoegde verzamelingen bijna door krullen, heuveltjes of kernen onderscheiden en met haartjes tezamen gebracht gelijk in het Maeon of beerwortel. Uit de middelste ruimtes spruiten sommige biesachtige bladeren op de manier van de zeenestelen, hoewel dat ze veel kleiner zijn. We hebben deze droog gezien onder grote bosjes van Nardus ten huize van onze vriend en geleerde apotheker Alberto Martinello te Venetië in de Engel en we weten ook dat ze van sommige andere te Lyon gadegeslagen zijn geweest.

Kracht.

Dioscorides. Spicke-narde zijn warm en droog (warm in de eerste en droog tot in het uiterste van de tweede zegt Galenus. Zij doen water maken, zij stoppen de buikloop, gedronken. De vloed van de vrouwen en het etter doen ze ophouden, opgelegd.

Met koud water opgedronken verdrijven ze de walging en genezen het eten van de maag, de zwellingen, de lever, de geelzucht en de gebreken van de nieren want zij zijn gemaakt van een genoeg tezamen trekkende substantie die scherp is, niet zeer heet en enigszins bitterachtig zegt Galenus.

In water gekookt genezen zij in het stoven daar over gezeten de verhitting van de moeder en zijn ook goed voor de kale oogschellen, want zij doen het haar dikker daaraan groeien en worden gestrooid in zeer vochtige lichamen.

Spica Nardi tot poeder gestampt en met wijn getemperd en broeiing daarvan gemaakt worden bewaard in een nieuw aarden vat dat niet bepekt noch verlood is, 7 gram, is voor medicijnen van de ogen en wordt ook gemengd in de preservatieven.

Galenus. Het droogt de opzwelling die in de buik zijn en ingewand en daarboven ook die van het hoofd en borst.

(Nardus gangitis) Nardus gangitis. Valse Nardus Gangitis van Languedoc. Nardus Gangitis spuria Norbonensis.

Het is nu het vijfde jaar dat we gekregen hebben een andere Nardus die de anderen gelijk is en ook in grote menigte. In het land van Languedoc is gelegen een zeer lustige en hoge berg staande omtrent zeven mijlen van het stadje Ganges genoemd waarop veel excellente kruiden groeien waarom dat het geheten wordt Lՠhort de Diou, dat is te zeggen Onze Heren hof. In het opgaan van deze berg aan de zuidzijde naar de Middellandse zee komt deze Nardus zeer overvloedig voort in mosachtige vochtige gewesten. De onderste wortel is klein met kleine harde en dunne vezels, die zijn onder de geaarde en haarachtige heuveltjes die zo dik zijn als een kleine vinger, bleekachtig bruin van kleur en bijna 10cm hoog, niet zeer spits, maar schijnen enigszins boven afgesneden te zijn. De bladeren zijn groen, stijf, biesachtig, nauwelijks dertig cm hoog, maar veel en die spruiten beneden uit de wortel en uitsteken en [118] midden door de haarachtige aren omvangen het onderste van de steel zodat veel planten als tezamen op een rij verward zijn en de gedaante hebben van een plant alleen. Zij is geheel zonder reuk, behalve de aarachtige haren die veel grover zijn dan die van de Indiaanse Nardus, ruiken gelijk mos van eiken bomen of van de aarde. In die half met aarde bedekt zijn groeien aarachtige haartjes waaruit spruit een dunne en heldere biesachtige halm die niet ongelijk is die van de Elpha of vijgenkorf bies van een 45cm hoog die van het midden tot boven toe om beurten zeer kleine puntjes heeft van een grasachtige hauw die uit de blaasjes spruiten, enigszins der bloemen van de Schoenanthus en het verwelkende navelkruid gelijk. Deze werd toen gezien van onze meester Rondellet en Jacob Uitenhove edelman van Gendt en zeer geleerde medediscipel en in deze zo wel als in ander delen van de medicijnen zeer geschikt die het met zijn eigen handen heeft geplukt en ons ook denkt wat overeen te komen met de Gangitische Nardus van Dioscorides. Niemand durft zich ook te verwonderen dat we melding gemaakt hebben van het stadje Ganges, want ons kwam geen stadje te voorschijn, noch ook geen vermaarde en dicht bij zijnde plaats dan die waaraan komen zeer lustige riviertjes, waarvan de ene heeft een zandachtige grond gemengd met gouden glinsteringen waaruit ook goud verzameld wordt. Maar door welke oorzaak dat het deze naam gekregen heeft is onbekend, nochtans weet men wel dat geen Indiaanse Nardus is.

Ghemyen onscherpe Biese. In Griecks, Schoenos. In Latijn, Iuncus levis vulgatus. In Hoochduytsch, Binzen, Schemelen. In Franchois, Ionc. In Italiaensch, Giumco, in Spaensch, Iunco. In Enghels, Rusches.

Nu laet ons voorts gaen ende vervolghen de reste vande beschrijvinghe vande Biesen. Ghelijckerwijs dat Griecks woordt Schoenanthos, dշelck een Biese beteeckent, heeft zijnen naem van lederen geesselen ende coorden, alsoo dat dLatijnsche woordt Iuncus heeft sijnen oorspronck iungendo, dat is te samen voeghen. In vochte slechte bemden en groeyet niet beter noch meer dan de gemeyne Biese, de welcke tweederhande is, maer in spitsheydt alleen verschillende. Sy zijn alle beyde rechte, effen, garsgroene, hebbende blinckende rijskens oft halmen die spits zijn, met swert saedt, ende wit marck ghelijck lemmet, dat oock in stede van dien ghebruyckt wordt, stijf, ende eenen cubitus oft onderhalf lanck, maer de halmen en hebben niet zeer harte punten, aende welcke dat groeyet swertachtich saedt ende mosachtich in cleyne cafachtighe troskens. Ten wordt noch vande beesten noch vande menschen gheten, dan alleene ghebruyckt om de salen ende camers te bestroeyen, principalick in Enghellandt.

Men vinter over al diversche soorten die alleene verschillen in rouheydt, in t blincken ende overvloedicheydt van marck, de welcke de Cruydtbeschrijvers van onsen tijde niet al te aerdich gedeylt en hebben in vier oft vijf specien.

Cracht.

Dioscorides. Tsaedt van dese twee soorten van Biesen, gheroost, ende met ghewaterden wijn [119] ghedroncken, stopt de camerganck, om dat haerlieder complexie, seght Galenus, gemaeckt is te weten wt eerdich wesen dat een weynich cout ende vochtich is, ende oock wat warm om te mogen drooghen dՠonderste deelen, ende allenckskens coude dompen doen opstijghen nae thooft, waer door dattet slaperachtich maeckt.

Tselfde stopt oock den rooden vloet vande vrouwen, tverweckt tot water maecken, ende stilt de pijnen vanden hoofde.

De teere bladers die naest de wortel staen, worden bequaemlick opgheleydt teghen tsteken vande ghespickelde spinnen.

Tsaedt vande Indiaensche Biese doet slapen, maer daer moet mate ghehouden zijn int innemen, op dat den slaep niet te sterck en worde.

Zee-bies tweederhande. Iuncus maritimus duplex.

Maer van dese scherpe Biese zijn int landt van Languedoc ontrent den zeecant tweederhande soorten, de welcke veel langher zijn, ende niet min dan drye cubitus hooghe. Beyde dese soorten groeyen in staende wateren ende broeckachtighe plaetsen ontrent de zee, tusschen dՠoude stedeken Lates ende tdorp Peraus, de welcke onghelijck scherper ende stekender zijn. Dՠeene heeft zeer veel swertachtich saedt in schubachtighe scherpe ende swertachtighe troskens, maer dՠander heeft een saechte wolachticheydt die wit is ende vlockachtich. Dՠmarck van desen is oock zeer beqauem tot lemmetten, ende ghenoeghelicke constighe wercken vande landtloopers ofte quacksalvers, vande welcke wy ghesien hebben duyfkens ghemaeckt die inde locht vloghen, ende hen selven inde locht waeren houdende.

(Schoenoplectus pungens, Juncus effusus?)Gewone stompe bies. In Grieks Schoenos. In Latijn Juncus levis vulgatus. In Hoogduits, Binzen, Schemelen. In Frans, Ionc. In Italiaans Giumco, in Spaans, Iunco. In Engels Rusches.

Nu laat ons voort gaan en vervolgen de rest van de beschrijving van de biezen. Gelijks dat Griekse woordt Schoenanthos wat een bies betekent heeft het zijn naam van lederen gesels en koorden alzo dat het Latijnse woord Juncus heeft zijn oorsprong iungendo, dat is te samen voegen. In vochtige slechte beemden groeit het niet beter noch meer dan de gewone bies die tweevormig is maar in spitsheid alleen verschillen. Zij zijn alle beide recht, effen, donker groen en hebben blinkende twijgjes of halmen die spits zijn, met zwart zaad en wit merg gelijk een lemmet dat ook in plaats van die gebruikt wordt, stijf en een 45 of 68cm lang, maar de halmen hebben niet zeer harde punten. Waaraan groeit zwartachtig zaad en mosachtig in kleine kafachtige trosjes. Het wordt noch van de beesten noch van de mensen gegeten dan alleen gebruikt om de zalen en kamers te bestrooien en voornamelijk in Engeland.

Men vind er overal diverse soorten die alleen verschillen in ruwheid, in het blinken en overvloedigheid van het merg die de kruidbeschrijvers van onze tijd niet al te aardig gedeeld hebben in vier of vijf species.

Kracht.

Dioscorides. Het zaad van deze twee soorten van biezen geroosterd en met gewaterde wijn [119] gedronken stopt de kamergang omdat hun samengesteldheid, zegt Galenus, gemaakt is te weten uit aards wezen dat een weinig koud en vochtig is en ook wat warm om te mogen drogen de onderste delen en geleidelijk aan koude dampen doen opstijgen naar het hoofd waardoor dat het slaperachtig maakt.

Hetzelfde stopt ook de rode vloed van de vrouwen, het verwekt tot water maken en stilt de pijnen van het hoofd.

De tere bladeren die naast de wortel staan worden bekwaam opgelegd tegen het steken van de gespikkelde spinnen.

Het zaad van de Indiaanse bies doet slapen, maar daar moet mate gehouden worden in het innemen zodat de slaap niet te sterk wordt.

(Blysmus rufus. Bolboschoenus maritimus?)

Zeebies tweevormig. Juncus maritimus duplex.

Maar van deze scherpe bies zijn in het land van Languedoc omtrent de zeekant twee soorten die veel langer zijn en niet minder dan 135cm hoog. Beide deze soorten groeien in staande wateren en broekachtige plaatsen omtrent de zee, tussen het oude stadje Lates en het dorp Peraus die ongelijk scherper en stekender zijn. De ene heeft zeer veel zwartachtig zaad in schubachtige scherpe en zwartachtige trosjes. Maar de ander heeft een zachte wolligheid die wit is en vlokachtig. Het merg van deze is ook zeer geschikt tot lemmet en genoeglijke kunstige werken van de landlopers of kwakzalvers waarvan we gezien hebben duifjes gemaakt die in de lucht vlogen en zichzelf in de lucht hielden.

Aldermeeste water-Biese, Matten-biesen, Vijver-biesen. σλος χοςνος. Iuncus aquaticus maximus.

Dաldermeeste Biese van allen, de welcke int water is groeyende, ende dաlderlanckste Lischdodde [120] ghelijck, is zeer wel over al bekent den ghenen oock die onder den Noorderschen Pole woonen, sonderlinghe haer voos marck, van de welcke matten gevlochten worden, om inde eetcamers oft saletten te legghen.

Cleyne Water-biese met taykens van Peerdtsteert.Iuncus aquaticus minor capitulis equiseti.

Vande soorte vande naest voorgaende groeyet zeer overvloedicch een ander die veel minder is tot Oosterweel buyten Antwerpen inde staende ende oock saechtloopende wateren, hebbende een wortel met zeer veel faselinghen ende naeckte halmen, die de ghemeyne Biese ghelijck zijn, maer met druyfachtighe knoppen scherp opgaende, ghelijck die vanden Speragus oft Peerdtsteert, ende elck beneden hebbende eenen knoop.

Waterlisch Bloem-biese. Iuncus Cyperodes floridus paludosus, ende is de Gladiolus palustris van Cordus.

Bloembiese ghenoemt Iuncus floridus, dat is, bloeyende Biese, ghelijck die verschilt vanden anderen, alsoo gaetse alle die andere te boven, want van bladers ende croone is sy eenichsins den Cyperus ghelijck, maer van wortel en is sy den anderen niet zeer onghelijck. Sy heeft eenen biesachtigen ronden ende gars-groenen stele van Lischdodde, maer dunder, van drye cubitus hooghe, aenden welcken dat staet eenen crans van wilde-Galigaen, van schoone lijfverwighe bloemen van ghedaente van Ampeloprassum. De bladers zijnlanghere dan die van Cyperus oft Affodillen comende wt een biesachtighe wortele, maer dicker. Tgroeyet over al in grachten ende staende oft saechtvloeyende wateren van Nederlandt. Enghellandt, ende tot Londen aenden Tour ende plaetse daer de ghereedtschap vande schepen van orloghe ligghet.

[121]

Allergrootste waterbies, mattenbiezen, vijverbiezen. σλος χοςνος. Juncus aquaticus maximus. (Schoenoplectus lacustris)

De allergrootste bies van allen die in het water groeit en de allerlangste lisdodde [120] gelijk is zeer goed overal bekend diegene ook die onder de Noordse pool wonen en vooral het voze merg waarvan matten gevlochten worden om in de eetkamers of saletten te leggen.

Kleine waterbies met takjes van paardenstaart. Juncus aquaticus minor capitulis equiseti. (Eleocharis palustris)

Van de soort van de laatst voorgaande groeit zeer overvloedig een andere die veel kleiner is te Oosterweel buiten Antwerpen in de staande en ook zacht lopende wateren. Het heeft een wortel met zeer veel vezels en naakte halmen die de gewone biezen gelijk zijn, maar met druifachtige knoppen scherp opgaande gelijk die van de Asparagus of paardenstaart en elk heeft beneden een knoop.

Waterlis bloembies. Juncus Cyperodes floridus paludosus en is de Gladiolus palustris van Cordus. (Butomus umbellatus)

Bloembies genoemd Juncus floridus, dat is bloeiende bies gelijk die verschilt van de anderen alzo gaat ze alle anderen te boven want van bladeren en kroon is zij enigszins den Cyperus gelijk, maar van wortel is zij de anderen vrij gelijk. Zij heeft een biesachtige ronde en donker groene steel van lisdodde, maar dunner, van 135cm hoog waaraan staat een krans van wilde galigaan van mooie vleeskleurige bloemen van gedaante van Ampeloprasum. De bladeren zijn langer dan die van Cyperus of affodillen en komen uit een biesachtige wortel, maar dikker. Het groeit overal in grachten en staande of zacht vloeiende wateren van Nederland, Engeland en tot Londen aan de Tower en plaatsen daar het gereedschap van de schepen van oorlog ligt. [121]

Zee-biese. Iuncus maritimus.

Dese en is niet zeer onghelijck den anderen soorten, maer en groeyet nerghens vele dan aende oevers, ende opde sandtachtighe plaetsen van Languedoc ende Provencen, nauwe eenen voet ende onderhalve palme hooghe. Sy heeft veel bladers, die dunne zijn, witachtich, smal, ende tweemael langer dan de stele van onderhalve palme, taey, wtghespreydt, gheboghen, dicke, loockverwich, voorts comende wt een dicke wortel, die swert is ende enckel die vanden wilden-Galigaen ghelijck, geknoopt, ende verre cruypende. Int opperste vanden stele zijn ghemeynlick drye bladerkens, van drye duymen lanck, ende een ronde bloeme beset met schubachtighe ghetroste saden die vanden Biesen ghelijck, ende is scherpachtich, van verwe bleeck bruynroot, vande grootte ende ghedaente vanden Ampeloprassum.

Cleyne Biesken. Iuncellus.

Inde Noordersche dorre, sandtachtighe, ende onvruchtbaer Heyen wordt over al ghesien dաlderminste van allen, die nauwe onderhalve palme lanck is, met een cleyne ende corte wortel, teere aderkens, de bloemkens van een staende, ende boven sonder spitsch.

Sijde Biese, Vlock-biese oft Quispel-biese, Matten-vlasch, Cottoen-biese. In Latijn, Iuncus Bombycinus, ende is Tomentum ende Linum pratense van Cordus, oft Gnaphalium van Jeronymus Bock. In Hoochduytsch, Wisen wollen, Matten-vlasch, in Enghels, Water leeke.

Inde Mey ende Hoeymaendt, Wedemaendt ende Oogstmaendt wordt ghesien inde vochte ende natte bemden ende Heye by Brugghe ende elders een soorte van Biesen met cleyne ende bycants grasachtighe bladerkens, ende sneewit blinkende are oft vlocke, de welcke oock van zeer verre door haer schoone witheydt dՠooghen tot haer is treckende. Sy heeft een wortel met veel cleyne veselinghen, ende մ spitse boven niet zeer stijf. De Duytschen heetent om de vlockachtige ende vlasachtighe bloeme, ende om tghebruyck, Matten-vlasch, soo veel te segghen als een culcten vlasch oft vlocken.

Cracht.

In wijn ghesoden is zeer goedt teghen de pijnen ende crimpinghen vanden buyck. Cordus. [122]

Spartum Plinij ende Clusij. In Provencen heetet Spaensche Elpho. In Spaensch, Esparto.

Kaerle vander Cluse heeft zeer wel den naecomers te kennen ghegheven den Spartum, soodaenich als ick ghesien hebbe inden zeer lustighen ende rijcken hof van diversche Cruyden, vanden excellenten ende zeer geleerden man Mijn-Heere Jan Boisot, met smalle, biesachtighe, donckergroene bladers eenen cubitus lanck, de welcke by lanckheydt van tijden tsamen ghetrocken worden ghelijck een ronde Biese, bequaeme om te vlichten. De halmen zijn onderhalve cubitus lanck, ende de bloemen aerachtich ende wolachtich, gelijck die vanden Riet. Tsaedt is row ende cafachtich. Tgroeyet op diversche plaetsen int Coninckrijck van Valencien ende Granade, by Carthagena.

Ander Spartum van Plinius & Clusius. In Spaensch, Albardin.

Daer is oock een ander soorte van Spartum den anderen niet zeer onghelijck, waer af oock Kaerle vander Cluse de zeer gheleerde kenner vande vremde oft wtlandtsche cruyden, dese zeer nauwe heeft beschreven. Sy heeft de Biese saechter ende dunder dan die eerste, ende brengt voort inde Maerte een corte are, besloten in eenich sloofken oft velachtich blaesken, bycants ghelijck de Narcissen, Ayiuyn ende derghelijcke bloemen. Tgroeyet int Coninckrijck [123] van Mursien op vochte plaetsen. Om corfkens af te vlichten en ist soo bequaem niet, maer zeer nut om lijnwaetsacken mede te vullen die men onder de bedden leght.

Zeebies. Juncus maritimus. (Bolboschoenus maritimus)

Deze is vrij gelijk de anderen soorten, maar groeit nergens veel dan aan de oevers en op de zandachtige plaatsen van Languedoc en Provence, nauwelijks 45cm hoog. Zij heeft veel bladeren die dun zijn, witachtig, smal en tweemaal langer dan de steel van 15cm, taai, uitgespreid, gebogen, dik, lookkleurig die voortkomen uit een dikke wortel die zwart is en enkel die van de wilde galigaan gelijk, geknoopt en ver kruipend. In het opperste van de steel zijn gewoonlijk drie bladertjes van drie cm lang en een ronde bloem bezet met schubachtige trosvormige zaden die van de biezen gelijk en is scherpachtig, van kleur bleek bruinrood, van de grootte en gedaante van de Ampeloprasum.

Kleine biesje. Juncellus. (Isolepis fluitans)

In de Noordelijkee dorre, zandachtige en onvruchtbare heide wordt overal gezien het allerkleinste van allen die nauwelijks 15cm lang is met een kleine en korte wortel, tere adertjes, de bloempjes staan vaneen en boven zonder spits.

(Eriophorum angustifolium)

Zijde bies, vlokken bies of kwispelbies, mattenvlas, katoenbies. In Latijn, Juncus Bombycinus en is Tomentum en Linum pratense van Cordus of Gnaphalium van Hieronymus Bock. In Hoogduits Wisen wollen, Matten-vlasch en in Engels, Water leeke.

In mei en juni, juli en augustus wordt gezien in de vochtige en natte beemden en heide bij Brugge en elders een soort van biezen met kleine en bijna grasachtige bladertjes en sneeuwwit blinkende aren of vlokken die ook van zeer ver door hun schone witheid de ogen tot zich trekken. Zij heeft een wortel met veel kleine vezels en het spitse boven niet zeer stijf. De Duitsers heten het om de vlokachtige en vlasachtige bloem en om het gebruik mattenvlas, zo veel te zeggen als een doek vlas of vlokken.

Kracht.

In wijn gekookt is zeer goed tegen de pijnen en krimpingen van de buik. Cordus. [122]

(Macrochloa tenacissima) Spartum Plinij en Clusij. In Provence heet het in Spaans Elpho. In Spaans Esparto.

Kaerle Clusius heeft zeer goed de nakomelingen te kennen gegeven de Spartum zodanig als ik gezien heb in de zeer lustige en rijke hof van diverse kruiden van de excellente en zeer geleerde man mijnheer Jan Boisot met smalle, biesachtige, donkergroene bladeren van een 45cm lang die op den duur tezamen getrokken worden gelijk een ronde bies en geschikt om te vlechten. De halmen zijn 68cm lang en de bloemen aarvormig en wolachtig gelijk die van het riet. Het zaad is rouw en kafachtig. Het groeit op diverse plaatsen in het koninkrijk van Valencia en Granada bij Carthagena.

(Lygeum spartum) Ander Spartum van Plinius & Clusius. In Spaans Albardin.

Daar is ook een andere soort van Spartum de anderen niet zeer ongelijk waarvan ook Kaerle Clusius de zeer geleerde kenner van de vreemde of buitenlandse kruiden deze zeer nauwkeurig heeft beschreven. Zij heeft de bies zachter en dunner dan de eerste en brengt voort in maart een korte aar die besloten is in enig slofje of velachtig blaasje bijna gelijk de narcissen, ui en dergelijke bloemen. Het groeit in het koninkrijk van Murcia [123] op vochtige plaatsen. Om korfjes van te vlecht is het niet zo geschikt maar zeer nuttig om linnenzakken mee te vullen die men onder de bedden legt.

Spartum van desen lande. Spartum nostras, ende Spartum tertium Clusij. In Hollandt ende Zeelandt Helm ghenaemt.

Dese derde soorte van Spartum comt soo overvloedich voorts, half versmoort inde sandtachtige plaetsen vande West-zee van Enghellandt, nae tgheweste van Yerlandt, dat met sijn stijve spitse bladers dickwils totten bloede toe quetst de beenen vande ghene die daer lancks reysen. Theeft een wortel die vande Peyen ghelijck, stekende inde savel hoopen, geknoopt ghelijck Peyen-gras, wijt ende lanck onder dՠaerde loopende, met stijve bladers van onderhalven oft twee voeten lanck, ende boven een harte punt die vanden Schoenanthum oft zee-Biese gelijck. Opde stele van twee cubitus hooge groeyet een wolachtige bloeme, van grootte ende fatsoen van de are van rogghe met cafachtich saedt, den deck-Riet ghelijck, welck van schapen noch van treckbeesten gheensins gheten en wordt. Men plantet in Walckeren inde duynen om de sandtberghen te verstercken ende tկnderhouden, te weten inde plaetsen die zeere vanden windt gheslaeghen worden, daer die van selfs groeyende waeren vanden tempeest verslaghen.

Ander Spartum van desen lande. Spartum nostras alterum.

Noch vindtmen inde duynen ende sandtberghen van Walckeren ende Hollandt tweederley Spartum. Dՠeen is van aren, wortele, grootte, cafachtich saedt inde ghedaente den voorseyden heel ghelijck. Dկnderscheydt is alleenlick in sijn bladeren de welcke schoon, ende breeder zijn dan die vande Terwe oft van tghestreept gras, blaeu groen. [136] (124)

Cleyn Spartum van desen landen. Spartum nostras parvum.

Dՠander is veel cleynder ontrent een spanne, oft neghen oft thien duymen hooghe met biesachtige dorre bladerkens ende wortelen. De aren zijn van gras, lanckworpigh ende dun.

Onder de graskens zijn sommighe met dorre ende stijve bladerkens, waer mede men oock mocht korfkens vlichten. Daerom de ghene die willen, moghense hier by voeghen.

Spartum van dit land. Spartum nostras en Spartum tertium Clusij. In Holland en Zeeland helm genoemd. (Ammophila arenaria)

Deze derde soort van Spartum komt zo overvloedig voort en half versmoord in de zandachtige plaatsen van de west zee van Engeland naar het gewest van Ierland dat met zijn stijve spitse bladeren dikwijls tot het bloeden toe kwetst de benen van diegene die daar langs reizen. Het heeft een wortel die van de kweek gelijk die steekt in de zavelhopen en geknoopt gelijk kweek, wijdt en lang onder de aarde lopende met stijve bladeren van 45 of 60cm lang en boven een harde punt die van de Schoenanthus of zeebies gelijk. Op de steel van 90cm hoog groeit een wolachtige bloem, van grootte en vorm van de aar van rogge met kafachtig zaad het dekriet gelijk welke van schapen noch van trekbeesten geenszins gegeten wordt. Men plant het in Walcheren in de duinen om de zandbergen te versterken en te onderhouden, te weten in de plaatsen die zeer van de wind geslagen worden daar die vanzelf gegroeid waren en van de tempeest verslagen.

(Calamagrostis epigejos)

Ander Spartum van deze landen. Spartum nostras alterum.

Noch vindt men in de duinen en zandbergen van Walcheren en Holland twee soorten Spartum. De ene is van aren, wortels, grootte, kafachtig zaad in de gedaante de voor vermelde heel gelijk. Het onderscheid is alleen in zijn bladeren die mooi en breder zijn dan die van de tarwe of van het gestreepte gras, blauw groen. [124]

(Leymus arenarius)

Klein Spartum van deze landen. Spartum nostras parvum.

De andere is veel kleiner en omtrent een 17 of 9 of 10cm hoog met biesachtige dorre bladertjes en wortels. De aren zijn van gras, langwerpig en dun.

Onder de grasjes zijn sommige met dorre en stijve bladertjes waarmee men ook korfjes kan vlechten. Daarom diegene die willen mogen ze hierbij voegen.

Wy hebben begonnen aenden Gladiolus ende derghelijcke planten: Nu sullen wy voeghen dՠhistorien vande Jacinthen byde bolachtighe planten, aldereerst beginnende aenden Jacint vande Poeten, als de ghene die eenichsins is van fatsoen tusschen Ireos, Lelien, Jacinthen, Gladiolos ende Affodillen. De welcke wy wel hadden willen naest de soorten van Ireos stellen, ende hadde voorwaer wel moghen wesen, ten waere dat den Acorus ende ander planten die beter ghelijck gheweest waeren, den welcken dese soo zeer ghelijck is van bloemen, datse veel persoonen voor Ireos hielden. Maer van bladers ende bollen is sy den Jacinthen ghelijcker, ende daerom hebben wy haer hier by ghevoegt: Want de constige ende milde natuere schijnt hier ghespeelt te hebben int conterfeyten van diversche soorten van planten.

Wij zijn begonnen aan de Gladiolus en dergelijke planten. Nu zullen we voegen de historin van de hyacinten bij de bolachtihe planten en allereerst beginnen aan de hyacint van de poten als diegene die enigszins is van vorm tussen Iris, lelies, hyacinten, Gladiolus en affodillen. Die we wel hadden willen naast de soorten van Iris stellen en dat had voorwaar wel mogen wezen tenzij dat de Acorus en andere planten die beter gelijk geweest waren dien deze zo zeer gelijk is van bloemen dat veel personen het voor Iris hielden. Maar van bladeren en bollen is zij de Hyacinten gelijker en daarom hebben we haar hierbij gevoegd. Want de kunstige en milde natuur schijnt hier gespeeld te hebben in het schilderen van diverse soorten van planten.

Jacinthe van de Poeten.

De Griecksche letters, ι ende ν zijn malcanderen soo nae maechschap, dat men lichtelick mach presumeren dat alle zeer schoone bloemen vande ouders ghenoemt zijn gheweest Violetten, sonderlinghe die inde Lente voorts comen, ende inde cranskens ghebrocht plegen te worden, waer door dat soo veel diversche soorten van bloemen eenen ghemeynen naeme van Viola quasi Hyola ghecreghen hebben, ende daerom oock toegheschickt is gheweest den Jacinthen vande welcke de peersche (als Plinius schrijft) vanden ouders swerte Violetten genoemt werden, om de ghelijcke peersche oft Violette verwe, als blijckt by die van Theocritus, ende by ghelijcke redenen te presumeren is, dat die van Dioscorides oock alsoo ghenoemt is gheweest om de peersche, cromme ende nederwaerts hanghende crans vol peersche bloemen, ghelijck die gheconterfeyt ende hedends-daeghs ghesien wordt.

Jacinthe met Lisch-bloemen van Theocritus ende Poeten, in Engellandt groeyende. Blaeu-Violet. Iris bulbosa Theocriti & Potarum. Hyacinthus Anglicus.

Dit cruydt hebben wy ghenoemt Enghelschen Jacinthe, oft Jacinthe met bloemen van Ireos, van Theocritus ende andere Poeten: Ende is Enghelsche Iris bulbosa der Herbaristen van Nederlandt, in Enghelsch gheheeten Flour de luce, dat is te segghen, Lisch-bloemen, ende overmidts de ghelijckenisse hebben dat oock gheheeten groot Gladiolus.

Het en schijnt niet dat eenich Autheur van onse tijden wel onderscheeden oft gekent heeft de Jacinthe der Poeten: hierom hebben sommighe Ireos daer voor ghehouden: ander volghende Palladium, hebben Gladiolum daer voor ghenomen: sommighe meynende dat het droef bloedt op de aerde ghestort, de cruyden gheverwet hadde, ende niet meer bloedt zijnde, ontfanghen hadde met een zeer schoone purper verwe de gantsche ghedaente der Lelien, hebben van de roode Lelien van Dioscorides, Martagon nu ter tijdt vande Herbaristen ende Alchimisten gheheeten, de purpre hyacinthus van Ovidius ghemaeckt, meynende dat om het gestort bloedt de bloeme bloedtverwich moeste wesen: midts datter gheschreven staet: Si non purputeus color his, nempe hyacinthis, argenteus esset in illis, nimirum liliis candidis: dat is: Waert dat dese Hyacinthen niet purpurverwich en hadden gheweest, soo souden sy silverwit zijn ghelijck witte Lelien. Maer dat de verwe van de Poetische Hyacint violet purper is, ende niet roodt orange als minie, soo men siet in de bloemen van Guychelheyl. ende Martagons: dit bewijst blijckelick genoech het violet ende peertsch coleur van Ostreum Tirium, ende Buccina purpura, (oesters of schelpen) wiens etterachtich sap maer een luttel bloedtroodtachtich en is wt den violetten, alsoo ock selve die dickwils wt de Adriaensche ende Middelandtsche zee gheraept hebbe: aengaende het voorseydt bloedt, is kennelick ghenoech dat het ghemeynlick peersch-roodt schijnt te wesen, als een wijle tijdts ghestaen heeft: Ende Virgilius noemt den Hyacinth [130] suave rubens, als met luttel ende lieflick roodt ghemengt: maer Martagon en heeft de bladers niet bleeck roodt, maer vlammich ende geel blinckende roodt. Ende voorts alsoo de Poete seydt, Ibera ferrugine tinctum, bediet het coleur van ghepalleerde ende int vier gebruyneerde helmetten ende wapenen: de welcke wt den viere ghetrocken zijnde, wordense terstond claer violet-roodtachtich van verwe: des-halven Claudianus de violetten heeft gheheeten ferrugineas, nae het wtwijsen van het voorseydt ijser-violet coleur: gheenssins droefverwich, alsoo men ghemeynt heeft: Want het Veersken van Virgilius bewijst contrarie: Pictus acu chlamydem, & ferrugine clarus Ibera. Waerom dat in alder manieren onsen Poetische Jacinth sal te vreden stellen de begheerte vande liefhebbers van desen tijdt, den welcken gheen en heeft moghen behaghen, ghemerckt dat sy desen noch niet en kenden, de welcke niet alleen en is van tgeslacht vande Jacinthen, maer heeft oock alsoo veel ghelijckenisse met de Lelie, Ireos, ende Gladiolus, dat men hier wt mach lichtelick presumeren datse vande Poeten, Histori schrijvers, ende schrijvers vande Landtneringhe ende oock ander, gheleken zijn gheweest by de selfde planten, ende somtijdts daer voor ghehouden gheweest, de welcke wy oock gheseydt hebben dat vanden ghemeynen volcke ghebeurt inden Ireos. Want, ist dat ghy de bloeme, tsaedt ende den gheheelen stele met de haeukens van dese plante aensiet met Poetische ooghen, ghy sult segghen dat gheen Jacinthen is, maer Ireos: maer ist dat ghy aenmerckt de bollekens ende Pareyeachtighe bladers, met de blaeu purper verwe, soo sult ghy segghen dattet Jacint is. Maer een vervaren oordeeldeer van desen dinghen (hoe wel dat hy Pausanias, Palladius ende ander autheuren siet in twijfelachtighe opinien) staende op dՠondersoeck van desen, sal seggen dat niet en is gheheel een Jacinth, want sommige dingen bewijsen contrarie, ende sal oock ontkennen dat Ireos is, om dat noch wortel noch bladers daer mede accorderen, nochtans en sal hy daerom de hope niet verliesen, maer liever met sulcke moderatie ende maniere die wy hier dickwils aenpreken, ter neder legghen den twist vande Poeten ende Historieschrijvers. En wilt niet naevolgen de [131] groote sorchvuldicheyt van sommighe persoonen die onlancks gheweest zijn, de welcke hen selven so zeere quellen int consideren vande planten wten ouders, dat sy meynen dat een cruydt te vergeefs voorts comen is, ende bycants inden schat de natuere verloren, ten zy dat onder eenigh gheslachte by henlieden beschreven, als onder zijn vendel soude moghen ghebrocht worden. Maer wy moghen hier veel beter nae de waerachticheydt segghen tghene dat Aristoteles ende Theophrastus gheseydt hebben inde beschrijvinge vande Steenen, Vischen ende Viervoetighe dieren, als datter zijn veel planten van ghemengde ende twijfelachtighe natuere, min noch meer dan de muylen die van contrarie oft diversche specien van dieren ghegeneert zijn, ende Zoophyta oock houden van diversche dieren ghegenereert, ende veel meer ander derghelijcke dieren van twee natueren. Daerom ghemerckt dat dese plante gheen Ireos en is, ende nochtans dien, ende de aerdicheydt vande bloeme der Lelien niet onghelijck en is, byde welcke de Poeten haer gheleken hebben, ende Palladius seyde dat om de ghelijckenisse vande bladers Ireos oft Gladiolus geheeten was: Dat dan nae ons opinie de Jacinth vande Poeten zije, soodaenige als men over al inde zeer lustige hoven van Enghellandt ende Vlaenderen sien mach, soo sal dan van diversche geslachte zijn de tweederdhande Jacinthe, te weten onsen Poetischen, purperen, blaeuwen, peerschen oft bruyn-violetten, vande Historieschrijvers ende Palladius Ireos gheheeten, van de Poeten Gladiolus, ende ghemeynlick der Lelie ghelijck, soodaenich als den onsen claerlick is, te weten, van ghedaente den Ireos oft Gladiolus meer gelijck, dan den Jacinth van Dioscorides. Waerom dat wy hier aldereerst sullen schrijven vanden Gladiolus ende bastaert Jacinthen, te weten Duytsche, Engelsche, diverscherhande Griecksche, ende Spade oft Herftsche Jacinthen, om datse hebben ghesterrede bloemen die vanden Lelien gelijck: ende terstondt daer na sullen wy spreken vande tweede cransachtighe specie van Dioscorides.

Spaensche Jacinthen vande Poeten. In Latijn Hispanicus Potarum Hyacinthus. Iris bulbosa angustifolia flore vario Clusij. In Spaensch, Lirio Illyrico.

Dese Spaensche Jacinthe die ons de constighe natuere is gevende wt de hovelen van Valedolit in Spaignen, en is den Engelschen niet zeer onghelijck, ende heeft stijve bladers half tusschen die vander Affodille ende Pareye, gotewijs ende op den averechte sijde ghestreept. Opden eenighen stele van onderhalve cubitus hooghe groeyet een soetrieckende bloeme, gemeynlick een alleene, somtijdts oock twee, ende somtijdts drye, by ghebeurte vergaende, breeder dan die vanden Wandtluys-cruydt, met drye omgheslaghen bladers, witachtich, inde midden geel, met soo veel ander blaeuw die recht op staen tusschen beyden comende, die witte strepen hebben. Tsaedt is wat meerder dan dat vanden Gladiolus, maer de Hulse wat minder dan die van onsen Engelschen Poetischen Jacint. Dese met veel meer ander sonderlinghe planten en heeft niet alleene in sijnen hof groeyende de zeer gheschickte ende vervaren Apoteker van Antwerpen Willem Driesch, die hem gheschonken heeft de zeer excellente schilder Raphael van Coxie tot Mecchelen, maer is oock inde zeer fraeye hoven van veel ander liefhebbers van sonderlinghe schoone planten.

Dese bloeme heeft haer verschil, dat de bloeme corter is, oft hoogher oft bleecker van verwe, oock is de wortel corter ende langher.

Hyacint van de poeeten. (Iris latifolia, hoewel hij verderop een Iris latifolius beschrijft)

De Griekse letters, ι en ν zijn elkaar zo verwant dat men licht mag veronderstellen dat alle zeer mooie bloemen van de ouders violette genoemd zijn geweest en vooral die in de lente voort komen en in de kransjes gebracht plegen te worden waardoor dat zoveel diverse soorten van bloemen een algemene naam van Viola quasi Hyola gekregen hebben en daarom ook geweest de hyacinten gekregen heeft waarvan de paars (als Plinius schrijft) van de ouders zwarte violette genoemd werden om de gelijke paarse of violette kleur als blijkt bij die van Theocritus en bij gelijke redenen te veronderstellen is dat die van Dioscorides ook alzo genoemd is geweest vanwege de paarse, kromme en neerwaarts hangende krans vol paarse bloemen gelijk die geschilderd tegenwoordig gezien wordt.

(Hyacinthoides non-scripta) Hyacint met lisbloemen van Theocritus en poten die in Engeland groeit. Blauwe violet. Iris bulbosa Theocriti & Potarum. Hyacinthus Anglicus.

Dit kruid hebben we genoemd Engelse hyacint of hyacint met bloemen van Iris van Theocritus en andere poten. En is Engelse Iris bulbosa der herbaristen van Nederland, in Engels geheten flour de luce, dat is te zeggen lisbloem en vanwege de gelijkenis is dat ook genoemd grote Gladiolus.

Het schijnt niet dat enig auteur van onze tijden goed onderscheiden of gekend heeft de hyacint der poten. Hierom hebben sommige Iris daarvoor gehouden. Andere die Palladium volgen hebben Gladiolus daarvoor genomen. Sommige menen dat het droeve bloed op de aarde gestort de kruiden gekleurd had en er niet meer bloed was ontvangen hebben met een zeer mooie purperen kleur de ganse gedaante der lelies en hebben van de rode lelies van Dioscorides, Martagon nu ter tijd van de herbaristen en alchimisten geheten, de purperen Hyacinthus van Ovidius gemaakt en meenden dat vanwege het gestorte bloed de bloem bloedkleurig moet wezen omdat er geschreven staatՠSi non purputeus color his, nempe hyacinthis, argenteus esset in illis, nimirum liliis candidis. Dat is’ was het dat deze hyacint niet purperkleurig was geweest dan zouden zij zilverwit zijn gelijk witte lelies. Maar dat de kleur van de potische hyacint violet purper is en niet rood oranje als menie zo men ziet in de bloemen van guichelheil en Martagon. Dit bewijst duidelijk genoeg het violette en paarse kleur van Ostreum Tirium en Buccina purpura, (oesters of schelpen) wiens etterachtig sap maar een weinig bloedroodachtig is uit de violette die ik ook vaak uit de Adriatisch en Middellandse zee geraapt heb. Aangaande het voor vermelde bloed is duidelijk genoeg dat het gewoonlijk paarsrood schijnt te wezen als het een tijdje gestaan heeft en Virgilius noemt de hyacint [130] suave rubens als met wat en lieflijk rood gemengd. Maar Martagon heeft de bladeren niet bleek rood maar vlammend en geel blinkend rood. En voorts alzo de poet zegt; Ibera ferrugine tinctum, betekent het de kleur van gepaleerde en in het vuur gebruinde helmet en wapens die uit het vuur getrokken zijn en worden ze terstond helder violetroodachtig van kleur. Derhalve Claudianus de violetten heeft geheten ferrugineas naar het uitwijzen van de voor vermelde ijzer violette kleur en geenszins droef gekleurd alzo men gemeend heeft. Want het versje van Virgilius bewijst ten tegendeel; Pictus acu chlamydem & ferrugine clarus Ibera. Waarom dat in alle manieren onze potische hyacint zal tevreden stellen de begeerte van de liefhebbers van deze tijd die geen heeft mogen behagen gemerkt dat zij deze noch niet kenden die niet alleen is van het geslacht van de hyacinten maar heeft ook alzo veel gelijkenis met de lelie, Iris en Gladiolus zodat men hieruit licht mg veronderstellen dat ze van de poten, historie schrijvers en schrijvers van de landnering en ook andere vergeleken zijn geweest bij dezelfde planten en somtijds daarvoor gehouden geweest die we ook gezegd hebben dat het van het gewone volk gebeurt in de Iris. Want is het dat ge de bloem, het zaad en de gehele steel met de hauwtjes van deze plant aanziet met potische ogen ge zal zeggen dat het geen hyacint is maar Iris. Maar is het dat ge aanmerkt de bolletjes en preiachtige bladeren met de blauw purperen kleur dan zal ge zeggen dat het een hyacint is. Maar een ervaren beoordelaar van deze dingen (hoewel dat hij Pausanias, Palladius en ander auteurs ziet in twijfelachtige opinies) en staat op het onderzoek van deze zal zeggen dat het niet geheel een hyacint is want sommige dingen bewijzen het tegendeel en zal ook ontkennen dat het Iris is omdat noch wortel noch bladeren daarmee overeen komen, nochtans zal hij daarom de hoop niet verliezen maar liever met zulke moderatie en manier die we hier dikwijls aanspreken neer leggen de twist van de poten en historieschrijvers en wil niet navolgen de [131] grote zorgvuldigheid van sommige personen die er onlangs geweest zijn die zichzelf zeer kwellen in het bevestigen van de planten uit de ouders zodat zij menen dat een kruid tevergeefs voort gekomen is en bijna in de schat der natuur verloren tenzij dat onder enig geslacht die bij hen beschreven is als onder zijn vaandel zou mogen gebracht worden. Maar we mogen hier veel beter naar de waarheid zeggen hetgeen dat Aristoteles en Theophrastus gezegd hebben in de beschrijvingen van de stenen, vissen en viervoetige dieren als dat er zijn veel planten van gemengde en twijfelachtige natuur, min of meer zoals de muilezels die van tegen gestelde of diverse species van dieren gegeneerd zijn en Zoophyta ook houden van diverse dieren gegenereerd en veel meer ander dergelijke dieren van twee naturen. Daarom gemerkt dat deze plant geen Iris is en nochtans die en de aardigheid van de bloem de lelies niet ongelijk is waarbij de poten haar vergeleken hebben en Palladius zei dat vanwege de gelijkenis van de bladeren het Iris of Gladiolus geheten was. Dat dan naar onze opinie de hyacint van de poten is zodanige als men overal in de zeer lustige hoven van Engeland en Vlaanderen zien mag zo zal het dan van diverse geslachten zijn de tweevormige hyacint, te weten onze potische purperen, blauwe, paarse of bruin violette van de historieschrijvers en Palladius Iris geheten en van de poten Gladiolus en gewoonlijk de lelie gelijk zodanig als de onze duidelijk is. Te weten van gedaante de Iris of Gladiolus meer gelijk dan de hyacint van Dioscorides. Waarom dat we hier allereerst zullen schrijven van de Gladiolus en bastaard hyacinten, te weten Duitse, Engelse, diverse vormen Griekse en late of herfst hyacinten omdat ze hebben stervormige bloemen die van de lelies gelijk. En terstond daarna zullen we spreken van de tweede kransachtige specie van Dioscorides.

(Iris xiphium)

Spaanse hyacinten van de poten. In Latijn Hispanicus Potarum Hyacinthus. Iris bulbosa angustifolia flore vario Clusij. In Spaans Lirio Illyrico.

Deze Spaanse hyacint die ons de kunstige natuur geeft uit de heuvels van Valedolit in Spanje is de Engelse niet zeer ongelijk en heeft stijve bladeren half tussen die van de affodil en prei, gootvormig en op de onderkant gestreept. Op de enige steel va 68cm hoog groeit een zoet ruikende bloem en gewoonlijk een alleen en somtijds ook twee en somtijds drie die om beurten vergaan en breder dan die van het wandluiskruid met drie omgeslagen bladeren, witachtig in het midden geel met zo veel ander blauw die rechtop staan en tussen beide komen die witte strepen hebben. Het zaad is wat groter dan dat van de Gladiolus, maar de huls wat kleiner dan die van onze Engelse potische hyacint. Deze met veel meer andere bijzondere planten heeft niet alleen in zijn hof groeien de zeer geschikte en ervaren apotheker van Antwerpen Willem Driesch die hem geschonken heeft de zeer excellente schilder Raphael van Coxie te Mechelen maar is ook in de zeer fraai in de hoven van veel andere liefhebbers van bijzonder mooie planten.

Deze bloem heeft haar verschil dat de bloem korter is of dieper of bleker van kleur, ook is de wortel korter en langer.

Gele Jacinthe vande Poeten. In Latijn, Hyacinthus Potarum luteus Lusitanicus; ende is Iris bulbosa luteo flore Clusij angustifolia. In Spaensch, Reilla Buey.

Noch en wordt een ander soorte gesien groeyen in Nederlandt aldaer van buyten ingebracht, vanden anderen alleenlick verschillende datse heeft bleeck-gele, somtijdts oock schoon gele bloemen, met cleynder ende bleecker bladers. De bladers zijn breedt, sonder reucke ende tsamen getrocken, gelijck dit vanden Engelschen Poetischen Jacinth. Clusius segt datse van selfs nergens en is groeyende dan in vette aerde op de steenachtighe heuvels byde riviere Tagus boven Lisbone, de welcke oock aen eenige sijne vrienden bollekens van daer heeft ghesonden in Nederlandt. [132]

(Iris xiphium var. lusitanica) Gele hyacint van de poten. In Latijn Hyacinthus Potarum luteus Lusitanicus en is Iris bulbosa luteo flore Clusij angustifolia. In Spaans Reilla Buey.

Noch wordt een andere soort gezien groeien in Nederland aldaar van buiten ingebracht die van de andere alleen verschilt dan dat ze heeft bleekgele en somtijds ook mooie gele bloemen met kleiner en bleker bladeren. De bladeren zijn breed, zonder reuk en tezamen getrokken gelijk dit van de Engelse poetische hyacint. Clusius zegt dat ze vanzelf nergens groeit dan in vette aarde op de steenachtige heuvels bij de rivier Tagus boven Lissabon die ook aan enige van zijn vrienden bolletjes vandaar heeft gezonden in Nederland. [132]

Jacinthe vande Poeten met breede bladers. In Latijn, Potarum Hyacinthus latifolius, ende is Iris bulbosa latifolia Hispanica van Clusius. In Spaensch ende Portegueys, Lirio espadanal, dat is te seggen, sweertwijs, Ende schijnt te wesen een mede soorte van Hermodactylus die niet fenijnich en is.

Veel min werdt ghevonden hier Noordtwaerts de Jacinthe met groote ende breede bladers die vanden Pancratium ghelijck, op beyden sijden over malcanderen groeyende ende dՠeen den anderen overdeckende, boven smal eyndende. De bloeme staende op dկpperste vanden stele blaeu, somtijdts wit, hebbende neghen bladerkens. Sijn wortel oft bol is soet van smaecke, die vanden Engelschen Poetischen Jacint bycants ghelijck. Wordt in Nederlandt zeer neerstich bewaert vande liefhebbers van excellente planten, nochtans en heeftse daer noch stele noch bloeme gecreghen, al ist datse de coude verdraghen mach. Sy wasset van selfs opde heuvels van Portugael ende Granaden niet verre vande riviere Guadiana, ende zeer overvloedich ontrent Antiquera ende Cordoa. Clusius schrijft datse daer bloeyet in Januario ende Februario.

Spaenschen Poetischen Jacint met dobbel ghelijck ghebreydde bollekens, ende is het Sisynrichium van Clusius ende Cordus. In Latijn Hyacinthus Poticus Hispanicus gemino Gladioli reticulato bulbo. In Spaensch, Noselha.

De vijfde diversche soorte vande Poetische Jacint, is de ghene die Cordus zeer fraeye seght te wesen Sisynrichium: De bloeme is van Ireos, duerende een oft twee uren, zeer haest vergaende ende verdwijnende, ende zijn vier oft vijf by ghebeurte voorts comende, ende vergaende, hebbende drye ommegheslaghen blaeuwe bladers van Ireos, ende drye inde midden ende beneden geel, des ghelijcks oock drye die verheven zijn ghespleten ende in tween ghedeylt. Aende stele die drye palmen hooghe is, comen twee bladers ommegheslagen ter aerden waerts. De wortel heeft twee bollekens dեen op dՠander ghelijck die vanden Gladiolus. Des ghelijcks oock ist saedt roodt in een lanckworpich [133] huysken, ghelijck Gladiolus, maer minder. De schaepherders van Spaignen eten zeer gheerne de wortel, ende heetense Noselha, soo veel te segghen als een haselnotken, waerom datse met reden soude moghen van yemandt ghestelt worden onder de etelicke bollekens. Inde hanghende hofkens ende teylen, in Nederlandt wordtse in grooter weerden gehouden door de beleeftheydt van Clusius, die de bollekens ofte wortelkens daer ghesonden heeft aen sijn vrienden wt de heuvels gheleghen ontrent Lisbone.

(Iris xiphium) Hyacint van de poten met brede bladeren. In Latijn Potarum Hyacinthus latifolius en is Iris bulbosa latifolia Hispanica van Clusius. In Spaans en Portugees Lirio espadanal, dat is te zeggen zwaardvormig en schijnt te wezen een medesoort van Hermodactylus die niet venijnig is.

Veel minder wordt gevonden hier Noordelijk de hyacint met grote en brede bladeren die van de Pancratium gelijk, aan beide zijden over elkaar groeien en de ene de andere bedekkende en boven smal eindigen. De bloemen staan op het opperste van de steel en zijn blauw en somtijds wit, hebben negen bladertjes. Zijn wortel of bol is zoet van smaak en die van de Engelse potische hyacint bijna gelijk. Wordt in Nederland zeer vlijtig bewaard van de liefhebbers van excellente planten, nochtans heeft ze daar noch steel noch bloem gekregen al is het dat ze de koude verdragen mag. Ze groeit vanzelf op de heuvels van Portugal en Granada niet ver van de rivier Guadiana en zeer overvloedig omtrent Antiquera en Corda. Clusius schrijft dat ze daar bloeit in januari en februari.

(Gynandiris sisyrinchium)

Spaanse potische hyacint met dubbele gelijk gespreide bolletjes en is het Sisyrinchium van Clusius en Cordus. In Latijn Hyacinthus Poticus Hispanicus gemino Gladioli reticulato bulbo. In Spaans Noselha.

De vijfde verschillende soort van de potische hyacint is diegene die Cordus zeer fraai zegt te wezen Sisyrinchium. De bloem is van Iris en duurt een of twee uren die zeer snel vergaat en verdwijnen en komen vier of vijf om beurten voort en vergaan, hebben drie omgeslagen blauwe bladeren van Iris en drie in het midden en beneden geel, desgelijks ook drie die verheven zijn gespleten en in tweeën gedeeld. Aan de steel die 30cm hoog is komen twee bladeren omgeslagen ter aarde waart. De wortel heeft twee bolletjes, de ene op de andere gelijk die van de Gladiolus. Desgelijks ook is het zaad rood in een langwerpige [133] huisjes gelijk Gladiolus, maar kleiner. De schaapherders van Spanje eten zeer graag de wortel en heten ze noselha, zo veel te zeggen als een hazelnootje waarom dat ze met reden van iemand zou mogen gesteld worden onder de eetbare bolletjes. In de hangen hofjes en teilen in Nederland wordt ze in grote waarde gehouden door de beleefdheid van Clusius die de bolletjes of worteltjes daar gezonden heeft aan zijn vrienden uit de heuvels gelegen omtrent Lissabon.

Diverscheydt.

Cleyn Noselha. In Griecks, Sisynrichion Theophrasti Clusio. In Spaensch, Lirio ende Macucas.

De cleyne Noselha en is den anderen gheensins onghelijck, dan datse cleynder ende minder is: gheen oft zeer luttel onderscheydt heefter aen ghevonden die edel heere Jan van Brancion, in wiens hof, die van zeer sonderlinghe cruyden wel voorsien is, wy die ghesien hebben.

Clusius seght datse ghevonden wordt inde Coninckrijcken van Valencien ende Murcien.

Clusius verclaert wt segghen vande inwoonders van die landen, dat zeer goedt is teghen de pijne ende crimpinghen des buycks, maer de ghene die vande wortel inghenomen heeft, moet terstondt springhen ende danssen, ende dlichaem exerceren.

Knobbelachtich Ireos vande Nederlander gheheeten. In Latijn, Iris tuberosa Belgarum, ende is, als Ulysses Aldroandus meynt, dՠeerste Lonchitis van Dioscorides, qualick van Matthiolus den rechten Hermodactylus gheheeten.

De selfde, die van onse Herbaristen hedens-daeghs Knobbelachtich Ireos gheheeten wordt, [134] houden vele van de gheleertste ende gheschickste Italiaenen metten zeer gheleerden Aldroandus voor dեerste Lonchitis van Dioscorides, om datter gheene plante gesien en werdt die den Lonchitis naerder comt ende ghelijcker is. Sy heeft de bladers vande Poetische Jacinthe, de Pareye ghelijck, ghestreept, stijf, viercantich ende boven spitsch. De bloeme is eenichsins vanden Ireos, hebbende de bladers ommegheslaghen, oft ghelijck een hoyken, den gapende batement-speelders gelijck, doncker groen met swertachtighe boorden oft lijsten. Tsaedt is hoeckachtich in huyskens besloten, ende als Dioscorides seght, ghelijck een lancie, dryecantigh. De wortel is knobbelachtich, ende hier ende daer doordringhende, de welcke als de bloeme verdwijnt is, haer in veel wortels vingherwijs wt spreydt, waer wt datse de name vanden Hermodactylus mach ghecreghen hebben. Maer de ghene die de zeer gheleerde medicijn Nicleas Espillet van Rijssel, nae dleven heeft te Boloigne doen conterfeyten door de goedtwillicheydt van sijnen vermaerden meester Ulysses Aldroandus, schijnt een weynich te schillen van desen van onsen lande.

De wortel met wijn inghenomen doet water maecken. Dioscorides ende Galenus.

Verschillen.

(Moraea sisynrichium) ) Klein noselha. In Grieks, Sisynrichion Theophrasti Clusio. In Spaans Lirio en Macucas.

De kleine noselha is de andere geenszins ongelijk, dan dat ze kleiner en minder is. Geen of zeer weinig onderscheidt heeft eraan gevonden de edele heer Jan van Brancion in wiens hof die van zeer bijzondere kruiden goed voorzien is we die gezien hebben.

Clusius zegt dat ze gevonden wordt in de koninkrijken van Valencia en Murcia.

Clusius verklaart uit het zeggen van de inwoners van die landen dat het zeer goed is tegen de pijn en krimpingen der buik, maar diegene die van de wortel ingenomen heeft moet terstond springen en dansen en het lichaam oefenen.

(Iris tuberosa)

Knobbelachtig Iris van de Nederlanders geheten. In Latijn Iris tuberosa Belgarum en is zoals Ulysses Aldroandus meent de eerste Lonchitis van Dioscorides, kwalijk van Matthiolus de echte Hermodactylus geheten.

Dezelfde die van onze herbaristen tegenwoordig knobbelachtige Iris geheten wordt [134] houden vele van de geleerdste en geschiktste Italianen met de zeer geleerde Aldrovandus voor de eerste Lonchitis van Dioscorides omdat er geen plant gezien wordt die dichter bij de Lonchitis komt en gelijker is. Zij heeft de bladeren van de potische hyacint en de prei gelijk, gestreept, stijf, vierkantig en boven spits. De bloem is enigszins van de Iris en heeft de bladeren omgeslagen of gelijk een tuiltje de gapende amusement spelers gelijk, donker groen met zwartachtige boorden of lijsten. Het zaad is hoekachtig en in zaadhuisjes besloten en als Dioscorides zegt gelijk een lans driekantig. De wortel is knobbelachtig en hier en daar doordringend die als de bloem verdwijnt zich in veel wortels vingerwijs uitspreidt waaruit dat ze de naam van de Hermodactylus mag gekregen hebben. Maar diegene die de zeer geleerde dokter Nicleas Espillet van Rijssel naar het leven heeft laten schilderen te Bologna door de goedwilligheid van zijn vermaarde meester Ulysses Aldrovandus schijnt een weinig te verschillen van deze van ons land.

De wortel met wijn ingenomen doet water maken. Dioscorides en Galenus.

Gladiolus van Languedoc. In Griecks, Xiphion. In Latijn, Gladiolus Narbonensis. In Hoochduytsch, Schwertel. In Franchois, Glais.

Gladiolus oft Sweirdekens cruydt heeft de name creghen nae de figuere van sijn bladers, de welcke al ist datse bycants veel planten hebben, ghelijck den Ireos, Wandtluys-cruydt, Acorus, ende sommighe bollen, oock sommighe visschen, nochtans heeft dese voor alle ander die naem behouden, om datse meest spitsch is ende ghestreept met voorkens ende rouwe zenuen, ende stijf ende vast is. Seer vele wordet ghevonden in besaeydde plaetsen, ende daerom wordet vande Romeynen Segetalis ghenoemt. Dit cruydt heeft maer eenen stele, die recht is, rondt, ghestreept, claer, al oft sy wt de bladers waere spruytende, aende welcke dat groeyn dեen boven dՠander fraey bloemkens [135] somtijdts maer op dՠeen sijde vande stele (ghelijck aen die vande Languedoc) ende altemets over beyde sijden, ghelijck die van Italien. De bloemen zijn blijde ende schoon purperverwe, hebbende ses ende seven bladerkens die vanden Lelien oft wit veldt Ayiuyn gelijck, maer min ommegeslagen oft van een gescheyden. Tsaedt inde ronde blaeskens is roodt vande grootte van Rakette, De wortels hebben dobbel bollekens, vande welcke de ghelijvichste ende grofste somtijdts boven is ende op dՠonderste light, somtijdts is dՠonderste meerder ende swacker. Als de Lente ghepasseert is, ende dat gheen bloemen meer en crijght, soo verbreytse haer in veel cleyne bollens met faselachtighe hayrkens ghelijck de witten veldt-Ayiuyn. De bollens zijn slijmachtich die becleedt worden met een bruyn rouwe ende netachtich omwindtsel, niet onlieflick van smaecke, ende scherp, ende soo excellent goedt teghen de harte gheswillen ende clieren, dat gheen cruydt daer by te ghelijcken en is, gelijck by de medicijns van onsen tijdt sekerlick bevonden is gheweest. Het oprecht Gladiolus groeyet zeer overvloedich inde ackers ende saeylanden van Languedock by Montpelliers, waerom dat vande wiedtsters wtgheroeydt wordt met de Draba ende gheworpen opden naesten pat ende wegh.

Incarnaet Gladiolus. Gladiolus van Italien. Gladiolus Italicus binis florum ordinibus cinctus.

De Gladiolus wordt somtijdts gesien met veel aengewassens bollekens, ende smalder van bladers: hy wordt oock in Spaignen gevonden, maer selden met bloemen incarnaet, gelijck wy dit iaer noch gesien hebben inden wel vercierden ende lustigen hof van Mijn-Heer Jan Hoboken Doctoor inde rechten ende Greffier van deser stadt van Antwerpen die wter maten ghenoechte neemt in dese aerdicheydt van vremde ende zeer lustighe cruyden.

Dioscorides. Dՠopperste wortel vanden Gladiolus met wieroock ghemengt ende wijn, treckt doornen ende splinters wten lichaem.

De selfde met meel van Lolium oft Drespe ende Honichwater ghemengt, doet de geswillen, diemen Panos noemt, scheyden ende vergaen, waerom dat sy in dusdaenighe salven pleegt gedaen te werden.

Dՠopperste wortel met wijn inghenomen, verweckt tot oncuyscheydt, maer men seght dat dՍ onderste onvruchtbaer maecken. [136]

Men gheeft oock dՠopperste wortel met water in dranck, zeer profijtelick teghen de ghescheurtheydt vande kinderen.

Galenus. De wortel van Gladiolus, principalick dՠopperste, heeft een naetreckende, verteirende, ende drooghende cracht.

Apuleius. Tegen de Fistels die inden lichaem comen, salmen nemen ses oncen wortel van Gladiolus, ses oncen Amylon (elders Amomum) twee croesen azijn, smout drye oncen, tsamen ghestooten ende met wijn ghemengt, ende dan op eenen doeck ghestreken, ende daer op gheleyt, ghy sult verwonderen vanden effect.

Dՠopperste deel vande wortel van Gladiolus drooghe ende ghestooten zijnde, ende in ghelijcke ghewichte met wijn ghemengt, treckt wt de ghebrocken beenders vanden hoofde, oft in dien datter int lichaem yet gheapostumeert is, oft dat men met voeten ghetreden heeft op beenders van fenijnighe dieren, teghen alsulcken fenijnen is die zeer crachtich.

Teghen de pijne vander blase, ende voor de ghene die gheen water en connen maecken, so sult ghy Gladiolus met de wortel wttrecken, ende de ghedroogde schorsse pulveriseren, de welck ghy mengen sult met twee croesen wijns, ende vier croesen warm waters: tselfde alsoo te drincken ghevende, sult ghy wonder sien.

Teghen de pijne vande milte, Men sal nemen dat cruydt van Gladiolus dat wel rijpe is, de welcke ghedrooght ende ghepulveriseert zijnde zeer cleyne, sal met cleynen wijn ghemengt werden ende inghedroncken, want tsal de milte wonderlick drooghen.

Tegen de Colica ende borstsweer: Neemt ghestooten besien van Gladiolus, ende gheeft die met laewen geyten melck, oft beter met esels melck te drincken: de pijne sal vergaen ende ophouden.

(Gladiolus communis) Gladiolus van Languedoc. In Grieks Xiphion. In Latijn Gladiolus Narbonensis. In Hoogduits Schwertel. In Frans Glais.

Gladiolus of zwaard kruid heeft de naam gekregen naar de figuur van zijn bladeren die al is het dat bijna veel planten die hebben gelijk de Iris, wandluiskruid, Acorus en sommige bollen en ook sommige vissen, nochtans heeft deze voor alle andere die naam behouden omdat ze meest spits is en gestreept met voortjes en ruwe zenuwen en stijf en vast is. Zeer veel wordt het gevonden in bezaaide plaatsen en daarom wordt het van de Romeinen Segetalis genoemd. Dit kruid heeft maar een steel die recht is, rond, gestreept, helder al of zij uit de bladeren spuiten waaraan groeien de ene boven de andere fraaie bloempjes, [135] somtijds maar aan de ene zijde van de steel (gelijk aan die van de Languedoc) en af en toe aan beide zijden gelijk die van Itali. De bloemen zijn blij en mooi purperkleurig en hebben zes en zeven bladertjes die van de lelies of Ornithogalum gelijk, maar minder omgeslagen of vaneen gescheiden. Het zaad in de ronde blaasjes rood en van de grootte van raket. De wortels hebben dubbele bolletjes waarvan de stevigste en grofste somtijds boven is en op de onderste ligt, somtijds is de onderste groter en zwakker. Als de lente gepasseerd is en dat het geen bloemen meer krijgt zo verspreidt ze zich in veel kleine bolletjes met vezelachtige haartjes gelijk Ornithogalum. De bolletjes zijn slijmachtig die bekleed worden met een bruine ruwe en netachtig omwindsel, niet onlieflijk van smaak en scherp en zo excellent goed tegen de harde zwellingen en klieren dat geen kruid daarbij te vergelijken is gelijk bij de dokters van onze tijd zeker bevonden is geweest. Het echte Gladiolus groeit zeer overvloedig in de akkers en zaailanden van Languedoc bij Montpellier waarom dat van de wiedsters uitgeroeid wordt met de Draba en geworpen op het naaste pad en weg.

(Gladiolus italicus)

Inkarnate Gladiolus. Gladiolus van Itali. Gladiolus Italicus binis florum ordinibus cinctus.

De Gladiolus wordt somtijds gezien met veel aangegroeide bolletjes en smaller van bladeren. Het wordt ook in Spanje gevonden, maar zelden met bloemen inkarnaat gelijk we dit jaar noch gezien hebben in de goed versierde en lustige hof van mijnheer Jan Hoboken doctor in de rechten en griffier van deze stad Antwerpen die uitermate genoegen neemt in deze aardigheid van vreemde en zeer lustige kruiden.

Dioscorides. De opperste wortel van Gladiolus met wierook gemengd en wijn trekt dorens en splinters uit het lichaam.

Dezelfde met meel van Lolium of drespe en honingwater gemengd doet de gezwellen die men Panos noemt scheiden en vergaan waarom dat zij in dusdanige zalven pleegt gedaan te worden.

De opperste wortel met wijn ingenomen verwekt tot onkuisheid, maar men zegt dat de onderste onvruchtbaar maken. [136]

Men geeft ook de opperste wortel met water in drank zeer profijtelijk tegen de breuken van de kinderen.

Galenus. De wortel van Gladiolus en voornamelijk de opperste heeft een natrekkende, verterende en drogende kracht.

Apuleius. Tegen de lopende gaten die in het lichaam komen zal men nemen zes ons wortel van Gladiolus, zes ons zetmeel (elders Amomum) twee kroezen azijn, vet drie ons en tezamen gestampt en met wijn gemengd en dan op een doek gestreken en daarop gelegd ge zal u verwonderen van het effect.

De opperste deel van de wortel van Gladiolus droog en gestampt en in gelijk gewicht met wijn gemengd trekt uit de gebroken beenderen van het hoofd of indien dat er in het lichaam iets verzweert is of dat men met voeten getreden heeft op beenderen van venijnige dieren tegen al zulke venijn is die zeer krachtig.

Tegen de pijn van de blaas en voor diegene die geen water kunnen maken zal ge Gladiolus met de wortel uittrekken en de gedroogde schors verpoederen die ge mengen zal met twee kroezen wijn en vier kroezen warm water. Hetzelfde alzo te drinken geven zal ge wonderen zien.

Tegen de pijn van de milt zal men nemen dat kruid van Gladiolus dat goed rijp is en als die gedroogd en zeer klein verpoederd is zal met kleine wijn gemengd worden en opgedronken want het zal de milt wonderlijk drogen.

Tegen de koliek en borstzweer. Neem gestampt bessen van Gladiolus en geeft die met lauwe geitenmelk of beter met ezelmelk te drinken. De pijn zal vergaan en ophouden.

Duytsche Jacinthe met lelie bloemen, oft Meertbloemen. In Latijn, Hyacinthus Germanicus Liliflorus, oft flos Martius stellatus, ende is Narcissus caeruleus van Bock, de Satyrium Erythroneum, oft trifolium van Dodonaeus, ende Hyacinthus bifolius van Theophrastus, want de minste soorte van desen heeft meestendeel maer twee bladers, met blaeu sterrewijse bloemkens, maer in als minder dat dՠander soorte. In Hoochduytsch, Blaw hornungblumen. In Engels, Our ladies flour. [148] (137)

Wt den Gladiolus ende Jacinthe vande Poeten moet ghekent worden die schoone ghesterrede ende wormachtighe wortel die in Duytschlandt zeere bekent is, de welcke van sommighe zeer gheleerde mannen met Fuchsius heeft ghehouden gheweest voor den Jacint vande Poeten, om de hemelsblau verwe van de cleyne bloemkens, ende ghedeylt met bladerkens ghelijck de Lelie oft eer den Asphodille: nochtans de onsen is veel schoonder om sien, hebbende de gratie vande Lischbloeme, ende gaet dese zeer veel te boven in aerdicheydt ende groodtheydt. Voorts de reste van fatsoen van dese comt veel beter over een metten Jacinth van Dioscorides, dan vande Poeten, want van grootte zijn sy bycants ghelijck. Maer sijnen bol is wit, ende de bloemen purper-blau den sterrekens vanden Asphodille oft veldt-Ayiuyn ghelijck. Sy groeyet inde hooghe gheberghten van Languedoc, Geneven oft Switserlandt, ende in de velden van Duytschlandt ontrent de tuynen ende haghen.

Witachtighe spaede ghesterrede Hyacinthe. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus.

Dese bloeyt spaeder dan de voorseyde, ende heeft oock dunner ende smalder bladeren. De bloeme is witachtich zeer schoon om aensien. Wy hebben die hier te lande ghecreghen wt tէheberchte van Biscayen, ende is my wt Doornick overghesonden tot een ghifte van Jan Moton.

Diverscheydt vande Sterrewijs Jacinth, gheheeten vande Herbaristen Sterrekens. In Latijn, Hyacinthus bifolius Theophrasti.

Daer is een soorte van dese die cleynder is die maer twee bladeren en heeft, ende heeft oock meestendeel maer een blaeu sterrewijse bloemken. De wortels, bladers ende bloemen zijn veel cleynder, dan de voorseyde.

(Scilla bifolia) Duitse hyacint met lelie bloemen of maartbloemen. In Latijn Hyacinthus Germanicus Liliflorus of flos Martius stellatus en is Narcissus caeruleus van Bock, de Satyrium Erythroneum of trifolium van Dodonaeus en Hyacinthus bifolius van Theophrastus want de kleinste soort van deze heeft meestal maar twee bladeren met blauwe stervormige bloempjes, maar in alles kleiner dan de andere soort. In Hoogduits Blaw hornungblumen. In Engels Our ladies flour. [137]

Uit de Gladiolus en hyacint van de poten moet gekend worden die mooie stervormige en wormachtige wortel die in Duitsland zeer bekend is die van sommige zeer geleerde mannen met Fuchsius is gehouden geweest voor de hyacint van de poten vanwege de hemelsblauwe kleur van de kleine bloempjes en gedeeld met bladertjes gelijk de lelie of eerder den affodil. Nochtans de onze is veel mooier om te zien en heeft de gratie van de lisbloem en gaat deze zeer veel te boven in aardigheid en grootte. Voorts de rest van vorm van deze komt veel beter overeen met de hyacint van Dioscorides dan van de poten want van grootte zijn zij bijna gelijk, maar zijn bol is wit en de bloemen purperblauw, de sterretjes van de affodil of Ornithogalum gelijk. Zij groeit in de hoge bergen van Languedoc, Geneve of Zwitserland en in de velden van Duitsland omtrent de tuinen en hagen.

Witachtige late stervormige hyacint. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus. (Scilla autumnalis)

Deze bloeit later dan de voor vermelde en heeft ook dunnere en smallere bladeren. De bloem is witachtig en zeer mooi om te zien. We hebben die hier te lande gekregen uit het gebergte van Biscaye en is me uit Doornik overgezonden tot een gift van Jan Moton.

(Scilla hyacinthoides)

Verschillen van de stervormig hyacint geheten van de herbaristen sterretjes. In Latijn Hyacinthus bifolius Theophrasti.

Daar is een soort van deze die kleiner is en die maar twee bladeren heeft en heeft ook meestal maar een blauwe stervormige bloempje. De wortels, bladeren en bloemen zijn veel kleiner dan de voor vermelde.

Ghesterrede Hyacinthe met Lelien-bladeren ende wortelen. In Latijn, Hyacinthus stellaris Lilifolius floridus Mutoni.

Ghesterrede Hyacinthe met Lelie-bladeren, met wortel, bladeren ende saedt. In Latijn, Liliaceus Hyacinthus, sive stellaris Hyacinthus Liriophyllus, cum radice, foliis & semine.

Dese zeer selde ende overschoone Lelie-hyacinthe, is wt tgheberchte van Biscaye aller ierst aen Jan Moton ghebracht, de welcke my wel mildelick deelachtich daer af ghemaeckt heeft. Den bol van de wortele is clisterachtich ghelijck die vande Lelie, maer cleynder, langer ende geel als die van Cinghelen oft Lelien van Calvarien. De bladeren zijn dien van witte Lelien zeer ghelijck, seven oft acht tsaemen, tusschen de welcke int midden wtspruyt eenen naeckten steel een spanne hooghe, in tsop van dien violet-blaw bloemen vande ghesterrede Hyacinthe hebbende. [138]

(Hyacinthoides hispanica) Stervormige hyacint met leliebladeren en wortels. In Latijn Hyacinthus stellaris Lilifolius floridus Mutoni. Stervormige hyacint met leliebladeren, met wortel, bladeren en zaad. In Latijn Liliaceus Hyacinthus sive stellaris Hyacinthus Liriophyllus, cum radice, foliis & semine.

Deze zeer zelden en zeer mooie leliehyacint is uit het gebergte van Biscaye allereerst aan Jan Moton gebracht die me wel milddadig deelachtig daarvan gemaakt heeft. De bol van de wortel is klisterachtig gelijk die van de lelie, maar kleiner, langer en geel als die van singels of lelie van Calvarie. De bladeren zijn die van witte lelies zeer gelijk, zeven of acht tezamen waartussen in het midden uitspruit een naakte steel van een 17cm hoog met in zijn top violetblauwe bloemen met de vorm van de stervormige hyacint. [138]

Witachtige spaede ghesterrede Hyacinthe. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus.

De minste van dese twee soorten, maer schoone, hebben wy aldereerst van Verone tot Antwerpen ghesonden aen Wilhelm Driesch, ende is gheheeten Herftsche oft spaede Jacinthe. Naederhandt hebben wy de selfde vele ghesien tot Parijs, ende tot Aigues-mortes in Languedoc, ende tot Celle neufue van Montpelliers, op rouwe savelachtighe plaetsen, de welcke in tbeghinsel vanden Herfst ende niet inde Lente haer bloemkens gheeft, ghelijck de voorgaende, noch fleschachtige bloemkens, maer ghesterrede met vijf oft ses blaeu bladerkens, die vanden cleynen veldt-Ayiuyn ghelijck, voorts aengaende de reste, zijn sy den anderen ghelijck, maer veel minder.

Groote spaede oft Herftsche Jacinthe. In Latijn Hyacinthus Autumnalis maior.

Inde hanghende hoven aende vensteren van Nederlandt wordt bewaert dese Jacinthe, die de voorgaende ghelijck is, maer meerder van wortel, breeder van bladers, van bloemen, ende oock langher ende ghelijfvigher van stele.

Witachtige late stervormige hyacint. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus. (Scilla autumnalis)

De kleinste van deze twee soorten, maar mooie, hebben we allereerst van Verona tot Antwerpen gezonden aan Wilhelm Driesch en is geheten herfst of late hyacint. Naderhand hebben we dezelfde veel gezien te Parijs en tot Aigues-mortes in Languedoc en te Celle neufue van Montpellier op rouwe zavelachtige plaatsen die in het begin van de herfst en niet in de lente haar bloempjes geeft gelijk de voorgaande, noch flesachtige bloempjes, maar stervormig met vijf of zes blauwe bladertjes die van de kleine Ornithogalum gelijk, voorts aangaande de rest zijn zij de anderen gelijk, maar veel kleiner.

(vorm van de vorige)

Grote late of herfst hyacint. In Latijn Hyacinthus Autumnalis major.

In de hangende hoven aan de vensters van Nederland wordt bewaard deze hyacint die de voorgaande gelijk is, maar groter van wortel, breder van bladeren, van bloemen en ook langer en steviger van steel.

Enghelsche ofte Nederlandtschen Jacinth. In Latijn, Hyacinthus Anglicus & Belgicus, ende is Hyacinthus non scriptus Dodonaei.

Desen hebbe ick willen heeten Engelschen oft Nederlandtschen Jacinth, om dat hy nergens ter wereldt in groen bosschen ende bemden overvloediger en groeyet, dan in Engellandt, Nederlandt, ende principalick by Doornick aenden bergh van Trinite geheeten, ende desghelijcke by Bruessel. Dese is vande bollekens ende bladers zeer ghelijck den Duytschen Jacinth, maer daer is groot verschil inde bloemen: want de bloemen van dese hebben lanckworpighe huyskens als den Jesamijn: de bloemen zijn doncker claer blaeu of licht blaeu, ende somtijdts wit, hebbende dwterste canten met ommegheslaghen [139] randen sterrewijs van een staende, ende veel bloemkens wt eenen effenen ende bloote stele, nederhangende, onghelijck van een staende. Tsaedt comt voorts in een groen blaesken, swert, als van alle ander Jacinthen, die vanden Ayiuyn oft Nigelle ghelijck.

(Hyacinthoides non-scripta) Engelse of Nederlandse hyacint. In Latijn Hyacinthus Anglicus & Belgicus en is Hyacinthus non scriptus Dodonaei.

Deze heb ik willen heten Engelse of Nederlandse hyacint omdat het nergens ter wereld in groene bossen en beemden overvloediger groeit dan in Engeland, Nederland en voornamelijk bij Doornik aan de berg van Trinite geheten en desgelijks bij Brussel. Deze is van de bolletjes en bladeren zeer gelijk de Duitse hyacint maar daar is groot verschil in de bloemen want de bloemen van deze hebben langwerpige zaadhuisjes als de jasmijn. De bloemen zijn donker helderblauw of licht blauw en somtijds wit, hebben de uiterste kanten met omgeslagen [139] randen die stervormig vaneen staan en veel bloempjes uit een effen en blote steel, neerhangend die ongelijk vaneen staan. Het zaad komt voort in een groen blaasje, zwart zoals van alle ander hyacinten en die van de ui of Nigella gelijk.

Griecksche Orientale Jacinthe. Hyacinthus Orientalis Graecus.

Wy hebben aldereerst binnen Padua ghesien inden iaer 1562 ende gheschoncken ghecreghen dese twee ayiuynachtighe bollen tsamen met de bollen vanden Moly van Homerus, vanden zeer gheleerden ende vermaerden Doctoor Trevisaen, de welcke malcander zeere ghelijck waeren, ende niet zeer onghelijck den voorseyden Engelschen, maer grooter: nochtans worden sy onderscheyden door de bloemen, want dՠeene is grover ende corter van bolle ende bloeme, de welcke zijn ghelijck fleschkens, violet, blaw, oft wit, ghestelt als Engelschen Jacinth, maer niet dicke op een, dmiddel vande stele tot boven toe hanghende.

Diverscheyden van Jacinthen van Constantinoplen.

Die vande Indiaenen Zumbul geheeten wordt, comt zeer dick ende grof wt, daer naer gaet open ende laet terstondt zijn botten zien, ende heeft den stele gheplect ghelijck de Serpentaria, ende gedraeyde bladers: Sijn wortelen en zetten nemmermeer gheen clister af, als M. Joris vanden Rye over langhen tijdt aenghemerckt heeft: maer heeft goedt saedt ende ionghe planten gewonnen, de welcke hy gheschoncken heeft dit iaer 80 Mijn-Heere Jan Hoboken Greffier van Antwerpen zeer groot liefhebber van desen.

Dryederhande Jacinthen van Constantinoplen.

De stele vanden Jacinth van Constantinoplen is alleene met ader vlecken ghespickelt, nae dat hy gheen bloemen meer en draeght, de welcke dryederhande is, verschillende van bladers ende bloemen, [141] te weten, met smalle bladers, breede bladers, ende de ander soorte oft minste met veel bloemen.

De vroeghe is bleecker van bloemen. De spaede, hoogher van verwe, blijder, blaeu, ende lustich. De vroeghen ende bleecken setten zeer af met clisters. Dՠander wat min, ende de sommighe hebben bruyne bollen, ende de sommighe roodt, ende sommighe wit, die schoone bloemen tanneyt oft purper wten blaeuwen voortbrenghen.

Dese Jacinth heeft vander halve stele opwaerts tot boven toe veel bloemen die alle ghelijck over een sijde hanghen, die zeer lustich zijn ende blaeu, wel groot, ghelijck buskens ghefatsoeneert. De bladers zijn breedt ende de bollen die vanden Narcisse ghelijck. Ende groeyet inden hof vande Heere Ioannes Brancio, ende tot Joris vande Rye te Mechelen.

Tweederhande witte Hyacinthe Orientale. Groote Orientale Jacinthe met veel bloemen op een rye. In Latijn, Hyacinthus Orientalis maior polyanthos. Witte Griecksche Oriental Hyacinthe. In Latijn, Hyacinthus Orientalis albus.

Dese en is van smalle bladeren ende wortele de vroeghen bleecken Jacinthe niet onghelijck: ende is tweederhande, verschillende wat inde bloeme: dՠeene is wit met wat blaeuws ghemengt. Dՠanders is sneewit. Mijn-Vrouwe Catharina van Eekeren huysvrouwe van Heere Jan Straele Amman van Antwerpen heeft dese twee soorten in weerden met veel andere in haeren welvercierden hof. De voorseyde Heere M. Jan Hoboken ende sommige andere liefhebbers hoevense oock zeer neerstichlick. Alle dese Jacinthen ghelijck vele andere bollekens, en verdraghen niet wel reghen oft water, oft mest om het rottens wille: sy groeyen van selfs in goedt landt, ende zijn ghemeynlick eenen halven voet oft ses duymen diep in dաerde, waer door sy beter bewaert worden soo van reghen als van ander onweder.

(Hyacinthus orientalis) Griekse Orintaalse hyacint. Hyacinthus Orientalis Graecus.

We hebben die allereerst binnen Padua gezien in het jaar 1562 en geschonken gekregen deze twee uiachtige bollen tezamen met de bollen van de Moly van Homerus van de zeer geleerde en vermaarde doctor Trevisaen die elkaar zeer gelijk waren en niet zeer ongelijk de voor vermelde Engelsen, maar groter. Nochtans worden zij onderscheiden door de bloemen want de ene is grover en korter van bol en bloem die gelijk flesjes zijn, violet, blauw of wit en gesteld als Engelse hyacint, maar niet dik opeen, het midden van de steel hangt tot boven toe.

Verschillen van hyacinten van Constantinopel.

Die van de Indianen Zumbul geheten wordt komt zeer dik en grof uit, daarna gaat het open en laat terstond zijn knotten zien en heeft de steel gevlekt gelijk de Serpentaria en gedraaide bladeren. Zijn wortels zetten nimmermeer een klister af zoals M. Joris van de Rye over lange tijd aangemerkt heeft. Maar heeft van goed zaad jonge planten gewonnen die hij geschonken heeft dit jaar 1580 aan mijnheer Jan Hoboken, griffier van Antwerpen en zeer groot liefhebber van deze.

Drievormige hyacinten van Constantinopel.

De steel van de hyacint van Constantinopel is alleen met adervlekken gespikkeld nadat het geen bloemen meer draagt die drievormig is en verschillen van bladeren en bloemen. [141] te weten met smalle bladeren, brede bladeren en de andere soort of kleinste met veel bloemen.

De vroege is bleker van bloemen. De late dieper gekleurd, blijder, blauw en lustig. De vroege en bleke zetten zeer af met klisters. De ander wat minder en sommige hebben bruine bollen en sommige rood en sommige wit die mooie bloemen gelooid of purper uit het blauwe voortbrengen.

Deze hyacint heeft van de halve steel opwaarts tot boven toe veel bloemen die alle gelijk over een zijde hangen die zeer lustig zijn en blauw, wel groot en gelijk busjes gevormd. De bladeren zijn breed en de bollen die van de narcis gelijk en groeit in de hof van de heer Joannes Brancio en bij Joris van de Rye te Mechelen.

Tweevormige witte Orintaalse hyacint. Grote Orintaalse hyacint met veel bloemen op een rij. In Latijn Hyacinthus Orientalis maior polyanthos. Witte Griekse Orintaalse hyacint. In Latijn Hyacinthus Orientalis albus.

Deze is van smalle bladeren en wortels de vroege bleke hyacint niet ongelijk en is tweevormig en verschillen wat in de bloemen. De ene is wit met wat blauw gemengd. De andere is sneeuwwit. Mevrouw Catharina van Eekeren, huisvrouw van heer Jan Straele Amman van Antwerpen heeft deze twee soorten in waarde met veel andere in haar goed versierde hof. De voor vermelde heer M. Jan Hoboken en sommige andere liefhebbers behoeden ze ook zeer vlijtig. Alle deze hyacinten gelijk vele andere bolletjes verdragen niet goed regen of water of mest vanwege het rotten. Zij groeien vanzelf in goed land en zijn gewoonlijk een 15 cm of zes cm diep in de aarde waardoor zij beter bewaard worden zo van regen als van ander onweer.

Winterschen witten orientalen Hyacinth. In Latijn, Hyacinthus Brumalis, Orientalis albus.

Dese seldene ende zeer schoone soorte van Orientaelsche Hyacinthe is my eerst wt Loven ghesonden [153] (142) van den wel gheleerden Conincklicken Professeur Cornelis Gemma, aerdichlick gheconterfeyt ende beschreven in dese naevolghende maniere.

Dese soorte van Hyacinthen schijnt zeer vreemdt ende wtlandtsch te wesen: want al ist dat de figuere der blaeren ende bloemen met dՠander wel overeen comt: nochtans heeft sy dit in sonderheydt, dat sy terstondt met den Winter wt der aerden spruyt, den stele oock somtijdts voortbrenghende int midden van den sneeuw. Sy laet haere zeer lieffelicke bloeme wtschieten ontrent het beghinsel van Januarius: soo dat sy te mijnent nu alreedt drye oft vier mael heeft ghebloeyt van dՠeynde van December tot bycants int midden vande Meerte, met zeer groote verwonderinghe ende belustinge der aenschouwers.

Sy en wast niet gheern, in vochtighe plaetsen: maer wordt eer bedorven van de vochticheydt dan van de coude: daer om wordt sy aller best bewaert in een teyle: nochtans en heb ick tot nu toe gheen saedt oft spruytsel van den bolle van de selve plante connen vercrijghen, welck gheschiedt overmidts de zeer haestighe ende vroeghe voortdrijvinghe der bloemen.

Dese en heeft gheen slappe ende saechte bladeren ghelijck dՠandere, maer sapachtighe, dicke ende bycants altijdt overeynde staende, ghelijck de gheslachten van Donderbaerdt. Men ziet aen dese gheen merckelicke zenuen oft pesen, maer alleenlick rechte streepkens, ende als dunne peeskens. Sy blijven ghedurichlick groeyende tot dՠeynde van Julius, ende veel langhere dan dՍ andere.

De bloeme heeft eenen effenen stele, ontrent het hoochste aen alle steelkens een weynich wtgheholt: sy hangt wit, maer heeft nochtans ontrent tբeghinsel ende de opperste canten wat licht blawachtich: ende als dit allenckskens vergaet, wordt sy ontrent Februarius wit als melck, met zeer soeten reuck, blijvende voorts in dese ghedaente meer dan een maendt lanck. [154] (143)

De wortele is bolachtich, wit van binnen, rosch van buyten, ende ontrent het wtspruyten der bladeren crijgt sy sommighe plecken, gelijck men siet in den stele van Speerwortele oft Draecken-wortele, met purperroodt onder swert ghemengt: Maer dit geschiedt meestendeels ontrent tՠbeghinsel van de Lente, ende als sy verplant zijnde eenen onnutten stele draegt.

Winterse witte Orintaalse hyacint. In Latijn, Hyacinthus Brumalis, Orientalis albus. (Bellavalia spicata var. Albus, Romeinse hyacint)

Deze zelden en zeer mooie soort van Orintaalse hyacint is me eerst uit Leuven gezonden [142] van de zeer geleerde koninklijke professor Cornelis Gemma en aardig geschilderd en beschreven in deze navolgende manier.

Deze soort van hyacint schijnt zeer vreemd en buitenlands te wezen. Want al is het dat de figuur der bladeren en bloemen met de ander wel overeenkomt nochtans heeft zij dit bijzondere dat zij terstond met de winter uit de aarde spruit en ook soms de steel voortbrengt in het midden van de sneeuw. Zij last gauw zeer liefelijke bloemen uitschieten omtrent het begin van januari zo dat zij bij mij nu alreeds drie of vier maal heeft gebloeid van het eind van december tot bijna in het midden van maart met zeer grote verwondering en lustigheid der toeschouwers.

Ze groeit niet graag in vochtige plaatsen maar wordt eerder bedorven van de vochtigheid dan van de koude. Daarom wordt zij allerbest bewaard in een teil. Nochtans heb ik tot nu toe geen zaad of bijbollen van de bol van dezelfde planten kunnen krijgen welk geschiedt vanwege de zeer snelle en vroege komst der bloemen.

Deze heeft geen slappe en zachte bladeren gelijk de andere, maar sapachtige, dikke en bijna altijd overeind staande gelijk de geslachten van donderbaard. Men ziet aan deze geen merkelijke zenuwen of pezen, maar alleen rechte streepjes als dunne peesjes. Zij blijven steeds groeien tot het eind van juli en veel langer dan de andere.

De bloem heeft een effen steel die omtrent het hoogste aan alle steeltjes wat uitgehold is. Zij hangt wit, maar heeft nochtans omtrent het begin en de opperste kanten wat licht blauwachtig en als dit geleidelijk aan vergaat wordt zij omtrent februari wit als melk met een zeer zoete reuk en blijft verder in deze gedaante meer dan een maand lang. [143]

De wortel is bolachtig, wit van binnen en roze van buiten en omtrent het uitspruiten der bladeren krijgt zij sommige plekken gelijk men ziet in de steel van speerwortel of drakenwortel met purperrood onder zwart gemengd. Maar dit geschiedt meestal omtrent het begin van de lente en als zij verplant zijn draagt het een onnutten steel.

Groote gecroonde Jacinth van Dioscorides. In Griecks, Hyacinthos. In Latijn, Hyacinthus Dioscoridis comosus maior. In Hoochduytsch, Brunlingh, blauw Meertzenblum. In Franchois, Vaccet. In Spaensch, Maios flores, ende is de Hyacinthus Neotericorum van Dodonaeus, ende Hyacinthus maior van Bock, ende Sylvester Hyacinthus van Cordus.

Hoe wel dat den oprechten Jacinth zeer quaedt om kennen is, nochtans ghemerckt dat Dioscorides die beschreven heeft te hebben een gheboghen crans vol purper bloemen, soo hebben wy dese soorten vande Jacinthen vande voorgaende ghescheyden, als de ghene die wy meynen dat den Jacinth van Dioscorides aldernaest comt, ende terstondt daer nae ghestelt ende beschreven hebben, midts dien dat hy dien selden oock zeer gelijck is, wtgenomen dat de voorgaende liever van selfs bloeyen inde Noordersche landen ende dese inde landen int Suydt gheleghen. Niettemin de groote Jacinth comt overvloedich ghenoech voorts in Italien, Languedoc, Provence ende warme contreyen van Vranckrijck, inde ackers ende aende canten vande weghen, met Pareyachtighe bladers, breeder dan die vande Bulbus vomitorius ommegheslaghen nae der aerden, met een effen ronde witachtighe groene stele, die vanden middel tot boven toe becleedt is met veel bloemkens arewijs by een ghevoegt, lanckworpich ende purper aen zeer cleyne steelkens voorts comende, die vande Lavender bloemen gelijck, oft de sterrekens van de wijndruyve, ende boven heeftse eenen wijdtachtighen crans van bloemen die de stele doen buyghen ende nederwaerts hanghen van verwen purperblaeu, met een lieflicke roodtheydt ghemengt. De wortels is den Ayiuyn ghelijck bycants soo groot als die vanden Narcisse, maer de buytenste verwe is claer roosenverwich, bleeck purper, waer door dat sommighe zeer gheleerde ende verware mannen van Montpelliers meynden datet was de Bulbina van Plinius, oft Bulbus esculentus, ende ander dat een soorte was van Pancratium: want sy meynden dat de cleyne die wy nu sullen gaen beschrijven, dՠoprechte was.

Dioscorides. De wortel vanden Jacinth met witten wijn ghemengt ende opgheleydt, men segt datse gheenen baert laet voortcomen.

De selfde met wijn inghenomen stopt den camerganck, doet water maeken, ende is goedt tegen de beten vande fenijnighe spinnen.

Tsaet is noch meer ende sterckelicker stoppende ende goedt inde Theriaca ghedaen, ende met wijn ghedroncken gheneset de geelsucht.

Witten Hyacinth den ghecransten ghelijck. In Latijn, Hyacinthus comosus albus.

Een ander gheslachte van den voorseyden wordt ghevonden in sommighe hoven van Nederlandt, met ghelijcke bladeren, maer met witte bloemen van binnen verciert met blauwe draeykens: De schellen van de wortele en zijn niet roodt ghelijck dՠandere.

Ghemeyne druyvekens Jacinth. In Latijn, Hyacinthus Botryoides vulgaris, ende is Hyacinthus Neotericorum primus Dodonaei, ende Bulbus esculentus. Hyacinthus sylvestris Cordi: Hyacinthus exiguus Tragi. Hyacinthus Botryoides Herbariorum. Barreletz vande Provencialen.

Dese Jacinth is voorwaer zeer ghemeyne ende vele over al inde Suydtcontreye, maer Noordtwaerts nerghens dan inde hoven. Inde Lente, soo verciert dese plante de hooge plaetsen ende groene canten vande velden. Sy heeft ooc zeer aerdige bloemkens in eenen aerwijsen crans by reken tsamen ghevoegt ghelijck druyfkens, staende gelijck zeer veel cleyne open flechkens vast by een vergadert, waerom datse van tghemeyne volck van Provencen Bariletz, soo vele te segghen, als de fleschkens genoemt worden. De steelkens heeftse onderhalve palme hooghe, teere biesachtighe bladers, gespreydt ende ghestreept, ende is het tweede Pancratium van die van Montpelliers. Tgeheel druyveken van de bloemen is doncker blaeu violet.

Licht blaeuw Violet druyfken.

Dit druyfken is veel schoonder, lichter ende playsanter van verwen dan de voorseyde: sijn bladeren zijn wat grover. Sijnen bol en is den anderen niet onghelijck. Tsaedt is insghelijck swert gelijck Ayiuyn groeyende in blaeskens.

(Muscari comosum) Grote gekroonde hyacint van Dioscorides. In Grieks Hyacinthos. In Latijn Hyacinthus Dioscoridis comosus maior. In Hoogduits Brunlingh, blauw Meertzenblum. In Frans Vaccet. In Spaans Maios flores en is de Hyacinthus Neotericorum van Dodonaeus en Hyacinthus maior van Bock en Sylvester Hyacinthus van Cordus.

Hoewel dat de echte hyacint zeer slecht om herkennen is, nochtans gemerkt dat Dioscorides die beschreven heeft te hebben een gebogen krans vol purperen bloemen zo hebben we deze soorten van de hyacinten van de voorgaande gescheiden als diegene die we menen dat het de hyacint van Dioscorides het dichtste bij komt en terstond daarna gesteld en beschreven hebben omdat het die zelfde ook zeer gelijk is, uitgezonderd dat de voorgaande liever vanzelf bloeien in de Noordelijke landen en deze in de landen in het zuiden gelegen. Niettemin de grote hyacint komt overvloedig genoeg voort in Itali, Languedoc, Provence en warme streken van Frankrijk in de akkers en aan de kanten van de wegen met preiachtige bladeren, breder dan die van de Bulbus vomitorius en omgeslagen naar de aarde met een effen ronde witachtige groene steel die van het midden tot boven toe bekleed is met veel bloempjes die aarvormig bijeen gevoegd zijn, langwerpig en purper en aan zeer kleine steeltjes voortkomen, die van de lavende bloemen gelijk of de sterretjes van de wijndruif. Boven heeft ze een wijdachtige krans van bloemen die de steel laten buigen en nederwaarts hangen ven van kleur purperblauw met een lieflijke roodheid gemengd. De wortel is de ui gelijk en bijna zo groot als die van de narcis, maar de buitenste kleur is helder rooskleurig bleek purper waardoor sommige zeer geleerde en ervaren mannen van Montpellier meenden dat het was de Bulbina van Plinius of Bulbus esculentus en andere dat een soort was van Pancratium. Want zij meenden dat de kleine die we nu zullen gaan beschrijven de echte was.

Dioscorides. De wortel van de hyacint met witte wijn gemengd en opgelegd men zegt dat ze geen baard laat voortkomen.

Dezelfde met wijn ingenomen stopt de kamergang, doet water maken en is goed tegen de beten van de venijnige spinnen.

Het zaad is noch meer en sterker stoppende en goed in de theriaca gedaan en met wijn gedronken geneest de geelzucht.

Witte hyacint de gekranste gelijk. In Latijn Hyacinthus comosus albus.

Een ander geslacht van de voor vermelde wordt gevonden in sommige hoven van Nederland met gelijke bladeren maar met witte bloemen die van binnen versierd zijn met blauwe draadjes. De schillen van de wortels zijn niet rood gelijk de andere.

(Muscari botryoides)

Gewone druifjes hyacint. In Latijn Hyacinthus Botryoides vulgaris en is Hyacinthus Neotericorum primus Dodonaei en Bulbus esculentus. Hyacinthus sylvestris Cordi. Hyacinthus exiguus Tragi. Hyacinthus Botryoides Herbariorum. Barreletz van de Provencialen.

Deze hyacint is voorwaar zeer algemeen en veel overal in de Zuidelijke gebieden, maar Noordelijk nergens dan in de hoven. In de lente zo versierd deze plant de hoge plaatsen en groene kanten van de velden. Zij heeft ook zeer aardige bloempjes in een aarvormige krans bij rijen tezamen gevoegd gelijk druifjes die staan gelijk zeer veel kleine open flesjes vast bijeen verzameld waarom dat ze van het gewone volk van Provence bariletz genoemd wordt wat flesjes betekent. De steeltjes heeft ze 15cm hoog, tere biesachtige bladeren gespreid en gestreept en is het tweede Pancratium van die van Montpellier. Het gehele druifje van de bloemen is donker blauw violet.

Licht blauw violet druifje.

Dit druifje is veel mooier, lichter en plezieriger van kleur dan de voor vermelde. Zijn bladeren zijn wat grover. Zijn bol is de anderen niet ongelijk. Het zaad is insgelijks zwart gelijk ui en groeit in blaasjes.

Dipcadi met witte bloemen tweederhande. In Latijn, Tipcadi albis floridis.

Die sneewitte bloemen heeft, ende op sommighe plaetsen bleeck purper, heeft de bladers boven breedtst, corter ende bot.

Veranderinghe.

Dit druyfken metten bloemen wten blaeuwen groen, wordt oock ghesien in ons hoven, ende andersins den voorgaenden ghelijck. [144]

Dipcadi Chalcedonicum & Italorum: Muscari gheheeten om dat sijne bloeme rieckt ghelijck Muscus. Bulbus vomitorius Matth. & Muscari C. Clusij.

De wortel van desen als sy ten aldergrootsten is, is grooter dan de bol vande volwassen Narcisse, de welcke heeft inde plaetse van dunne ghewronghen faselinghen onder de bol, hartachtighe, houtachtige, dicke, taeye wortels gelijck venckel wortels, die hen wtstrecken ende inder aerden loopen, de welcke oock twee ende drye iaer lanck vande bolle ghebroken zijnde groene ghebleven hebben inden hof vanden Heere Brancion. De bladers heeftse nederwaerts hanghende, onder breedt ende boven scherp. De bloeme is bleeck purper, wten gars geel ende aschgraeuw, de welcke alleene zeer lieflicken reucke heeft als sy wijdt open is.

Ghele Dipcadi oft Muscari van Constantinoplen oft Chalcedonien.

De ghele Muscari en verschilt niet van de voorseyde in den bol der wortelen, noch oock in de pesen, noch in de dicke ende verspreyde holachtighe bladeren, de welcke nochtans op te wterste eynden purperverwich zijn, ghelijck oock de stelen, van vijf, ses oft seven duymen hoooghe, beset bycants van de middelt af tot het opperste met geele welrieckende bloemen, ghelijck cleyne fleschkens, tsamen vergadert ende hanghende als de Hyacinthen ghenaemt Druyfkens.

Dipcadi met witte bloemen tweevormig. In Latijn Tipcadi albus floridis. (Muscari muscarimi)

Die sneeuwwitte bloemen heeft en op sommige plaatsen bleek purper, heeft de bladeren boven het breedst, korter en bot.

Verandering.

Dit druifje met de bloemen uit het blauwgroene wordt ook gezien in onze hoven en anderszins de voorgaande gelijk. [144]

Dipcadi Chalcedonicum & Italorum. Muscari geheten omdat zijn bloem ruikt gelijk muscus. Bulbus vomitorius Matth. & Muscari C. Clusij.

De wortel van deze als zij het allergrootste is dan is groter dan de bol van de volwassen narcis. Die heeft in plaats van dunne gewrongen vezels onder de bol hardachtige, houtachtige, dikke, taaie wortels gelijk venkel wortels die zich uitstrekken en in de aarde lopen die ook twee en drie jaar lang als ze van de bol gebroken zijn groene bleven in de hof van de heer Brancion. De bladeren heeft ze nederwaarts hangen, onder breed en boven scherp. De bloem is bleek purper, uit het donker geel en asgrauw die alleen zeer lieflijk ruikt als zij wijd open is.

Gele Dipcadi of Muscari van Constantinopel of Chalcedonica.

De gele Muscari verschilt niet van de voor vermelde in de bol der wortels, noch ook in de pezen, noch in de dikke en verspreide holachtige bladeren die nochtans op het uiterste einde purperkleurig zijn gelijk ook de stelen van vijf, zes of zeven cm hoog die bezet zijn van het midden af aan tot het opperste met gele welriekende bloemen gelijk kleine flesjes die tezamen verzameld zijn als hyacinten genoemd druifjes.

Eriophorus oft Bulbus Bombycinus.

Ick hebbe tot een ghedenckenisse den naecomers hier willen byvoeghen de wonderlijcke figueren van drye wtlandtsche planten, vanden gheleerden man Dodonaeus beschreven, die geschoncken [145, 146) zijn gheweest vanden neerstighen ondersoecker vande wtlandtsche planten Antonius Cortusius, ende door de goedertierenheydt ende ghewoonelicke deugt vanden edelen man de Heere Brancion my ghethoont zijnde, my een sonderlinghe dinck om sien waeren. De selfde Cortusius en heeft niet alleene inde voorleden iaeren ghesonden den selfden excellenten Heere Brancion dese planten met haer verwen gheconterfeyt nae dլeven, maer oock den bolle vanden Eriophorus, by wiens datse zeere wel gegroeyet ende vermeerdert zijn, de welcke heeft een tsamen ghedrongen wortel met schelferachtighe vellekens die vanden Ayiuyn oft Squille gelijck, vol wolle, alsmense van een breeckt, wt den welcken dat voorts comt eenen dicken crans van faselinghen, gheensins beset, met gapende schubbachtighe vellekens, als de figuere wtwijst, maer met veel aenghewassen lanckworpighe ronde clisteratighe bollen. De bladers zijn lanckworpigh die vanden zee Pancratium van die van Montpelliers ghelijck, de welcke in locken ghedeylt worden. Vande sijdtachtighe bloeme hebben wy langhe ghetwijfelt, ende ghemeynt dat versierdt was, oft dat de bloeme was van een ander wtlandtsche plante, de welcke wy oock, maer te vergheefs, met veel consten ende practijcken ghesocht hebben, soo wel in Italien als in Nederlandt te ghewinnen: maer soo wy in twijfel waeren, wat daer af soude te verclaeren zijn, soo heeft ons ten laetsen binnen corte daghen herwaerts Kaerle vander Cluse wt alle twijfelinghe ghestelt, als terstondt sal verclaert worden.

Waerachtighe beschrijvinghe vanden waerachtighen Eriophorus.

Ghemerckt dat die vlockachtighe figuere tsamen met haeren bol van Cortusius ghesonden zeere verschillende is van die wtlandtsche bol Eriophorus, so blijckt ghenoech ende claerlick dat hy de bloeme noyt ghesien en hadde, ende hier wt machmen mercken de cranckheydt vande menschelicke neersticheydt. Maer op dat wy voortaen niet en souden sottelick gheloove ghenen de perfuasien ende fraeye listighe contrefeytsels, noch bedroghen worden van sommighe, die stoutelick de dinghen die sy noyt gesien noch gehoort en hebben, eer verkeert stellen dan openbaren, soo heeft die vermaerde, ghetrouwe, ende perfecte beschrijver vanden cruyden Kaerle vander Cluse allen liefhebbers van cruyden de [147] waerachtighe bloemen vanden Eriophorus gheopenbaert, als die de saecke bekent was door gesien te hebben, waerom dat wy zijn woorden int corte ende claerlick sullen byvoeghen tot hulpe van onser memorie, int vervolghen van onsen voornemen ende ordeninghe. Wt de middel tusschen de bladers groeyet op een stele van eenen cubitus oft meer hooghe, rechte, die vander Squille ghelijck, effen, sonder bladers, groen, maer int opperste nae tblaeu treckende, aende welcke dat boven int opperste is gelijck een lanckworpighe dicke are, ghedeylt in thien oft meer reken, eerst groen zijnde, maer allencskens (als de bloemen open gaen) blaeu wordende. De bloemen hebben ses bladerkens sterrewijs wtghespreydt, met een dryecantich schildekens inde midden verheven. Sy zijn bycants gelijck den bloemen vande spade oft Herftste Jacinthe, sonder reucke, ende sy zijn met hen cleyne steelkens blaeu, hebben binnen staende cleyne hayren, waer af de punckens int eerste purper zijn, maer als sy gheheel open gegaen zijn, staense al oftse met eenich bleeckachtich meel bestoven waeren. Sy beghint te bloeyen van beneden, ghelijck de Squille pleeght.

Theophrastus heeft vanden Eriophorus geschreven int 7 boeck ende 13 cap.vande Planten, dat hy groeyet aende oevers, ende dat hy heeft wolle onder dՠeerste vellekens, vande welcke tabbarts ende ander cleeders ghemaeckt worden.

(Camassia quamash) Eriophorus of Bulbus Bombycinus.

Ik heb tot een gedenkenis de nakomelingen hier willen bijvoegen de wonderlijke figuren van drie buitenlandse planten van de geleerde man Dodonaeus beschreven die geschonken [145, 146] zijn geweest van de vlijtige onderzoeker van de buitenlandse planten Antonius Cortusius en door de goedertierenheid en gewoonlijke deugd van de edele man de heer Brancion me getoond zijn en met een bijzonder ding om te zien waren. Dezelfde Cortusius heeft niet alleen in de vorige jaren gezonden dezelfde excellente heer Brancion deze planten met hun kleuren geschilderd naar het leven, maar ook de bol van de Eriophorus bij wie dat ze zeer goed gegroeid en vermeerderd zijn. Die heeft een tezamen gedrongen wortel met schilferachtige velletjes die van de ui of Squil gelijk vol wol als men ze vaneen breekt waaruit voortkomt een dikke krans van vezels en geenszins bezet met gapende schubachtige velletjes zoals de figuur uitwijst, maar met veel aangegroeide langwerpige ronde klisterachtige bollen. De bladeren zijn langwerpig en die van de zee Pancratium van die van Montpellier gelijk die in lokken gedeeld worden. Van de zijdeachtige bloem hebben we lang getwijfeld en gemeend dat het versierd was of dat de bloem was van een andere buitenlandse plant die we ook, maar tevergeefs, met veel kunsten en praktijken gezocht hebben zo wel in Itali als in Nederland te winnen. Maar zo we in twijfel waren wat daarvan te verklaren zou zijn zo heeft ons tenslotte enkele dagen geleden Kaerle Clusius ons uit alle twijfels gesteld zoals terstond verklaard zal worden.

Ware beschrijving van de ware Eriophorus.

Gemerkt dat die vlokachtige figuur tezamen met zijn bol van Cortusius gezonden zeer verschilt van die buitenlandse bol Eriophorus zo blijkt genoeg en duidelijk dat hij de bloem nooit gezien heeft en hieruit mag men opmerken de zwakte van de menselijke vlijt. Maar zodat we voortaan niet zot zouden geloven de geen overtuigingen en fraaie listige afbeeldingen, noch bedrogen worden van sommige die stout de dingen die zij nooit gezien noch gehoord hebben eerder verkeert stellen dan openbaren zo heeft die vermaarde, getrouwe en perfecte beschrijver van de kruiden Kaerle Clusius alle liefhebbers van kruiden de [147] ware bloemen van de Eriophorus geopenbaard als die de zaak bekend was door het gezien te hebben waarom dat we zijn woorden in het kort en duidelijk zullen bijvoegen tot hulp van onze memorie in het vervolgen van ons voornemen en ordening. Uit het midden tussen de bladeren groeit op een steel van een 45cm of meer hoog rechte, die van de squille gelijk, effen en zonder bladeren, groen, maar in het opperste naar het blauwe trekkende waaraan dat boven in het opperste is gelijk een langwerpige dikke aar gedeeld in tien of meer rijen die eerst groen zijn maar geleidelijk aan (als de bloemen open gaan) blauw worden. De bloemen hebben zes bladertjes stervormig uitgespreid met een driekantig schildje in de midden verheven. Zij zijn bijna gelijk de bloemen van de late of herfst hyacint en zonder reuk en zij zijn met hun kleine steeltjes blauw en hebben binnen kleine haren staan waarvan de puntjes in het eerste purper zijn, maar als zij geheel opengegaan zijn staan ze alsof ze met enig bleekachtig meel bestoven waren. Zij begint te bloeien van beneden gelijk de squil doet.

Theophrastus heeft van de Eriophorus geschreven in het 7^de boek en 13^de kapittel van de planten dat het groeit aan de oevers en dat het heeft wol onder het eerste velletje waarvan tabbaards en andere kleren gemaakt worden.

De bloeme van Tigris. Tigridis flos, an Dracunculi species?

Veel selder is de wtlandtsche bloeme van Tigris ghenoemt, die wy bekennen noyt gesien te hebben. De figuere van dien zeer net met haer coleuren ghemaeckt heeft tot goeder ghedenckenisse ons wt vriendtschap ghemeyne ghemaeckt die zeer edel Heere Ioannes de Briancon, de welcke heeft lanckworpige smalle ende spitsche groene bladers, voorts comende wt de swertachtighe bol vande wortel: de bloeme is geel, met zeer veel cleyne bruynroode tipkens ghespickelt, wt midden vande welcke voorts comt een lieflicke roode stijl. Dese plante heeft tot nu toe allen Herbaristen onbekent gheweest. Men seght dat den bol goedt is om eten.

(Tigridia pavonia) De bloem van Tigris. Tigridis flos, an Dracunculi species?

Veel zeldzamer is de buitenlandse bloem van Tigris genoemd die we bekennen nooit gezien te hebben. De figuur van die zeer netjes met haar kleuren gemaakt heeft tot goede nagedachte ons uit vriendschap gewoon gemaakt die zeer edele heer Joannes de Briancon. Die heeft langwerpige smalle en spitse groene bladeren die voort komen uit de zwartachtige bol van de wortel. De bloem is geel met zeer veel kleine bruinrode tipjes gespikkeld uit dat midden komt voort een lieflijke rode stijl. Deze plant is tot nu toe alle herbaristen onbekend geweest. Men zegt dat de bol goed is om te eten.

Spaensche Jenetten. In Griecksch, Narcissos. In Latijn, Narcisus. In Hoochduytsch, Narcissen Roszlin. In Franchois, Narcisses ende Ianettes. In Italiaensch ende Spaensch, Narcisso.

Noch vande droefheydt, als wy nu gheseydt hebben, heeft de Jacinthe, noch de Narcisse haer medesoorte vanden wtsinnighen vrienden Jongelinck de name ghecreghen, ghelijck de Poeten versiert hebben, maer vande cracht van te doen slapen, de welcke sy in Griecksch Narcosin heeten, ende [149] de visch Torpedo, Natkin, de welcke van verre de handt vande ghene die haer raeckt verdooft, alsulcke cracht als Plinius ende Plutarchus segghen te wesen in dese Spaensche Jenetten, te weten die den zenuen contrarie is, ende thooft swaer maeckt. Dese zijn nu ter tijdt zeere wel bekent, niet alleene soo veel soorten als byden ouders verclaert staen, maer veel meer ander, daer sy gheen mencie af maecken, onder de welcke dat sommighe zijn die tusschen vande Narcissen ende Lelien comen.

Vroege Narcissen vande Poeten, inde middel Saffraen-geel op het purper treckende. In Latijn, Narcissus Poticus Mediocroceus purpureus praecox. In Spaensch, Lirio blanco ende Cebollina.

De Narcisse vande Poeten, is dՠalderghemeynste Saffraen-roodt, gele, wiens cransken vande bloemen sien mach, rondtomme met witte bladers beset, ghelijck Ovidius zeer fraeye is schrijvende, ende is de selfde Narcisse van Dioscorides, de welcke in Sprockelle, Meere ende April is vercierende met een Lelieachtighe witticheydt sterrewijs de bemden van Montpelliers ende Provencen. Want sy heeft melck witte bloemen met ses bladerkens ghesterret, die inde middel eenen gefronsten rinck hebben wten Saffraan gelen treckende opt purper, met een zeer soete ende recht tot slaep verweckende reucke al oftse yet hadde den reucke vanden plompen ghelijck, de welcke besloten staen in een verlachtich blaeskens dat wt knoopen aldereerst is voorts comen op een ronde cale stele, maer over beyden sijden ghedronghen ende ghestreept. Tsaedt dat swert is wasset in velachtighe haeukens dien vande Nigelle oft Nardus saedt ghelijck. Den bol is in veel vellekens ghewonden, ende met een dicht vel becleedt, zeer ghelijck die vanden zee-Ayiuyn Pancratium ghenaemt oft Squille, maer minder. De bladers zijn die vande Pareye ghelijck vol witachtighe slijm, ghelijck de Jacinthen, Ayiuyn ende Squille. Inde hoven van Nederlandt, Duytschlandt ende Enghellandt wt vremde landen ghebracht zijnde zijn sy eygher gheworden daermen noch twee andere van dese soorte vindt, te weten een groote met veel bloemen ende een cleyn die spaede bloeyet, de welcke meestendeel maer een bloeme en draegt ghelijck dese die vroegh bloeyet. [150]

Ghemeyne zeer witte, spaede bloeyende Narcisse, met veel bloemen.

In breydde ende grootte van bladeren is dese ghelijck de groote gele Narcisse van Spaignien, dickwils in den Mey voortbrenghende twee, drye, oft vier breede ende schoone bloemen op eenen stele, ghemeynlick gheschickt ende verciert met sesse ende dickwils met seven, acht ende negen bladeren, soo dat dickmael schijnt dat sy dobbel zijn. De bladeren van dese zijn meer doncker-groen dan de voorseyde.

Cleyne zeer witte, spaede Narcisse.

De cleynste bloeyet nae alle dՠandere: de bladeren ende bloemen zijn veel cleynder ende engher dan de ghemeyne, oock niet meer dan een bloeme op elcken stele ghemeynlick draghende.

(Narcissus poeticus) Spaans Jenetten. In Grieks Narcissos. In Latijn Narcissus. In Hoogduits Narcissen Roszlin. In Frans Narcisses en janettes. In Italiaans en Spaans Narcisso.

Noch van de droefheid zoals we nu gezegd hebben heeft de hyacint noch de narcis haar medesoort van de uitzinnige vriendelijke jongeling de naam gekregen gelijk de poten versierd hebben, maar van de kracht van te doen slapen die zij in Grieks narcosin heten en [149] de vis Torpedo, Natkin, die van ver de hand van diegene die haar raakt verdooft al zulke kracht als Plinius en Plutarchus zeggen te wezen in deze Spaanse jenetten, te weten die de zenuwen tegen gesteld is en het hoofd zwaar maakt. Deze zijn nu ter tijd zeer goed bekend en niet alleen zoveel soorten als bij de ouders verklaard staan maar veel meer andere daar zij geen melding van maken onder die zijn er sommige die tussen de narcissen en lelies komen.

Vroege narcissen van de poten in het midden saffraangeel op het purper trekkende. In Latijn Narcissus Poticus Mediocroceus purpureus praecox. In Spaans Lirio blanco en Cebollina.

De narcis van de poten is de aller gewoonste saffraan rode gele wiens kransje van de bloemen zien mag rondom met witte bladeren bezet gelijk Ovidius zeer fraai schrijft en is dezelfde narcis van Dioscorides die in februari, maart en april versierd is met lelieachtige witheid stervormig de beemden van Montpellier en Provence. Want zij heeft melkwitte bloemen met zes bladertjes stervormig die in het midden een gefronste ring hebben die uit het saffraan geel trekt naar het purper met een zeer zoete en recht tot slaap verwekkende reuk alsof ze iets van de reuk van de plompen heeft die besloten staan in een velachtig blaasje dat uit de knoop allereerst is voort gekomen op een ronde kale steel maar over beide zijden gedrongen en gestreept. Het zaad dat zwart is groeit in velachtige hauwtjes die van de Nigella of nardus zaad gelijk. De bol is in veel velletjes gewonden en met een dicht vel bekleedt zeer gelijk die van de zeeui, Pancratium genoemd of Urginea, maar kleiner. De bladeren zijn die van de prei gelijk vol witachtig slijm gelijk de hyacinten, uien en Urginea. In de hoven van Nederland, Duitsland en Engeland waar het uit vreemde landen gebracht is zijn ze eigen geworden daar men noch twee andere van deze soort vindt, te weten een grote met veel bloemen en een kleine die laat bloeit die meestal maar een bloem draagt gelijk deze die vroeg bloeit. [150]

(var. majalis)

Gewone zeer witte en laat bloeiende narcis met veel bloemen.

In breedte en grootte van bladeren is deze gelijk de grote gele narcis van Spanje die dikwijls in mei voortbrengt twee, drie of vier brede en mooie bloemen op een steel. Gewoonlijk zijn ze geschikt en versierd met zes en dikwijls met zeven, acht en negen bladeren zo dat het vaak schijnt dat zij dubbel zijn. De bladeren van deze zijn meer donker groen dan de voor vermelde.

Kleine zeer witte late narcis.

De kleinste bloeit na alle andere. De bladeren en bloemen zijn veel kleiner en enger dan de gewone en dragen gewoonlijk ook niet meer dan een bloem op elke steel.

Witte droeve Narcisse met eenen gelen crans int midden.

De neersticheydt der Cruydt-liefhebbers van onsen Nederlande heeft vercreghen vier soorten van Narcissen int midden geel, de welcke sy noemen Medio lutei. De Narcisse die int landt is gheweest wel over dertich iaeren, is in bollekens ende bladeren ghelijck den ghemeynen zeer witten Narcisse: maer de steel is hooger, gemeynlick voortbrenghende twee oft drye witachtighe bloemen, veel droever dan de voorseyde, der welcker croone int midden geel is ghelijck als occre.

Narcisse oft Spaensche Jenette geel inde middel. Dese twee hebben wy in Nederlandt ghesonden wt Languedoc int iaer 1561 ende wordt oock ghenoemt in Latijn, Narcissus medioluteus. In Spaensch, Lirio.

Tcomt oock meer overvloedich voorts dan eenich inde voorseyde bemden van Montpelliers, te weten van Boutonnet, Selle neuve, Lates ende andere plaetsen inde selfde contreyen gelegen, de welcke meestendeel heeft aen een steelken ses, thien oft twaelve van een staende bloemen, die niet so wit en zijn als de voorgaende sneeu-wit Narcisse met eenen bleeck-gelen rinck inde middel: de bol is ghelijvigher ende van buyten swert, ende heeft dicker bladers. In Provencen daer vande bloemen cranskens ghemaeckt worden, zijn de bloemen gheheeten Donas, maer zijn den Gras daer schadelick. [151]

Narcisse inde middel geel, van Pise wt Italien ghebrocht. In Latijn, Narcissus medioluteus, Pisanus Italiae delatus.

De herbaristen van Nederlandt met onsen Clusius maecken de vroeghe Narcisse van deser soorten, ende heeft breede bladers ende veel zeer lustighe bloemen die inde middel een gelen cranskens hebben. De bloemen zijn wat cleynder dan de voorseyde, ende sijn coleure is levender. Sy is hier wt Pisa ghesonden, sommighe segghen datse wt Constantinople comt, ghelijckerwijs het naeste volghende.

Witte droevige narcis met een gele krans in het midden.

De vlijt der kruidliefhebbers van ons Nederland heeft verkregen vier soorten van narcissen die in het midden geel zijn die zij noemen Medio lutei. De narcis die in het land is geweest een dertig jaar gelede is in bolletjes en bladeren gelijk de gewone zeer witte narcis maar de steel is hoger die gewoonlijk voortbrengt twee of drie witachtige bloemen veel droeviger dan de voor vermelde wiens kroon in het midden geel is gelijk als oker.

(Narcissus x medioluteus, een kruising met tazetta en dan var. chinensis?)

Narcis of Spaanse jenette geel in het midden. Deze twee hebben we in Nederland gezonden uit Languedoc in het jaar 1561 en wordt ook genoemd in Latijn Narcissus medioluteus. In Spaans Lirio.

Het komt ook meer overvloedig voort dan enige in de voor vermelde beemden van Montpellier, te weten van Boutonnet, Selle neuve, Lates en andere plaatsen in hetzelfde gebied gelegen die heeft meestal aan een steeltje zes, tien of twaalf vaneen staande bloemen die niet zo wit zijn als de voorgaande sneeuwwitte narcis met een bleek gele ring in het midden. De bol is steviger en van buiten zwart en heeft dikker bladeren. In Provence daar van de bloemen kransjes gemaakt worden zijn de bloemen geheten donas, maar zijn het gras daar schadelijk. [151]

(Narcissus pseudonarcissu subsp. pisanus)

Narcis in het middel geel van Pisa uit Itali gebracht. In Latijn Narcissus medioluteus, Pisanus Italiae delatus.

De herbaristen van Nederland met onze Clusius maken de vroege narcis van deze soort en heeft brede bladeren en veel zeer lustige bloemen die in het middel een geel kransje hebben. De bloemen zijn wat kleiner dan de voor vermelde en zijn kleur is levendiger. Zij is hier uit Pisa gezonden, sommige zeggen dat ze uit Constantinopel komt gelijk de volgende.

Narcisse met eenen gelen dobbelen crants int midden.

Mijn-Heer Philips van Deurnaghe Heer van Vroylandt, heeft dese voorledene iaeren ghehadt dese teghenwoordighe Narcisse onder vele besonder planten: De lusticheydt van de bloemen is, dat sy in stede van de enckele croonkens int midden wel dobbel zijn: welck zeer seldtsaem ende ghenoechlick is om sien. Aengaende de reste, soo is dese ghelijck ghenoech met de voorseyde Narcissen geel int middel, soo wel in bladeren ende wortele, als in soeten reuck die slaperich maeckt.

Gheheel witte Narcisse. In Latijn, Narcissus totus albus. In Spaensch, Iunquillos blancos.

De Narcisse wordt somtijdts bevonden gheheel witte bloemen te hebben, maer vande reste is sy den voorgaenden gheheel ghelijck.

Dese verschilt datse min bloemen heeft, ende tblat witachtich ende stijf: beyde de soorten vindtmen inde hoven van Nederlandt door neersticheydt van M. Kaerle de lՅscluse, die den bol heeft wtghesteken inde vochte plaetsen aen de zeecant gheleghen van Portugael ende Granaden, ende sijnen vrienden ghesonden. [152]

Dobble witte Narcisse van Constantinople. De dobbel witte Narcis van Constantinople met veel bloemen, schoon, blijde ende zeer zelden, van Chalcedonien. Sout wesen dՠachtste Narcisse van Matthiolus die niet beschreven en is. In Latijn, Narcissus albus polyanthos, Oft Chalcedonicus elegantior, hilarior & rarior, & multiplex.

Dese is door neersticheydt vande naecomers ons bekent gheworden, vanden ouders ende Dioscorides niet beschreven, de welcke ghesonden zijnde wt Constantinoplen vanden edelen Ridder Charles Rijm Heere van Eekenbecken wt Vlaenderen zeer gheleert edelman, ende Ambassadeur vanden Keyser Maxilimiaen byden grooten Turck Solyman, wordt in grooter weerden ghehouden inden hof vanden grooten lief-hebber vande wtlandtsche cruyden Jan Brancion, ende vader vande cruyden, ende heeft veel bloemen ende bladerkens, die lieflick sneeuw-wit ende zeer lustich om sien zijn, sonder eenighen gelen rinck inde midden te hebben, maer heeft in stede van dien dobble bloemen, hebbende nochtans eenighe apparentie van geelheydt hier en daer tusschen de bladers ghemengt.

Opde selfde plaetse hebbense oock eenighe veranderinghe, als van ghewronghen ende ommegekeerde bladers die langher ende breeder zijn. Men sieter oock met smalle bladers ende met bleecke bloemen nae tgele treckende.

Narcis met een gele dubbele krans in het midden.

Mijnheer Philips van Deurnaghe, heer van Vroylandt, heeft deze voor leden jaren gehad deze tegenwoordige narcis onder vele bijzondere planten. De lustigheid van de bloemen is dat zij in plaats van de enkele kroontjes in het midden goed dubbel zijn. Welk zeer zeldzaam en genoeglijk is om te zien. Aangaande de rest zo is deze gelijk genoeg met de voor vermelde narcissen, geel in het middel zowel in bladeren en wortel als in zoeten reuk die slaperig maakt.

(Narcissus tazetta)

Geheel witte narcis. In Latijn Narcissus totus albus. In Spaans Junquillos blancos.

De narcis wordt somtijds bevonden geheel witte bloemen te hebben, maar van de rest is zij de voorgaande geheel gelijk.

Deze verschilt dat ze minder bloemen heeft en het blad witachtig en stijf. Beide soorten vindt men in de hoven van Nederland door vlijt van M. Kaerle Clusius die den bol heeft uitgestoken in de vochtige plaatsen aan de zeekant gelegen van Portugal en Granada en aan zijn vrienden gezonden. [152]

(Narcissus tazetta)

Dubbele witte narcis van Constantinopel. De dubbele witte narcis van Constantinopel met veel bloemen, mooi, blij en zeer zeldzaam van Chalcedonie. Zou het wezen de achtste narcis van Matthiolus die niet beschreven is. In Latijn Narcissus albus polyanthos of Chalcedonicus elegantior, hilarior & rarior, & multiplex.

Deze is door vlijt van de nakomelingen ons bekend geworden en van de ouders en Dioscorides niet beschreven die gezonden is uit Constantinopel van de edele ridder Charles Rijm, heer van Eekenbecken uit Vlaanderen, een zeer geleerd edelman en ambassadeur van keizer Maximiliaan bij de grote Turk Solyman. Die wordt in grote waarde gehouden in de hof van de grote liefhebber van de buitenlandse kruiden Jan Brancion en vader van de kruiden. Het heeft veel bloemen en bladertjes die lieflijk sneeuwwit en zeer lustig om te zien zijn zonder enige gelen ring in het midden te hebben maar heeft in plaats van die dubbele bloemen heeft nochtans enige kleur van geelheid hier en daar tussen de bladeren gemengd.

Op dezelfde plaats hebben ze ook enige verandering als van gewrongen en omgekeerde bladeren die langer en breder zijn. Men ziet er ook met smalle bladeren en met bleke bloemen die naar het gele trekken.

Berg-Narcisse oft geel Tijdeloosen. In Latijn, Narcissus totus luteus montanus Theophrasti. In Hoochduytsch, Wethblumen, Hornungsblumen ende Zeytloosen. In Franchois, Coquelourde. In Spaensch, Campanilla, ende is de Pseudo-Narcisse van Clusius, ende Luteus sylvestris van Dodonaeus, ende Bulbus Codion van Theophrastus, ende niet Cordiaminum als Gaza heeft overgheset.

Dese en verschilt oock niet in ghedaente ende cracht vande Narcisse van Dioscorides, maer alleene in de bloemen, de welcke sy voorts brengt zeer schoon ende geel, al oftse twee in een waeren, niet met eenen cleynen rinck, maer ghelijck een belle, viermael meerder dan de gele grootte Sleutelbloemen: tknopken is ghefronst nochtans niet onghelijck: gelijck oock noch bladers, noch bol en zijn, dan datse dunder ende cleynder zijn. In Sprockelle ende Meerte zijn sy tot Londen op de warmoesmarckt met groote hopen, ende oock de boschachtighe bemden van al Engellandt ende Nederlandt zijnder vol af. Maer inde landen die Suydtwaerts ligghen, als Languedoc, Gascoigne, ende [153] Spaignen, en groeyen die niet dan op de hooghe gheberghten, ende bloeyen in Meye ende Wedemaendt, ghelijckmen sien mach boven op de gheberghten van Vigaen, Mijnden, ende Pyrenen, niet verre van Tolouse, maer sonder reucke ende cracht, die oock soo zeere niet en verweckt tot slapen.

Spaensch geel Tijtloosen.

Daer is een ander soorte van luttel onderscheydt, maer breeder van bladers ende meerder van bloemen die gheheel geel zijn oft saffraenverwich, alle de reste is den anderen gheheel gelijck. Dese met de ghene die terstont volghen sal, hebben groeyende henlieder hoven de zeer gheschickte Herbaristen Jan Baillet van Rijssel ende Mouton. Somtijdts is die veel cleynder, met een stele van een spanne oft halve voet lanck. De bloeme is ghelijck de Narcisse van desen lande, maer minder ende lanckworpigher, ende geluwer.

De boeren ende schaepherders segghen dat de ghesoden wortel purgeert, ghelijck het stinckende Lisch, ende sonder twijfel sy doet braecken.

(Narcissus pseudonarcissus) Berg narcis of gele tijdelozen. In Latijn Narcissus totus luteus montanus Theophrasti. In Hoogduits Wethblumen, Hornungsblumen en Zeytloosen. In Frans Coquelourde. In Spaans Campanilla en is de Pseudo-Narcisse van Clusius en Luteus sylvestris van Dodonaeus en Bulbus Codion van Theophrastus en niet Cordiaminum als Gaza heeft overgezet.

Deze verschilt ook niet in gedaante en kracht van de narcis van Dioscorides, maar alleen in de bloemen die zij voorts brengt zeer mooi en geel alsof ze twee in een waren en niet met een kleine ring maar gelijk een bel viermaal groter dan de gele grote sleutelbloemen. Het knopje is gefronst nochtans niet ongelijk gelijk ook noch bladeren, noch bol zijn dan dat ze dunner en kleiner zijn. In februari en maart zijn zij te Londen op de warmoesmarkt met grote hopen en ook de bosachtige beemden van al Engeland en Nederland zijn er vol van. Maar in de landen die zuidelijk liggen als Languedoc, Gascoigne en [153[ Spanje groeien die niet dan op de hoge bergen en bloeien in mei en juni gelijk men zien mag boven op de bergen van Vigaan, Mijnden en Pyreneen niet ver van Toulouse maar zonder reuk en kracht die ook niet zo zeer verwekt tot slapen.

Spaanse gele tijdelozen.

Daar is een andere soort van weinig onderscheid maar breder van bladeren en groter van bloemen die geheel geel zijn of saffraankleurig en al de rest is de anderen geheel gelijk. Deze met diegene die terstond volgen zal hebben groeien in hun hoven de zeer geschikte herbaristen Jan Baillet van Rijssel en Mouton. Somtijds is die veel kleiner met een steel van een 15 of 17 cm lang. De bloem is gelijk de narcis van deze landen, maar kleiner en langwerpiger en geler.

De boeren en schaapherders zeggen dat de gekookte wortel purgeert gelijk het stinkende lis en zonder twijfel zij doet braken.

Allercleynsten gelen berchschen-Narcissus met biesen-bladerkens. In Latijn, Narcissus montanus iuncifolius minimus alter flore luteo.

Heeft dunne bladerkens een palme hoge, veel cleynder dan die van de biesen, ter aerdens-waerts ghebooght, tusschen de welcke een steelken voortcomt een palm hooghe: ende in het sop van dien een bloeme zeer lustich om aenschouwen, gelijck ghemeyne gele Tijdeloosen, spruytende wt een velleken, als alle andere Narcissen, waer nae volght de bolster van de Narcisse. Het bolleken van de wortele heeft de grootte van een haselnoot. Aluarus Nonnius de wel gheleerde Medicijn tՠAntwerpen heeft my daer af ierst vermaent ghemaeckt: Daer nae heeft Mijn-Vrouwe Marie de Brimeu my [154] een bolleken ghegheven, wt der welcker potten wy de bloeyende plante hebben nae dՠleven doen contrefeyten. Corts daer nae heeft my Jan Mouton van Doornick de selve figuere ghesonden, maer alleenlick verschillende van dese met recht opstaende bladerkens.

Dese wordt in potten bewaert ende gheoeffent, ghelijck als de naevolghende, ierst ghebracht in Nederlandt wt tgheberghte van Biscaye door eenen wandeler oft pelgrim wt Galissien wederom comende: Welcke bollekens onse voorseyde vriendt Mouton zeer neerstelick onderhoudt in sijnen wel gheoeffenden hof tot Doornick.

Anderen allercleynsten berghschen-Narcisse, met gele ghecrolde bloemen, van Mouton. In Latijn, Narcissus montanus iuncifolius minimus alter flore luteo fimbriato Mutoni.

Boven de voorseyde cleyne Narcisse heeft noch de voorgenoemde Mouton drye andere ghecreghen, waer af dՠeerste heeft recht opstaende bladerkens, met ghefronste gele bloemen, andersins den voorseyden niet zeer onghelijck.

De derde soorte van dաldercleynste berg-Narcisse van bloeme ghelijck de voorseyde cleynste gele, maer wit. In Latijn, Narcissus omnium minimus montanus albus.

Dese minste van allen heeft cleynder ende ronder bladers dan die vande Herftsche Jacinthe, nae der aerden ommegheboghen, ende een wit bloemken, dat de gele berg-Narcisse oft de Tijdeloose gelijck is, maer veel minder, voorts comende op een steelken van een palme. De zeer gheschickte Apoteker van Doornick Jan Mouton, bewaert dese wel neerstelick in sijnen hof, ende heeftse ghecreghen wt den dale vanden gheberchte Pyrenee, aende Westersche zee.

Purperblaeuwe Narcisse. In Latijn, Narcissus Purpurocaeruleus.

Eenighe van ons vrienden gheloofweerdighe persoonen, seyden ons voor seker dat sy by de [155] Lanus riviere van Montpelliers ghevonden hadden Narcissen met gheheel purperbloemen, de welcke wy nochtans daer, ende in ander aengheleghen bemden, langhe ende dicwils te vergheefs ghesocht hebben, ende oock de neerstighe soeckers vande cruyden, ende ons meesters gebeden dat sy ons de selfde souden willen wijsen.

(Narcissus bulbocodium) Allerkleinste gele berg narcis met biezenbladertjes. In Latijn Narcissus montanus juncifolius minimus alter flore luteo.

Heeft dunne bladertjes van een 10cm hoog en veel kleiner dan die van de biezen, ter aarden waart gebogen waartussen een steeltje voortkomt van een 10cm hoog. In de top van die komt een bloem die zeer lustig is om te aanschouwen gelijk de gewone gele tijdeloze en spuit uit een velletje zoals alle andere narcissen waarna volgt de bolster van de narcis. Het bolletje van de wortel heeft de grootte van een hazelnoot. Aluarus Nonnius de zeer geleerde dokter te Antwerpen heeft me daarvan eerst vermaand en daarna heeft mevrouw Marie de Brimeu me [154] een bolletje gegeven uit welke potten we de bloeiende plant naar het leven hebben laten schilderen. Kort daarna heeft me Jan Mouton van Doornik dezelfde figuur gezonden die alleen maar verschilt van deze met recht opstaande bladertjes.

Deze wordt in potten bewaard en geteeld gelijk als de volgende eerst gebracht in Nederland uit het gebergte van Biscaye door een wandelaar of pelgrim die uit Galici wederom kwam. Welke bolletjes onze voor vermelde vriend Mouton zeer vlijtig onderhoudt in zijn goed geteelde hof te Doornik.

(Narcissus assoanus)

Andere allerkleinste berg narcis met gele gekrulde bloemen van Mouton. In Latijn Narcissus montanus iuncifolius minimus alter flore luteo fimbriato Mutoni.

Boven de voor vermelde kleine narcis heeft noch de voorgenoemde Mouton drie andere gekregen waarvan de eerste heeft recht opstaande bladertjes met gefronste gele bloemen, anderszins de voor vermelden niet zeer ongelijk.

(Narcissus asturiensis)

De derde soort van de allerkleinste berg narcis van bloem gelijk de voor vermelde kleinste gele, maar wit. In Latijn Narcissus omnium minimus montanus albus.

Deze kleinste van allen heeft kleinere en rondere bladeren dan die van de herfst hyacint die naar de aarde omgebogen zijn met een wit bloempje dat de gele berg narcis of de tijdeloos gelijk is, maar veel kleiner voort komt op een steeltje van een 10cm. De zeer geschikte apotheker van Doornik Jan Mouton, bewaart deze zeer vlijtig in zijn hof en heeft ze gekregen uit het dal van de het gebergte Pyreneen aan de Oceaan.

(Ferraria undulata)

Purperblauwe narcis. In Latijn, Narcissus Purpurocaeruleus.

Enige van onze vrienden geloofwaardige personen zeiden ons voor zeker dat zij bij de [155] Lanus rivier van Montpellier gevonden hebben narcissen met geheel purperen bloemen die we nochtans daar en in ander aangelegen beemden lang en dikwijls tevergeefs gezocht hebben en ook de vlijtige zoekers van de kruiden en onze meesters gebeden dat zij ons die zouden willen wijzen.

Cleyn ghecroonde berghe-Narcissen. In Latijn, Narcissus montanus minimus coronatus.

In dit iaer M. D. LXXIX heeft my ons voorseydt goedt vriendt Mouton gesonden noch een vierde gheslachte van zeer cleyn Narcisse, welcke hy ghehadt heeft van de selve plaetse, daer dՠandere voorseyde wassen: ende heeft die wel eyghentlick ghenoemd Ghecroonde Narcisse, aenghesien dat die opwaerts omkeert de sesse geel-bleecke bladeren van haere bloeme, ghelijck als Dens Caninus, welcke wy Erithronium hebben genoemt, gelijckerwijs als een croonken: de welcke hebben hanghende in stede van het cransken een cleyn witachtich croesken oft clocsken: int midden van dien hangt een wit draeyken wat geelachtich, ghelijck als een stamperken. Dese en heeft maer een dunne bladerken ende steelken hooghe vijf oft ses duymen. Het bolleken is, ghelijck de keerne van een haselnot, swert van buyten ende wit van binnen. Aenghesien dat dese zeer zelden by ons is, soo en hebben wy gheen experience oft vervarentheydt vande crachten ende werckinghen daer af.

Geel Tijtloosen met dobbel bloemen. In Latijn, Narcissus luteus multiplici flore.

Dese Tijtloose met bleck-geel dobbel bloemen is een aerdighe veranderinghe om sien inde Nederlandtsche hoven van ons vrienden: voorts zijn die in als den anderen gheheel gelijck. Dese heeft aldereerst binnen Doornick ghevonden gheweest inden hof van een aerm mensche. Jan Mouton is daer af wel ghestoffeert. [156]

Cracht vande Narcissen.

Dioscorides ende Plinius. De wortel vande Narcisse ghecoct, met spijse oft dranck inghenomen doet braecken.

De selfde wortel met een luttel honichs zeer wel ghemengt, is goedt gheleydt op verbrandtheydt, ende gheneest de ghequetste zenuen.

De selfde met honich wel ghemengt, is zeer goedt gheleydt op de knoken die wt de leden zijn, ende op alle oude pijnen vande lenden ende ioncturen.

De wortel vande Narcisse met saedt van Netels ende azijn gemengt, neemt wegh de sproeten ende masen wt den aensicht.

De selfde met Vitsen meel ende honich ghemengt, suyvert de vervuylde sweeringhen, ende doet wtbreken de harte aposteunien.

De selfde ghemengt met Dravick meel ende honich, treckt de splinters ende doornen wt den lichaem, daer op gheleydt zijnde.

Galenus. De wortel heeft soo grooten drooghende cracht, datse zeer groote wonden tsamen heylet, iae die tot door de tendoenen oft pesen loopen: want sy is wat abstersijf ende tsamen treckende.

Narcissen schijnen te hebben de crachten vanden Jacinth ende Saffraen, int verteiren, tsamen trecken, toeheylen ende tot slaep verwecken.

Rondelet ghebruyckte de wortel vande Narcisse om te ghenesen de doorhouwen zenuen, ghescheurtheydt ende sieckten des buycks.

De wortel midts datse lijmachtich is, ghemengt met Peerdtsteert, duysentknoop ende der ghelijcke drooghende cruyden, heylet tsamen de ghequetste zenuen, ende daerom wordtse ghepresen gelijck de Waelwortel tot de ghescheurtheden ende sweeringhen vande blase ende nieren.

Apuleius. Tot wonden die van selfs comen, salmen nemen de wortel vande Narcisse, ende ghestooten zijnde menghen met olie ende meel, ende alsoo in stede van een plaester opde wonde leggen, want sy sal die wonderlick wel ghenesen. [157]

Teghen wtdrooghen, ende colica, Sal men nemen tcruydt vande Narcisse, ende gestooten zijnde tsap drincken, want tթs zeer goedt teghen de colica ende den hoest.

Om olie daer te maecken, soo sult ghy de bloeme in olie legghen, ende daer mede de siecke strijcken: ghy sult u verwonderen van haer cracht.

Geel Narcisse van Afriken. Jonquilles ghenaemt. In Latijn, Narcissus luteus, Aphricanus: an Bulbus vomitorius? In Spaensch, Ionquillos.

Dese Narcisse thoonde eenen Barbier ende Chirurgijn vande galeyen van Genua, de welcke ghebrocht was van Bona ende Argel oft plaetsen ontrent Carthago in Afrike ghelegen, ende hadde gheheel gele bloemen, van goeden reucke, maer van fatsoen was die ghelijck de Narcisse van Languedoc metten gelen rinck, nochtans minder, smalder ende herter van bladers, ende niet so slijmachtich, maer booghachtich ende aenvolghender, andersins gheensins verschillende vande ghele Narcisse. Men seght datse ghevonden wordt niet verre vande haven van Agathen, ende is onlancks wt Spaignien ghebrocht gheweest in Nederlandt ende Vranckrijck.

Clusius schrijft datse van selfs voorts comt niet verre van Toledo inde berghachtighe bemden.

Kleine gekroonde berg narcis. In Latijn Narcissus montanus minimus coronatus. (Narcissus cyclamineus)

In dit jaar 1579 heeft me onze voor vermelde goede vriend Mouton gezonden noch een vierde geslacht van zeer kleine narcis welke hij gehad heeft van dezelfde plaats daar de andere voor vermelde groeien en heeft die wel eigenlijk genoemd gekroonde narcis aangezien dat die opwaarts omkeert de zes geel bleke bladeren van haar bloem gelijk als Dens Caninus welke we Erythronium hebben genoemd gelijk als een kroontje. Die hebben hangen in plaats van het kransje een klein witachtig kroesje of klokje. In het midden van die hangt een wit draadje wat geelachtig gelijk als een stampertje. Deze heeft maar een dunne bladertje en steeltje hoog vijf of zes cm. Het bolletje is gelijk de kern van een hazelnoot, zwart van buiten en wit van binnen. Aangezien dat deze zeer zelden bij ons is zo hebben we geen experience of ervaring van de krachten en werking daarvan.

(Narcissus pseudonarcissus)

Gele tijdeloze met dubbele bloemen. In Latijn Narcissus luteus multiplici flore.

Deze tijdeloze met bleekgele dubbele bloemen is een aardige verandering om te zien in de Nederlandse hoven van onze vrienden. Voorts zijn die de anderen geheel gelijk. Deze is allereerst binnen Doornik gevonden in de hof van een arm mens. Jan Mouton is daarvan goed voorzien. [156]

Kracht van de narcissen.

Dioscorides en Plinius. De wortel van de narcis gekook en met spijs of drank ingenomen doet braken.

Dezelfde wortel met wat honing zeer goed gemengd is goed gelegd op verbranding en geneest de gekwetste zenuwen.

Dezelfde met honing goed gemengd is zeer goed gelegd op de knoken die uit het lid zijn en op alle oude pijnen van de lenden en gewrichten.

De wortel van de narcis met zaad van netels en azijn gemengd neemt weg de sproeten en mazelen uit het aanzicht.

Dezelfde met vitsen meel en honing gemengd zuivert de vervuilde zweren en doet uitbreken de harde zweren.

Dezelfde gemengd met dravik meel en honing trekt de splinters en dorens uit het lichaam, daarop gelegd.

Galenus. De wortel heeft zo’n grote drogende kracht dat ze zeer grote wonden tezamen heelt, ja die tot door de tendoenen of pezen lopen want zij is wat assertief en tezamen trekkende.

Narcissen schijnen te hebben de krachten van de hyacint en saffraan in het verteren, tezamen trekken, toe helen en tot slaap verwekken.

Rondelet gebruikte de wortel van de narcis om te genezen de doorhouwen zenuwen, breuken en ziektes van de buik.

De wortel omdat ze lijmachtig is gemengd met paardenstaart, duizendknoop en dergelijke drogende kruiden heelt tezamen de gekwetste zenuwen en daarom wordt ze geprezen gelijk de waalwortel tot de breuken en zweren van de blaas en nieren.

Apuleius. Tot wonden die vanzelf komen zal men nemen de wortel van de narcis en gestampt mengen met olie en meel en alzo in plaats van een pleister op de wonden leggen want zij zal die wonderlijk goed genezen. [157]

Tegen uitdrogen en koliek zal men nemen het kruid van de narcis en als het gestampt is het sap drinken want het is zeer goed tegen de koliek en de hoest.

Om olie daarvan te maken zal ge de bloemen in olie leggen en daarmee de zieke strijken. Ge zal u verwonderen van haar kracht.

(Narcissus tazetta)

Gele narcis van Afrika jonquilles genoemd. In Latijn Narcissus luteus, Aphricanus, an Bulbus vomitorius? In Spaans jonquillos.

Dese narcis toonde een barbier en chirurg van de galeien van Genua die gebracht was van Bona en Argel of plaatsen omtrent Carthago in Afrika gelegen en had geheel gele bloemen van goede reuk, maar van vorm was die gelijk de narcis van Languedoc met de gele ring, nochtans kleiner, smaller en harder van bladeren en niet zo slijmachtig, maar boogvormig en navolgende, anderszins geenszins verschillend van de gele narcis. Men zegt dat ze gevonden wordt niet ver van de haven van Agaten en is onlangs uit Spanje gebracht in Nederland en Frankrijk.

Clusius schrijft dat ze vanzelf voort komt niet ver van Toledo in de bergachtige beemden.

Vroeghe gele Narcisse met biese-bladers. In Latijn, Narcissus luteus iuncifolius praecox.

Gele spade Narcisse met biese-bladers, ofte Jonquilles. In Latijn, Narcissus iuncifolius serotinus.

De gele spade Narcisse met biese-bladers verschilt alleene vanden anderen datse min bladers ende bloemen heeft.

Dioscorides. De Bulbus dien sy vomitorius heeten, heeft veel slapper ende langher bladers [158] dan Bulbus esculentus, dat is Bulbus nut om te eten, maer eenderghelijcke wortel, met een swerte schorsse.

De wortel van dien gheten, oft een decoctie daer af ghesoden ende ghedroncken gheneest de gebreken vande blase, ende doet braecken.

Galenus. De selfde is veel heeter van natuere dan Bulbus esculentus.

Junquilles met ronde ende breede bloemen op de wijse van enckel Rooskens. In Latijn, Iuncifolius flore rotundae circinitatis roseo.

Int hof vande eersame Vrouwe-Vrouwe Maria van Brimeu ende Heer Aluaro Nonez wordt opghevoedt een gheslachte van Narcisse met biese-bladers, al heel ghelijck de spaede Narcisse met biese-bladers, maer de bloeme is ronder ende breeder.

Aldermeeste Spaensche Jonquille

Mijn-Heer Jan Hoboken Greffier van Antwerpen, Christoffel Plantijn, ende wy, hebben vercreghen een andere soorte van Jonquille die den bol ende bladeren heeft noch eens soo groot als alle de voorseyde. Sijnen stam is wel twee cubitus hooghe, draghende vier, vijf, oft ses bloemen inden April, den anderen niet onghelijck, maer meerder.

Cleyn spade Narcisse. In Latijn, Narcissus Autumnalis parvus. In Spaensch, Tonada.

Dese Narcisse is een plantken van eenen duym lanck. In October brengtse voorts een witte bloeme, die inde middel gele is, welrieckende, op een dunne steelken. De wortel is minder dan die vande Iunquilles vol slijmicheydt. Clusius schrijft datse sonder bladers groeyt in Granaden aende riviere Guadiana. In Nederlandt en is sy noch niet bekent. [159]

(Narcissus jonquilla) Vroege gele narcis met biezen bladeren. In Latijn Narcissus luteus juncifolius praecox.

Gele late narcis met biezen bladeren of Jonquilles. In Latijn Narcissus juncifolius serotinus.

De gele late narcis met biezen bladeren verschilt alleen van de andere dat ze minder bladeren en bloemen heeft.

Dioscorides. De Bulbus die zij vomitorius heten heeft veel slappere en langere bladeren [158] dan Bulbus esculentus, dat is Bulbus nuttig om te eten, maar een dergelijke wortel met een zwarte schors.

De wortel van die gegeten of een afkooksel daarvan gekookt en gedronken geneest de gebreken van de blaas en doet braken.

Galenus. Dezelfde is veel heter van natuur dan Bulbus esculentus.

Junquilles met ronde en brede bloemen op de wijze van enkele roosjes. In Latijn Juncifolius flore rotundae circinitatis roseo.

In de hof van de eerzame vrouw Maria van Brimeu en heer Aluaro Nonez wordt opgevoed een geslacht van narcis met biezen bladeren al heel gelijk de late narcis met biezen bladeren, maar de bloem is ronder en breder.

Allergrootste Spaanse Jonquille.

Mijnheer Jan Hoboken, griffier van Antwerpen, Christoffel Plantijn en wij hebben verkregen een andere soort van Jonquille die de bol en bladeren heeft noch eens zo groot als alle de voor vermelde. Zijn stam is wel 90cm hoog en draagt vier, vijf of zes bloemen in april de anderen niet ongelijk, maar groter.

(Sternbergia lutea)

Kleine late narcis. In Latijn, Narcissus Autumnalis parvus. In Spaans Tonada.

Deze narcis is een plantje van een duim lang. In oktober brengt ze voorts een witte bloem die in het middel geel is en welriekend op een dun steeltje. De wortel is kleiner dan die van de Junquilles en vol slijmigheid. Clusius schrijft dat ze zonder bladeren groeit in Granada aan de rivier Guadiana. In Nederland is zij noch niet bekend. [159]

Witte bemdt-Lelie vande Lente oft Tijtloosen met veel bloemen. In Latijn, Leuconarcissolirion pratense vernum. Tՠis vande soorte van Viola alba Theophrasti met veel bloemen: ist Moly van Rondelet? Ende is Leucoum bulbosum hexaphyllum Dodonei: ende Narcissus 7 van Matth.niet beschreven.

Dese Tijdtloose die oock in cranskens ghebruyckt wordt, is dryederhande verschillende van bloemen ende grootte. Want die van Languedoc met veel bloemen, gelijck sy meerder is dan dՠander twee, alsoo is sy oock schoonder ende lustigher van bloemen, want sy zijn melckwit ghelijck die vanden velt Ayiuyn, maer van fatsoen die vande cleyne Lelie ghelijck, voorts comende ende hanghende wt eenen knoop van yeghelicke opperste stele, die vele zijn, ses oft seven bloemen, ende heeft sijn saedt dat rondt is ende swert ghelijck dat vande Pioene ghesloten in een velachtich blaesken. De wortel ende bladers zijn die vande Narcisse metten gelen rinck ghelijck, ende groeyet zeer vele in bemden oft in leeghe vruchtbaer plaetsen ende vochtighe grachten, niet verre van Montpelliers ende Maguelone aen tvervallen slot van Lates. Tsaedt wordt rijpe in Hoymaendt.

Witte Narcisse met luttel bloemen. In Latijn Leuconarcissolirion paucioribus floribus.

De selfde wordt oock ghesien in Duytschlandt, Vranckrijck ende Nederlandt, gheen onderscheydt hebbende dan datse min bloemen voortbrengt, de welcke den voorgaenden niet onghelijck en zijn, dan datse maer een oft twee en heeft op yeghelijcke stelen die minder zijn, hebbende oock inde middel wtstekende sommighe stijve draeyen ende swert saedt.

(Leucojum vernum) Witte beemd lelie van de lente of tijdeloze met veel bloemen. In Latijn Leuconarcissolirion pratense vernum. Het is van de soorten van Viola alba Theophrasti met veel bloemen. Is het Moly van Rondelet? en is Leucoum bulbosum hexaphyllum Dodonei en Narcissus 7 van Matthiolus niet beschreven.

Dese tijdeloze die ook in kransjes gebruikt wordt is drievormig en verschilt van bloemen en grootte. Want die van Languedoc met veel bloemen, gelijk zij groter is dan de ander twee, alzo is zij ook mooier en lustiger van bloemen want zij zijn melkwit gelijk die van de Ornithogalum, maar van vorm die van de kleine lelie gelijk die voortkomen en hangen uit een knop van elke opperste steel die veel zijn, zes of zeven bloemen en heeft zijn zaad dat rond en zwart is gelijk dat van de pioen gesloten in een velachtig blaasje. De wortel en bladeren zijn die van de narcis met de gele ring gelijk en groeit zeer veel in beemden of in lage vruchtbare plaatsen en vochtige grachten niet ver van Montpellier en Maguelone aan het vervallen slot van Lates. Het zaad wordt rijp in juli.

(Leucojum aestivum)

Witte narcis met weinig bloemen. In Latijn Leuconarcissolirion paucioribus floribus.

Dezelfde wordt ook gezien in Duitsland, Frankrijk en Nederland en heeft geen verschil dan dat ze minder bloemen voortbrengt die de voorgaande niet ongelijk zijn dan dat ze maar een of twee heeft op elke steel die kleiner zijn en hebben ook in het midden uitstekende sommige stijve draden en zwart zaad.

Alderminste vroeghe witte Lelie Narcisse oft Somer sottekens. In Latijn, Leuconarcisso-lirion minimum, ende is Leucoium bulbosum triphyllum van Dodonaeus, ende de seste Narcisse van Matthiolus, oft ooc is de Narcissus herbaceus Plinij?

Dՠalderminste heeft een steelken van een palme lanck, ende groeyet oock vele Noordtwaerts, gelijck tot Antwerpen ende in Normandie, maer met luttel bladers, die ghemeynlick maer drye oft vier en heeft, ende alleene een cleyne bloeme, die melckachtich groen is, ende wordt daerom vande sommige ghehouden voor de groene Narcisse van Plinius, de welcke waerachtich zijnde, soo soude der waerheydt [171] (160) ghelijck zijn dat de voorgaende Lelie-Narcisse soude wesen de witte Narcisse vanden selfden, alle de welcke sommighe groene oft grasgroene linien onder hebben, waer door datse Plinius alsoo soude ghenoemt hebben.

Alderminste witte Lelie. Narcisse vanden Herfst. In Latijn Leuconarciolirion minimum Autumnale, ende is Leucoium bulbosum minimum Autumnale van Clusius.

Dese is de cleyne Somersotteken ghelijck, maer heeft de bloeme met ses bladers die vande Leucoium bulbosum hexaphyllon, oft vande velt-Aiuyn nederwaerts hanghende gelijck, de welcke inden Herfst voorts comt. De bladers zijn cleyne ende groen die vande spade Jacinthe ghelijck. De wortel is ghelijck van alle dՍ ander, schelferachtich als die vanden Ayiuyn. Sy groeyet van selfs niet verre van Badaios, ende bloeyet, als Clusius schrijft, in October ende November. De bollekens die in Nederlandt ghesonden waeren, zijn vergaen ende bedorven.

(Convallaria majalis) Allerkleinste vroege witte lelie narcis of zomerzotjes. In Latijn, Leuconarcisso-lirion minimum en is Leucojum bulbosum triphyllum van Dodonaeus en de zesde narcis van Matthiolus of het ook is de Narcissus herbaceus Plinij?

De allerkleinste heeft een steeltje van een 10cm lang en groeit ook vele Noordwaarts gelijk te Antwerpen en in Normandi, maar met weinig bladeren die het gewoonlijk maar drie of vier heeft en alleen een kleine bloem die melkachtig groen is en wordt daarom van sommige gehouden voor de groene narcis van Plinius wat als het waar zou zijn zo zou de waarheid [160] gelijk zijn dat de voorgaande lelie narcis zou wezen de witte narcis van dezelfde en alle die sommige groene of grasgroene lijnen onder hebben waardoor dat Plinius het alzo zou genoemd hebben.

(Acis autumnalis)

Allerkleinste witte lelie. Narcis van de herfst. In Latijn Leuconarciolirion minimum Autumnale en is Leucoium bulbosum minimum Autumnale van Clusius.

Deze is de kleine zomerzotje gelijk, maar heeft de bloem met zes bladeren die van de Leucojum bulbosum hexaphyllon of van de Ornithogalum nederwaarts hangen gelijk die in de herfst voort komt. De bladeren zijn klein en groen en die van de late hyacint gelijk. De wortel is gelijk alle de andere, schilferachtig als die van de ui. Zij groeit vanzelf niet ver van Badaios bloeit, als Clusius schrijft, in oktober en november. De bolletjes die in Nederland gezonden waren zijn vergaan en bedorven.

Gele berg-Lelie-Narcisse van Languedoc gheheeten in Nederlandt Tulipa van Montpelliers. In Latijn, Narbonensis Lilio-Narcissus luteus montanus, ende de Cleyne Tulipa van Dodonaeus.

Dese Narcisse wtghesteken hebbende boven op tgheberghte den hof Godts ghenoemt van Sevene in Languedoc, hebben wy over veel iaeren in Nederlandt ghesonden aen onse goede vrienden van Antwerpen, die metten eersten de selfde Tulipa gheheeten hebben, maer wy by aventuere wat te stout (ghelijck wy pleghen tot beter onderscheydt vande dinghen) hebben die ghenoemt geel Narcisse-Lelie. De bloeme comt insghelijcks voort van yeghelijcke bolleken, ende op een stele die minder, teerder, ende delicater is dan die vande Narcisse, te weten een alleene die geel is, hebbende ses bladers, ghelijck ende eenichsins de bloemen vande Lelie, oft eer vande gele Asphodille-Lelie met gele wtstekende draeyen die wt den midden voorts comen. De bolle is veel cleynder, soo groot als een lanckworpich clister loocks, ende heeft dickwils aen haer een ander onderclister ghelijck ghemeynlick [161] alle die ionghe Tulipa van Constantinople hebben: met een cleyn draeyken vast aengewassen: voorts heeftse luttel dickachtighe bladers midden aende stelen voorts comende, die vande Pareye ghelijck.

Gele Lelie-Narcisse van Boloignien gheheeten Tulipa van Boloignien. In Latijn, Bononiensis Lilio-Narcissus luteus sive Tulipa Boloniensis.

Die van Boloignien is van bladers, stele, ende bloeme zeer ghelijck die van Sevene, maer alle sijn deelen zijn grover ende meeder, ende heeft somtijdts op eenen stele die in tween gedeylt is, twee sterwijse bloemen, iae somtijdts drye, met een lieflicke reuck die vande steen Violieren ghelijck.

Gele berg lelie narcis van Languedoc geheten in Nederland Tulipa van Montpellier. In Latijn Narbonensis Lilio-Narcissus luteus montanus en is de kleine Tulipa van Dodonaeus. (Tulipa gesneriana)

Deze narcis is uitgestoken boven op het gebergte de hof Gods genoemd van Sevene in Languedoc en hebben we jaren geleden gezonden naar Nederland aan onze goede vrienden van Antwerpen die deze eerste Tulipa geheten hebben, maar we bij avonturen wat te stout (gelijk we plegen tot beter onderscheid van de dingen) hebben die genoemd gele narcis lelie. De bloem komt insgelijks voort van elke bolletjes en op een steel die kleiner, teerder en delicater is dan die van de narcis, te weten een alleen die geel is en heeft zes bladeren gelijk en enigszins de bloemen van de lelie of eerder van de gele affodil lelie met gele uitstekende draden die uit het midden voort komen. De bol is veel kleiner en zo groot als een langwerpig klister look en heeft dikwijls aan zich een andere onderste klister gelijk gewoonlijk [161] alle jonge Tulipa van Constantinopel hebben die met een klein draadje eraan vast gegroeid zijn. Voorts heeft ze weinig dikachtige bladeren die midden aan de stelen voort komen en die van de prei gelijk.

(Tulipa bononiensis)

Gele lelie narcis van Bologna geheten Tulipa van Boloignien. In Latijn Bononiensis Lilio-Narcissus luteus sive Tulipa Boloniensis.

Die van Bologna is van bladeren, steel en bloem zeer gelijk die van Sevene, maar al zijn delen zijn grover en groter en heeft somtijds op een steel die in tween gedeeld is twee stervormige bloemen, ja soms drie met een lieflijke reuk die van de muurbloemen gelijk.

Turcks Tulipan oft Cafe lale: oftse soude moghen wesen de roode Narcisse van Plinius? In Latijn, Tulipan Turcicum sive Lilio-Narcissus sanguineus, ende Satyrion vande sommighe.

Het is langhen tijdt gheleden dat wy aldereerst sagen tot Venegien ende Padua dese Griecksche oft Macedonische Lelie, de welcke in Turcksche tale Cafe lale ende Tulipan gheheeten wordt, om de ghelijckenisse die de bloemen, de welcke schoon purperverwich zijn, hebben metten Turban ofte Tulba die de Turcken op thooft draghen: daer nae hebben wy die ghesien tot Florencen ende Genua met een gele ende oock bruynroode bloeme. De bol is die vande Colchicum ghelijck, ende de bladers, effen groen, ghelijck die vande Lelie, een weynich holachtich ende geboghen, met vlammewijse canten: voorts heeftse eenen enckelen stele van eenen voet hooge, op de welcke dat voorts comt een schoone Lelie bloeme die blinckende bloedt-roodt is, de bloeme vande Pioene van verwen gelijck, bycants soo groot als de roode Lelie, met ses dicke bladerkens, de welcke haer breedt opent ghelijck de bodem van eenen kelck oft Marietten bloemen, hebbende inde middel ses opstaende stijve draeyen ghelijck de Lelie. Tsaedt groeyet besloten in een velachtich blaesken, ende is cantachtich, ende wat plat, ghelijck dat vander Aristolochie clematidis. Sy bloeyt in ons landt int midden [162] vande Lente, niet alleene in Italien, maer oock inde hoven van Nederlandt ende Vranckrijck, ende comen alderbest in lichte goede aerde daer gheen mest en is om het rottens wille: men verplantse in Julio ende Augusto als de bladeren ende saedt vergaen zijn, ghelijck het meestendeel van alle andere bollen.

Diversche soorten van roode gele, overige, witten purperen, violetten vroege Lelie-Narcisse.

Door overvloeicheydt ende spel vander natuere, hebben van dՠeerste hier in Nederlandt van dese soorte veel zeer aerdighe diversche manieren van bloemen ghehadt de zeer edel ende doorluchtighe Prince van Chimaey, Mijn heere Kaerle van Croy, ende de edel ende vermaerde mannen de Heere Jan van Brancion, de Heere Jan Boisot, de heere Jan vander Delft, Joufvrouwe Marie de Brimeu huysvrouwe van Coenraedt Schetz, Joris Rye ende Jan Mouton, ende naer de handt van veel andere Heeren ende Joufvrouwen die inde hoven zeer groote ghenoechte ende verstant hebben, als den hooghe gheleerde Heere Philips de Marnix Heere van S. Aldegonde, Mijn-Vrouwe Catharine van Eekeren huysvrouwe van Heer Jan Straele Amant van Antwerpen, Mijn Vrouwe Radegonde du Quesnoy huysvrouwe van Heer Matthias Laurin Tresorier generael van Vlaenderen, Mijn-heere Willem Martini, ende Mijn-Heere Jan van Hoboken Greffier van Antwerpen, Raphael Coxia, Frederick Genibello, Olivier Dries, Jan Coene ende meer andere goede vrienden.

Neghen onderscheyden van vroeg oft spade bruyn-roode Lelie-Narcisse oft Tulipans inde bloemen.

Dՠeerste is ghenoemt Eriophorus, om dat de ayiuynachtighe vellekens daer de wortels mede becleedt is, is ghevult met een saechte sijdachtighe vlocke, ghelijck de Castainien. De bloeme is bruyn-roodt ghelijck dՠandere naest volghende, van de welcke dՠonderste bladeren zijn swert, ende inde middel geel.

Den tweeden doncker-roodt Tulipa heeft dՠonderste van zijn bladeren geel ende dmiddelste swert. [163]

De 3. heeft een ghespickelt bladt, ende inde middel bruyn oft swert.

De 4, is bloedt-roodt, met een gheheel swerte bodem.

De 5, geheel roodt, met eenen gelen grondt.

De 6 ende 7 gantsch bruyn-roodt met eenen swerten grondt, de welcke aende drye hoecken wat geels heeft, ende is tweederley, te weten met een welrieckende bloeme, oft oock sonder reucke.

De 8, is schoon bruyn-roodt met eene-schoone-breede-swerte-grondt, zeer hupsch verciert rontsomme met eenen gelen randt op de wijse vande roode Vijfvouters oft Botervlieghen.

De 9, Pumilio Naenken ghenaemt is den voorseyden ghelijck, alsoo wel van onderste swerte breede plecken, zeer fraeye met geel beset, als vande ghehele bloeme die bruyn roodt is, maer veel cleynder, ghelijckerwijs de gheeele plante die nauwelijck een palme hooghe en groeyet. De welcke ick nergens hier te lande ghesien hebbe, dan inde zeer lustighen hof van Mijn-vrouwe de Brimeu tot Antwerpen onder een schoon menichte van anderen Tulipans, waer tըeeft alreede sommighe iaeren ghebloeyet, ende altijdt cleyn ende in eenen doene ghebleven.

Tulipan zeer schoon bruyn-roodt met eenen swerten grondt verciert met eenen gelen randt. In Latijn, Lilio-Narcissus sanguineus puniciusve octavus.

Van alle de voorseyde bruynsten roodt van coleuren met swerte grondt, bloeyen alderspaetste, ende dueren langste, van de welcke de sommige eenen soeten reucke hebben vanden Saffraen oft Narcisse, ende die andere zijn sonder reucke. Tselfde ghebeurt oock by de gele, vroeghe ende spade, ende desghelijcks oock allen die andere tsy claer ende schoon rooden ofte ghemengden van coleuren. De spade alsoo wel als de vroeghe bloeyen alderbest met een schoon claer Sonneschijn ende dueren langste. Hoe wel dat de bloemen van de sommighe vande vroeghe haester rysen dՠeen dan dՠandere. Maer sy en verdraghen (ghelijck wt der maten veel andere bloemen) niet wel nevelachtich ende reghenachtich weder.

10, De purper bloedt-roodt oft granaet appelen verwich met witte canten ende een witte met root gemengde linie loopende lancks den rugghe vande boeme, ende dՠonderste vande bladeren geel.

11, Schoon purper Lacca roodt, met roode canten, ende dՍ midden vanden bladers van buyten wit met plecxkens, dՠonderste geelachtich, van boven tot inde middel schoon claer bloedt roodt met swerte draeykens inde middel.

12, Donckerachtich purper bloedt-roodt met de drye buytenste bladers spitsch ende de binnenste bot. Schoon Lacca root.

13, Doncker wt ter maten met gele draeykens ende onder geel. Schoon Lacca roodt.

14, Purper-violet met witte canten.

15, Claer-roodt met een open bloeme, wat spitsch boven.

16, Schoon-roodt met wit ghemengt blinckende, met witte canten. [164]

17, Roodtvierich met eenen geelachtighen rugghe.

18, Carmesijn roodt, met witte wterste canten. Open ghespreydt met breede bladers, maer boven spitsch.

19, Verstorven purper, boven wit, ende inde middel schoon roodt.

20, Onder ende boven lustich geel, inde middel bloedt roodt.

21, Geel met roode ghestreepte canten.

22. Cleyn open, claer roodt lancks de middel van tbladt, andersins wit.

23, Open Lacca claer roodt met witte canten, ende swerte draeykens inde middele.

24. Gheheel sneeuwit, dan dկnderste puntkens geel zijn.

25, Roodtachtich, oft bleeck incarnaet met sneeuwitte ghestreepte canten ende gele draeykens inde middele.

26, Sneeuwit met roode wterste canten ende vlamwijse bladers aende stele.

27, Witte met ghestreepte lieflicke roode canten.

28, Purperverwich ghespickelt wit ende roodt van schoon licht ende claer Lacca verwe.

29, Van wit ende roodt tsamen ghemengt, de verwe van een bleecke vergaende Roose ghelijck.

30, 31, Spade ende vroeghe gele Tulipan de doncker bloedt roode ghelijck, van reucke van Saffraen oft Narcisse, ende oock sonder reuck.

32, Geel met schon roode ghestreepte canten.

33, Van buyten bleeck geel lancks de canten met Lacca roodt ghestreept, ende van binnen schoon geel.

34, Schoon geel widt open met roodt als de voorgaende gestreept, ende eenen bleecken groenen rugge.

35, Geelachtich orenge wt den bleecken.

36, Blijde geel met orenge canten.

37, Geel orange met geel-groene canten, ende seven zeer breede bladers.

38, Geel ende orenge onder een ghemengt met blaeuachtighe draeykens, ende inde middel vande bladeren schoon roodt oraigne.

39, Geel Tulipan oft Lelie-Narcisse met breede botte bladers ende canten orenge.

40, Orenge oft vlammende Lelie-Narcisse oft Tulipa met gele boorden ende een open bloeme.

41, Schoon roodt Orange met gele canten, ende swerte draeykens inde middele. [165, 168]

Geel Tulipan oft Lelie-Narcisse met botte breede bladers ende canten.

De bloeme heeft ses botte bladers, als dien vande bloedt-roode Lelie-Narcisse. De wortel ende stele is insghelijcks dien seere ghelijck, aende welcke voorts comen vier bladers, ende somtijdts meer die vande Lelie oft vande Pareye ghelijck: Wy hebben oock somtijdts ghesien een clister gewassen aen tbladt, inden hof vanden Heere Jan vander Delft, als inden Moly van Homerus.

Lelie-Narcisse vlammende van coleure met gele boorden ende een open bloeme.

Dese heeft een schoone open bloeme, waer af dՠopperste ende onderste canten vande bladers bleeckgeel zijn, ende inde middel doncker orenge-roodt, de canten vande huyskens ende halve cromheydt zijn van buyten geel, voorts zijn alle ander deelen doncker verstorven bloedt-roodt, in de middel binnen staet een swert tongesken, met gele tongeskens beset. Tsaedt comt voorts, de welcke platachtich is ghelijck van alle dՠander, in een lanckworpich dryecantich oft in dryen ghedeylde velachtich blaesken, de welcke oock ghesaeydt zijnde diversche veranderinghen crijght van verwen, ende dickwils degenereert, ghelijck by lange usancie zeer neerstigh heeft ghemerckt die zeer edel Heere Jan Boisot. Men saeydtse alderbest in Novembere ende Decembre in potten ende goede aerde, om datse lichtelick verloren gae, alsmense inde hoven set: want sy dՠeerste ende tweede iaer zeer cleyn blijven: men verplantse wten potten int landt de derde ende vierde iaere: ende draegen alleenlick de vijfste ende vi iaere, sonderlinge de alderschoonste. De gele zijn meer ghewillich ende zijn de slechtste ende ghemeynste, want alsmen dickmael schoon orenge ende andere fraeye coleuren saeydt, sy degeneren dickwils in gele. [169]

Turkse Tulipan of Cafe lale of zou het mogen wezen de rode narcis van Plinius? In Latijn Tulipan Turcicum sive Lilio-Narcissus sanguineus en Satyrion van sommige. (Tulipa gesneriana)

Het is lange tijd geleden dat we allereerst zagen te Veneti en Padua deze Griekse of Macedonische lelie die in Turkse taal Cafe lale en Tulipan geheten wordt vanwege de gelijkenis die de bloemen, die mooi purperkleurig zijn, hebben met de Turban of Tulba die de Turken op het hoofd dragen. Daarna hebben we die gezien te Florence en Genua met een gele en ook bruinrode bloem. De bol is die van de Colchicum gelijk en de bladeren effen groen gelijk die van de lelie en wat holachtig en gebogen met vlamvormige kanten. Voorts heeft ze een enkele steel van dertig cm hoog waarop voortkomt een mooie lelie bloem die blinkend bloedrood is, de bloem van de pioen van kleur gelijk en bijna zo groot als de rode lelie met zes dikke bladertjes die zich breed opent gelijk de bodem van een kelk of mariette (Campanula) bloem en heeft in het midden zes opstaande stijve draden gelijk de lelie. Het zaad groeit besloten in een velachtig blaasje en is kantachtig en wat plat gelijk dat van de Aristolochia clematidis. Zij bloeit in ons land in het midden [162] van de lente en niet alleen in Itali maar ook in de hoven van Nederland en Frankrijk en komen allerbest in lichte goede aarde daar geen mest in is vanwege het rotten. Men verplant ze in juli en augustus als de bladeren en zaad vergaan zijn gelijk het meeste deel van alle andere bollen.

Diverse soorten van rode gele, overige, witte, purperen en violette vroeg lelie narcis.

Door overvloed en spel van de natuur hebben van de eerste hier in Nederland van deze soort veel zeer aardige diverse vormen van bloemen gehad de zeer edele en doorluchtige prins van Chimaey, mijnheer Kaerle van Croy en de edele en vermaarde mannen de heer Jan van Brancion, heer Jan Boisot, heer Jan vander Delft, juffrouw Marie de Brimeu de huisvrouw van Coenraedt Schetz, Joris Rye en Jan Mouton en naderhand van veel andere heren en juffrouwen die in de hoven zeer groot genoegen en verstand hebben zoals de zeer geleerde heer Philips de Marnix, heer van St. Aldegonde, mevrouw Catharine van Eekeren de huisvrouw van heer Jan Straele amant van Antwerpen, mevrouw Radegonde du Quesnoy de huisvrouw van heer Matthias Laurin de penningmeester generaal van Vlaanderen, mijnheer Willem Martini en mijnheer Jan van Hoboken de griffier van Antwerpen, Raphael Coxia, Frederick Genebello, Olivier Dries, Jan Coene en meer andere goede vrienden.

Negen verschillen van vroege of latere bruinrode lelie narcis of Tulipans in de bloemen.

De eerste is genoemd Eriophorus omdat de uiachtige velletjes daar de wortel mee bekleed is gevuld is met een zachte zijdeachtige vlok gelijk de kastanjes. De bloem is bruinrood gelijk de andere naast volgende waarvan de onderste bladeren zwart zijn en in het midden geel.

De tweede donkerrode Tulipa heeft het onderste van zijn bladeren geel en het middelste zwart. [163]

De 3^de heeft een gespikkeld blad en in het middel bruin of zwart.

De 4^de is bloedrood met een geheel zwarte bodem.

De 5^de geheel rood met een gele grond.

De 6^de en 7^de gans bruinrood met een zwarte grond die aan de drie hoeken wat geels heeft en is tweevormig, te weten met een welriekende bloem of ook zonder reuk.

De 8^ste is mooi bruinrood met een mooie brede zwarte grond, zeer hups versierd rondom met een gele rand op de wijze van de rode vlinders of botervliegen.

De 9^de wordt Pumilio Naenken genoemd is de voor vermelde gelijk alzo wel van onderste zwarte brede plekken zeer fraaie met geel bezet als van de gehele bloem die bruinrood is maar veel kleiner gelijk de gehele plant die nauwelijks een 10cm hoog groeit die ik nergens hier te lande gezien heb dan in de zeer lustige hof van mevrouw de Brimeu te Antwerpen onder een mooie menigte van andere Tulipans waar het al enige jaren gebloeid heeft en altijd klein in een vorm gebleven is.

Tulipan zeer mooi bruinrood met een zwarte grond en versierd met een gele rand. In Latijn Lilio-Narcissus sanguineus puniciusve octavus.

Van alle de voor vermelde het meest bruinrood van kleur met zwarte grond en bloeit het allerlaatste en blijft het langste goed waarvan sommige een zoete reuk hebben van de saffraan of narcis en andere zijn zonder reuk. Hetzelfde gebeurt ook bij de gele, vroege en late en desgelijks ook alle andere hetzij heldere en mooie rode of gemengde van kleuren. De late alzo wel als de vroege bloeien allerbest met een mooi heldere zonneschijn en duren het langste. Hoewel dat de bloemen van sommige van de vroege sneller opkomen de ene na de andere maar ze verdragen (gelijk uitermate veel andere bloemen) niet goed nevelachtig en regenachtig weer.

10^de De purper bloedrode of granaatappel gekleurde met witte kanten en een wit met rood gemengde lijn die loopt langs de rug van de boem en het onderste van de bladeren geel.

11^de Mooie purperlak rode met rode kanten en in het midden van de bladeren van buiten wit met plekjes, de onderste geelachtig en van boven tot in het midden mooi helder bloedrood met zwarte draden in het midden.

12^de Donkerachtig purper bloedrood met de drie buitenste bladeren spits en de binnenste bot, mooi lakrood.

13^de Doncker uitermate met gele draadjes en onder geel en mooi lakrood.

14^de Purperviolet met witte kanten.

15^de Helder rood met een open bloem, wat spits boven.

16^de Mooi rood met wit gemengd blinkend en, met witte kanten. [164]

17^de Vurig rood met een geelachtige rug.

18^de Karmozijn rood met witte uiterste kanten. Open gespreid met brede bladeren maar boven spits.

19^de Verstorven purper, boven wit en in het midden mooi rood.

20^ste Onder en boven lustig geel in het midden bloedrood.

21^ste Geel met rode gestreepte kanten.

22. Klein open en helder rood langs het midden van het blad, anderszins wit.

23^ste Open helder lakrood met witte kanten en zwarte draadjes in het midden.

24^ste Geheel sneeuwwit dan de onderste puntjes geel zijn.

25^ste Roodachtig of bleek inkarnaat met sneeuwwitte gestreepte kanten en gele draadjes in het midden.

26^ste Sneeuwwit met rode uiterste kanten en vlamvormige bladeren aan de steel.

27^ste Witte met gestreepte lieflijke rode kanten.

28^ste Purperkleurig gespikkeld wit en rood van mooi licht en helder lakkleur.

29^ste Van wit en rood tezamen gemengd en de kleur van een bleke vergane roos gelijk.

30 en 31^ste Late en vroege gele Tulipan de donker bloedrode gelijk, van reuk van saffraan of narcis en ook zonder reuk.

32^ste Gele met mooie rood gesptreepte kanten.

33^ste Van buiten bleek geel langs de kanten met lakrood gestreept en van binnen mooi geel.

34^ste Mooi geel wijd open met rood zoals de voorgaande gestreept en een bleke groene rug.

35^ste Geelachtig oranje uit het bleke.

36^ste Blij geel met oranje kanten.

37^ste Geeloranje met geelgroene kanten en zeven zeer brede bladeren.

38^ste Geel en oranje onder elkaar gemengd met blauwachtige draadjes en in het midden van de bladeren mooi rood oranje.

39^ste Gele Tulipan of lelie narcis met brede botte bladeren en kanten oranje.

40^ste Oranje of vlammende lelie narcis of Tulipa met gele boorden en een open bloem.

41^ste Mooie roodoranje met gele kanten en zwarte draadjes in het midden. [165] [169]

Gele Tulipan of lelie narcis met botte brede bladeren en kanten.

De bloem heeft zes botte bladeren als die van de bloedrode lelie narcis. De wortel en steel is insgelijks die zeer gelijk waaraan voortkomen vier bladeren en somtijds meer die van de lelie of van de prei gelijk. We hebben ook somtijds gezien een klister gegroeid aan het blad in de hof van de heer Jan vander Delft zoals in de Moly van Homerus.

Lelie narcis vlammend van kleur met gele boorden en een open bloem.

Deze heeft een mooie open bloem waarvan de opperste en onderste kanten van de bladeren bleekgeel zijn en in het midden donker oranjerood, de kanten van de zaadhuisjes en halve kromming zijn van buiten geel, voorts zijn alle ander delen donker verstorven bloedrood, in het midden binnen staat een zwart tongetje met gele tongetjes bezet. Het zaad komt voort die platachtig is gelijk van alle anderen in een langwerpig driekantig of in drien gedeeld velachtig blaasje en als die gezaaid worden krijgen ze enige veranderingen van kleur en dikwijls degenereert gelijk bij lange gewoonte zeer vlijtig heeft gemerkt die zeer edele heer Jan Boisot. Men zaait ze allerbest in november en december in potten en goede aarde omdat ze licht verloren gaan als men ze in de hoven zet. Want de eerste en tweede jaar blijven ze zeer klein. Men verplant ze uit de potten in het land het derde en vierde jaar en dragen alleen het vijfde en zesde jaar en vooral de allermooiste. De gele zijn meer gewillig en zijn de slechtste en gewoonste want als men vaak mooi oranje en andere fraaie kleuren zaai degenereren ze vaak in geel. [169]

Ghespickelde Lelie-Narcisse, Fritillaria vande Herbaristen. In Latijn, Fritillaria, sive Lilio-Narcissus purpurens variegatus, Meleagris flos Dodonaei.

Fritillaria is oock een soorte van Lelie-Narcisse, den oorspronck hebbende wten lande van Orliens, van waer datse ghebrocht is in Nederlandt, ende neerstich bewaert wordt vande zeer goede ende gheschickte Apoteker van Doornick Jan Mouton, ende oock elders inde hoven van Nederlandt, die best van veel cruyden voorsien zijn. Wt een cleyn wit bolleken, minder dan die vande Narcisse, spruyt midden wt al oftse in tween ghedeylt waere, eenen dunnen stele van eenen voet oft onderhalf hooghe, waer aen dat wassen lanckworpige smalle opstaende bladers die vande Saffraen oft veldt-Ayiuyn ghelijck, ende een, twee, ende altemets drye schoone bloemen gheboghen ende nederwaerts hanghende, die vande Tulipa niet onghelijck, maer cleyndere, met seven stijve hayren oft draeyen bleeckgeel siende, ende ses bladerkens heel ghespickelt met bruyne ende bleeckpurper plecxkens ende tickens. De cracht van dien is nocht ter tijdt onbekent. Tsaedt is witachtich ende plat, besloten in haeukens, cleynder dan die vanden Hemerocallis, ende van groote gelijck, oft wat minder dan die vande Tulipa van Boloignien. Het welcke gesaeydt, is altemets twee oft drye iaeren in dաerde eer dat wt comt, ende groeyet gheerne in goede aerde, sonder mest, als andere bulbo oft bollekens.

Fritillaria oft heel bruyn ghespickelde Lelie-Narcisse van Xanctonghe. In Latijn, Lilio-Narcissus variegatus atropurpureus Xanctonicus.

In luttel iaeren herwaerts hebben wy ghevonden ende vercreghen wt ettelicke bemden liggende by een stedeken gheheeten Xainctes in Xainctonghe, niet wijdt van Rocelle, een soorte van Fritillaria die veel donckerder purper wt den roode ende violetten dan de voorseyde. Ick hebbe dit iaer Mijn-Heer Jan Hoboken Greffier van Antwerpen een sulcke gheschoncken om sijnen hof die wel rijcke ende schoone is, daer mede oock te vercieren, ende om dat dit by dՠandere specie een inden voorseyden hof soude ghevoegt worden. Daer en is gheen veranderinghe in tsaedt, noch inde reste vande plante, dan de bloeme en is niet soo lanckworpigh als dՠandere. [170]

(Fritillaria meleagris) Gespikkelde lelie narcis, Fritillaria van de herbaristen. In Latijn Fritillaria sive Lilio-Narcissus purpurens variegatus, Meleagris flos Dodonaei.

Fritillaria is ook een soort van lelie narcis die de oorsprong heeft uit het land van Orlans van waar dat ze gebracht is in Nederland en vlijtig bewaard wordt van de zeer goede en geschikte apotheker van Doornik Jan Mouton en ook elders in de hoven van Nederland die best van veel kruiden voorzien zijn. Uit een klein wit bolletje en kleiner dan die van de narcis spruit midden uit alsof het in tween gedeeld was een dunne steel van 30 of 45cm hoog waaraan langwerpige smalle opstaande bladeren groeien die van de saffraan of Ornithogalum gelijk en een, twee en af en toe drie mooie bloemen die gebogen en nederwaarts hangen die van de Tulipa niet ongelijk, maar kleiner met zeven stijve haren of draden die bleekgeel lijken en zes bladertjes heel gespikkeld met bruine en bleek purperen plekjes en stippeltjes. De kracht van die is noch ter tijd onbekend. Het zaad is witachtig en plat en besloten in hauwtjes en kleiner dan die van de Hemerocallus en van grote gelijk of wat kleiner dan die van de Tulipa van Bologna. Als dat gezaaid wordt is het af en toe twee of drie jaren in de aarde voor dat het uitkomt en groeit graag in goede aarde zonder mest zoals andere bulbo of bolletjes.

(Amaryllis belladonna?) Fritillaria of heel bruin gespikkelde Lelie-Narcisse van Xanctonge. (Orleans) In Latijn Lilio-Narcissus variegatus atropurpureus Xanctonicus.

Enkele jaren geleden hebben we gevonden en verkregen uit ettelijke beemden die liggen bij een stadje geheten Xainctes in Xainctonghe, niet ver van Rochelle, een soort van Fritillaria die veel donkerder purper uit de rode en violette is dan de voor vermelde. Ik heb dit jaar mijnheer Jan Hoboken, griffier van Antwerpen, zo een geschonken om zijn hof die wel rijk en mooi is daarmee ook te versieren en omdat dit bij de andere specie een in de voor vermelde hof zou voegen. Daar is geen verandering in het zaad, noch in de rest van de plant dan de bloem is niet zo langwerpig als de andere. [170]

Ghemeyn Saffraen. In Griecks, Crocos, In Latijn, Crocus sine flore, ende is gheheeten in Hoochduytsch, Franchois ende Morisch, Saffran. In Italiaensche, Zaffrano. In Spaensch, Acafrano. In Engels, Saffron.

Niet alleene de gedaente ende plaetsen van groeyen, maer oock de crachten bewijsen dattet Saffraen vanden gheslachte is vande Narcissen, want sy zijn beyde nut om de wonden te suyveren, ende voorts verwecken sy deur de reucken eenichsins tot slaep: oock en wil Ovidius door de fabel vanden ionghelinck Crocus in Saffraen verandert, anders niet te kennen geven, dan die verborghen cracht die tot Venus mysterien bequame is, soodanich als oock zijnde heymelicke bewimpelinghen vande Poetische Philosophie, aengaende de transformatien van Hyacinthus, Narcissus, Daphne ende veel meer ander: want andersins is Croci te segghen eenen draet, oft loke ende inslach, soodaenich als zijn de gele oft vierighe draeyen vanden Saffraen, de loken ende vlocken, de welcke in Griecks Crocides ghenoemt worden. Voorts soo groeyet beste ende bekentste Saffraen niet alleene inde landen Suytwaerts gheleghen, als Afrike, Syrene, Sicilie ende Vranckrijck, maer oock Noortwaerts gheleghen, als Enghelandt ende Yerlant, ende oock overvloedich, ghelijfvich, blijde, al oft met olie bestreken ware, ende schoon gout roodt van blaerkens oft draen, hebbende eenen seer stercken reucke met eenighe scherpheyt, maer tot slaep verwecken, dwelck ghebruyckt wort inde spijsen ende medicinen in Neder ende hooch Duytschlant. De boeren planten de seer gheduerige wortels, die niet en soecken gheoeffent te zijn, de welcke maer een bolleken en is, die van Gladiolus ghelijck, die al ist datse niet ghecultiveert, oft met voeten ghetreden en worden, ghewoone zijn voorts te brenghen haer bloeme ghelijck een kelcxken, eer datse open zijn ende aerdighe goudt-roode draeyen, gheheel ghelijck die vanden bemdt Hermodactylus. Inde winter in Loumaendt ende inde Lente heeft sijn groene bladers die somtyts tgheheel iaer over blijven, ende inden Herfst worden ghepluckt de arangie-root hangende ende blinckende draeyen, de welcke ghestooten zijnde ende ghebonden oft ghestreken op de polst oft onder de mammen, terstont hen cracht senden totter herten oft herssenen, ende maken bycans een draeyinghen int hooft, ende verduysteringhe oft verblindinghe van ooghen. Tgroeyt gheerne op [171] vruchtbaere ende grasachtighe plaetsen, maer in Italien oft Vranckrijck en comet van selfs niet voorts, dan het wilt Saffraen, dwelck een ander nature heeft.

Dioscorides. Thessalus wilde segghen dattet alleene zeer-rieckende was: maer ander seggen dat dootdelick is inghenomen, te weten, drie vierendeel loots met water. Sonder twijfel theeft een verteerende, weecmaeckende ende met tsamentreckende cracht: inghenomen doet water maecken, tgheeft oock een schoone verwe.

Diet met bastaert oft maleveseye ghedroncken zullen hebben, en zullen gheen hooftsweer, noch walginghe ghevoelen die van dronckenschap compt: met vrouwen melck ghemengt beneemt dloopen vanden ooghen.

Saffraen wort in drancken ghedaen diemen ghebruyckt inwendich teghen de ghebreken vande inwendighe leden.

Wort oock profijtelijck ghemengt in plaesters oft salven teghen de ghebreken vanden neers ende vrouwelicheyt, ende inghenomen geeft lust tot byslapen.

Saffraen versoet dթnflammtien die de nature van dwilt vier hebben, ende is seer goet teghen alle rouwe swillinghen ontrent den ooren.

Omdat te lichter soude ghebroken worden, moet ghedroocht worden inde heete Sonne in een eerden schotel, ende rasch ghekeert worden.

De wortel met Maleveseye ghedroncken, doet urine lossen ende water maecken.

Ec passo pota,] dat is, met Maleveseye ghedroncken.

Druyven zijn gheheeten vande Latijnsche, Uvae passae, tթs alsoo veel te segghen, als druyven die verdwijnt hebben gheweest ende verrumpelt door de hitte vande Sonne: Ghelijck Plinius beschrijft inden vierthiensten boeck der Historien vander natueren, als dat Uvae passae heurlieder naem hebben vercreghen patiendo, dat is lijden. In deser manieren hebben de sommighe [172] ghedrooght, pruymen ende vijghen die verrumpelt ende verdwijnt zijn inde Sonne oft inde oven Pruna passa & Ficus passas. Insghelijcks hebben ander oude beschrijvers als Dioscorides in sijn vijfste boeck in het neghenste cap.segghende als dat Vinum passum toeghenaemt wijn van Candien, is wijn de welcke gheleden heeft int verdwijnen oft maecken, ende door tverdwijnen ende drooghen inde Sonne op eenen openen vloer, oft alsse noch hanghende zijn aen heurlieder wijngaerdtrancke. Op dese selfste maniere werdt hedens-daeghs, als ick verstaen hebbe van eerbaer mannen van Candien, noch de Maleveseye in Candien ghemaeckt, te wetene datse de druyven omringhen noch hanghende aen heurlier wijngaerdt-rancken, ende latense als daer verdwijnen eerse de Maleveseye wtperssen. Het welck oock gedaen wordt in soeten Maderen oft Spaeschen wijn. Aldus dan hebben wy liever voor Vinum passum, te translateren, Candien wijn oft Maleveseye, dan te volgene sommige Cruyde-beschrijvers de welcke heeten Passum, versoden wijn, dat is Sapa, soo gheheeten sapiditate, ende van Columella geheeten Defrutum deferuendo, ghelijckerwijs wy op een ander plaetse vermaendt hebben dat hy Defrutum heet mustum, dat is mosten wijn die wt der maten soet is op tderde deel, niet opde helft, ghelijck Plinius seydt, versoden. Die van Arabien noement met eenen gemeynen naem Rob: maer als sy eenighe andere sap bedieden willen, soo voeghense by de namen van de vruchten oft planten, ghelijck sy segghen Rob van Criecken, Rob van Berberis, van Aelbesien, van Agreta, &c.

Saffraen salve, oft Crocomagma.

Dioscorides. Als alle de materien vande Saffraen wtgheperst, ende in een masse ghebrocht zijn, soo wordt daer af ghemaeckt datmen Crocomagma heet. Tbeste is dat goeden reuck heeft, een weynich nae de myrrhe rieckende, swaer is, sonder eenich hout, lichtachtich, bitterachtich: ende nat ghemaect zijnde, de verwe vanden Saffraen gheeft, ende oock inden mont ghenomen zijnde, de tanden ende tonghe seere verwet, ende veel iaeren goet blijft, ghelijck tgene dat wt Syrien ghebrocht wort.

Dit Crocomagma is seer goet teghen de schemeringhe ende verduysteringhe vanden ghesichte:tdoet oock water maken, tverwarmt, tverteirt, ende maect weeck, Eenichsins toonende de crachten vande Saffraen, want int selfde een groot deel Saffraen ghedaen wert.

Gal,ende Aeginet. Saffraen is warm inden tweeden graet ende drooghe inden eersten, theeft de cracht van tsamen trecken ende verteeren, Daerom hevet eenighe teerende cracht, te weten daer in gheholpen zijnde van eenighe tsamentreckinge. Want de medicinen die wat tsamen treckende zijn, ghemerckt datse niet seere en verwarmen, die zijn van crachte ghelijck den substantien die stoppende zijn, de welcke als sy gheraken gevoegt te zijn met warmte die niet seer sterck en is, soo zijn sy verteirende.

Dootlick drie vierendeel loots met water inghenomen] Ten en is niet dootlick deur hitte ofte coude ghelijck Euphorbium, Scherlinck, Bilsen. Serapio seght dattet in grooter menichte ingenomen tot inden derden graet verwarmt, ende droogt tot inden tweeden.

Drie vierendeel loots vanden Saffraen inghenomen, maect de menschen soo vol blijschap, datse hen selven te bersten lacchen.

Met wijn inghenomen, maect wt der maten droncken, ende de menschen soo blijde, dat hen dul maect.

Is seer goet den ghenen die den hoest hebben, ende het Pleuris: het opent de verstoptheden.

Galenus segt in sijnen boeck secundum loca, dat pijne maect int hooft, segghende oock dat vijf vierendeel loots Saffraens ghenoech is inde Hierapicra.

Dinghen die soo seere blijde maken, verspreyden spiritael bloet vander herten inde wtersten partijen, daerom als de gheesten afghetrocken zijn, soo volghen terstont onmacht ende de doot.

Berg-Saffraen inden Herfst bloeyende. In Latijn, Crocus montanus Autumnalis. In Spaensch ende Portugueys, Pie de Borro, dat is te seggen Esels voet, ende wordt oock alsoo van ons ghemeyne Herbaristen gheheeten.

Dit Saffraen is verschillende vanden hof Saffraen, mits dat de bladers op beyden sijden ghevoorde witte strepen oft linien heeft, andersins ist van bloemen ende wortel den anderen niet ongelijck, wt midden vande welcke voorts comt eenen gelen stijl oft stele, met drie vierige oft roode draeyen omringt. Tgroeyt nu inde hoven van Nederlandt, waer dat ghebrocht is van de oevels gheleghen aende zeecant van Portugael.

(Crocus sativus) Gewone saffraan. In Grieks Crocos, In Latijn Crocus sine flore en is geheten in Hoogduits, Frans en Moors Saffran. In Italiaanse Zaffrano. In Spaans Acafrano. In Engels Saffron.

Niet alleen de gedaante en plaats van groeien maar ook de krachten bewijzen dat de saffraan van het geslacht is van de narcissen want zij zijn beide nut om de wonden te zuiveren en voorts verwekken zij door de reuk enigszins tot slaap. Ook wil Ovidius door de fabel van de jongeling Crocus die in saffraan veranderd werd niets anders te kennen geven dan die verborgen kracht die tot Venus mysteries behoort zodanig als ook zijn de heimelijke bewimpelingen van de potische filosofie aangaande de transformatie van Hyacinthus, Narcissus, Daphne en veel meer anderen. Want anderszins is Croci te zeggen een draad, of lok en inslag zodanig als zijn de gele of vurige draden van de saffraan, de lokken en vlokken die in Grieks Crocides genoemd worden. Voorts zo groeit de beste en bekendste saffraan niet alleen in de landen zuidelijk gelegen als Afrika, Syrene, Sicili en Frankrijk, maar ook noordelijk gelegen als Engeland en Ierland en ook overvloedig, stevig, blijde alsof met olie bestreken waren en mooi goud rood van bladertjes of draden. Die hebben een zeer sterke reuk met enige scherpte, maar tot slaap verwekken wat gebruikt wordt in de spijzen en medicijnen in Neder- en Hoog Duitsland. De boeren planten de zeer goed blijvende wortels die niet zoeken geteeld te worden die maar een bolletje is die van Gladiolus gelijk die al is het dat ze niet gecultiveerd of met voeten getreden worden gewoon zijn voort te brengen haar bloemen gelijk een kelkje eer dat ze open zijn en aardige goud rode draden geheel gelijk die van de beemd Colchicum. In de winter in januari en in de lente heeft zij groene bladeren die soms het gehele jaar over blijven en in de herfst worden de oranjerode hangende en blinkende draden geplukt en als die gestampt zijn en gebonden of gestreken op de pols of onder de borsten terstond hun kracht zenden tot het hart of hersens en maken bijna een draaiing in het hoofd en verduistering of verblinding van de ogen. Het groeit graag op [171)] vruchtbare en grasachtige plaatsen, maar in Itali of Frankrijk komt het vanzelf niet voort wel het wilde saffraan wat een ander natuur heeft.

Dioscorides. Thessalus wilde zeggen dat het alleen zeer welriekende is. Maar andere zeggen dat het dodelijk is ingenomen, te weten drie vierde van 7 gram met water. Zonder twijfel het heeft een verterende, week makende en tezamen trekkende kracht. Ingenomen doet water maken en het geeft een mooie kleur.

Die het met bastaard of malvezij gedronken hebben zullen geen hoofdpijn, noch walging voelen die van dronkenschap komt. Met vrouwenmelk gemengd beneemt het lopen van de ogen.

Saffraan wordt in dranken gedaan die men inwendig gebruikt tegen de gebreken van de inwendige leden.

Wordt ook profijtelijk gemengd in pleisters of zalven tegen de gebreken van de aars en vrouwelijkheid en ingenomen geeft lust tot bijslapen.

Saffraan verzacht de ontstekingen die de natuur van het wilde vuur hebben en is zeer goed tegen alle ruwe zwellen omtrent de oren.

Zodat het lichter zou gebroken worden moet het gedroogd worden in de hete zon in een aarden schotel en snel gekeerd worden.

De wortel met malvezij gedronken doet urine lossen en water maken.

Ec passo pota,] dat is met malvezij gedronken.

Druiven zijn geheten van de Latijnen Uvae passae, het is wat het betekent als druiven die verdwenen en gerimpeld zijn geweest door de hitte van de zon. Gelijk Plinius beschrijft in het veertiende boek van de Historie van de natuur dat Uvae passae zijn naam heeft verkregen patiendo, dat is lijden. In deze manier heten sommige [172] gedroogde pruimen en vijgen die gerimpeld en verdwenen zijn in de zon of in de oven Pruna passa & Ficus passas. Insgelijks zeggen andere oude beschrijvers als Dioscorides in zijn vijfde boek in het negende kapittel dat Vinum passum ook genoemd is wijn van Kreta is wijn die geleden heeft in het verdwijnen of maken en door het verdwijnen en drogen in de zon op een open vloer of als ze noch hangen aan hun ranken. Op deze zelfde manier wordt tegenwoordig zoals ik verstaan heb van eerbare mannen van Kreta noch de malvezij in Kreta gemaakt, te weten dat ze de druiven omringen als ze noch hangen aan hun ranken en laten ze als daar verdwijnen eer ze de malvezij uitpersen. Wat ook gedaan wordt in zoete Madera of Spaanse wijn. Aldus dan hebben we liever voor Vinum passum te vertalen, Kreta wijn of malvezij dan te volgen sommige kruidbeschrijvers die het heten Passum, verkookte wijn, dat is Sapa zo geheten sapiditate en van Columella geheten Defrutum deferuendo gelijk we op een andere plaatse vermaand hebben dat hij Defrutum noemt mustum, dat is most wijn die uitermate zoet is op het derde deel en niet op de helft gelijk Plinius zegt ingekookt. Die van Arabi noemen het met een algemene naam Rob. Maar als zij enig andere sap aanduiden willen zo voegen ze bij de namen van de vruchten of planten gelijk zij zeggen Rob van krieken, Rob van Berberis, van aalbes, van Agreta, etc.

Saffraan zalf of Crocomagma.

Dioscorides. Als alle materin van de saffraan uitgeperst en in een massa gebracht zijn zo wordt daarvan gemaakt dat men Crocomagma heet. Het beste is dat goede reuk heeft, een weinig naar de mirre ruikt, zwaar is zonder enig hout, lichtachtig, bitterachtig en nat gemaakt de kleur van de saffraan geeft en ook in de mond genomen de tanden en tong zeer kleurt en veel jaren goed blijft gelijk hetgeen dat uit Syrië gebracht wordt.

Dit Crocomagma is zeer goed tegen de schemering en verduistering van het gezicht. Het doet ook water maken, het verwarmt, het verteert en maat week en toont enigszins de krachten van de saffraan omdat daarin een groot deel saffraan gedaan wordt.

Galenus ene Aeginet. Saffraan is warm in de tweede graad en droog in de eerste, het heeft de kracht van tezamen trekken en verteren. Daarom heeft het enige verterende kracht, te weten daarin geholpen van enige tezamen trekking. Want de medicijnen die wat tezamen trekken, gemerkt dat ze niet zeer verwarmen die zijn van kracht gelijk de substanties die stoppend zijn en als die bij warmte geraken die niet zeer sterk is dan zijn ze verterend.

Dodelijk drie vierde deel van 7 gram met water ingenomen.] Het is niet dodelijk door hitte of koude gelijk Euphorbium, scheerling en bilzekruid. Serapio zegt dat het in grote menigte ingenomen tot in de derde graad verwarmt en droogt tot in de tweede.

Drie vierde deel van 7 gram van de saffraan ingenomen maakt de mensen zo vol blijdschap dat ze zichzelf te barsten lachen.

Met wijn ingenomen maakt uitermate dronken en de mensen zo blij dat het hen dol maakt.

Is zeer goed diegene die de hoest hebben en het pleuris. Het opent de verstoppingen.

Galenus zegt in zijn boek secundum loca dat het pijn maakt in het hoofd en zegt ook dat vijf vierde deel van 7 gram saffraan genoeg is in de Hierapicra.

Dingen die zo zeer blij maken verspreiden spiritual bloed van het hart in de uiterste partijen, daarom als de geesten afgetrokken zijn zo volgen terstond onmacht en de dood.

(Crocus nudiflorus)

Berg saffraan die in de herfst bloeit. In Latijn Crocus montanus Autumnalis. In Spaans en Portugees Pie de Borro, dat is te zeggen ezelvoet en wordt ook alzo van onze gewone herbaristen geheten.

Deze saffraan verschilt van de hof saffraan omdat zijn balderen aan beide zijden gevoorde witte strepen of lijnen heeft, anderszins is het van bloemen en wortel de anderen niet ongelijk. Uit het midden er van komt een gele stijl of steel voort met drie vurige of rode draden omringt. Het groeit nu in de hoven van Nederland waar dat gebracht is van de heuvels gelegen aan de zeekant van Portugal.

Wildt bergh Saffraen vande Lente met een witte bloeme, ende zijn veranderinghe. In Latijn, Crocus sylvestris montanus flore albo. In Spaensch, Acafran salvage.

Dՠwilt Saffraen bloeyet seer selden inden Herfst, maer meestendeel int eerste vande Lente, de [173] bloeme is cleyne, wit, somtijdts purper roodt, principalick op coude plaetsen, daer de sneeu altijts blijft ligghende, gelijck als op de steyle plaetsen van Oostendal, niet verre van S. Bernaerts berch, effen plaetsen zijn die altijdts wit ligghen vande wintersche sneeu, ende oock root ende wit staen van dese bloemen verciert. De wortel ende stelen zijn den tammen ghelijck, maer smalder ende corter van bladers. Dit Saffraen salmen alleene van buyten ende niet van binnen ghebruycken.

My ghedenckt dat ick ghesien hebbe op den seer hooghen couden berg van Languedoc, L’asperon gheheeten, inde weyden byde hutten ende boeren huyskens, dwildt Saffraen met witte bloemen ende oock met purper bloemen inde maendt van September tusschen de Gentianen. Veerewortel wit ende Niescruyden.

Cracht.

Wilt Saffraen ghestreken aende schamelheyt, doet dicwils water maken, ende trect wt de dicke urinen, tdoet scheyden de gheswillen vande watersuchtighe, ende treckt de splinters wt.

De wilde Yerschen souden met dit wilt Saffraen wt henlieder onderlijfken veel beter de luysen verdrijven, want het is fenynigher ende meer penetrerende, maer tghemeyne Saffraen behalve dat de arme Yerschen dese quellighe gasten is verdrijvende, soo maket een ieugdighe verwe, ende vermeerdert de natuerlicke warmte, cracht ende strafheydt van corage, versterckende de leden, ende met sijn verwe bedecket de besmeurde cleederen, waerom dat seer nut is inden crijgh.

Wildt-Spade Saffraen vande Lente met een purper roode bloeme, ende peirsche strepen. In Latijn, Crocus vernus serotinus primus sylvestris, flore purpureo rubente, violaceis lineis striatis.

Wildt wit Saffraen vande Lente met blaeuwe canten ende bladers ter sijden wtghespreydt. In Latijn, Crocus vernus albus secundus ceruleis oris, sparsis in latera foliis. [174]

Saffraen vande Lente geheel purper-violet, tvierde van Valerandus. In Latijn, Crocus vernus purpuroviolaceus tot quartus Valerandi.

Wordt oock ghesien met een witte bloeme, ende blaeu steelken, ende oock wit in Oostendael aende voet vanden zeer hooghen bergh van S. Bernaerdt.

Derde sorte van wilt vroech Saffraen met een witte bloeme die onder purper-violet is. In Latijn, Crocus sylvestris vernus, tertius: flore albo, purpuroviolacea basi.

Cleyn wildt Spaensch Saffraen met opene bloemen. In Spaensch, Nozilicha ende Nozellas gheheeten, Crocus sylvestris minor, Hispanicus, flore patulo, vulgo Nozilicha minor. Crocus vernus minor primus Clusij. [175]

Wildt Spaensch Saffraen gheheeten groot Nozilicha. In Latijn, Crocus sylvestris, Hisp.vulgo Nozilicha maior, Crocus vernus tertius Clusij.

Wilt Saffraen van seven verscheyde soorten van verwe ende bloeme inde Lente ende Herfst bloeyende.

Wit tweederhande:

1. 2. Alsulcken onderscheydt is tusschen dese twee, ghelijck is onder de groote ende cleyne Nozilicha: sy hebben witte bloemen met purper-violetten strepen. Dese heeft wt Italien ontfanghen de Heere van Brancion.

3. De derde is wit, maer dՠonderste van dien is purper-violet.

4. Gheele violet-purper: geschoncken van Walerant Donrez.

5. Verstorven purper met swertachtighe strepen, die den Heere Brancion heeft ghehadt van Alphonsus Pancius de zeer geleerde Medicijn van Ferraren.

Lente Spaensch Saffraen tweederhande, het welck ons oock heeft gecommuniceert die zeer edele man de Heere Brancion.

Cleyne 1. Met een violette bloeme die vanden Saffraen gelijck, die open gaet op een steelken van eenen duyme, ende is van buyten inde midden bleeck-geel, sonder draeyen, met een lanckworpighe groene bladers, zeer smal ende dunne. Tsaedt is besloten in vellekens, ende is gout-geel. De wortel is ghelijck een haselnote, wat samen treckende.

Cleyn 2. Tweede Lente Saffraen van Clusius. In Spaensch, Cebollina, dat is tcleyn Ayiuyn. Kaerle de lՅcluse heeft van desen noch een ander soorte gesien inde bergskens van Granaden palende aen Portugael, van bladers ende buytenste schorsse vande wortel den voorgaenden gheheel ghelijck, maer wat minder van bloeme, purperverwich wtten witten, ende nauwe wter eerden rijsen, de welcke acht blaerkens hadde, vande welcke de vier buytenste wat meerder zijn, ende heeft een dobbel witte wortel dՠeen op dՠander ligghende, dՠopperste is ghelijfvigher ende vaster, goet om eten ende soet, dՠonderste is weecker ende slapper.

Cleyne 3. DՍ ander heeft somtijts liggende biesachtige bladers recht op staende ende min liggende, met een oft twee veel minder bloemkens die blaeu zijn, maer de drie wterste bladers zijn wten bleeck groen siende, De wortel en is den anderen niet onghelijck, maer ghelijfvigher. Desen heeft Clusius wtghetrocken byden voorgaende te Calis in Andalosie.

Wilde berg saffraan van de lente met een witte bloem en zijn veranderingen. In Latijn Crocus sylvestris montanus flore albo. In Spaans Acafran salvage. (Crocus vernus en vormen)

De wilde saffraan bloeit zeer zelden in de herfst, maar meestal in het eerste van de lente. De bloem [173] is klein en wit, somtijds purperrood en, voornamelijk op koude plaatsen daar de sneeuw altijd blijft liggen gelijk als op de steile plaatsen van Oostendal, niet ver van St. Bernard berg op vlakke plaatsen zijn die altijd wit liggen van de winterse sneeuw en ook rood en wit staan van deze bloemen versierd. De wortel en stelen zijn de tamme gelijk, maar smaller en korter van bladeren. Deze saffraan zal men alleen van buiten en niet van binnen gebruiken.

Ik bedenk me dat ik gezien heb op de zeer hoge koude berg van Languedoc, L ‘asperon geheten, in de weiden bij de hutten en boerenhuisjes het wilde saffraan met witte bloemen en ook met purperen bloemen in september tussen de gentianen, witte Veratrum nieskruiden.

Kracht.

Wilde saffraan gestreken aan de schaamstreek doet dikwijls water maken en trekt uit de dikke urine, het doet scheiden de zwellingen van de waterzuchtige en trekt de splinters uit.

De wilde Ieren zouden met dit wilde saffraan uit hun onderlijfje veel beter de luizen verdrijven want het is venijniger en meer penetrerende, maar het gewone saffraan, behalve dat de arme Ieren deze kwelgasten verdrijft zo maakt het een jeugdige kleur en vermeerdert de natuurlijke warmte, kracht en sterkte van moed, versterkt de leden en met zijn kleur bedekt het de besmeurde kleren waarom dat het zeer nuttig is in de oorlog.

(Crocus serotinus)

Wilde late saffraan van de lente met een purperrode bloem en paarse strepen. In Latijn Crocus vernus serotinus primus sylvestris, flore purpureo rubente, violaceis lineis striatis.

Wilde witte saffraan van de lente met blauwe kanten en bladeren ter zijde uitgespreid. In Latin, Crocus vernus albus secundus ceruleis oris, sparsis in latera foliis. [174]

Saffraan van de lente geheel purperviolet, de vierde van Valerandus. In Latijn Crocus vernus purpuroviolaceus tot quartus Valerandi.

Wordt ook gezien met een witte bloem en blauw steeltje en ook wit in Oostendaal aan de voet van de zeer hoge berg van St. Bernardus.

Derde soort van wilde vroege saffraan met een witte bloem die onder purperviolet is. In Latijn Crocus sylvestris vernus, tertius flore albo, purpuroviolacea basi.

Kleine wilde Spaanse saffraan met open bloemen. In Spaans Nozilicha en Nozellas geheten, Crocus sylvestris minor, Hispanicus, flore patulo, vulgo Nozilicha minor. Crocus vernus minor primus Clusij. [175]

Wilde Spaanse saffraan geheten groot Nozilicha. In Latijn Crocus sylvestris, Hispanica vulgo Nozilicha maior, Crocus vernus tertius Clusij.

Wide saffraan van zeven verschillende soorten van bloemkleuren en bloemen die in de lente en in de herfst bloeien.

Witte tweevormig.

1. 2. Al zulk onderscheid is er tussen deze twee gelijk is onder de grote en kleine Nozilicha. Zij hebben witte bloemen met purper violette strepen. Deze heeft uit Itali ontvangen de heer van Brancion.

3. De derde is wit, maar de onderste van die is purperviolet.

4. Gele violetpurper geschonken van Walerant Donrez.

5. Verstorven purper met zwartachtige strepen die de heer Brancion heeft gehad van Alphonsus Pancius de zeer geleerde dokter van Ferrara.

Lente Spaanse saffraan tweevormig wat ons ook heeft gecommuniceerd die zeer edele man de Heere Brancion.

Kleine 1. Met een violette bloem die van de saffraan gelijk die open gaat op een steeltje van 1cm en is van buiten in het midden bleek geel zonder draden en met langwerpige groene bladeren, zeer smal en dun. Het zaad is besloten in velletjes en is goudgeel. De wortel is gelijk een hazelnoot, wat tezamen trekkende.

Kleine 2. Tweede lente saffraan van Clusius. In Spaans Cebollina, dat is een kleine ui. Kaerle Clusius heeft van deze noch een andere soort gezien in de bergjes van Granada palende aan Portugal, van bladeren en buitenste schors van de wortel de voorgaande geheel gelijk maar wat kleiner van bloem, purperkleurig uit het witte die nauwelijks uit de aarde komt en die acht bladertjes heeft waarvan de vier buitenste wat groter zijn en heeft een dubbele witte wortel waar de ene op de andere ligt, de opperste is steviger en vaster en goed om te eten en zoet, de onderste is weker en slapper.

Kleine 3. De andere heeft somtijds liggende biesachtige bladeren die rechtop staan en minder liggen met een of twee veel kleinere bloempjes die blauw zijn, maar de drie uiterste bladeren zien uit het bleke groen. De wortel is de anderen niet ongelijk, maar steviger. Deze heeft Clusius uitgetrokken bij de voorgaande te Calis in Andalusie.

Hermodactylen oft Colchicum. Fenijnighe Hermodactylen oft Tijdtloosen. In Latijn Colchicum sive Strangulatoium Ephemerun Crocifolium. In Hoochduytsch, Teitlosen ende wildt Saffraen In Italiensch, Zaffrano salvatico: ende is Narcissus purpureus Plinij & Vergilij vande Heere Jan Boisot, ende naer tschrijven van Theophrastus soo bloeydtse inde beginsele vanden Herfst nae den opganck vande Constellatie Arcturi. Tՠonrechte ist die van H. Bock Moly ghenoemt, want de bloeme en siet niet melckachtich.

Seer cleyn onderscheydt schijnter te wesen nae tgoetduncken vande ghemeyne lieden tusschen de ghemeyne bemdt Hermodactylus, Ephemerum ghenoemt, ende dwilt Saffraen, want sy heetent ende meynen oock over al dat wilt Saffraen is, soo wel om de bloemen, als plaetse van groeyen, ende tijt van bloeyen, alle de welcke sy ghelijck hebben. Nochtans soo wel de sake van hem selfs, als oock door Dioscorides, verclaert meer dan genoech dat verscheyden dinghen zijn, niettemin sy moesten hier by ghevoeght ende ghestelt werden, te weten Saffraen ende dՠHermodactylus, ende daernae de soorten oft specien van desen, te weten Colchicum Ephemerun, ten eynde dat dՠeene van beyden soude moghen tooghen die alle beyde, den ghenen, die daernae vraegt. Want Dioscorides heefter twee soorten, malcanderen niet zeer onghelijck begrepen (ghelijck oock Paulus ende Galenus) wt beschrijven vanden ouders ende henlieder observatie: vande welcke deerste soorte, heeft Dioscorides [176] willen stellen: ten eersten ende naest by de Campernoillen, soo wel om datse scheen lieflick ende goet om eten, als oock om datse inder manieren als de Campernoille (nae tverclaeren vanden selven Auteur) door versticken doodet, want sy des ghelijcks worgt op eenen dach, waer af dat Theophrastus meynt, langhe voor den tijt van Dioscorides, dat de naem heeft gecreghen. Dese en niet anders dan tseer bekendt ende ghemeyne bemdt ende wilt Saffraen over al gheheeten. Want tbloeyet inden Herfst ghelijck de Saffraen, ende heeft een bloeme dien seere ghelijck van verwe, ende is oock opde selfde maniere int eerste vande Lente voorts comende, ende verliest inden Somer sijn bladers, de welcke breeder zijnde dan die vande Pareye, van grootte van die bladers van Pancratium, oft ghelijfvigher dan die vanden Bulbus, te weten drie oft vier groene bladers die blinckende zijn van eender wortel, tusschen de welcke de stele wasset van onderhalve palme hooge. De wortel is half ront ende bolachtich, op deen sijde plat ghelijck de Castanie, oft Anacardus, van buyten met bruyne vellekens, ende heeft van onder tot boven een voorken daer die stele haer eerste scheute heeft: sy is binnen wit, voos, slijmachtich, van fenynighen reucke, van geen quade smaecke, de welcken op alle tijden vanden iaere wtghesteken zijnde van sommighe Apotekers voor Hermodactylus ghehouden heeft gheweest, ende ghedroogt zijnde, soo hebben wy die ghesien weeck, morwe ende gherimpelt, ende int aentasten eens deels ydel ende eens deels voos (ghelijck wy oock dickwils ghesien hebben te Venegien, die van Syrien ende Alexandrien) de welcke wy terstont sullen beschrijven, achternae swart, ende seer goet te onderscheyden vande Hermodactylen vande Apoteken.

Want dese wtlandtsche en zijn gheensins hinderlijck, ghelijck dՠlanck ghebruyck van dien over veel hondert iaeren den gheleerden wel kenlick ende versekert is gheweest, ende worden seer lichtelick tot wit meel ghebrocht. Ten heeft oock gheen schijn van waerheydt dat de ghene die in Colchos so overvloedich was groeyende (als Dioscorides seght) een ander is dan die van desen lande, maer wel dat hy alle ander te boven ginck in cracht van te dooden, soo wel om dat tsap daer meer ghecoket [177] was, als oock om dat hy daer eenen anderen aert ende cracht vanden gront ende locht creghen hadde. Alsoo groeyen oock op veel plaetsen doodelicke Campermoillen, de welcke ten zy datse met de selfde remedien vanden Colchicum, te weten melck, verwonnen worden, doodende zijn, ende op ander plaetsen wordense over al sonder hinder gheten. Dՠouders verclaeren dat dՠIbenboom in Languedoc ende Spaignen alleene met de schaduwe is doodende, ende in Enghelandt ende elders en doet hy gheen hinder. Tselfde is oock vanden Scherlinck ende ander cruyden: Daerom soo veele ende sodaenighe veranderinghen dat diversche landen voorts bringhen in wortels, bloemen, voorts comen ende verwe, alsulcke differentien comender tusschen de rosachtighe Colchicum van Syrien, ende Enghelschen met de witte bloeme, als wy by eyperientie sekerlick weten.

Engelsche Hermodactylus met witte bloemen. In Latijn, Colchicum candido flore Anglicum.

Dit Colchicum van niemant erghens beschreven, hebben wy Engelsch Colchicum genoemt, om dat in Enghelandt van selfs seer overvloedich voorts comt, ende oock elders niet lichtelick te vinden en is. Het is een seer schoone plante met melc-witte bloemen, meerder dan die vanden witten veldt-Ayiuyn oft Affodille, ende even groot als die vanden wilden berg Saffraen, de welcke voorts comen op eenen stele van onderhalve palme. De wortel ende bladers zijn buyten bruyn ende binnen wit, andersins zijn sy den ghemeynen bemdt Colchicum ghelijck. De wortels in dՠeerde ghesteken, inde hoven van Londen, verdraeghen de coude vanden winter, ende spruyten wt inde Lente, gelijck de ghene die op de hoeuvels ende bergachtighe plaetsen groeyen ses oft seven Enghelsche mijlen van Bristol int landt van Somerset op de Noordt-sijde vanden bosch des edelen Heeren Eduart van S. Loo, wien wy van dese ende oock van meer ander dinghen moeten danck weten.

Wit Colchicum van Hongerijen met veel bloemen. In Latijn, Colchicum Pannonicum polyanthon Clusij.

De liefhebbers van onsen tijdt zijn grootelijck ghehouden in mijn Heere de lՅcluse van een ander soorte van witten Colchicum: het welcke hy heeft ghevonden in sekere bemden van Viaenen in Oostenrijck, by de reviere Danubius: Het welcke seer wel wast, vruchten ende zaet draeghende. [178] inde hoven van Nederlandt, als tՁntwerpen inden hoff van mijn vrouwe Radegonda du Quesnoy, huysvrouwe van heer Mathias Laurin tresorier generael vande staten van Vlaenderen, Ende ten huyse van Raphael van Coxia tot Mechelen. In welcke hoven ick tselve hebbe doen beworpen naer het leven met eenen bolle aen deen sijde eer hy sijn faselinghen oft veselen was wt worpende: welcken bolle is veel grooter, ende de bladers veel meerder ende breeder dan de witte voorseyden Colchicum van Enghelandt, draeghende inden Herfst een groot ghetal van bloemen; iae tot sestich ende meer, als voorseyde Coxia seydt (een schoon dinck om sien). Sijn saedt compt in velachtighe bladerkens voort int beghinsel vande Lente ghelijck tsaet van dander.

Winter Colchicum van mijnen Heere Jan Boysot met ghesloten bloemen. Colchicum brumale D. Iohannis Boysot, flore clauso purpureo rubente.

Het ghedenckt my dat ick hebbe in voorleden Jaeren inden hof vanden Heere Boisot tot Brussel een cley Colchicum staen in een teyle, welcke bloeyende was in sijnen hof inde maent van Januario. De plante en hadde maer drij bladers van middelbaer grootten, wt de welcke voortcomen, op twee cleyn steelkens, twee bloemen van purper rootachtich coleur, de welcke nimmermeer open en gaen. Ick en weet niet oft de coude die bedwinckt oft doet sluyten. Nochtans en zijnse gheensins verandert ende zijn ghebleven in haeren fatsoen alsoo veel iaeren als de voorseyde Heere Boysot die gade heeft gheslaghen.

Cleyn Colchicum met saedt, Colchicum minus semine praegnans.

Cleyn Colchicum met bloemen. In Latijn, Colchicum minus florescens oft Colchicum montanum Clusij.

Wy hebben eertyts dese cleyne soorte ghepluct, inde seer wijde beemdachtighe weyden, aenden voet vanden bergh Loup van Languedoc, aende herberghe op den wegh van Ganges. In September brenghet voorts een sterrewijse bloeme purper-blaeu, ghelijck Saffraen oft ghemeen Colchicum, maer minder. Ick verstae dat is tselfde bergh Colchicum van onsen Clusius, dat hy eertijdts heeft ghesaeydt inden hof vanden seer vermaerden Heere Brancion voor Erythroneum met bladers van Saffraen, die smal zijn op een steelken nauwe een palme hooghe, ende somtijdts oock [179] hoogher, Tsaet is rontachtich voorts comende in een driecantich haeuken, van tfatsoen van tՠghemeyn Colchicum.

Dioscorides. De wortel van Colchicum gheten, doodet al worghende ghelijck de Campernoillen. De remedien daer teghen zijn de selfde diemen ghebruyckt teghen de Campernoillen. Coeyen melck ghedroncken is oock seer goet daer teghen.

Colchicum van Syrien ende Alexandrien. In Latijn, Colchicum Syriacum Alexandrinum. Colchicum Orientale Matthioli.

Wy hebben noch sommige wortels ofte bollen van desen Colchicum, die ons heeft gheschoncken Dominicus Chirurgien van Venegien, die seer veele van dien met hem heeft ghebrocht, so hy van daer wederkeerde met de galeyen, op de welcke hy Chirurgien was, de welcke hy selve wtghetrocken hadde, ende oock ghebruyckt, ende dicwils mengde in drancken van Pochout, teghen de pocken, ende oock in ander medicinen die tot sweet verwecten, met een sonderlinghe vercortinghe van tijt int genesen, ende proffijt vanden siecken, dwelcke hem van tgemeene volck in Alexandrien geleert was. Dՠwortel van desen is bolachtich ende luttel vanden onsen verschillende, hoe wel datse Dioscorides seer wel beschrijft: Want ten heeft de vore niet ter sijden staende, platachtich, daer de stele wtspruydt, maer de stele voorts comende clieft den bolle inde midden, al ofte eenen dobbelen bolle waere van Colchicum onder tsamen ghewasschen, die de stele van beyden sijden omvat, maer is buyten ende binnen swarter dan tghene dat hier groeyet: andersins is sy den ghewas vanden Ayiuyn ende sijn voosheydt niet onghelijck, ghelijck oock niet en is tgeheel fatsoen: de bladeren zijn cleynder, ende de bloeme is breedt.

Spade Portugaels Colchicum, Colchicum Lusitanicum serotinum.

Den bol heeft eenen aenwas met haer. De bloeme is witachtich, claer, met een weynich roots int opperste vande bladers ghemengt, andersins is sy van ghedaente ende grootte onsen ghemeynen Colchicum ghelijck, alsoo wy die sien bloeyen hebben tot Liere in Brabandt in September ende October inden seer lustighen, aerdighen, ende van vremde cruyden seer wel ghestoffeerde hof van mijn vrouwe Marie de Brimeu, huysvrouwe van Coenraet Schetz, de welcke haer gheschoncken was vanden excellenten Medicijn Aluaro Nunnio tot Antwerpen die van desen dinghen seer goet verstandt hadde ende liefhebber was.

(Colchicum autumnale) Hermodactylen of Colchicum. Venijnige Hermodactylen of tijdelozen. In Latijn Colchicum sive Strangulatoium Ephemerun Crocifolium. In Hoogduits Teitlosen en wild Saffraen. In Italiaans Zaffrano salvatico en is Narcissus purpureus Plinij & Vergilij van de heer Jan Boisot en naar het schrijven van Theophrastus zo bloeit ze in het begin van de herfst na de opgang van de Constellatie Arcturus. Te onrechte is het van H. Bock Moly genoemd want de bloem ziet niet melkachtig.

Zeer klein onderscheidt schijnt er te wezen naar het goed denken van de gewone lieden tussen de gewone beemd Hermodactylus, Ephemerum genoemd, en de wilde saffraan want zij heten het en menen ook overal dat het wilde saffraan is zowel om de bloemen als plaatse van groeien en tijd van bloeien, alle die zij gelijk hebben. Nochtans zo wel de zaak van zichzelf als ook door Dioscorides verklaard dat het meer dan genoeg verschillende dingen zijn. Niettemin zij moesten hierbij gevoegd en gesteld worden, te weten saffraan en de Hermodactylus en daarna de soorten of species van die, te weten Colchicum Ephemerun, ten einde dat een van beiden mag getuigen alle beide die daarna vraagt. Want Dioscorides heeft er twee soorten die elkaar niet zeer ongelijk zijn begrepen (gelijk ook Paulus en Galenus) uit het beschrijven van de ouders en hun observatie. Waarvan de eerste soort heeft Dioscorides [176] willen stellen ten eerste en naast bij de kampernoelie zo wel omdat ze lijflijk en goed schijnt om te eten als ook omdat ze in de manier als de kampernoelie (naar het verklaren van dezelfde auteur) door verstikken doodt. Want zij wurgt desgelijks op een dag waarvan dat Theophrastus meent en lang voor de tijd van Dioscorides dat het de naam heeft gekregen. Deze is niet anders dan het zeer en algemene beemd en wilde saffraan overal geheten. Want het bloeit in de herfst gelijk de saffraan en heeft een bloem die zeer gelijk van kleur en komt ook op dezelfde manier in het eerste van de lente voort en verliest in de zomer zijn bladeren die breder zijn dan die van de prei, van grootte van die bladeren van Pancratium of steviger dan die van de Bulbus. Te weten drie of vier groene bladeren die blinkend zijn van een wortel die steel groeit 15cm hoog. De wortel is half rond en bolachtig en aan de ene kant plat gelijk de kastanje of Anacardus, van buiten met bruine velletjes en heeft van onder tot boven een voortje daar de steel zijn eerste scheut heeft. Zij is binnen wit, voos, slijmachtig en van venijnige reuk, van geen slechte smaak die op alle tijden van het jaar uitgestoken wordt van sommige apothekers en voor Hermodactylus gehouden zijn geweest en gedroogd zo hebben we die gezien week, murw en gerimpeld en in het voelen eensdeels leeg en eensdeels voos (gelijk we ook dikwijls gezien hebben te Veneti die van Syri en Alexandri) die we terstond zullen beschrijven, daarna zwart en zeer goed te onderscheiden van de Hermodactylen van de apotheken.

Want deze buitenlandse zijn geenszins hinderlijk gelijk het lange gebruik van die vele honderden jaren de geleerden goed kenbaar en verzekerd is geweest en worden zeer licht tot wit meel gebracht. Het heeft ook geen schijn van waarheid dat diegene die in Colchis zo overvloedig groeide (als Dioscorides zegt) een ander is dan die van dit land, maar wel dat het alle andere te boven gaat in kracht van te doden zowel omdat het sap daar meer gekookt [177] is als ook omdat het daar een andere aard en kracht van de grond en lucht gekregen heeft. Alzo groeien ook op veel plaatsen dodelijke kampernoelies die tenzij dat ze met dezelfde remedies van de Colchicum, te weten melk, overwonnen worden dodend zijn en op andere plaatsen worden ze overal zonder hinder gegeten. De ouders verklaren dat de Taxus in Languedoc en Spanje alleen met de schaduw doodt en in Engeland en elders doet hij geen hinder. Hetzelfde is ook van de scheerling en andere kruiden. Daarom zo veel en zodanige veranderingen dat diverse landen voortbrengen in wortels, bloemen, voort komen en kleur al zulke verschillen komen er tussen de rosachtige Colchicum van Syri en Engelse met de witte bloemen als we bij onderzoek zeker weten.

Engelse Hermodactylus met witte bloemen. In Latijn Colchicum candido flore Anglicum. (witte vorm van de vorige)

Deze Colchicum die van niemand ergens beschreven is hebben we Engelse Colchicum genoemd omdat het in Engeland vanzelf zeer overvloedig voortkomt en ook elders niet licht te vinden is. Het is een zeer mooie plant met melkwitte bloemen, groter dan die van de witte Ornithogalum of affodil en even groot als die van de wilde berg saffraan die voort komen op een steel van 15cm. De wortel en bladeren zijn buiten bruin en van binnen wit, anderszins zijn zij de gewone beemd Colchicum gelijk. De wortels in de aarde gestoken in de hoven van Londen verdragen de koude van de winter en spruiten uit in de lente gelijk diegene die op de heuvels en bergachtige plaatsen groeien zes of zeven Engelse mijlen van Bristol in het land van Somerset op de Noordzijde van het bos van de edele heer Eduart van S. Loo wie we van deze en ook van meer ander dingen moeten dank weten.

(Colchicum pannonicum of ondersoort van Colchicum autumnalis)

Wit Colchicum van Hongarije met veel bloemen. In Latijn Colchicum Pannonicum polyanthon Clusij.

De liefhebbers van onze tijd zijn dankbaar in mijnheer Clusius van een andere soort van witte Colchicum die hij heeft gevonden in zekere beemden van Viaenen in Oostenrijk bij de rivier Donau. Die zeer goed groeit, vruchten en zaad draagt [178] in de hoven van Nederland als te Antwerpen in de hof van mevrouw Radegonda du Quesnoy, huisvrouw van heer Mathias Laurin penningmeester generaal van de staten van Vlaanderen en ten huize van Raphael van Coxia tot Mechelen. In welke hoven ik het heb laten ontwerpen naar het leven met een bol aan de ene zijde voordat hij zijn vezels of wortels uitwierp. Welke bol veel groter is en de bladeren veel groter en breder dan de witte voor vermelde Colchicum van Engeland en draagt in de herfst een groot getal van bloemen, ja tot zestig en meer zoals voor vermelde Coxia zegt (een schoon ding om te zien.) Zijn zaad komt in velachtige bladertjes voort in het begin van de lente gelijk het zaad van de ander.

(Bulbocodium vernum)

Winter Colchicum van mijnheer Jan Boysot met gesloten bloemen. Colchicum brumale D. Johannis Boysot, flore clauso purpureo rubente.

Ik bedenk me dat ik vorig jaar in de hof van de heer Boisot te Brussel een kleine Colchicum heb zien staan in een teil die bloeide in zijn hof in de januari. De plant had maar drie bladeren van middelbare grootte waaruit voortkomen op twee klein steeltjes twee bloemen van purper roodachtige kleur die nimmermeer opengaan. Ik weet niet of de koude die bedwingt of doet sluiten. Nochtans zijn ze geenszins veranderd en zijn gebleven in hun vorm alzo veel jaren als de voor vermelde heer Boysot die gade heeft geslagen.

(Merendera montana)

Kleine Colchicum met zaad, Colchicum minus semine praegnans.

Kleine Colchicum met bloemen. In Latijn Colchicum minus florescens of Colchicum montanum Clusij.

We hebben eertijds deze kleine soort gepluk, in de zeer wijde beemdachtige weiden aan de voet van de berg Loup van Languedoc, aan de herberg op de weg van Ganges. In september brengt het voort een stervormige bloem purperblauw gelijk saffraan of gewone Colchicum, maar kleiner. Ik versta dat het is hetzelfde berg Colchicum van onze Clusius die hij eertijds heeft gezaaid in de hof van de zeer vermaarde heer Brancion voor Erythronium met bladeren van saffraan, die smal zijn op een steeltje van nauwelijks een 10cm hoog en somtijds ook [179] hoger, Het zaad is rondachtig en komt voort in een driekantig hauwtje van de vorm van de gewone Colchicum.

Dioscorides. De wortel van Colchicum gegeten doodt al wurgende gelijk de kampernoelie. De remedies daartegen zijn dezelfde die men gebruikt tegen de kampernoelie. Koeienmelk gedronken is ook zeer goed daar tegen.

(Colchicum byzantinum of Colchicum szovitsii subsp. szovitsii)

Colchicum van Syri en Alexandria. In Latijn Colchicum Syriacum Alexandrinum. Colchicum Orientale Matthioli.

We hebben noch sommige wortels of bollen van deze Colchicum die ons heeft geschonken Dominicus, chirurg van Veneti, die zeer veel van die met hem heeft meegebracht zo hij van daar weerkeerde met de galeien waarop hij chirurg was die hij zelf uitgetrokken heeft en ook gebruikt en vaak mengde in dranken van pokhout tegen de pokken en ook in andere medicijnen die tot zweet verwekken met een bijzonder verkorting van tijd in het genezen en tot profijt van de zieken wat hem van het gewone volk in Alexandria geleerd was. De wortel van deze is bolachtig en verschilt wat van de onze, hoewel dat Dioscorides het zeer goed beschrijft. Want het heeft de voor niet aan de zijde staan en platachtig daar de steel uitspruit, maar de steel die voortkomt klieft de bolle door midden alsof het een dubbele bol is van Colchicum tezamen gegroeid die de steel aan beide zijden omvat, maar is buiten en binnen zwarter dan hetgeen dat hier groeit. Anderszins is zij het gewas van de uien en zijn voosheid niet ongelijk gelijk ook niet is de gehele vorm. De bladeren zijn kleiner en de bloem is breed.

(Colchicum lusitanicum)

Late Portugese Colchicum, Colchicum Lusitanicum serotinum.

De bol heeft een aanwas met zich. De bloem is witachtig, helder en met wat roods in het opperste van de bladeren gemengd, anderszins is zij van gedaante en grootte onze gewone Colchicum gelijk alzo we die zien bloeien te Liere in Brabant in september en oktober in de zeer lustige, aardige en van vreemde kruiden zeer goed voorziene hof van mevrouw Marie de Brimeu, huisvrouw van Coenraet Schetz, die haar geschonken was van de excellente dokter Aluaro Nunnio te Antwerpen die van deze dingen zeer goed verstand heeft en liefhebber is.

Hermodactylen vande Apoteke, niet fenijnich. In Latijn, Hermodactyli non venenati Officinarum.

Ghelijck van het Colchicum van Syrien corts verclaert hebben in de Colchico, dat inde medicijnen niet hinderlick en is, ende dat veel ander planten op diversche plaetsen crijghen diversche oft contrarie crachten, alsoo ooc wt den name ende beschrijvinghe van alle beyde dՠEphemerum in Dioscorides, ende dՍ overlegghen van dese wortels die daghelicxs ende lanck ghebruyck, gheapprobeert heeft, blijckt sekerlick dat den Hermodactylus oft ghesondt Euphemerum alleene is verschillende vanden Hermodactylus vander Apoteke in ghifte ende cracht, ende in eenich cleyn teecken, niet in specie. Nochtans drie dinghen diemen soude moghen voorhouden, moeten eens deels ghesolveert, ende eens deels ghedistingueert worden, ten eynde dat wy souden moghen gheleert worden, [180] dat dien niet en zijn de selfde, datse voorwaer de selfde seer nae comen: Ende ten eersten sal iemant moghen voorhouden, dat in Trallianus ende Paulus, wordt vanden Hermodactylus ende beyde de Ephemeren, elck op hun selven mencie gemaect: Wy bekennet ende laeten ons duncken dat sy ghemeynt hebben, door die datse souden moghen ghevonden hebben eerst in eenighe specie vanden Ephemerum purgerende crachten, dat een ander plante was, principalick Trallianus, wien Paulus citeert, ende niet Galenus, die vanden Hermodactylus inde Medicijnen tegen Fleirfijn, het Ephemerum dat niet fenijnich en is. Want Dioscorides in tbeschrijven vande wortel ghebruyckt heeft dwoordt Dactylus, de welcke aende tanden ghehouden of met stovinghe den tantsweer soude versoeten, ende de gheswillen doen sincken, dwelck dՍ Hermodactylen vander Apoteke soo volcomelick doen inden Fleirfijn, datter gheen beter remedie teghen en is, sonderlinghe met melck beslaghen zijnde. Want sy verteiren matelick sonder eenighe of seer cleyne hitte, met eenich tsamen trecken, maer met een soete stoppende cracht, ende wedergevende de partie de natuerlicke warmte. Ende al ist dat Dioscorides gheen mencie en heeft ghemaeckt vande purgerende crachten, op dat ick by aventueren niet en segge, datse die niet en wisten, ghelijck oock veel meer andere dingen. Daer om indien onsen Hermodactylus niet en is dՠEphemerum van Dioscorides, voorwaer ick soude meynen datter gheen ander onderscheydt en soude tusschen zijn, dan tusschen die van Colchos, den Engelschen ende die van Syrien is. Waerom dat sommige sottelick met Matthiolus beroert zijn, ende de geleerde Barbaren berispen, die dՠHermodactylen vander Apoteken onder purgatien mengen, gemerckt datse dթnghewandt eten, met hen fenijn quellen, ende datter Colchicum gheheel hinderlick ende dootlick is. Maer dese zijn tweemaels bedroghen: ten eersten, want sy segghen dat den Hermodactulus van Colchos den onsen is, daer sy nochtans de bladers niet en kennen, de welcke onghelick cleynder zijn ende meer op dաerde wtghespreydt, dan die vanden ghemeynen Hermodactylus, [181] ten tweeden om dat sy segghen dat dootlick is, daer nochtans Dioscorides dese hinderlicheydt yeghelicken Ephemerum niet en heeft toegheschreven, maer alleene den ghenen die in Colchos gewassen is. Voorts tghewas van dese vaste, witte ende volle wortel bewijst ghenoech hoe vele datse verschilt vande onse, die gherimpelt, slap, verflenst ende swart siet. Ghy en sult onder veel duysent niet een vinden binnen Venegen oft Genua, hoe versch die oock ghebrocht zijn, of sy en sal met een weynich stootens terstondt meel worden, hebbende de verwe ende gheheel den smake vanden Turbith, Ireos oft Agaricus, op welcke maniere ende niet min profijtelick oock onse Medicijns diese dickwils ghebruyckt hebben, te weten te purgeren, den welcken tot noch toe by seker experiencie op seker reden ghefondeert Matthiolus vergheefs gheraden heeft een ander te ghebruycken, oft dien van Constantinoplen, wiens crachten onbekent zijn, inde vuyst heeft gestooten, ende tՠonrechte Serapio berispt heeft, die als claerlick blijckt niet dan een enckel oversetter van Dioscorides ende niet van Paulus zijnde, ghetrouwelick heeft ghestelt de dinghen die hy ghevonden heeft in een out boeck, gelijck hy oock altijts op ander plaetsen bycans ghedaen heeft. Hermodactylus en is gheensins heet op de tonghe, maer heeft een cleyne slappe scherpheydt, die verwonnen is van een stoppende cracht, de welcke eer is de purgerende cracht matighende, dan dթnghewant beschadighende oft quetsende: deur de welck sy lichtelick souden moghen mercken, dat hy seer goet is inde purgatieven vanden Fleirfijn, die de maniere ende reghel weten vande Medicijnen te menghen. Want ten heeft gheen melck van doen ghelijck Turbith, om dat het noch min hinderlick is: des halven ist een purgerende Medicijne, gheenssins te verachten, alsoo sommighe lasteraers doen, maer te prijsen.

Tot Venegien zijn my gheschoncken gheweest van Albert Martinello eenighe planten van Colchicum, die van sijnen broeder Cequin tot Aleppo van Syrien wtghetrocken waeren, de welcke omgheboghen naer daerde met seven, thien oft twelf bladers van Colchicum een palme lanck ghestreept, spits, ommegheslagen, scherp ende boven enghe opgaende, dՠeen over dander staende ende zijdelincx beset, tusschen de welcke voorts comen op een cleyn steelken, drie oft vier bleeck ghele bloemen, minder dan die van het cleyn Colchicum, met draeyen vande selfde verwe. De haeuwe en is dien vanden anderen niet onghelijck. De wortel is van buyten ghelijck den Ayiuyn, maer van binnen ydel ende weeck, midts dat de gheheele cracht wtghegaen was inde stele, bladers, bloemen, vrucht ende saet. In desen moetmen ghelooven Anguillara ende Cequin, vande welcke ick dat hebbe: Want ick en hebbe die niet anders dan ghedroogt ende dorre ghesien.

Dwilt Ireos van Galenus, oft Ephemerum dat niet dootlick en is, heeft de bladers ende stele die vande Lelie ghelijck, de wortel lanckworpich, niet ront ghelijck Colchicum, meest van eenen vingher dicke, tsamen trecken ende goet ende soet van reucke. Waer wt blijckt dat van gemengder cracht ende complexie is, te weten van repellerende ende metten domp evaporerende. Sommighe houden voor de wortel vanden Pentaphyllo, maer de bladeren bewijsen contrarie. De wercken diet besonder doet, gheven daer af ghetuyghen, want de wortel is seer goet teghen den tantsweere. De bladers dienen seer wel tot gheswillen aen den hals, so wel wanneer die vermeerderen, als wanneer die int hoochte zijn: Maer men moet die in wijn gesoden daer op leggen, eer dat ghy etter doet comen.

Mesue. De Hermodactylus is heet ende drooghe tot in tbeghinsel vanden tweeden graet, nochtans met een exirementeuse onnutte overvloedige vochticheyt, windtachtich, ende walgende, met de welcke dat hy maghe is hinderende, sonderlinghe als daer in tsamen comen de vuylicheden wt ander partijen. Hy trect de dicke pituita, principalick wt de litten oft iuncturen, den daerom is hy seer goedt teghen de podagra ende alle soorten van Fleirfijn, dat is allen de sieckten vande litten, niet alleene inghenomen, maer oock met een plaester daer op gheleyt, sonderlinghe ghemengt met doyers van eyers, ende gherste meel, oft een cruyme broots.

Het maect, vet, vermeerdert saet, ende is goet voor oude vuyle sweeren, want hy neemt wech de vuylicheydt van dien, ende etet wegh quaet rot vlees datter in is.

Comijn, Geingher, lanck Peper, wilde Poleye, ende Mastijc tsamen ghemengt beletten dat den Hermodactylus met sijn onnutte ende overvloedighe vochticheydt de maghe hinderlick en zij, ende oock dat hy niet en verwecke inde maghe grofve ende walgachtighe winden, oft daer in vergaderen veel vuylighe overvloedicheydt.

Trochiscen ghemaeckt vanden Hermodactylus met een weynich Geingber ende sap van Radijs, oft met ghebraden Squille, of sap van Squille, ende Geingber met wat spica, purgeert rascher ende volcomender: want alleene, purgeret traghelick ende niet sterck.

Myrobalanen de maghe versterckende, benemen den Hermodactylen haest haer cracht, ende beletten de fluxien vande humeuren totter maghen.

Tghewichte van innemen is van een dragme tot twee, ende wort goet ghehouden den tijt van drie iaeren. [182]

Witte ende roode Hermodactylen van Nicolaus, Actuarius, ende ander, die niet en purgeren, maer therte verstercken, ende tot byslapen verwecken: oft oock zijn wit ende root Behen?

Dwoort Hermodactylus dat meer cruyden ghemeyne is, ende dat hy metten Ephemerum van Dioscorides soude moghen gheleken zijn gheweest, bewijst ons niet alleene dat het Capittel vanden Pentaphyllon, waer af de wortel Hermodactylus ghenoemt wordt (niet soo zeere om de ghelijckenisse, als deur superstitie ende tooverische guychelrije) maer oock die seer vermaerde compositien die by Nicolaus ende Actuarius beschreven zijn. Want die excellente compositie Aurea Aexandrina ende Diamoscu en zijn niet sonder witten ende rooden Hermodactylus. Hy wort oock vanden Araben ghemengt inde cordiale compositien, de welcke sy schijnen beteeckent te hebben met den naem van root ende wit Behen: Dwelck oock schijnt eenen oorspronck gehadt te hebben vande Dadels byde welcke Dioscorides ghelijckt Balanum nucem myristicam byden Araben Ben gheheeten. Daerom tzy dat den Hermodactylus vanden Araben Behen is, ghelijck wel schijndt waerachtich te zijn, oft dat hy zy Digiti citrini, Palma Christi van Avicenna, waer af mencie gemaect wort onder de Standelcruyden (want wy en hebben gheenen rooden Hermodactylus, om dat soude moghen metten rooden ende witten Behen gheconfundeert worden) soo moet hy in henlieder compositien principalijck die totter herten dienen ghemengt zijn, ende inde purgerende Medicijnen, ende die van buyten opgheleyt Catarhica ende Topica, vande Medicijnen gheheeten.

(Iris tuberosus) Hermodactylen van de apotheken die niet venijnig zijn. In Latijn Hermodactyli non venenati Officinarum.

Gelijk van het Colchicum van Syri kort verklaard is in de Colchico dat in de medicijnen niet hinderlijk is en dat veel ander planten op diverse plaatsen krijgen diverse of tegen gestelde krachten alzo ook uit de naam en beschrijving van alle beide de Ephemerum in Dioscorides en het overleggen van deze wortels die dagelijks en lang gebruikt rehabiliteren blijkt zeker dat de Hermodactylus of gezonde Euphemerum alleen verschilt van de Hermodactylus van de apotheken in gift en kracht en in enig klein teken, niet in specie. Nochtans drie dingen die men zou mogen voorhouden moeten eensdeels opgelost en eensdeels onderscheiden worden ten einde dat we zouden mogen geleerd worden [180] dat die niet dezelfde zijn dan dat ze voorwaar dezelfde zeer nabij komen. En ten eerste zal iemand mogen voorhouden dat in Trallianus en Paulus wordt van de Hermodactylus en beide Ephemeren elk op hun eigen melding gemaakt wordt. We bekennen het en laten ons denken dat zij gemeend hebben doordat ze zouden mogen gevonden hebben eerst in enige specie van de Ephemerum purgerende krachten dat het een andere plant was en voornamelijk Trallianus wie Paulus citeert en niet Galenus die van de Hermodactylus in de medicijnen tegen jicht het Ephemerum dat niet venijnig is. Want Dioscorides in het beschrijven van de wortel gebruikt het woord Dactylus die aan de tanden gehouden of met stoving de tandpijn zou verzachten en de zwellingen doen zinken wat de Hermodactylen van de apotheken zo volkomen doen in de jicht dat er geen betere remedie tegen is en vooral als het met melk beslagen is. Want zij verteren matig zonder enige of zeer kleine hitte en met enige tezamen trekking, maar met een zachte stoppende kracht en geven de partij de natuurlijke warmte terug. En al is het dat Dioscorides geen melding heeft gemaakt van de purgerende krachten, zodat ic bij avonturen niet zeg dat hij die niet wist gelijk ook veel meer andere dingen, daarom indien onze Hermodactylus niet de Ephemerum van Dioscorides is voorwaar ik zou menen dat er geen ander onderscheid tussen zou zijn dan tussen die van Colchis, de Engelse en die van Syri is. Waarom dat sommige zot met Matthiolus beroerd zijn en de geleerde Barbaren berispen die de Hermodactylen van de apotheken onder purgatieven mengen gemerkt dat ze het ingewand eten en met hun venijn kwellen en dat het Colchicum geheel hinderlijk en dodelijk is. Maar deze zijn tweemaal bedrogen. Ten eerste, want zij zeggen dat de Hermodactylus van Colchis de onze is daar zij nochtans de bladeren niet kennen die duidelijk kleiner zijn en meer op de aarde uitgespreid dan die van de gewone Hermodactylus. [181] Ten tweede, omdat zij zeggen dat het dodelijk is daar nochtans Dioscorides deze hinderlijkheid elke Ephemerum niet heeft toegeschreven, maar alleen diegene die in Colchis gegroeid is. Voorts het gewas van deze vaste, witte en volle wortel bewijst genoeg hoeveel dat ze verschilt van de onze die gerimpeld, slap, verflenst en zwart ziet. Ge zal onder veel duizend er niet een vinden binnen Veneti of Genua hoe vers die ook gebracht zijn of ze zal met een weinig stoten terstond meel worden en heeft de kleur en geheel de smaak van de turbith, Iris of Agaricus op welke manier en niet minder profijtelijk ook onze dokters die ze dikwijls gebruikt hebben, te weten te purgeren, die tot nog toe bij zeker onderzoek op zekere reden gefundeerd Matthiolus tevergeefs geraden heeft een ander te gebruiken of die van Constantinopel wiens krachten onbekend zijn in de vuist heeft gestoten en te onrechte Serapio berispt heeft die als duidelijk blijkt niet dan een enkele overzetter van Dioscorides en niet van Paulus is getrouw heeft gesteld de dingen die hij gevonden heeft in een oud boek gelijk hij ook altijd op andere plaatsen bijna gedaan heeft. Hermodactylus is geenszins heet op de tong, maar heeft een kleine slappe scherpte die overwonnen is van een stoppende kracht die eerder de purgerende kracht matigt dan het ingewand beschadigd of kwetst. Waardoor ze licht zouden mogen merken dat het zeer goed is in de purgatieven van de jicht die op de manier en regel weten de dokters te mengen. Want het heeft geen melk nodig gelijk turbith omdat het noch minder hinderlijk is. Derhalve is het een purgerende medicijn en geenszins te verachten alzo sommige lasteraars doen, maar te prijzen.

Te Veneti zijn me geschonken van Albert Martinello enige planten van Colchicum die van zijn broer Cequin uit Aleppo van Syri uitgetrokken waren die omgebogen naar de aarde met zeven, tien of twaalf bladeren van Colchicum een 10cme lang gestreept, spits, omgeslagen, scherp en boven eng opgaande, de ene boven de andere staande en zijdelings bezet waartussen voortkomen op een klein steeltje drie of vier bleek gele bloemen, kleiner dan die van het kleine Colchicum met draden van dezelfde kleur, De hauw is die van de anderen niet ongelijk. De wortel is van buiten gelijk de ui, maar van binnen leeg en week omdat de gehele kracht uitgegaan was in de steel, bladeren, bloemen, vrucht en zaad. In deze moet men geloven Anguillara en Cequin waarvan ik dat heb. Want ik heb die niet anders dan gedroogd en dor gezien.

De wilde Iris van Galenus of Ephemerum die niet dodelijk is heeft de bladeren en stelen die van de lelie gelijk, de wortel langwerpig en niet rond zoals Colchicum, meest van een vinger dik, tezamen trekkende en goed en zoet van reuk. Waaruit blijkt dat het van gemengde kracht en samengesteldheid is, te weten van terug drijvende en met de damp uitgevende. Sommige houden het voor de wortel van de Pentaphyllum, maar de bladeren bewijzen het tegenover gestelde. De werken die het bijzonder doet geven daarvan getuigenis want de wortel is zeer goed tegen de tandpijn. De bladeren dienen zeer goed tot zwellingen aan de hals zo wel wanneer die vermeerderen als wanneer die in het hoogste zijn. Maar men moet die in wijn gekookt daarop leggen eer dat ge etter laat komen.

Mesue. De Hermodactylus is heet en droog tot in het begin van de tweede graad, nochtans met een excrimenteuze onnutte overvloedige vochtigheid, windachtig en walgend met die dat het maag hindert en vooral als daarin tezamen komen de vuilheden uit andere partijen. Het trekt de dikke witte slijm en voornamelijk uit de leden of gewrichten daarom is het zeer goed tegen de podagra en alle soorten van jicht, dat is alle ziektes van de leden en niet alleen ingenomen, maar ook met een pleister daarop gelegd en vooral gemengd met dooiers van eieren en gerstemeel of een kruim brood.

Het maakt vet, vermeerdert zaad en is goed voor oude vuile zweren want het neemt weg de vuilheid van die en eet weg kwaad rot vlees dat er in is.

Komijn, gember, lange peper, wilde polei en mastiek tezamen gemengd beletten dat de Hermodactylus met zijn onnutte en overvloedige vochtigheid de maag hinderlijk is en ook dat het niet verwekt in de maag grove en walgachtige winden of daarin verzamelen veel vuile overvloed.

Kauwpillen gemaakt van de Hermodactylus met wat gember en sap van radijs of met gebraden Urginea of sap van Urginea en gember met wat spica purgeert sneller en beter. Want alleen, purgeert het traag en niet sterk.

Myrobalanen die de maag versterken benemen de Hermodactylen snel haar kracht en beletten de opzwelling van de levenssappen tot de maag.

Het gewicht van innemen is van 3,9 gram tot 7, 8 gram en wordt goed gehouden de tijd van drie jaren. [182]

Witte en rode Hermodactylen van Nicolaus, Actuarius en andere die niet purgeren maar het hart versterken en tot bijslapen verwekken. Of het ook zijn wit en rood Behen?

Het woord Hermodactylus dat meer kruiden algemeen is en dat het met de Ephemerum van Dioscorides zou mogen vergeleken worden bewijst ons niet alleen dat het kapittel van de Pentaphyllon waarvan de wortel Hermodactylus genoemd wordt (niet zo zeer vanwege de gelijkenis als door superstitie en toverachtig goochelen) maar ook die zeer vermaarde composities die bij Nicolaus en Actuarius beschreven zijn. Want die excellente compositie Aurea Aexandrina en Diamoscu zijn niet zonder witte en rode Hermodactylus. Het wordt ook van de Arabieren gemengd in de cordiale composities die zij schijnen genoemd te hebben met de naam van rood en wit Behen. Wat ook een oorsprong schijnt gehad te hebben van de dadels waarbij Dioscorides vergelijkt Balanum nucem myristicam bij de Arabieren Ben geheten. (Moringa oleifera) Daarom tenzij dat de Hermodactylus van de Arabieren Behen is, gelijk wel schijnt waar te zijn of dat het de Digiti citrini, Palma Christi van Avicenna is waarvan melding gemaakt wordt onder de standelkruiden (want we hebben geen rode Hermodactylus wat met de rode en witte Behen vergeleken kan worden) zo moet het in hun composities voornamelijk die tot het hart dienen gemengd zijn en in de purgerende medicijnen en die van buiten opgelegd, Catarhica en Topica van de dokters geheten.

Geel Colchicum. Dese plante schijnt te wesen een medesoorte vanden Ephemerum non venenatum Dioscoridis. In Spaensch, Cibollina Alborana ende Acucenas amarillas, dat is, geel, Lelie, ende is soo nae de meyninge van Mouton Narcissus Autumnalis, van Marcellus Virgilius met de bleeckgeele bloeme, ende nae Clusius opinie Narcissus Autumnalis quorundam: maer nae Dodonaeus meyninghe Lirium alterum Theophrasti.

Van wortel, stele, bloeme, bladers, wtspruyten, iae van gheheel plante ist van ghedaente den Colchico meest ghelijck, ende heeft een derghelijcke bloeme op eenen stele van een spanne hooghe, die sterrewijs is met ses bladerkens, maer geel, ende soodanich als Rondelet affirmeerde dat was, die vanden Ephemerum die niet fenijnich en is, oft Hermodactylus vander Apoteke. Inde bergachtighe plaetsen van Portugael groeyet van selfs. Inde hoven van Nederlandt bloeyet tsamen metten Colchicum inden Herfst. In Italien wordet onderhouden in hanghende hoven.

In onse hoven en heeft dit anders gheen veranderinghe, dan dat smalder is, van bladers ende eenen stele heeft van drie palmen, over eynde staende.

Cleyn geel Berg-Colchicum van Mijn-Heere Jan Monnel.

Noch hebben wy een seer cleyn ende fraey Colchicum, van de welcke wy moeten dancken ende lieven ende besonderen vriendt ende Docteur Jan Monnel Medicijn seer expert, residerende tot Dornick gheageert vande stadt: de welcke groote ghenuchte heeft inde kennisse vande cruyden.

Dit Colchicum comt voorts ende brengt sijn bloemen inden Herfst op een zeer cort steelken ghelijck alle dander, van sesse bladerkens, lanckachtich, met ghele draeykens oft streepkens int midden, als die vande Roosen: sijn bladerkens zijn een palme hooghe om gecronckelt: Het velleken oft [183] huysken van tsaet is groot nae de cleynheydt vande plante, ghelijck die vande Oosterlucie, gecloven oft gheborsten als eenen Granaet-appel, voort-comende inden April. Men heeft dese plante vercreghen int gheberchte van Biscayen metten cleynen Berch-Narcisse van Jan Mouton.

(Sternbergia colchiciflora) Geel Colchicum. Deze plant schijnt te wezen een medesoort van de Ephemerum non venenatum Dioscoridis. In Spaans Cibollina Alborana en Acucenas amarillas, dat is gele lelie en is zo naar de mening van Mouton Narcissus Autumnalis, van Marcellus Virgilius met de bleek gele bloem en naar Clusius opinie Narcissus Autumnalis quorundam. Maar naar Dodonaeus mening Lirium alterum Theophrasti.

Van wortel, steel, bloem, bladeren, uitspruiten, ja van de gehele plant is het van gedaante de Colchicum meest gelijk en heeft een dergelijke bloem op een steel van een 17cm hoog die stervormig is met zes bladertjes, maar geel en zodanig als Rondelet verzekerde dat het was die van de Ephemerum die niet venijnig is of Hermodactylus van de apotheek. In de bergachtige plaatsen van Portugal groeit het vanzelf. In de hoven van Nederland bloeit het tezamen met de Colchicum in de herfst. In Itali wordt het onderhouden in hangende hoven.

In onze hoven heeft dit anders geen verandering dan dat het smaller is en van bladeren en een steel heeft van 30cm die overeind staan.

Kleine gele berg Colchicum van mijnheer Jan Monnel.

Noch hebben we een zeer kleine en fraaie Colchicum waarvan we moeten bedanken en believen een bijzondere vriend en doctor Jan Monnel, een zeer experte dokter die resideert te Doornik aangesteld door de stad. Die heeft groot genoegen in de kennis van de kruiden.

Deze Colchicum komt voort en brengt zijn bloemen in de herfst op een zeer korte steeltjes gelijk alle de andere van zes bladertjes, langachtig en met gele draadjes of streepjes in het midden zoals die van de rozen. Zijn bladertjes zijn een 10cm hoog omgekronkeld. Het velletje of [183] huisje van het zaad is groot naar de kleinheid van de plant gelijk die van de oosterlucie, gekloven of geborsten als een granaatappel die voort komen in april. Men heeft deze plant verkregen in het gebergte van Biscaye met de kleine berg narcis van Jan Mouton.

Wit velt-Ayiuyn. In Griecks, Ornithogalon. In Hoochduytsch, Wit feldzwibel, ackerzwibel. In Franchois, Churles ende oignon blanc champestre. In Spaensch, Leche gallina; ende is Leucanthemus minor Dodonaei.

Aenghesien dat wilt Veldt-ayiuyn van den bolachtighen hoop is, ende niet zeer onghelijck den Jacinthen, Narcissen ende den voorgaende Hermodactylen met witte bloemen: soo dienet hier wel beschreven te wesen om voorts te moghen comen tot de gheslachten vande ayiuynachtighe bollen Bulbi ghenaemt, van de welcke gheel Veldt-ayiuyn voor een soorte van Bulbus ghehouden wordt, midts de twijfelachtighe ghedaente die tussen dese twee is: Ende hoe wel dat de Ornithogalon sijnen naem heeft om de melckachtighe witheydt, soodaenighe als men siet inde vleugels oft eyers vande hinnen, ende niet in haerlieder melck, want sy geen en hebben: Nochtans sullen wy oock om de groote ghelijcheydt vande ghedaente, een ander plante den selfden naem gheven, de welcke seer aerdich is met een gele bloeme, die oock in Italien ende warme plaetsen van Languedoc soo gemeyne niet en is.

Gheel velt-Ayiuyn. Ornithogalon luteum. In Hoochduytsch, Gheel feldzwibel ende Ackerzwibel, ende is Bulbus sylvestris Fuchsij ende Tragi: het Sisynrichion van Cordus, ende Bulbus esculentus Lacunae. An Bulbus vomitorius?

Wy hebben inden lande van Averne, ende buyten de stadt van Lions hardt byde voor-stadt over de Rhone, geheeten lՠAguilletiere, inde wijde ende savelachtighe velden, ooc inden lande van Bourbonnois op den wegh van Parijs, ende in seer veel plaetsen van Nederlandt, ende boschen van Somerset in Enghellandt, ghevonden ende ghepluct tgheel veldt Ayiuyn oft Ornithogalon. De gheheele plante is veel minder, maer seer ghelijck den witten velt-Ayiuyn, sy bloeyet inden Meerte, ende heeft maer eenen bolle, ghemeynlick wat lanckworpigher dan die vanden wilden Loock [184] oft Loock-pareye, sonder reucke, met min bladers, maer breeder dan die vanden witten veldt-Ayiuyn. De bloemen zijn wtghespreydt van een, gheheel die vanden witten veldt-Ayiuyn ghelijck, maer geel ende niet wit, binnen zeer schoon gheel.

Dese soorte van gheel velt-Ayiuyn is veel minder, ende groeyet in onse hoven met onghelijck cleynder ende smalder bladers.

Bleeckblaeu veldt-Ayiuyn, Ornithogalon ceruleum pallens.

Dese plante is in alder manieren seer ghelijck den veldt-Ayiuynen, maer de bloeme is blaeu, bycans soo groot ende ghelijck de Herftsche Jacinth. Wt der stadt van Dornick heeft dese voor een present aldereerst ghesonden gheweest aen mijn Heere Brancion.

Dioscorides. De wortel vanden witten Veldt-Ayiuyn machmen eten raeuw oft ghesoden, sy maect saecht, ende verdrijft.

De wortel van gheel veldt-Ayiuyn in dՠasschen ghebraden, ende met honich ghestooten, is seer goet gheleyt opde vochte ende voorts etende sweeren: maeck oock saedt, verteirt ende verdrijft de harde gheswillen.

Lelie van Alexandrie, oft Lelie-Narcisse met veel bloemen, is Lilium Alexandrinum Neotericorum, Ornithogalon maius Dodonaei, ende de vierde geconterfeytte onbeschrevene Narcisse van Matthiolus. In Italiaensch, Hyacintho del pader-nostro, om de ronde troskens van de bloemen.

Dese aerdighe plante is een middel tusschen de Lelie-narcissen ende witten veldt-Ayiuyn: Want sy heeft de wortel van wit veldt-Ayiuyn: waer wt voorts comen lanckworpighe bladers die van de Spaensche Jennette ghelijck, rontom eenen ondersten stele die cael is, van eenen voet ende oock eenen cubitus hooghe, boven in het opperste ghedeylt in tackskens, aende welcke comen Lelie-achtighe melckwitte bloemen, kelckwijs, ghesterret met ses bladerkens meerder dan die van de Waterbiese oft Das-loock, ende minder dan die van Tulipa, niet scherp: wt der welcker middel een swart bolleken voortcomt, daer rontom cleyne draeykens staen. Het saedt ligt besloten in een rondt lanckworpigh velleken, gelijck den witten veldt-Ayiuyn: Ende ghelijck dese Lelie in de hoven van Nederlandt luttel gevonden wordt, alsoo en is tghebruyck oock niet wel bekendt. Den reuck is soet ende wel rieckende. De wortel van dese heeft my gheschoncken dese voorleden iaeren de gheleerde Medicijn van Antwerpen Aluarius Nonius.

(Ornithogalum umbellatum) Witte veldui. In Grieks Ornithogalon. In Hoogduits Wit feldzwibel, ackerzwibel. In Frans Churles en oignon blanc champestre. In Spaans Leche gallina en is Leucanthemus minor Dodonaei.

Aangezien dat de wilde vogelmelk van de bolachtige hoop is en niet zeer ongelijk de hyacinten, narcissen en de voorgaande Hermodactylen met witte bloemen zo dient het hier wel beschreven te wezen om voort te mogen komen tot de geslachten van de uienachtige bollen Bulbi genoemd waarvan de geelster voor een soort van Bulbus gehouden wordt vanwege de twijfelachtige gedaante die tussen deze twee is. En hoewel Ornithogalum zijn naam heeft vanwege de melkachtige witheid zodanige als men ziet in de vleugels of eieren van de kippen en niet in hun melk want dat hebben ze niet. Nochtans zullen we ook vanwege de grote gelijkheid van de gedaante een andere plant dezelfde naam geven die zeer aardig is met een gele bloem die ook in Italie en warme plaatsen van Languedoc niet zo algemeen is.

(Gagea lutea)

Gele veldui. Ornithogalon luteum. In Hoogduits Gheel feldzwibel en Ackerzwibel en is Bulbus sylvestris Fuchsij en Tragi. Het Sisynrichion