DEN

DOORLUCHTIGHEN

ENDE HOOGHGEBOREN

VORST ENDE HEERE, HEER EN

WILHELM, PRINCE VAN ORANGIEN, GRAVE

VAN NASSAU, CATZENELLEBOGHEN, VIANDEN, Diest, Stadt-houder generael vande Nederlanden, Gouverneur over Brabandt, Hollandt, Zeelandt, Vrieslandt, ende Utrecht, Erf-burchtgrave van Antwerpen, &c.

DEN EDELEN, VROMEN, WYSEN,

SEER VOORSIENIGHEN HEEREN, SCHOUTETH,

AMPTMAN, BURGHEMEESTEREN, SCHEPENEN,

Raedt, VVijckmeesters, Dekens vanden Ambachten, ende andere Heeren ende Inghesetenen deser Stadt.

‘Al eest soo Doorluchtighe, Hoochgeboorne Vorst, Edele, Wyse, ende seer voorsienighe Heeren, dat de teghenwoordighe ghesteltenisse deses tyts, ende de menichfuldighe, ende beclaegeliicke ellenden die nu verscheyden iaeren, deur toedoen der vyanden vande gemeyne ruste ende deser Nederlanden, over den inwoonders der selver syn ghevallen, sulcx syn, dat sy niet alleenliick den moet lichteliick benemen conden, den ghenen die sich tot oeffeninghe eeniger goeder ende loffeliicker consten souden moghen ghebruycken (waer door de ghemeynte merckeliick voordeel ende nut soude moghen ontfangen) maer oock verscheyde steden, plaetsen ende luyden connen brengen, ende alreede deur de onmatighe wreetheyt derselver vyanden ghebracht hebben in groot ende swaer verdriet: Nochtans aenmerckende dat het den almoghenden Godt belieft heeft deur u Vorsteliicke Genaede het meeste deel der beswaernissen, leets ende ellenden die byden voorseyde gemeyne vyanden, desen landen noch meer toebereyt waeren, [2] af te weeren, ende oock de selve Godt u mijne heeren de ghenaede ghedaen heeft dat uwe Edelheden alle haere middelen ende hulpe daer toe hebben geschickt, ende vrymoedeliick ghebruycket. Ende beweghen wesende deur de liefde die ick altijt gehadt hebbe, omme naer mijn vermoghen den ghemeynen oirboir te voirderen, en hebbe ick niet connen onderlaten eenighe voorgaende iaeren daer toe te arbeyden, dat eene bequame ende volmaeckte beschrijvinghe der cruyden in dese spraecke int licht ghebracht mocht worden, hopende dat gheliick my de groote ghenegentheyt die ick tottte ghemeynte deser stadt, over de welcke uwe F. G. ende Edell.als hoofden ghestelt syn, int besundere altiit hebbe ghehadt, ende die liefde die ick den selven schuldich ben toe te draghen, daer toe verweckt hebben, dat sulcx ock den selven niet alleenliick aengenaem en sal wesen, maer oock daer en boven dieneliick bevonden worden, omme met eene soo schoone ende ghenoecheliicke becommernisse ende oeffeninghe de swaricheden deses tydts eenichsins te vergheten, ofte emmers grooteliicx te verminderen. Ende gheliickerwyse ick my heb laeten voorstaen (desen mynen arbeyt totten eynde ghebracht synde) myne schuldighe plicht te verheysschen den selven V. F. G.ende u myne heeren voor te draeghen, als hebbende over eenighe iaeren de eere ghehadt van te wesen dienaer vanden huyse uwes F. G.ende oock merckeliicken langhen tyt als inwoonder ghebruyckt ende ghenoten hebbende de goede rechten ende nutheden deser stadt, alsoo dochte my oock, dat ick my behoirde te versekeren, dat aengaende tgene vanden ghemeynen oirboir ende vermaekinge in desen beswaerliicken tyt by my verhopt is, dat ick my daer inne niet gheheeliick bedroghen vinden en soude. Want wat soude men onder de sonne naest de groote verhueginge die een iegheliick Godt lief-hebbende mensche is scheppende wt de kennisse Godts, connen bevinden meer tot verlichtinghe des gheests te dienen, dan het aenschouwen vande heerliickheyt der wercken synder handen, de welcke haer niet int minste is opebaerende deur de lieffeliicke landouwen, velden ende hoeven verciert met een ontalliickheyt ende wonderbaere onderscheydentheyt van boomen, planten ende cruyden, met seer groote menichte van alderley bloemen, van [3] soo vele verscheyden verwen, reucken ende maecksel: Waer af het aenschouwen ende bemerck soo lustigh is, ende van sulcker weerden te syne gheacht is gheweest, dat Godt almachtich begeerende den mensche opder aerden met groote weldaden te vereeren, den selven, voor synen afval, ghestelt heeft in den lusthof met gheliicke ofte meerder liefliickheyt overvloedeliick begaeft ende verciert, hem maeckende meester over de selve syne heerliicke wercken, ende eerste ackerman ende hovenier desselfs lusthofs. Soo oock van hem, ende deur dese oirsaecke voortghecomen ende ghesproten syn vele ende verscheyde cloecke, vermaerde ende verstandighe ondersoeckers deser dingen, die daer deur voorts veroirsaeckt syn gheweest sich te begheven tot het bemerck van tgene de kennisse der naturen, ende oock meerder wysheyt is aengaende, soomen claerliick inde heylige schriften van velen can lesen, ende oock daer naer van ander volcken speuren, als van Orpheo, Democrite, Empedocle, Aristotele, Pythagora, Theophrasto ende diergheliicke andere. Ende dat meer is, en heeft de ghewichticheyt ende verscheydenheyt vanden saecken der regeeringe der landen ende Coninckriicken aengaende, seer veel vermaerde ende grootmachtighe Keysers ende Coninghen niet soo verre connen brenghen, oft beletten, dat sy sich van eene soo loffeliicke oeffeninghe souden afwenden, oft daer toe eenighen cost, arbeyt, ofte moeyte spaeren: Gheliick sulcx vande Coninghen Syro, Ptolomeo, Mithridate, ende besundere vanden wysen ende vreetsaemigen Coninck Solomon, ghenoechsaem verstaen can worden, vande welcke men soude moghen segghen dat de kennisse der cruyden, ende de oeffeninghe der selver haeren oirspronck ghenomen, ende voorts totten naecomelingen als van handt tot handt overghelevert is. Waeromme niet en is te verwonderen, dat de Poeten (als met heure versierselen verscheyden goede ende oorboirliicke dingen beteeckenenden) hier voortyts gheschreven hebben, dat de Mus, Nymph, Hamadriades, Sylvani, Satyri, ende andere dusdanighe versierde goden, de bosschen, hoeven ende diergheliicken plaetsen met lieffeliickheyt der boomen, bloemen ende vruchten verheerliickt ende verciert, bewoont ende daerinne haeren lust ghehadt hebben, ende den selven voorts overghegeven, ende [4] belast te bouwen, ende in haer cieraet opvueden ende onderhouden, den genen der welcker verstandt daer toe bequaem ende gheschickt gheacht hebben. Soo ons wt sulcker oirsaecke de naemen van Ceres, Flora, Pan ende diergheliicke achterghelaten syn, welcke oude ende loffelycke hercompsten verscheyden Keyseren, Coninghen ende Vorsten van onsen tyde, met oock vele vermaerde ende treffelycke mannen, volghende dese wetenschap ende opvueden der cruyden, niet alleenlyck in groote weerden ende achtinghe en hebben ghehouden, ende sich daerinne met alle neersticheyt gheoeffent, maer oock de selve conste door de quaetheyt des tyts seer vervallen ende oock vervalst synde, tot haere ierste ende verheyschte volmaecktheyt ghebracht; ende dat niet sonder groote redenen: want soo verre men boven desen wil aenmercken de nutheyt ende oirboir die de ghemeynte der menschen in dese werelt ontfanckt ende gheniet deur dese oeffeninghe ende conste, salmen bevinden de selve soo groot te wesen dat sy seer qualiick met eenighe andere soude connen vergheleken worden. Aenghesien dat, alsoo naest den geest ende siel die wy onsterffelyck vanden heere almachtich ontfanghen hebben, de mensche egheen dinck en is besittende dat hem naerdere bestaet ende aengaet ende dՠwelck hy met meerder sorghe vliet, arbeyt ende neersticheyt behoort te bewaeren ende gaede te slaen, dan het lichaem, voor dՠwelcke alle goeden, haven, gelt, erven ende diergheliicke moeten wycken; soo moet oock daer wt nooteliick volghen dat het middel waer deur de voorseyde bewaernisse is gheschiedende, wel de ierste plaetse is hebbende onder de dinghen die byden menschen ende in deser werelt behooren in weerden ghehouden te worden. Nu en meynen wy niet dat iemandt twyffelt oft de hulpe ende raedt die den lichaemen in desen deele gheschiet (te weten deur de medicyne) en bestaet sunderlinghe inde werckinghe ende cracht der cruyden, welck deel der medicinen, sich oock soo verre streckt, dat het de andere by naest doet als verdwynen. Ende desen aengaende, achten wy gheheeliick den ghenen seer qualiick te oordeelen, die meynen datmen inder medicine sonder dese wetenschap yet goets ende eeren-weerdichs soude connen wtrechten, ende dat het onderscheyt ende wtdeylen der [5] cruyden den apotekers sonder eenighe keuse ende in dese conste niet ghenoech ervaren synde, alleen soude wesen te betrouwen. Twelck hier wt (achterlaetende de andere redenen) ghenoech verstaen can worden, dat boven dien dat alsulcke menschen nemmeermeer in haeren handel en connen versekert wesen, maer hen altiit op andere verlaeten soo verre het ghebeurde sich te vinden in eenige landen oft plaetsen daer het ghene dat sy ghewoonliick in handen nemen als Cassia, Rhabarbarum, Sene, Manna ende diergheliicke niet en waere te becomen, dat sy in sulcken ghevalle als van alle raedt ende hulpe, iae van haere conste berooft wesende, oock den naem die sy draeghen gheheeliick souden moeten verliesen. Waeromme al eest soo dat verscheyde gheschickte mannen deur gheleertheyt ende ervarentheyt grooteliick vermaert synde, goede ende groote neersticheyt int verclaeren ende wtbreyden deser conste ghedaen hebben, ende daer door by eenen yegeliicken groote eere verworven, nochtans mitsdien sy in eene saecke van langhen ende swaeren arbeyt wesende den naevolgers veel stoffe ende oorsaecke achtergelaeten hebben, om nu dit stuck naerder te ondersoecken: Soo hebben wy nae de langduerige oeffeninghe die wy hopen in desen deel niet sonder vrucht gedaen te hebben, ook wel willen de hant aent werck slaen, ten eynde dat dit boeck inde tegenwoordigher grootte ende vermeerderinghe int licht ghebracht mocht worden, meynende de selve vermeerderinge sulcx te wesen dat sy lichteliick alle andere wtgevingen die in desen by yemanden oit ghedaen souden moghen wesen, niet alleenliick te boven en gaet, maer oock dat wy ons laeten duncken, egheen andere in grootte, daer by te connen vergeleken worden: Soo wy insgeliicx ghevoelen vande gene die by ons tanderen tyden inder Latynscher spraecke wtghegeven is. Wesende tot tselve verweckt niet alleenliick deur het ernstich bidden ende aenhouden van vele treffeliicke vermaerde mannen van verscheyde landen ende plaetsen deser Nederlanden, maer oock deur de hulpe ende onderstandt die wy int becomen der cruyden van henlieden neersticheyt hebben ghevoelt ende ghenoten, de welcke sulcx is geweest dat boven de sorghe ende cloecheyt die sy gebruyckt hebben int opbrenghen van verscheyden cruyden, waer af sy eensdeels het saedt ende eensdeels de [6] (4) planten van ons wt andere plaetsen hen ghesonden, hadden ontfanghen, sy hen oock niet en hebben laeten verdrieten, wt verre landen, als wt beyde de Indien, Constantinopolen, Italien, Spaengien, Duytslandt ende meer andere, niet sonder wtnemende moeyte, merckeliick ghetal van cruyden herwaerts te doen comen, ende in heuren hoeven met eene sunderlinghe sorchvoldicheyt op te voeden. Welcken aengaende ghelijck wy ons laeten duncken, dat andere volcken behooren te bekennen, het Nederlantsche, in desen deel boven anderen sunderlinghe eere ende lof te verdienen: alsoo en connen wy oock niet verswyghen hierinne, naest den vermaerden Caerle de lՠEcluse (die in de oeffeninge ende ervarentheyt in dese conste by hem soo in Oistenriick als andere landen vercregen by niemanden naer ons goet duncken en wordt te boven ghegaen) de voornaemtste gheweest te syne wylen myne heeren van Reynoultre, van Brancion ende vander Delft, ende nu teghenwoordeliick in dese saecke gheliick in alle andere seer pryseliick te wesen heere Philps van Marnix, Heere van Sint Aldegonde, met oock voornamentliick heeren Caerle de Houchin, heere van Longastre, heere Ian Bosoit, Mathias Laurin, Tresorier der Staten deser Nederlanden, Cornelis Pruynen, Tresorier: meesters, Willem Martini, ende Ian van Hobboken Greffiers der voorseyde stadt van Antwerpen: Ionchers Iacob Duym ende Iaspar Roelofs: Ian Mouton, Iaques Durin, ende eenighe andere. De welcke soo veele by ons hebben ghevoirdert, dat wy niet alleenliick den arbeyt en hebben ghenomen, omme verscheyden cruyden, planten ende saden, die wy met groote moyete wt Italien, Duytslandt, Enghellandt, Languedoc, Piemont, Provence, ende andere landen hadden ghebracht, ende door de ongerustheden deser Nederlanden waren verstroyt, wederomme te becomen: maer oock de voorderinghe van desen sulcx hebben ter herten ghenomen, dat wy ons niet vermydt en hebben om dieswille in onse eyghene saecke merckeliick ende verscheyden achterdeel te lyden. Vertrouwende oversulcx, hoe wel wy noch niet alles ghedaen en hebben dat wy begeert hadden, ende metter tydt meer souden moghen doen, dat nochtans dese onse goetwillicheytende arbeydt van een yegheliick int goet ghenomen sal worden. Ende naementliicken [7] dat aenghemerckt de conste ende leeringhe der cruyden, niet in woorden, maer inder daet ende werck bestaet dat niemandt sich en sal willen vasteliick houden int ondersoecken der selver woorden, soo verre eenighen niet eygentliick ghenoech ghenomen ende ghestelt soude moghen wesen. Wy willen wel bekennen dat soo verre in dese saecke (niet van cleyne moeyte ende van grooten oncoste wesende) ons de middelen waeren ghegeven, die wy weten anderen nochtans niet in soo swaere werck ghegunt te syne, dat wy niet alleenliick desen onsen arbeydt eer int licht souden hebben laeten comen, maer dat mogheliick de selve sulcx soude gheweest syn, dat hy midts meerder volmaecktheyt eenen yegeliicken tameliick ende meerder ghenoegen soude hebben connen ghegeven. Niet te min wy weten dat sulcke eene niet geheeliick van allen danck wtghesloten en behoort te worden, de welcke het gene gheeft dat hy vermach. Desen mynen arbeydt dan, Doorluchtighe, Hoochgheborne Prince ende Vorst, Edele voorsiennighe ende seer wyse heeren ick uwer F. G. Edelheden ende ende Eersaemheden overmidts den redenen my hier voren verhaelt wel hebben willen toeeyghenen, als my laetende voorstaen dat uwe ingheboorne Princeliicke Genaede ende goedertienheyt, ende uwe myne heeren ghewoonliicke gunste, den selven int goet sal aennemen. Ende grooteliick verhopende, dat gheliick alle vrome ende goede menschen, iae de geheele Christeliickheyt uwer F. G. met ganscher ende vierigher herten danckt voor de onweerdeerliicke weldaden door desselfs handt met de vryheyt des ghemoets ende des lichaems ontfanghen, ende den selven bekendt een heerliick tusschen-middel van Godt almachtich geschickt te syn, omme syne bermherticheyt over dese Nederlanden, ende vele andere ontalliicken mensen wt te storten. Ende dat hy u myne heeren oock de ghenaede doet van u met vele wysheyts ende cloeckheyts tot goede regeringe deser stadt (wesende als een hooft der anderen) te begaven, dat soo oock een yegheliick dese wetenschap beminnende, middel sal ghegeven worden omme sich te verblyden, dat op u lieder naem dit tegenwoordich werck int licht is ghecomen, ende den oorboir, vrucht ende lust daer wt spruytende vele menschen mede ghedeylt. De heere almachtich beschermer alder Coninghen, Vorsten, Heeren, Coninckriicken ende landen wil uwe [8] F. G.ende Edel.in eene langhe gheluckighe regeringhe bewaeren tot voorstant, troost ende hulp der goeder, ende tot gheheele wtvueringhe van een soo ghenadighen ende heerliicken werck by hem over desen landen begonst. Wt Antwerpen den eersten dach van May, M. D. LXXXI.

Vwer V. G. Edelen ende Eersaemheden seer ootmoedighe ende onderdaenighe dienaer

Matthias de Lobel. [8]

DE

DOORLUCHTIGE

EN HOOGGEBOREN

VORST EN HEER, HEER EN

WILHELM, PRINS VAN ORANJE, GRAAF

VAN NASSAU, CATZENELLEBOGHEN, VIANDEN, Diest, Stadhouder generaal van de Nederlanden, Gouverneur over Brabant, Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht, Erf-burchtgraaf van Antwerpen, &c.

DE EDELE, VROME, WIJZE,

ZEER VOORZIENIGE HEREN, SCHOUTEN,

AMBTMAN, BURHEMEESTERS, SCHEPENEN,

Raad, wijkmeesters, dekens van de ambachten en andere heren en ingezetenen van deze stad.

‘Al is het zo doorluchtige, hoog geboren vorst, edele, wijze en zeer voorzienige heren dat de tegenwoordige toestand van deze tijd en de menigvuldige en beklagenswaardige ellende die nu verschillende jaren door toedoen van de vijanden van de algemene rust deze Nederlanden over zijn inwoners is gevallen die zo zijn dat ze niet alleen gemakkelijk de moed kunnen benemen van diegenen die zich bezig houden met enige goede en loffelijke kunsten die gebruikt zou kunnen worden tot merkelijk nut en voordeel voor de gemeente en ook aan verschillende steden, plaatsen en lieden die reeds door de onmatige wreedheid van die vijanden in groot en zwaar verdriet gebracht zijn. Nochtans opmerkende dat het de almogende God het beliefd heeft door u vorstelijke genade om het meeste deel van de bezwaren, leed en ellende die de voor vermelde gemene vijanden die deze landen nog meer wilden doen [2] af te weren en ook God u mijne heren genade gegeven heeft dat u edelen al hun middelen en hulp daartoe heeft beschikt en vrijmoedig gebruiken. En bewogen door de liefde die ik altijd gehad heb om naar mijn vermogen het algemeen nut te bevorderen heb ik niet na kunnen laten om er enige jaren aan te werken zodat een goede en volmaakte beschrijving van kruiden in deze taal in het licht gebracht zal worden en hoop dat gelijk zoals ik een altijd een bijzondere grote genegenheid tot deze stad heb, waarover u en edelen als hoofden gesteld zijn, en die liefde die ik het schuldig ben toe te dragen en daartoe verwekt ben dat zulks ook niet alleen aangenaam zal zijn maar ook daarboven dienstig zal bevonden worden om met zo’n mooie en genoeglijke bekommernis en oefening de zwaarheden van deze tijd enigszins te vergeten of immers zeer te verminderen. En net zo ik met heb ik me laten voorstaan als mijn arbeid tot een einde gebracht is dat ik die aan u edele heren wil opdragen omdat ik de eer gehad heb om enige jaren dienaar van uw huis te zijn en ook een opmerkelijke lange tijd als inwoner het gebruik genoten heb van de goede rechten en nuttigheden van deze stad. Daarom dacht ik ook dat ik me behoorde te verzekeren aangaande hetgene voor het algemeen nut en vermaak in deze bezwaarlijke tijd gemaakt is waarin ik hoop dat ik daarin niet geheel bedrogen wordt. Want wat zou men onder de zon naast de grote vreugde die elke God liefhebbende mens uit de kennis van God schept meer kunnen vinden om de geest te verlichten dan het aanschouwen van de heerlijkheid uit de werken van zijn handen die zich niet in het minst openbaren door de liefelijke landouwen, velden en hoeven die versierd zijn met ontelbare en wonderbaarlijke soorten van bomen, planten en kruiden en met een zeer grote menigte van allerlei bloemen [3] van zo veel verschillende kleuren, reuk en vorm. Daarvan is het zien en opmerken zo lustig en wordt van zoծ grote waarde geacht dat God almachtig de mensen op de aarde met grote weldaden wilde vereren en die voor zijn val in de lusthof gezet heeft die met gelijke of grotere lieflijke overvloedig versierd werd en maakte hem meester over al zijn heerlijke werken en eerste akkerman en hovenier van die lusthof. Zo ook van hem en door deze oorzaak zijn voortgekomen en gesproten vele en verschillende kloeke, vermaarde en verstandige onderzoekers van deze dingen die daardoor genoodzaakt zijn geweest om zich te begeven tot het opmerken van de kennis van de natuur en meer wijsheid kregen zo men duidelijk in de heilige schriften van velen kan lezen en ook daarvan in andere volken kan zien, als van Orpheus, Democritus, Empedocles, Aristoteles, Pythagoras, Theophrastus en meer anderen. En wat meer is het heeft de gewichtigheid en verschillen van de zaken wat regeringen en koninkrijken van landen aangaat zeer veel vermaarde en machtige keizers en koningen niet zo ver kunnen brengen of beletten dat ze zo’nloffelijke oefening niet zouden doen of daartoe enige kosten, arbeid of moeite zouden sparen. Net zoals zulks van de koningen van Syri, Ptolomeus, Mithridates en vooral van de wijze en vreedzame koning Salomon voldoen begrepen kan worden waarvan men zou kunnen zeggen dat de kennis van de kruiden en de teelt daarvan hun oorsprong heeft gekregen en verder door de nakomelingen van hand tot hand overgeleverd is. Waarom niet te verwonderen is dat de poten, die met hun versiersels verschillende goede en nuttige dingen betekende, hiervan vroeger geschreven hebben, dat de Musae, Nypmhae, Hamadriades, Sylvani, Satyri en andere dusdanige versierde goden de bossen, hoven en dergelijke plaatsen met lieflijkheid van bomen, bloemen en vruchten verheerlijkt en versierd bewoond en daarin hun lust gehad hebben en die verder over gegeven en [4] belast om te bouwen en in hun sieraad op te voeden en te onderhouden diegenen wiens verstand ze daartoe bekwaam en geschikt geacht hadden. Uit die oorzaak zijn de namen van Ceres, Flora, Pan en dergelijke nagelaten welke oude en loffelijke herkomst deze wetenschap gevolgd hebben verschillende keizers, koningen en vorsten van onze tijd met vele vermaarde en voortreffelijke mannen. Die het niet alleen in grote waarde en achting hebben gehouden en zich daarin met alle vlijt hebben beziggehouden maar ook die kunst die door de kwaadheid van de tijd zeer vervallen en ook vervalst was tot haar eerste en vereiste volmaaktheid hebben gebracht. Dat is niet zonder reden. Want als men het nut en gebruik hiervan wil zien die de gemeente van mensen in deze wereld ervan ontvangt en geniet door deze oefening en kunst zal men zien dat die zo groot is zodat men die nauwelijks met een ander zou kunnen vergelijken. Aangezien dat er, naast de geest en ziel wie we onsterflijk van de Heer almachtig ontvangen hebben, er voor de mens geen ding is die dichter bij hem staat en aangaat en die hij met meer zorgen vliedt, arbeid en vlijt behoort te bewaren en gade te slaan dan het lichaam waarvoor alle goederen, haven, geld, erfenissen en dergelijke moeten wijken zo moet ook daaruit noodzakelijk dat het middel waardoor de voor vermelde bezwaren geschieden wel de eerste plaats behoort te hebben onder de dingen die bij de mensen en in deze wereld in waarde gehouden moet worden. Nu menen wij niet dat iemand twijfelt of de hulp en raad die het lichaam hierin geschiedt, te weten door de medicijnen, vooral bestaat in de werking en kracht van de kruiden welk deel van de medicijnen zich ook zo ver uitstrekt dat de anderen vrijwel verdwijnen. En wat dit aangaat achten wij geheel diegene zeer kwaad die oordelen dat men in de medicijnen zonder deze wetenschap iets goeds en eerbaars zou kunnen voortbrengen en dat de apothekers die het onderscheid en uitdelen van [5] de kruiden zonder enige keuze in deze kunst niet voldoende ervaren zijn alleen te vertrouwen zijn. Waaruit, ik spreek niet van andere reden, begrepen kan worden dat zulke mensen in hun handel nooit verzekerd kunnen zijn en zich altijd op anderen verlaten zo ver het gebeurt en ze zich bevinden in enige landen of plaatsen waar hetgene dat ze gewoonlijk in de handen nemen als Cassia, Rhabarbarum, Senna, Manna en dergelijke niet te krijgen zijn zodat ze in zulke gevallen van alle raad en hulp, ja zijn van hun kunst beroofd en zouden ook de naam die ze dragen geheel moeten verliezen. Waarom, en al is het zo dat verschillende geschikte mannen door geleerdheid en ervaring zeer vermaard zijn en goede en grote vlijt in het verklaren en uitbreiden van deze kunst gedaan hebben en daardoor door iedereen in grote eer staan, nochtans omdat ze in een zaak van lange en zware arbeid de opvolgers veel stof en oorzaak nagelaten hebben om die stukken verder uit te zoeken zo hebben wij na lange studie, die we hopen in dit deel niet zonder vrucht gedaan te hebben, ook daarin de hand willen slaan zodat dit boek in de tegenwoordige grootte en vermeerdering uitgegeven zal worden en menen dat die vermeerdering dusdanig is dat ze gemakkelijk alle andere uitgaven die hierin ooit door iemand gedaan is niet alleen te boven gaat maar ook dat we denken dat er geen andere in grootte daarbij vergeleken kan worden. Zo denken we er ook over van diegene die van ons in andere tijden in de Latijnse taal uitgegeven is. Ik ben daartoe verwekt niet alleen door het ernstig bidden van vele voortreffelijke vermaarde mannen van verschillende landen en plaatsen van ons Nederland, maar ook door de hulp en bijstand die we in het verkrijgen van kruiden door hun vlijt hebben gevoeld en genoten die dusdanig was dat boven de zorgen en kloekheid die ze gebruikt hebben in het opbrengen van verschillende kruiden waarvan ze eensdeels het zaad en eensdeels de planten [5] die van ons uit andere plaatsen waren gezonden ontvangen hebben en zich ook niet hebben laten verdrieten uit verre landen als uit beide Indien, Constantinopel, Italie, Spanje, Duitsland en meer andere vaak met veel moeite om een opmerkelijk getal van kruiden hier te laten komen naar hun hoven om die met een bijzondere zorgvuldigheid op te voeden. Waardoor wij denken dat andere volken behoren te bekennen dat de Nederlandse hierin boven anderen vooral de eer en lof verdienen. Zo kunnen we hierin ook niet verzwijgen naast de vermaarde Karel Clusius , die in de teelt en ervaring in deze kunst die hij in Oostenrijk en andere landen gekregen heeft door niemand volgens ons te boven wordt gegaan, de voornaamste geweest zijn wijlen mijnheer van Reynoulte, van Brancion en vander Delft en nu tegenwoordig in deze zaak zeer te prijzen de heren Philips van Marnix, heer van Sint Aldegonde en ook Caerle de Houchin, heer van Longastre, heer Ian Boisot, Mathias Laurin, penningmeester van de Staten van Nederland, Cornelis Pruynen, penningmeester, meesters Willem Martini en Jan van Hobboken, griffiers van de voor vermelde stad Antwerpen. Jonkers Jacob Duym en Jaspar Roelofs, Jan Mouton, Jacques Durin en enige andere. Die zo veel van ons hebben gevorderd zodat we niet alleen de arbeid hebben genomen om verschillende kruiden, planten en zaden die we met grote moeite uit Itali, Duitsland, Engeland, Languedoc, Piëmont, Provence en andere landen hebben gebracht en door de moeilijkheden in Nederland waren verstrooid om die weer te krijgen. Maar ook het bevorderen er van ter harte hebben genomen zodat we niet vermijd hebben om daardoor in onze eigen zaak opmerkelijk en verschillend nadeel te lijden. Vertrouwende hierdoor, hoewel we nog niet alles gedaan hebben wat we zouden willen en met de tijd meer mogen doen, dat nochtans deze onze goedwillende arbeid door iedereen voor goed zal worden genomen. En namelijk [6] dat de kunst en het leren van de kruiden niet in woorden zal opgemerkt worden maar inderdaad in het werk bestaat zodat niemand zich zal vasthouden in het onderzoek van die woorden als die eigenlijk niet goed genoeg gesteld zijn. We willen wel bekennen dat zo ver in deze zaak, die van grote moeite en van grote kosten is, ons de middelen waren gegeven die anderen in minder zwaar werk gegeven zijn zodat we niet alleen deze onze arbeid eerder uit zouden brengen maar dat het mogelijk geweest zou zijn dat ze meer volmaakt zou zijn waardoor het iedereen tamelijk en meer genoegen gegeven zou hebben. Niettemin weten we dat zoiets niet door iedereen in dank ontvangen zal worden die hetgene geeft dat hij kan. Deze mijn arbeid dan doorluchtige hoog geboren prins en vorst, edele voorzienige en zeer wijze heren wil ik uw edelheden en eerzame overheden vanwege de redenen hiervoor verhaald willen toe-eigenen en laat me voorstaan dat u ingeboren prinselijke genade en goedertierenheid en u mijne heren gewoonlijke gunsten die voor goed zal aannemen. En hoop zeer dat gelijk alle vrome ende goede mensen, ja de gehele Christenheid u edele met ganse en vurige harten dankt voor de onwereldse weldaden door uw hand met vrijheid van gemoed en lichaam ontvangt en die bekend een heerlijk tussen middel van God almachtig geschikt te zijn om zijn barmhartigheid over deze Nederlanden en vele andere ontelbare mensen uit te storten. En dat hij u mijne heren ook de genade doet van u met veel wijsheid en kloekheid tot goede regering van deze stad, die als een hoofd is van de anderen, te begiftigen zodat ook iedereen die deze wetenschap bemint het middel zal gegeven worden om zich te verblijden dat op uw naam dit tegenwoordig werk in het licht is gekomen en het gebruik en lust die daaruit spruit vele mensen wordt meegedeeld. De Heer almachtig en beschermer van alle koningen, vorsten, heren, koninkrijken en landen wil u [6] en edelen in een lange gelukkige regering bewaren toot voorstand, troost en hulp van de goede en tot gehele uitvoering van zo’n genadig en heerlijk werk die door hem in deze landen begunstigd wordt. Uit Antwerpen de eerste dag van mei in 1581.’

[9]

Extract van Privilegie.

De Conincklycke Maeisteyt heeft toeghelaeten Christoffel Plantyn, synen ghesvvoren Drucker, vvoonende inder Stadt van Antvverpen, te moghen drucken, vercoopen ende distribueren binnen alle dese landen van hervvaertsouex, eenen boeck gheintituceert den Cruydtboeck oft Herbarius, nieuvvelijck ghemaeckt by B. Mathias de Lobel, Medicyn van synder Excellentie, ende dat in alle talen soot hem sal goetduncken tot profyt vander ghemeuynten: Verbiedende allen anderen Druckers oft Boeckvercoopers vvie dat sy moghen vvwesen, hen te vervoorderen het selffte boeck, tsy int gheheel oft in deelen, in gheender manieren nae te drucken oft eenighe elders ghedruckt synde, te vercoopen oft te distribueren in syne landen van hervvaerts over, ende dat ghedurende den tyt van thien iaeren, naer dat elcken druck van eenighe tael daer hy in ghedruckt sal vverden, sal voleyndt vvesen. Op de pene ende confiscatie van alle sulcke boecken elders ghedruckt, ende noch daerenboven te betaelen de amende: achtervolghende de brieven ghegeven tot Brussel.

Onderteeckent.

I. Blyleven. [10]

[9]

Extract van privilegie.

De koninklijke majesteit heeft toegelaten Christoffel Plantyn, zijn gezworen drukker die in de stad Antwerpen woont te mogen drukken, verkopen en distribueren binnen alle deze landen van herwaarts over een boek getiteld het Cruydtboeck oft Herbarius, nieuw gemaakt door B. Mathias de Lobel, dokter van zijn excellentie ende dat in alle talen zo het hem zal goed dunken tot profijt van de gemeente. Verbiedende alle anderen drukkers of boekverkopers wie dat zouden mogen wezen hen te bevorderen hetzelfde boek, hetzij in het geheel of in delen, op geen manier na te drukken of enige die elders gedrukt is te verkopen of te distribueren in zijn landen van herwaarts over en dat gedurende de tijd van tien jaren nadat elke druk van enige taal daar het in gedrukt zal worden voltooid zal zijn. Op de pen en confiscatie van al zulke boeken elders gedrukt en noch daarboven te betalen de boete: achtervolgende de brieven gegeven te Brussel.

Ondertekent.

I. Blyleven. [10]

[1] Beschrijvinghe der planten ende Cruyden

deur

MATTHIIS DE LOBEL.

Waerschouwinghe tot den goedt-gunstighen leser.

Om lichtelicker ende bequaemelicker te gheraecken tot volcomene kennisse der Cruyden, soo int ghemeyn als int besonder, heeft my goedt ende hooch-noodich ghedocht een nieuwe ordeninghe te achtervolghen, tճaemen voeghende ende by een brenghende elcke soorte ende aerdt van Cruyden onder haer geslachte, op dat het ghene welck verre van een ander afghesondert, verspreydt ende verdeylt is, wederomme als in een ghevoeght worde. Want die te willen beschrijven ende tճamen by een voeghen naer de geleghentheydt der plaetsen daer sy zij groeyende (ghelijck als sommighe hebben bestaen te doen, vergaderende by een alle de Cruyden van de gheberchten in sonderheydt, ende desghelijcks die vande daelen, ende alzoo vande huevelen oft bergachtighe plaetsen, ende vande platte velden, beyde verre vande Zee, ende naeby ligghende: ende voorts int bysonder die vande hoven ende ghebouwede velden) dit soude ontwijsselijck medebrenghen een onordentlijcke ende verwerde vermenghinghe van haeren aerdt ende gheslachte, midts dat de Cruyden die malcanderen zeer onghelijck zijn, by een souden moeten ghevoeght worden. Het welcke ons mocht hinderen ende beletten om de selve in onse ghedachtenisse bequamelick te behouden, ofte haeren aerdt dՠeene vanden anderen te onderkennen. Aenghesien dat zeer vele cruyden sonder onderscheydt beyde in vlacke oft effene plaetsen ende inde geberchten voortcomen, alsoo ick desghelijckx ghenoech ghemerckt hebbe: ende dat oock vele planten van coude ende onghetemperde berghen liggende in Languedoc ofte heete landen, het zy int Ooste, int Zuyde oft Weste, ghemeynlijck groeyen inde vlacke velden vande coude landen int Noorden ligghende, als Nederlandt, Vlaenderen, Engellandt, Noortmandie ende Picardie.

Ende want behoorlick is voor alle dinghen te weten de namen van de Cruyden daer af men wilt oft behoeft te spreken, ende desgelijcke de teeckenen waer met men die onderkennen ende onderscheyden sal, eermen de kennisse der crachten can becomen, Soo hebben wy de naemen in dեerste gheset, ende de bedietselenen daer af verclaert, waer wt dickwils het cruyt oft sijn cracht beter bekent wordt: ende hebben daer nae ghestelt de beschrijvinghe, midtsgaders de aenwijsinghe der plaetsen daer de cruyden ghemeynlijck groeyen. Want waer toe soude het ons baeten, de cracht van eenich cruyt te kennen, ten zy dat wy eerst weten wat het voor een cruyt is? Hierom ten waere saecke dat wy daer op acht hadden ghenomen, als dat dese kennisse aldereerst moet voorgaen: voorwaer wy souden veroorsaeckt zijn gheweest een andere ordeninghe voor te nemen, achtervolghende de ghelijckmaeticheyt der crachten van elcken cruyde, gelijck als Dioscorides int ghemeyne ende aldermeest gedaen heeft: de wyle alsulcke ordeninghe wter maeten bequaem is voor de ghene die alreede de kennisse vande Cruyden hebben, maer niet voor d' andere die de selve noch niet wel en weten te onderscheyden. (2) [11]

[1] Beschrijvingen der planten en kruiden.

door

MATTHIIS DE LOBEL.

Waarschuwing tot de goed gunstige lezer.

Om gemakkelijker en beter tot de volkomen kennis van de kruiden te komen zo in het algemeen als apart heeft me goed en hoognodig gedacht een nieuwe ordening na te volgen, tezamen voegende ende bijeen te brengen elke soort en aard van kruiden onder hun geslacht zodat diegene die ver van een ander afgezonderd, verspreid en verdeeld waren weer als ineen gevoegd worden. Want die te willen beschrijven en tezamen bijeen voegen naar de gelegenheid van plaatsen waar ze groeien, zoals sommigen durven te doen die alle kruiden van de bergen bijeen verzamelen en zo ook van de dalen en alzo van de heuvels of bergachtige plaatsen en van de platte velden die beide ver van de zee of nabij liggen en verder die van de hoven en gebouwde velden, dit zou onwijs meebrengen een onordelijke en verwarde menging van hun aard en geslacht omdat de kruiden die elkaar zeer ongelijk zijn bijeen gevoegd worden. Wat ons mocht hinderen en beletten om die in onze gedachte goed te houden of hun aard en van de andere te onderscheiden.

Aangezien dat zeer vele kruiden zonder onderscheidt beide in vlakke of effen plaatsen en in de gebergten voortkomen zoals ik ook zo genoeg gemerkt heb en dat ook vele planten van koude ende ongetemperde bergen liggen in Languedoc of hete landen, hetzij int oosten, in het zuiden of westen en gewoonlijk groeien in de vlakke velden van koude landen die in het noorden liggen zoals Nederland, Vlaanderen, Engeland, Normandië en Picardië.

En want behoorlijk is voor alle dingen te weten de namen van de kruiden waarvan men wil of behoeft te spreken en desgelijks de tekens waarmee men die herkennen ende onderscheiden zal eer men de kennis van de krachten kan krijgen. Zo hebben we de namen als eerste gezet en de betekenis daarvan verklaard waaruit vaak het kruid of zijn kracht beter bekend wordt. Daarna hebben we de beschrijving gesteld met de aanwijzing van de plaats waar ze gewoonlijk groeien. Want waartoe zou het ons baten om de kracht van een kruid te kennen tenzij dat we eerste weten wat voor kruid het is? Hierom was het zaak geweest dat we daar eerst op gelet hebben dat deze kennis eerst moest voorgaan dan zouden we een ander ordening moeten genomen hebben en eerst de krachten van elk kruid te achtervolgen zoals Dioscorides in het algemeen en het meest gedaan heeft. Zo’n ordening is uitermate geschikt voor diegene die reeds in de kennis van de kruiden hebben, maar niet voor de anderen die ze nog niet goed weten te onderscheiden.[2]

Alderhande gras.

De Griecsche meesters hebben zeer bequaemelick het Gras in henlieder spraecke ghenoemt Agrostis, alsoo veel te segghen, als een wildt cruyt dat onghesayt inde velden groeyet, oft oock niet en behoeft ghesaeyt te zijn, midts dat over al inde velden, op alle tyden vanden iare, met alle weder, op alle plaetsen, ende met alle influencies des hemels overvloedich van selfs is groyende. Want dit cruyt niet min nut ende profijtelick zijnde, als iaerlicx eenparich van selfs wtspruytende ende voorts comende, verciert alle plaetsen der aerden daer tselfde is groeyende, ende allenskens van den eenen graet tot den anderen sy selven verbreydende, voorts oock de aerde vercierende en becleedende met lustighe groenheydt: waer af het int Latijn schijnt te hebben den naem Gramen. Dit cruyt gelijckerwijs alst den soorten van terwe seer nae is ende ghelijck siet, soo ist oock wel alsoo menigherhande, ende soo wel bekent, iae bykans alsoo oorboirlick. De soorten van dit cruyt worden principalick onderkent wt de wortelen, aren, bladeren, ende bloemen, alle de welcke deylen ende verschillen( ghemerckt dat sy den verscheyden soorten van koren seer ghelijck zijn, ende niet by een te ghelijcken beter onderscheyden ende ghekent worden) ons heeft nut ende voor tbeste ghedocht hier te verhalen ende beschrijven ieghelick van dien, hoe cleyne die oock zijn, met haerlieder namen, teeckenen ende fatsoen. De welcke de nature heeft voorts ghebrocht tot spijse ende voetsel vande beesten, ende niet alleenlick tot t ghebruyck vanden mensche, maer oock om dat die vooral vande menschen souden moghen seer wel ghekent worden. Want de groote Philosophe Aristoteles, in sijn boeck Vande dieren ende oock sijn discipel Theophrastus in sijn boeck Vande planten hebben claerlick gheleert, datter gheen werck en is vande nature hoe cleyn ende veracht dat oock zije, ten is weerdich van ons sterflicke menschen ende Philosophen gheweten ende groot gheacht te zijn. [3]

Allerhande gras.

De Griekse meesters hebben zeer bekwaam het gras in hun taal genoemd Agrostis wat zoveel betekent als een wild kruid dat onbezaaid in de velden groeit of ook niet gezaaid wordt omdat het overal in de velden op alle tijden van het jaar en met elk weer op alle plaatsen en met alle invloeden van de hemel overvloedig vanzelf groeit.

Want dit kruid is niet minder nuttig en profijtelijk omdat ze jaarlijks alle vanzelf uitspruiten en voorts komt en versiert alle plaatsen van de aarde waar het groeit en zich geleidelijk aan zich van de ene graad tot de andere verspreidt, voorts ook de aarde versierende en bekleedt met lustige groenheid waarvan het in het Latijn de naam schijnt te hebben van Gramen. Dit kruid zoals het de andere soorten van tarwe zeer nabij staat en gelijk ziet zo is het ook menigerhande en zo goed bekend, ja bijna alzo gebruikelijk. De soorten van dit kruid worden voornamelijk herkent uit de wortels, aren, bladeren en bloemen alle welke delen verschillen, gemerkt dat ze de verschillende soorten van koren zeer gelijk zijn en niet bijeen vergelijken beter te onderscheiden en gekend worden, ons heeft nuttig en voor het beste gedacht hier te verhalen en te beschrijven elk van die hoe klein die ook zijn met hun namen, tekens en vorm. Die de natuur heeft voortgebracht tot spijs ende voedsel van de beesten en niet alleen tot het gebruik van de mensen maar ook omdat die vooral van de mensen zeer goed gekend zou worden. Want de grote filosoof Aristoteles in zijn boek van de dieren en ook zijn discipel Theophrastus in zijn boek van de planten hebben duidelijk geleerd dat er geen werk van de natuur is hoe klein en veracht ze zijn dat het waard is om van ons sterfelijke mensen en filosofen geweten en geacht te worden. [3]

Ghemeyn Gras wordt in Latijn gheheeten Gramen Pratense.

In Hoochduytsch, Nederduytsch ende Engelsch Gras. In Italiaensche Gramigna. In Spaensch Gramenha ende Grama. In Francois herbe des praiz, oft alleenlick herbe, als zijnde het aldergemeenste, principaelste ende best bekendt onder alle de Cruyden.

Ghemeyn Gras, dwelck allen menschen ghenoech bekent is, ende alst drooghe is, Hoy gheheeten wordt, heeft zeer vele ende cleyne aerdtverwige veselachtighe ghecrolde wortelkens, de welcke dկpperste vander aerden gheheel deurcruypen, ende zeer groote menichte van bladeren voorts brengen, die der groener terwen ghelijck sien, de velden daer mede zeer dicht bedeckende, wt de welcke voorts comen dunne halmen met veel knoopen van eenen voet oft cubitus hooghe, waer op dat groeyen wilde wolachtighe aren die zeer ghelijckende zijn dien vanden Riet, daer men mede dect, inde welcke tsaet is groeyende, dat in de schueren somtijts wtghedorscht wordt, ende by een vergadert. Maer het Cruydt (als Dioscorides segt) is een voetsel ende spijse van ossen, coeyen ende peerden.

Nochtans soo is tsoete ghehouden voor tbeste om de treck-peerden, ende melck-koeyen, want tsuer gras wordt daer toe veracht ende mispresen.

Veranderinghe.

Dit voorghenaemt oft voorbeschreven Gras wordt veel grover ende over al grooter in vochtige ende vette beemden van Hollandt: nochtans ist vanden huysman seer goedt ghehouden om de koeyen, de welcke daer af overvloedichlijck gheven vet melck ende boter.

Cracht.

Tsaedt van gras wordt van sommighen van onse Medecijns inghegheven teghen verstoptheden des inghewants.

Tsaedt inghenomen is oock goedt teghen de graveele ende steen.

Item van buyten opgheleydt, doet scheyden de harte gheswillen ende winden.

Tcruyt ghesoden ende met sijn bloeme ghestooten, ende dan op eenen doeck ghestreken zijnde, van buyten opgheleydt, verdrijft de pijnen vander milten.

Cleyn ghemeyn Gras, Gramen minus.

Het selve voorseydt Gras, dwelcke is groeyende op bergachtich, op dalende, op dorre ende wtgemarghelt [5], ghelijck alst beter ende smaeckelicker voetsel is voor de schapen, soo ist oock onghelijck fijnder, cleynder, ende sijn saet crachtigher.

Alderminste Gras van Languedoc met sijn arenkens zeer wtghespreyt.

In Languedoc ontrent Montpelliers wordt ook dickwils ghevonden een ander soorte van grasken op dorre, savelachtighe velden, ende sandtachtighe wijnberghen, dշelck is een vanden minsten van allen, ende heeft een seer cleyne faeselachtighe witte wortel, ende halmkens ghelijck hairkens die blinckende ende purper wten rooden zijn, niet onghelijck dien vanden Gras Ischmon gheheeten, wtghenomen dat dՠarenkens sachter, breeder, seer wtghespreydt, frayer ende sijdachtigher zijn.

Gewoon gras heet in Latijn Gramen pratense.

In Hoogduits, Nederduits en Engels gras. In Italiaans, gramigna. In Spaans gramenha en grama. In Frans herbe des praiz of alleen herbe omdat het de allergewoonste, voornaamste en best bekende is onder alle kruiden.

(Een weidegras als Poa pratensis)

Gewoon gras dat alle mensen genoeg bekend is en als het droog is hooi geheten wordt heeft zeer veel en kleine aardkleurige vezelachtige gekrulde worteltjes die in het opperste van de aarde geheel door kruipen en zeer grote menigte van bladeren voorts brengen die de groene tarwe gelijk zien en de velden daarmee zeer dicht bedekken waaruit voorts komen dunne halmen met veel knopen van dertig cm of 68 cm hoog waar op dat groeien wilde wolachtige aren die zeer op die van riet lijken waarmee men dekt waarin het zaad groeit dat in de schuren soms wordt uitgedorst en bijeen verzameld. Maar het kruid, zoals Dioscorides zegt, is een voedsel en spijs van ossen, koeien en paarden.

Nochtans zo wordt het zoete voor het beste gehouden voor de trekpaarden en melkkoeien want het zure gras wordt daartoe veracht en misprezen.

Verandering.

Dit voorgenoemde of voor beschreven gras wordt veel grover en over al groter in vochtige en vette beemden van Holland, nochtans is het vanden huisman zeer goed gehouden voor de koeien die daarvan overvloedig vel melk en boter geven.

Kracht.

Het zaad van gras wordt van sommige van onze dokters ingegeven tegen verstoppingen van het ingewand.

Het zaad ingenomen is ook goed tegen niergruis en de steen.

Item, van buiten opgelegd laat scheiden de harde gezwellen en winden.

Het kruid gekookt en met zijn bloem gestampt en dan op een doek gestreken en van buiten opgelegd verdrijft de pijn van de milt.

Klein gewoon gras, Gramen minus. (Lolium vorm?)

Dit hiervoor genoemde gras die op bergachtige, dalende en dorre uitgemergeld [5] landen groeit is gelijk als het beter en smakelijker voedsel is voor de schapen zo is het ook ongelijk fijner, kleiner en zijn zaad krachtiger.

Allerkleinste gras van Languedoc met zijn aartjes zeer uitgespreid.

In Languedoc omtrent Montpellier wordt ook dikwijls een ander soort van grasje gevonden die op dorre zavelachtige velden en zandachtige wijnbergen die een van de kleinste van allen is en heeft een zeer kleine vezelachtige witte wortel en halmpjes gelijk haartjes die blinkende en purper uit het rode zijn en niet ongelijk die van het gras Digitaria ischaemon geheten, uitgezonderd dat de aartjes zachter, breder, zeer uitgespreid en fraaier en zijdeachtiger zijn.

Veldt-Gras oft Koren-Gras met schoone seer wtghespreyde arens wordt int Latijn gheheeten Segetum Gramen, panicula speciosa, latiore.

Veldt-gras is oock schoon van groote ende seer breede aren, ende is groeyende in Koren ende Gerste velden, alzoo wel in Engellandt als Vlaenderen ende Nederlandt. Sijn wortele is faeselachtich, wt de welcke voort comt sijnen halm onderhalf cubitus hooghe met sommighe bladeren, de welcke dien van Hirs niet ongelijck en zijn, waer op dat groeyt een lustighe breede glinsterende aren, wtghespreydt bycans naer dՠordene ende t fatsoen van dՠopperste van water weghebreyd, saecht ghelijck sijde. [6]

Acker- wintdhalme, gheheeten int Latijn Agrorum venti spica, ende Gramen Agrorum, latiore, arundinacea, comosa panicula.

Gras gheheeten vande Vlaemmingen, Windthalme, om dat sijn halmen oft aren, die seer wtghspreydt zijn, ghemeynelijck vanden windt ghelijck een veder aen een sijde gheslagen sijn. Anders en ist van grootte, bladeren ende wortelen den voorseyden veldt-Gras niet seer onghelijck: Maer sijn aren ghelijcken dien vanden Hirs. Twordt oock ghevonden in sommighe ackers tusschen tիoren.

(Elymus arenarius) Veld gras of koren gras met mooie zeer uitgespreide aren wordt in het Latijn geheten Segetum Gramen, panicula speciosa, latiore.

Veld gras is ook mooi van grote en zeer brede aren en groeit in het koren en verste velden alzo wel wel in Engeland als Vlaanderen en Nederland. Zijn wortel is vezelachtig waaruit voortkomen zijn halmen van een 68 cm hoog met sommige bladeren die van hirs vrij gelijk zijn waarop groeit een een lustige brede glinsterende aar die bijna uitgespreid is naar de orde en vorm van het bovenste van de water weegbree, zacht gelijk zijde [6)]

(Apera spica-venti)

Akker windhalm geheten in het Latijn Agrorum venti spica en Gramen Agrorum, latiore, arundinacea, comosa panicula.

Gras geheten van Vlamingen windhalm omdat zijn halmen of aren, die zeer uitgespreid zijn gewoonlijk van de wind gelijk een veer aan een zijde geslagen worden. Anders is het van grootte, bladeren en wortelen de voor vermelden veld gras niet zeer ongelijk. Maar zijn aren lijken op die van de hirs. Het wordt ook gevonden in sommige akkers tussen het koren.

Hirs-gras, ende Saet-gras, Miliaceum Gramen. Groot Water-gras met breede Hirs-aren.

Dit is den voorseyden seer gelijck van halme ende wortele: sijn are is ghelijck die vanden Hirs.

Onder de soorten van Gras is dit ghenoech bekent, wort overvloedich ghevonden lanckx de rivierkens ende watercanten van Vranckrijck, Engellandt, Duytschlandt, Italien, ende Nederlandt, ende besonderlick in Holland daert oock ghemayt wordt ende zeer goedt bevonden voor de melckoeyen. Theeft bladeren eenen vingher breedt, onderhalf oft twee cubitus lanck, ende de halmen vier oft vijf voeten lanck, met aren van Hirs. De wortele is veselachtich.

Phalaris unrundinacea.

Wit ghestreept Gras, gramen sulcatum vel striatum album, gheheeten int Francois Aguillettes dաrmes.

In Nederduytschlandt ende Engellandt wordt dit Gras gheoeffent inde hoven, maer int gheberchte ende inde bosschen van Savoye groeyet van selfs met bladeren dien vanden Hirs niet onghelijck, [7] maer stijf ende scherp ghelijck die van deck-riet, ende midden inde lengde vande bladeren daer sy groen-grauwachtigh zijn, loopen veel witte aderkens oft silverachtighe strepen, ende heeft halmen ghelijck dwildt Panick-coren. Maer de wortele is cleyn, veselachtich ende wit.

(Catabrosa aquatica) Hirs gras en zaadgras, Miliaceum Gramen. Groot water-gras met brede hirs aren.

Dit is de voor vermelden zeer gelijk van halmen en wortel, zijn aar is gelijk die van de hirs.

Onder de soorten van gras is dit genoeg bekent en wordt overvloedig gevonden langs de riviertjes en waterkanten van Frankrijk, Duitsland, Itali en Nederland, en vooral in Holland daar het ook gemaaid wordt en zeer goed bevonden voor de melkkoeien. Het heeft bladeren van een vinger een vingerbreed, 68 of 90cm lang en de halmen 120 of 150cm lang met aren van hirs. De wortel is vezelachtig.

(Phalaris arundinacea)

Wit gestreept gras, gramen sulcatum vel striatum album, geheten in het Frans aguillettes dաrmes.

In Nederduitsland en Engeland wordt dit gras geteeld in de hoven, maar in het gebergte en in de bossen van Savoie groeit het vanzelf met bladeren die van de hirs vrij gelijk [7] maar stijf en scherp gelijk die van dekriet en midden in de lengte van de bladeren daar ze groen grauwachtig zijn lopen veel witte adertjes of zilverachtige strepen en heeft halmen gelijk het wilde panik koren. Maar de wortel is klein, vezelachtig en wit.

Pipgras oft Sorg-saet-gras, Gramen Sorghi effigie.

Het groeyt onder halven voet hooghe met luttel breede bladeren: de wortele is cleyn geveselt. Tsaet ende aren zijn van fatsoen ghelijck die van Sorgsaet. Tgroeyt in drooghe beemden.

Riet-gras oft Calamogrostis, by aventure Gras van Babylonien.

Dit gras groeyt ghemeenlick in vochtighe, maghere ende sandtachtighe ongheoeffende plaetsen, ende is den gras van Babylonien niet onghelijck, noch eens soo groot als Litgras of Hondtsgras metten arenkens wtgespreydt. Theeft stijve ende rouwe halmen ende bladeren, den Deck-riet seere ghelijck: De tree-peerden ende ander en eten dat niet, ten zy datse grooten honger hebben, ende by groot ghebreck van beter voeder. De schapen en eten dat oock niet, niet alleene om dat te suer is, [8] maer oock om datmen meynt datse daer af mager, dorstich ende wtdroogende worden, ende dat het de tonghe ende kele quetst ende tճamen treckt: Oock soo brenghet bloedt inde maeghe, waer wt ghemeenelick volghen gheswillen, ontstekinghen, ende oock de doodt. Ist dat in Babylonien dorrer ende herdter groyet, daer men segt dat soodanighen quaet doet, ende daer de schapen teerder ende herdter zijn van buyck, soo ist noch min te verwonderen dat de peerden tճelfde daer etende, daer af sterven, want men siet oock dickwils dat de muylen ende lippen vande peerden ende ander beesten bebloedt ende ghequetst sijn als sy soodanich oft derghelijcke Rietgras onder ander hoy oft stroo eten: Aldus dan soo ist half van een rietachtighe, ende half van een grasachtighe nature, ende ghedaente. De wortele is seer veselachtich ghelijck ghemeyn gras, de aren sijn sachte ende wolachtich als sy rijpe zijn ghelijck die vanden deck-riet, maer eer sy rijpe zijn, soo zijnse wat gelijck de aren van rogghe.

Pluym-Rietgras, heeft harde stijve ende dorre bladeren dien vanden Schoenanthon niet seer onghelijck: De halmen desghelijck stijf, onderhalf oft twee cubitus hooghe, de aren zijn lanck ende dick, purper rootachtich, cafachtich; als sy volrijp zijn soo worden sy wit, fray ende glinsterende als sijde. Tgroeyt op de dornachtighe canten van sommigen velden van Vlaenderen ende Engellandt: de beesten onnut.

Ander seer aerdich Pluymgras, Gramen comosum arundinaceis & lanosis Sparti Pliniani floribus.

Onse liefhebbers der Cruyden hebben in corten tijdt herwaerts vercreghen een seer aerdigh grasken met dunne ende cleyne groene bladerkens ende wortelkens ghelijck die vanden Spartum van Plinius daermen de vijgecorven af maeckt, maer veel cleynder, ghelijck draykens, stijf ende overeynde ghelijck bieskens. Mijn heere Brancion saeliger gedachtenisse, heeft hiervoortijts sijn aren oft pluymkens in weerden ghehouden, om datse lustich zijn ende om datse eenige ghedaente hebben vande pluymkens van den wilden Schoenanthum van Montpelliers, ghelijckende een fijne witte plumagie. De wortelen zijn veselachtich, ende en is hier te landen noch niet zeer bekent.

(Echinochloa crus-galli) Pipgras of Sorg zaad gras, Gramen Sorghi effigie.

Het groeit 45cm hoog met wat brede bladeren, de wortel is klein gevezeld. Het zaad en aren zijn van vorm gelijk die van Sorgzaad. Het groeit in droge beemden.

(Calamagrostis canescens)

Rietgras of Calamagrostis, bij avonturen gras van Babyloni.

Dit gras groeit gewoonlijk in vochtige, magere en zandachtige niet beteelde plaatsen en is het gras van Babylonisch niet ongelijk en noch eens zo groot als kweek of hondsgras met de aartjes uitgespreid. Het heeft stijve en rouwe halmen en bladeren en zeer gelijk het dekriet. De tree paarden en ander eten dat niet tenzij dat ze grote honger hebben en bij groot gebrek van beter voer. De schapen eten dat ook niet en niet alleen omdat het te zuur is,[ 8] maar ook omdat men meent dat ze daarvan mager, dorstig en uitdrogen en dat het de tong en keel kwetst en tezamen trekt. Ook zo brengt bloed in de maag waaruit gewoonlijk volgen zwellingen, ontstekingen en ook de dood. Is het dat in Babyloni dorder en harder groeit waar men zegt dat het dusdanig kwaad doet en waar de schapen teerder en harder zijn van buik zo is het noch minder te verwonderen dat de paarden die hetzelfde daar eten ervan sterven, want men ziet ook dikwijls dat de muildieren en lippen van de paarden en andere beesten bebloed en gekwetst zijn als ze zodanige of dergelijk rietgras onder ander hooi of stro eten. Aldus dan zo is het half van een rietachtige en half van een grasachtige natuur en gedaante. De wortel is zeer vezelachtig gelijk gewoon gras, de aren zijn zacht en wolachtig als ze rijp zijn gelijk die van het dekriet, maar eer ze rijp zijn zo zijn ze wat gelijk de aren van rogge.

(Calamagrostis arundianaceae)

Pluim rietgras heeft harde stijve en dorre bladeren die van de Schoenanthus niet zeer ongelijk. De halmen zijn desgelijks stijf, 68 of 90cm hoog, de aren zijn lang en dik, purper roodachtig, kafachtig en als ze volrijp zijn zo worden ze wit, fraai en glinsterend als zijde. Het groeit op de dorenachtige kanten van sommigen velden van Vlaanderen en Engeland, de beesten onnut.

Ander zeer aardig pluimgras, Gramen comosum arundinaceis & lanosis Sparti Pliniani floribus.

Onze kruidliefhebbers hebben een korte tijd geleden een zeer aardig grasje gekregen met dunne en kleine groene bladertjes en worteltjes gelijk die van het Spartum van Plinius waar men vijgenkorven van maakt, maar veel kleiner en gelijk draadjes die stijf en overeind staan gelijk biesjes. Mijn heer Brancion zaliger gedachtenis heeft vroeger zijn aren of pluimpjes in waarde gehouden omdat ze lustig zijn en omdat ze enige gedaante hebben van de pluimpjes van de wilde Schoenanthus van Montpellier die op een fijne witte pluim lijkt. De wortels zijn vezelachtig en is hier te lande noch niet zeer bekend.

C. Clusius heeft seer fray dese figuren uyt ghegheven [9]

Cleyn hartachtich gras, Exile Gramen durius.

Cleyn hardtachtich Gras heeft suere biesachtige bladerkens van eenen duym oft onderhalve hooghe, spruytende wt een cleyne wortele, die van veel veselinghen tsamen ghevoegt is, ende groeyet in Vranckrijck, Engellandt, Hooch ende Nederduytschlandt, op heyen ende savelachtighe onghebouwede velden. De arenkens ende tsaet zijn cafachtich ende hart: maer den schapen en ist soo aengenaem niet, alst voorgaende.

Amouretten oft Lieflick Gras, Gramen paniculosum Phalariodes.

Dit Gras wordt om sijn lieflijckheydt ende aerdicheydt vande Spaniaerden ghenoemt Amourettes, ende heeft een cleyne wortele van veel ghecrolde veselinghen in een ghevlochten, voorts brenghende halmkens van dry palmen ofte eenen voet hooghe, waer op dat groeyen veel fraye, ghehayrde, wijde ende lustighe by een ghevoegde aren, de welcke rijp wesende wit zijn. Tճaet van desen heeft wt Spaignen in Neder-landt ghebrocht die zeer cloecke ende gheschickte ondersoecker ende beschrijver vande wtlantsche Cruyden ende Planten M. Caerle Clusius. Twordt oock ghevonden op sommighe plaetsen van Languedoc, ende ooc zeer vele in Arthhons by tslot van Auxy ende ander plaetsen daer ontrent gheleghen, ende desghelijckx by Betune twee boghen-schutten van մ huys van Mijn-heere Kaerle de Houchin, Heere van Longastre, de welcke een vande grootste gheleerdste ende gheschickste liefhebbers is van dese gantsche Neder-landen. [10]

C. Clusius heeft zeer fraai deze figuren uit gegeven [9]

(Aira preacox?)

Klein hardachtig gras, Exile Gramen durius.

Klein hardachtig gras heeft zure biesachtige bladertjes van een of anderhalf hoog die spruit uit een kleine wortel die van veel vezels tezamen gevoegd is en groeit in Frankrijk, Engeland, Hoog en Nederduits landt, op heide en zavelachtige ongebouwde velden. De aartjes en het zaad zijn kafachtig en hard, maar de schapen is het niet zo aangenaam zoals de voorgaande.

(Eragrostis minor)

Amouretten of lieflijk gras, Gramen paniculosum Phalariodes.

Dit gras wordt om zijn lieflijkheid en aardigheid van de Spanjaards genoemd Amourettes, en heeft een kleine wortels van veel gekrulde vezels ineen gevlochten die voorts brengen halmpjes van drie palmen ofte dertig cm hoog waarop dat groeien veel fraaie, gehaarde, wijde en lustig bi een gevoegde aren die als ze rijn zijn wit worden. Het zaad hiervan heeft uit Spanje in Nederland gebracht die zeer kloeke en geschikte onderzoeker en beschrijver van de buitenlandse kruiden en planten M. Caerle Clusius. Het wordt ook gevonden op sommige plaatsen van Languedoc en ook zeer veel in Arthhons bij het slot van Auxy en ander plaatsen daar omtrent gelegen en desgelijks bij Betune twee boogschoten van het huis van mijnheer Kaerle de Houchin, heer van Longastre die een van de grootste geleerdste en geschiktste liefhebbers is van deze ganse Nederlanden. [10]

Ander gras gelijckende tգruydt van Spaensche-saedt oft Canarien saedt, Gramen Phalariodes alterum.

Dit hebben wy oock Phalarodes gheheeten, om dat sijn aren dien van մ Cruyt Phalaris of Spaensch saedt niet qualijck en ghelijcken. Theeft oock een veselachtige wortele voortsbrenghende sijnen halm een oft onderhalf cubitus hooge met twee oft dry bladerkens. Twordt ghevonden alsoo wel inde velden als inde beemden lancks de weghen.

Vosse-steerten gras, Gramen Alopecurodes.

Dit gras wordt ghevonden inde velden ende beemden lancks de weghen ende grachten. Aldus ist ghenaemt, om dat sijn aren lanck zijn van fatsoen van eenen vossensteert. Den halm is onderhalven voet of twee cubitus hooghe met luttel bladeren ende knoopen. Theeft hayrachtighe wortelkens.

Ander gras gelijkende het kruid van Spaans zaad of Kanariezaad, Gramen Phalariodes alterum.

Dit hebben we ook Phalarodes genoemd omdat zijn aren die van het kruid Phalaris of Spaans zaad niet slecht gelijken. Het heeft ook een vezelachtige wortel die voortbrengt zijn halm van 45 of 68cm hoog met twee of drie bladertjes. Het wordt gevonden alzo wel in de velden als in de beemden langs de wegen.

(Alopecurus pratensis)

Vossenstaarten gras, Gramen Alopecurodes.

Dit gras wordt gevonden in de velden en beemden langs de wegen en grachten. Aldus is het genoemd, omdat zijn aren lang zijn van de vorm van een vossenstaart. Den halm is 45 of 90cm hoog met weinig bladeren en knopen. Het heeft haarachtige worteltjes.

Cleyn Vossesteerten Gras, Gramen Alopecurodes minus.

Tcleyn is bycans even hooghe van halmen, maer sy zijn veel dunner ende desghleijckx sijn bladeren ende aren veel smalder, ende de wortelkens ende onderste bladeren veel cleyndere.

Ander Vossesteerten gras, Gramen Alopecurodes tertium.

Noch sullen wy een derde soorte hier by stellen groeyende oock by de weghen ende grachten vande velden met halmen een ende twee cubitus hooghe, ende luttel bladeren. [11]

Klein vossenstaart gras, Gramen Alopecurodes minus.

Het kleine is bijna even hoog van halmen, maar zij zijn veel dunner en desgelijks zijn bladeren en aren veel smaller en de worteltjes en onderste bladeren veel kleiner. (Alopecurus aequalis?)

(Alopecurus geniculatus)

Ander vossenstaarten gras, Gramen Alopecurodes tertium.

Noch zullen we een derde soort hierbij stellen die ook bij de wegen en grachten van de velden groeit met halmen van 45 en 90cm hoog en weinig bladeren. [11]

Lischdodde gras, Gramen Typhinum.

Tէras datmen Typhinum noemt, groeyet geerne op alsulcke plaetsen als het cleyn herdtachtich gras: maer ontrent den Zee-cant, ghelijck alst naest volghende Cyperodes ghenoemt. Sijn wortel is cleyne ende veselachtich, maer de halmen groeyen dry palmen ofte eenen voet hoogh.

Ghearent grasken Cyperodes met bladeren van genoffelen, Gramen spicatum foliis Vetonic Caryophyllat.

Dit is zeer naer ghelijck den Rabis-Gras beschreven van Gesnerus: Nochtans heeft my goet ghedocht dit Cruydt liever Cyperodes te noemen, om dat sijn wortelen oock zijn lanck aen een hanghende, de sandtachtighe ende vochtighe aerde deurcruypende, also wel in dalen als in huevelen van Duytschlandt, Vlaenderen, Engellandt, Vranckrijck ende Piemont, de welcke stijve, harde, dickachtige, corte, groene bladeren voortsbrenghende zijn, die den bladeren van wilde Genoffels oft Keykens ghelijck sien, waer wt voort comt de stam een palme ofte enen halven voet hooghe, sijn arenkens zijn lanckachtich, in dՍ eerste bruyn ende daer naer rosch. Onse Herders ende Coeyemelckers en [12] prijsent niet zeer, om dat de koeyen tselve niet gheerne en eten, ende niet veel melcks daer af en gheven, want tթs suer ende hardt: Daer deur het blijckt dat tselfste Gras niet en is welck Gesnerus Rabis-Gras gheheeten heeft, alsoo vele te segghen, alst tbeste ende sonderlinckste gras voor de beesten ende melck-koeyen, ghelijck oock dաlderbeste Terwe Robus ghenoemt wordt. Ist dat my wel voor staet, ick hebbe voorseyde Rabis-Gras hiervoortijdts ghesien inde huevelen van Savoye, Piemont ende Swytserlandt.

Rabis-Gras van Gesnerus ende Switseren, Gramen Rabinum.

Gesnerus beschrijvet bycans in dese maniere. Twordt vanden Herders die aen tgeberchte woonen van Savoye ende Switserlandt gheheeten Rabis-gras oft Rabinum, alsoo vele te segghen, als tbeste ende sonderlinckste gras, met corte ende dicke bladeren (aen de welcke gheen zenuen deurloopende ghemerckt en worden) vele tsamen by een int ronde aen de wortel ghevoegt. Ick en hebbe noch sijn bloemen niet ghesien. Men seydt dat de melck-koeyen zeer veel melcks daer af gheven.

Lisdodde gras, Gramen Typhinum. (Phleum arenarium)

Het gras dat men Typhinum noemt groeit graag op al zulke plaatsen als het kleine hardachtige gras maar omtrent de zeekant net zoals het volgende dat Cyperodes heet. Zijn wortel is klein en vezelachtig, maar de halmen groeien drie palmen of dertig cm hoog.

(Aira caryophyllea)

Aarvormig grasje Cyperodes met bladeren van anjers, Gramen spicatum foliis Vetonic Caryophyllat.

Dit is zeer na gelijk het Rabis gras beschreven van Gesnerus. Nochtans heeft me goed gedacht dit kruid liever Cyperodes te noemen omdat zijn wortels ook lang aaneen hangen die de zandachtige en vochtige aarde doorkruipende alzo wel in dalen als in hevels van Duitsland, Vlaanderen, Engeland, Frankrijk en Piedmont die stijve, harde, dikachtige, korte groene bladeren voortbrengt die de bladeren van wilde anjers of keikens gelijk zien waaruit voortkomt de stam van een 10 of 15cm hoog, zijn aartjes zijn langachtig en in het begin bruin en daarna roze. Onze herders en koeienmelkers [12] prijzen het niet zeer omdat de koeien het niet graag eten en niet veel melk daarvan geven want het is zuur en hard. Daardoor blijkt het dat het niet is wat Gesnerus Rabis gras geheten heeft wat betekent als het beste en bijzonderste gras voor de beesten en melkkoeien gelijk ook de allerbeste tarwe Robus genoemd wordt. Is het dat me wel voor staat, ik hebbe voor vermelde Rabis gras hier voortijds gezien in de hevels van Savoie, Piedmont en Zwitserland.

(Avena caespitosa)

Rabis-Gras van Gesnerus en Zwitsers, Gramen Rabinum.

Gesnerus beschrijvft het bijna in deze manier. Het wordt van de herders die aan het gebergte wonen van Savoie en Zwitserland geheten Rabis gras of Rabinum, wat betekent, als het beste en bijzonderste gras met korte en dikke bladeren (waaraan geen zenuwen doorlopende gemerkt worden) vele tezamen bijeen in het ronde aan de wortel gevoegd. Ik heb noch zijn bloemen niet gezien. Men zegt dat de melkkoeien zeer veel melk daarvan geven.

Gras Cyperodes, dat is te segghen, ghelijck wilde Galigaen, Gramen Cyperodes.

Tgras Cyperodes gheheeten, mach alsoo ghenoemt zijn om dat het sijne wortel heeft tsaemen gevlochten ende lanck, gelijck Cyperus longus, waer door dit van ander Gras mach onderscheyden worden. De bladers zijn eenen voet lanck, eenichsins den ghemeynen Zee-mosch ghelijck, waer mede het Veneetsche glas inghepackt wordt, draghende op stelen van dry palmen ofte eenen voet hooge arenkens van eenen duym oft onderhalven lanck, die cafachtich zijn, gelijck die van Typhinum oft Lisch-dodde.

Zegghe oft Water-Rietgras, Gramen Palustre maius.

Dit water-gras is vanden Vlaeminghen Zegghe oft Water-Rietgras gheheeten: մ groeyet in staende ende saecht loopende wateren, hebbende een wortele eenichsins ghelijck die vande gemeyne biesen ende langhe scherpe bladeren. Den halm is dry-cantich onderhalf ende twee cubitus hooghe, aen de welcke staen twee oft drye langhe swarte arenkens. [13]

Ander Water-Rietgras oft Bies-water-gras, Gramen aquaticum alterum.

Water-Bies-gras heeft een cleyne veselachtighe wortele die gras-blaederkens voortbrenghen, wt de welcke voorts comen dunne halmen eenen voet hooghe, waer op groeyen biesen oft wilde-Galigaen aren. Tՠcomt oock voorts in dusdanige plaetsen daer tնoorgaende groeyet.

Gras Cyperodes, dat is te zeggen gelijk wilde galigaan, Gramen Cyperodes. (Carex pseudo-cyperus)

Het gras Cyperodes geheten mag alzo genoemd zijn omdat het zijn wortel heeft tezamen gevlochten en lang gelijk Cyperus longus waardoor dit van ander gras mag onderscheiden worden. De bladeren zijn dertig cm lang en enigszins de gewone zeemos gelijk waarmee het Veneetse glas ingepakt wordt. Ze draagt op stelen van drie palmen of dertig cm hoge aartjes van een duim of anderhalf lang die kafachtig zijn gelijk die van Typhinum of lisdodde.

Zegge of water rietgras, Gramen Palustre majus. (Carex aquatilis)

Dit watergras is van de Vlamingen zegge of water rietgras geheten. Het groeit in staande en zacht lopende wateren en heeft een wortel enigszins gelijk die van de gewone biezen en lange scherpe bladeren. De halm is driekantig 68-90cm hoog waaraan twee of drie lange zwarte aartjes staan. [13]

(Cladium mariscus)

Ander water rietgras of bies watergras, Gramen aquaticum alterum.

Water bies gras heeft een kleine vezelachtige wortel die grasbladertjes voortbrengen waaruit voort komen dunne halmen van dertig cm hoog waarop groeien biezen of wilde galigaan aren. Het komt ook voort in dusdanige plaatsen daar het voorgaande groeit.

Ghemeyn Vlot-gras, Gramen aquis innatans ende Wit Vlot-gras, Gramen aquaticum spicatum.

Men vindt in dese Neder-Landen in grachten ende loopende rivierkens tweederley Vlot-gras. Sy hebben allebeyde grooter ende langher blaederen dan tէhemeyn beemdt-gras vlottende ende ligghende boven op twater. Het ghemeynste heeft sijn aren bycans ghelijck ghemeyn gras, maer meer verstroyt van malcanderen. Dաnder is witter van blaederen, ende en heeft maer een aren op [14] elcken halm. De wortelen zijn faeselachtich ende setten voort ghelijck ander water-cruyden. De melck-koeyen eten dese Vlot-gharsen zeer gheerne.

Panickkoren-gras met enckelen arens, Panici effigie, Gramen simplici spica.

Dit is den wilden Panick-koren van voortscomen, fatsoen, saet, halmen, bladers ende knoppen [15] niet zeer ongelijck, maer tգruydt is meer ligghende: Sijn halmen zijn een spanne lanck, elck met een besonder groene arenken wat hayrich onderhalven duym lanck. Tէroeyt in vochtighe plaetsen, ghelijck de twee naestvolghende soorten.

(Glyceria fluitans en Glyceria maxima) Gewoon vlotgras, Gramen aquis innatans en wit vlotgras, Gramen aquaticum spicatum.

Men vindt in deze Nederlanden in grachten en lopende riviertjes twee soorten vlotgras. Zij hebben alle beide grotere en langere bladeren dan het gewone beemdgras vlottende en liggende boven op het water. Het gewoonste heeft zijn aren bijna gelijk gewoon gras, maar meer verstrooid van elkaar. De ander is witter van bladeren, en heeft maar een aar op [14] elke halm. De wortels zijn vezelachtig en zetten voort gelijk ander waterkruiden. De melkkoeien eten deze vlotgrassen zeer graag.

(Echinochloa crus-galli)

Panikkoren gras met enkele aren, Panici effigie, Gramen simplici spica.

Dit is de wilde Panikkoren van voort komen, vorm, zaad, halmen, bladeren en knopen [15] niet zeer ongelijk maar het kruid is meer liggend. Zijn halmen zijn een 10cm lang en elk met een apart groen aartje die wat harig en anderhalve cm lang is. Het groeit in vochtige plaatsen gelijk de twee volgende soorten.

Ghebaerdt Panick-koren-gras.

Dՠander is den voorgaenden zeer ghelijck, wtghenomen dat het hoogher groeyt ende vele rosachtighe ende rouwe aren op elcken halm heeft. De wortelen van alle drye zijn hayrich.

Tդerde is dunder ende delicater dan dՠander, Sijn aren zijn ghelijck die vanden Ischmon oft Crus Galli van Appuleius, swert van coleure.

(Echinochloa crus-galli)

Baardachtig panik koren gras.

De andere is de voorgaande zeer ghelijk, uitgesonderd dat het hoger groeit en vele rozeachtige en rouwe aren op elke halm heeft. De wortels van alle drie zijn harig.

Het derde is dunner en delicater dan de andere, zijn aren zijn gelijk die van de Ischaemon of Crus Galli van Apuleius, zwart van kleur.

De derde soorte van Panick-gras. Water-gras met stekende arenkens.

Tշordt oock ghemeynelijck ghevonden in vochtighe ende leeghe beemden met groene bladerkens [16] een palme oft twee lanck, met stekende arenkens op elcken halm van eenen halven voet. De wortele is veselachtich ende swert. Men ghebruycket nerghens toe, dat ick weet.

Ander cleyn hayrich gras den wilden Galigaen oock ghelijckende, Gramen exile hirsutum Cyperodes.

Dit is cleynder dan de voorseyde ghearende graskens Cyperodes, tպy van stamme oft bladeren die ghehayrt zijn ende van ghelijcken smaeck, maer sijn bloemen ende aren zijn corter, meer op een ende tճamen ghevoegt ghelijck die vande biesen, van coleur van verroest yser. De wortelen en zijn oock den voorseyden niet onghelijck. Twordt ghevonden in Neder-landt, ende Engellandt lancx sandtachtighe velden, ende inde selve plaetsen daer tvoorseydt gras is groeyende.

(Catabrosa aquatica?)

De derde soort van panikgras, watergras met stekende aartjes.

Het wordt ook gewoonlijk gevonden in vochtige en lage beemden met groene bladertjes [16] een 20cm lang met stekende aartjes op elke halm van een 15cm. De wortel is vezelachtig en zwart. Men gebruikt het nergens toe dat ik weet.

Ander klein harig gras dat ook op de wilde galigaan ook lijkt, Gramen exile hirsutum Cyperodes.

(Juncus campestris) Dit is kleiner dan de voor vermelde aarvormige grasje Cyperodes, hetzij van stam of bladeren die gehaard zijn en van gelijke smaak, maar zijn bloemen en aren zijn korter, meer op een en tezamen gevoegd gelijk die van de biezen, van kleur van verroest ijzer. De wortels zijn ook de voor vermelde niet ongelijk. Het wordt gevonden in Nederland en Engeland langs zandachtige velden en in dezelfde plaatsen daar het voor vermelde gras groeit.

Hayrich oft Rou bosch-gras, Gramen hirsutum nemorosum.

Dit gras groeyet vele in donckere ende berchachtighe bosschen van Piemont, Lionnois, Engellandt ende Neder-landt; theeft de bladers tweemael soo groot als die van Lidt-gras, maer saechter ende nederwaerts hanghende, hayrachtich, ghelijck die van Hirs, bleeckverwich, spruytende wt eenen knoopachtighen halm van eenen cubitus hooghe, waer op dat bloemen comen dien van Biesgras ghelijck. De wortel is veselachtich ghelijck die van ghemeyn gras. Het en bloeyet niet dan in lommerachtighe plaetsen in Junio ende Augusto.

Eenighe gheleerde mannen mijn vrienden hielden dat voor Holosteum: maer niet wel ghefondeert. Veel beter souden sijt ghehouden hebben voor Ischmon van Plinius, want het cruypt wt oft op der aerden ghelijck Hirs met rouwe ende wolachtighe bladers, ende wordt inde neusegaten ghesteken. Niettemin de Herbaristen van onsen tijden hebben gheleert een ander Gras te stellen voor Ischmon, van dշelcke wy corts sullen mencie maecken.

Zee ghearent gas, Gramen marinum spicatum.

Dit groeyet overvloedigh in Zeelandt aende canten vande rivierkens ende grachten daer twater[[17] op ende af loopt, met opstaende dicke blaederkens ghelijckende bycants dien van Phalangium. De stam is een spanne hooghe met een aren helijckende de Weghebreyde.

Ander Zee oft Zeelandts ghearent Gras.

In dusdanighe plaetsen van Walkeren is een ander grasken twelck oock dick op een van harde bladeren groeyet als cleyne bieskens. De stammen ende groene arenkens gelijcken dien van Weghebreyde, maer sijn saet is lanck. Dese twee graskens zijn suer, ende daerom den peerden, koeyen ende ossen onnut.

(Luzula sylvatica) Harig of ruw bos-gras, Gramen hirsutum nemorosum.

Dit gras groeit veel in donkere en bergachtige bossen van Piedmont, Lionnois, Engeland en Nederland. Het heeft de bladeren tweemaal zo groot als die van kweek, maar zachter en nederwaarts hangen, haarachtig gelijk die van hirs, een bleke kleur en spruit uit een knoopachtige halm van een 45cm hoog waarop bloemen komen die van biesgras gelijk. De wortel is vezelachtig gelijk die van gewoon gras. Het bloeit niet dan in lommerachtige plaatsen in juni en augustus.

Enige geleerde mannen, mijn vrienden hielden dat voor Holosteum, maar niet goed gefundeerd. Veel beter zouden zij het gehouden hebben voor Ischaemon van Plinius want het kruipt uit of op de aarde gelijk hirs met rouwe en wolachtige bladeren en wordt in de neusgaten gestoken. Niettemin de herbaristen van onze tijden hebben geleerd een ander gras te stellen voor Ischaemon die we gauw zullen vermelden.

(Triglochin maritima)

Zee aarvormig gas, Gramen marinum spicatum.

Dit groeit overvloedig in Zeeland aan de kanten van de riviertjes en grachten daar het water [17] op en af loopt, met opstaande dikke bladertjes die bijna op die van Phalangium lijken. De stam is een 17cm hoog met een aren die lijken op de weegbree.

(Triglochin palustris)

Ander zee of Zeelands aarvormig gras.

In dusdanige plaatsen van Walcheren is een ander grasje wat ook dik opeen van harde bladeren groeit als kleine biesjes. De stammen en groene aartjes lijken op die van weegbree, maar zijn zaad is lang. Deze twee grasjes zijn zuur en daarom de paarden, koeien en ossen onnut.

Zeeuwsch dick Grasken, met arenkens bycants ghelijck de cleyne Water-Biese.

Dit wordt oock ghevonden aende grachten hardt by Middelbourg, sijn wortelkens ende bladerkens zijn vast by een, hardt ende stijf, ghelijck cleyn bieskens. De halmen draghen cleyne arenkens ghelijck de waterbieskens, Anderssins en ist niet nutter dan dandere voorseydt suer Zeegras. [18]

Zee Biese-gras, Gramen Iunceum maritimum.

Dit comt ghemeynlijck voort in beemden ontrent de Zee ligghende, als by Middelborgh, Vlissinghen, Bristo in Engellandt, Ghendt ende andere plaetsen lanckx de grachten. Sijn bladeren zijn stijf, ende hardt, effen, ghelijck die vanden Spartum van Plinius, vele tsamen by een als bieskens, wt de welcke groeyen ghespreyde arenkens ghelijck de wilde-Galigaen, maer veel cleynder, met bloemkens die in dՠeerste groen zijn ende daer naer bruyn oft swertachtich. De wortele is seer veselachtich ende menichvuldich. Tgeheel cruydt is oock desghelijckx hardt ende suer, verlaeten vande beesten ghelijck het Padde-gras hier naest volghende.

Padde-gras, Holosteum van Matthiolus, Gal. Herbe aux Crapaus ou Crapaudine.

De Vlaeminghen hebben dit Cruydt Padde-gras gheheeten, niet om dat de padden tգruydt lief hebben, maer om dat het overvloedigh groeyet in West-Vlaenderen omtrent Ypre in waterachtighe oft leeghe plaetsen lanckx de weghen, daermen ghemeynelijck veel padden vindt. Twordt oock ghenoech ghevonden in leeghe sandighe velden, by Brugghe, Middelborg, ende tusschen Cortrijcken ende Dornick. Matthiolus ende sommighe die hem volghen, zijn van opinie gheweest, dat dit selve soude wesen Holosteum van Dioscorides. Tgeheel cruydt en is ghemeynelijck maer dry oft vier duymen hooghe, brenghende voort tճamen by een, overvloedicheydt van speurie-bladerkens, ghelijckende intsghelijckx tնoorseyde Biese-gras. Sijn arenkens zijn oock in deser voeghen wtghespreydt, Maer tgeheel cruydt is ses-mael in al sijn deelen cleynder. De wortel is ros ende hayrich. Wy en hebben niet connen vernemen datse erghens toe ghebruyckt wordt. tեn heeft gheenen sonderlinghen smaeck, dan drooghenden: Men merckt niet dat het soo lijmachtich is, dat het vleesch weder aen een soude moghen hechten, daer mede ghesoden, ghelijck Holosteum Dioscoridis. [19]

Zeeuws dik grasje met aartjes die bijna gelijk de kleine waterbies zijn. (Blysmus compressus)

Dit wordt ook gevonden aan de grachten dicht bij Middelburg, zijn worteltjes en bladertjes zijn dicht bijeen, hard en stijf, gelijk kleine biesjes. De halmen dragen kleine aartjes gelijk de waterbiesjes. Anderszins is het niet nuttiger dan de andere voor vermelde zuur zeegras. [18]

(Juncus maritimus)

Zee biezen gras, Gramen Iunceum maritimum.

Dit komt gewoonlijk voort in beemden die omtrent de zee liggen zoals bij Middelburg, Vlissingen, Bristol in Engeland, Gent en andere plaatsen langs de grachten. Zijn bladeren zijn stijf en hard, effen, gelijk die van de Spartum van Plinius, vele tezamen bijeen als biesjes waaruit groeien gespreide aartjes gelijk de wilde galigaan, maar veel kleiner en met bloempjes in eerst groen zijn en daarna bruin of zwartachtig. De wortel is zeer vezelachtig en menigvuldig. Het gehele kruid is ook desgelijks hard en zuur en wordt verlaten van de beesten gelijk het paddengras die hierna volgt.

(Juncus bufonius)

Paddengras, Holosteum van Matthiolus, Galenus. Herbe aux crapaus of crapaudine.

De Vlamingen hebben dit kruid paddengras geheten en niet omdat de padden het kruid lief hebben, maar omdat het overvloedig groeit in West-Vlaanderen omtrent Iperen in waterachtige of lage plaatsen langs de wegen waarmee gewoonlijk veel padden vindt. Het wordt ook genoeg gevonden in lage zandige velden bij Brugge, Middelburg en tussen Cortrijk en Doornick. Matthiolus en sommige die hem volgen zijn van opinie geweest dat dit zou wezen het Holosteum van Dioscorides. Het gehele kruid is gewoonlijk maar drie of vier centimeter hoog en brengt bij elkaar een overvloed van spurrie bladertjes voort wat lijkt op het voor vermelde bies gras. Zijn aartjes zijn ook op deze manier uitgespreid, maar het gehele kruid is zesmaal in al zijn delen kleiner. De wortel is roze en harig. Wij hebben niet kunnen vernemen dat ze ergens toe gebruikt wordt. Het heeft geen bijzondere smaak, dan drogende. Men merkt niet dat het zo lijmachtig is dat ze het vlees weer aaneen zou mogen hechten als het daarmee gekookt wordt gelijk Holosteum Dioscoridis. [19]

Water wilde Galigaen-gras, Gramen palustre Cyperodes.

Men vindt dit lichtelijck in waterighe plaetsen met bladeren van Lischdodden oft wilden-water-Galigaen, onderhalf oft twee cubitus lanck, waer wt comen dryecantighe stelen ghelijck Cyperus, twee cubitus hooghe, met stekende aren twee duymen lanck, bruyn gheel. De wortele is ghelijck die vanden biesen, seer veselachtich.

Cleyne water-wilde-Galigaen-gras, Gramen Cyperodes parvum aquaticum.

Van dit ghewas isser een cleyn in dusdanighe waterachtighe plaetsen voortcomende, maer sijn bladeren zijn ses-mael cleynder, de stelen oock drycantich eenen cubitus hooghe met biese-aren, ende wortelkens desghelijcks van fatsoen ende verwe. [29] (20)

Groot ende ghemeynste wildt-Galigaen-gras, Gramen Cyperodes aquaticum vulgatius.

Onse watergrachten zijn ghemeynlijck met dit wel ghestoffeert. De steel is oock drycantich, De bloemkens comen met troskens vijf tsaemen by een, van couleur van verroest yser, De wortele is swert, voort brenghende int moer bollekens ghelijck Cyperus rotundus, ist dat het my wel voor staet.

(Carex vulpina) Water wilde galigaangras, Gramen palustre Cyperodes.

Men vindt dit gemakkelijk in waterachtige plaatsen met bladeren van lisdodde of wilden water galigaan, 69 of 90cm lang waaruit komen driekantige stelen gelijk Cyperus, 90cm hoog met stekende aren van twee cm lang, bruingeel. De wortel is gelijk die van de biezen, zeer vezelachtig.

(Carex acutiformis?)

Kleine water wilde galigaangras, Gramen Cyperodes parvum aquaticum.

Van dit gewas is er een kleine die in dusdanige waterachtige plaatsen voortkomt maar zijn bladeren zijn zesmaal kleiner, de stelen ook driekantig een 45cm hoog met biezen aren en worteltjes desgelijks van vorm en kleur. [20]

(Schoenoplectus lacustris)

Groot en gewoonste wilde galigaangras, Gramen Cyperodes aquaticum vulgatius.

Onze watergrachten zijn gewoonlijk met deze goed gestoffeerd. De steel is ook driekantig, De bloempjes komen met trosjes vijf tezamen bijeen met een kleur van verroest ijzer. De wortel is zwart die voortbrengt in de grond bolletjes gelijk Cyperus rotundus, is het dat het me wel voorstaat.

Lidt-gras, Peien, Gramen Canarium.

Dit gras wordt in Latijn gheheeten Gramen Canarium, Medicatum. In Neder-duytsch, Honts-gras, Lidt-gras oft Peien, In Hoochduytsch Grasz, In Engels Quichgras, In Franchois Chiendient. In Italiaens Gramigna. In Spaens Gramenha ende Grama.

Lidt-gras is seer wel bekent ende groeyet ghemenlijck in ackers ende besande velden, maer niet inde beemden, ende is den vruchten seer schadelijck: waerom dat vande acker-lieden die inden Herfst ende Lente willen saeyen, metter egghen ende handen wtgheroeyet wordt. Dit Gras streckt wt zijn wortels lanck ende breet onder dաerde, de welcke wit zijn, lanck ende dickachtich geknoopt, ende soetachtich van smaecke, maer het en brengt soo veel bladers niet voort als tghemeyne gras, ende zijn die vanden rogghe ghelijck, maer minder dan vanden Riet-gras, de welcke spruyten wt de gheknoopte halmkens, die grover, stijver ende langher zijn ghelijck oock de bladers zijn, dan die vanden ghemeynen beemdtgras. Theeft oock de bloeme gheaerdt, maer smalder ende dunder niet soo wolachtich, bycants ghelijck Lolium. Tsaedt is rouwer, ende de gheheele plante smaeckelijcker, soeter, korenachtigher, ende int ghebruyck vander Medecijne meest bequaem, principalick de wortel.

Galenus segt dat de wortel een weynich cout is ende drooghe, wat bijtende ende subtijl van substantie, maer het cruydt is cout inden eersten graet, maer in Parnaso ist drooghende ende subtijl van substantie ende amperachtich. [21] De wortel vanden Gras is soet ende amperachtich, van ghetemperde, subtijle ende een weynich inciderende substantie.

Ligghende Peyen-gras, Gramen caninum supinum.

Alsmen dickmaels in gheboude velden oft ackeren peyen-gras soeckt, soo vindtmen ghemeynlijck overvloedicheydt van dit grasken, twelcke neder leydt ende verspreydt sijn halmen op dՠaerde, ghelijckerwijs het ghemeyn peyen-gras sijn wortelen doet onder dՠaerde: sijn aren glinsteren wt de purper, wtghespreydt ghelijck die van ghemeyn beemd-gras, ende sijn bladeren ghelijcken dien van den cleynen veld-gras. De wortel is hayrich. Dit gras is den schapen liefghetal ende aenghenaem. [22] Maer ist saecke dat het in sandtlandt groeyet daer de zee aen comt, als by thooft van Middelborg, daer ick dese voorleden daghen gheproeft hebbe, soo ist sout ende suer, gelijck tgemeyne Peyen-gras, welck ick op de selve plaetsen ghevonden hebbe daer de wallen ende baren vander Zee slaen ende schuymen. Anderssins ist den ghemeynen Peyen-gras van fatsoen ghelijck, wtghenomen dat sijn bladeren dicker ende van bruyn blau coleur zijn.

(Elytrigia repens) Lidgras, peien, Gramen Canarium.

Dit gras wordt in Latijn geheten Gramen Canarium, Medicatum. In Nederduits hondsgras, lidgras of peien. In Hoogduits Grasz. In Engels Quichgras. In Franchois Chiendient. In Italiaans Gramigna. In Spaens Gramenha en Grama.

Kweek is zeer goed bekend en groeit gewoonlijk in akkers en bezande velden, maar niet in de beemden en is de vruchten zeer schadelijk waarom dat van de akkerlieden die in de herfst en lente willen zaaien, met de eg en handen uitgeroeid wordt. Dit gras strekt zijn wortels lang en breed onder de aarde uit die wit zijn, lang en dikachtig geknoopt en zoetachtig van smaak maar het brengt niet zo veel bladeren voort als het gewone gras en zijn die van de rogge gelijk, maar kleiner dan van het rietgras, die spruiten uit de geknoopte halmpjes die grover, stijver en langer gelijk ook de bladeren zijn dan die van het gewone beemdgras. Het heeft ook de bloemen aarvormig, maar smaller en dunner en niet zo wolachtig, bijna gelijk Lolium. Het zaad is ruwer en de gehele plant smakelijker, zoeter, korenachtiger en in het gebruik van de medicijnen het meest geschikt, voornamelijk de wortel.

Galenus zegt dat de wortel een weinig koud is en droog, wat bijtende en subtiel van substantie, maar het kruid is koud in de eerste sus maar in Parnaso is het drogende en subtiel van substantie en zuurachtig. [21] De wortel van het gras is zoet en zuurachtig en van getemperde, subtiele en een weinig insnijdende substantie.

(Agrostis canina)

Liggend Peyen-gras, Gramen caninum supinum.

Als men vaak in gebouwde velden of akkers peyen gras zoekt, zo vindt men gewoonlijk overvloedheid van dit grasje wat neer ligt en verspreidt zijn halmen op de aarde net zoals het gewone kweek zijn wortels doet onder de aarde. Zijn aren glinsteren uit het purper en zijn uitgespreid gelijk die van gewoon beemdgras en zijn bladeren lijken op die van het kleine veldgras. De wortel is harig. Dit gras is de schapen lieflijk en aangenaam. [22] Maar is het zaak dat het in zandland groeit daar de zee aan komt zoals bij het hoofd van Middelburg waar ik het een paar dagen geleden geproefd heb zo is het zout en zuur gelijk het gewone kweek die ik op dezelfde plaatsen gevonden heb daar de wallen en baren van de zee slaan en schuimen. Anderszins is het de gewone kweek van vorm gelijk, uitgezonderd dat zijn bladeren dikker en van bruinblauwe kleur zijn.

Cleyn ghearent Duynen-Lidt-Gras.

Duynen Lidt-grasken brengt voort sommighe bladerkens een spanne hooghe, waer wt spruyt eenen cleynen halm met een arenken op de wijse van cleyn hardtachtich grasken. De wortel is lanck ghelijck die van Lidt-gras. Inde Duynen oft Zandt-bergen van Zoutelande in Walkeren ist overvloedich, als het naest voghende.

Ander cleyn Duynen-Lidt Gras.

Dit en is anders-sins niet onghelijck den voorseyden in bladeren, gewas, ende wortelen, dan dat het voort brengt inde plaetse van sijn aren tusschen de blaederen, een schubachtich ende cafachtich hoofdeken.

Knobbelachtich oft Clisterachtich Gras, Gramen bulbosum, nodosum.

Knobbelachtich oft Clisterachtich Gras en is soo gemeyn niet alst voorgaende Hondts-gras, ende en is oock op veel plaetsen van Europen soo wel niet bekent, noch oock gebruyckt, maer groeyet vele in ackers ende koren-velden die ghelegen zijn ontrent het staende water van Losane, in Savoye, Vlaenderen, Brabandt ende Engellandt, daer het van zeer gheleerde Medecijns, sonderlinghe van die van Londen, ghebruyckt ende zeer crachtich bevonden wordt. Voorts soo ist den Hondts-gras in alle saecken ghelijck, behalven dat het ronde, lanckworpige knobbelkens, die soet zijn van smaecke, heeft hangende aende cromten van de wortelkens. [23] Sijn veranderinghe is dese, dat meestendeels alle sijn wortelen aen een gheknobbelt oft geknopt zijn ghelijck de grootste figure bewijst.

Cracht.

De wortel van Lidt-gras, opent de verstoptheydt van dթnghewant ende nieren sonder verhittinghe.

Water van Lidt-gras ghedistilleert, doodet de wormen, midts dat henlieden daer door tvoetsel vande rotte humeuren benomen wordt.

De wortel van Lidt-gras ghestooten ende op de wonden gheleydt, gheneest die, als Dioscorides ende Galenus schrijven.

Eenen dranck daer af ghesoden ende inghedroncken, verdrijft de pijnen ende winden des buycks, Dioscorides.

De selfde dranck is oock seer goedt den ghenen, die qualick connen water lossen. Diosc.

In wijn ghesoden ende ghedroncken, gheneset de quetsuren vande blase.

Eenen dranck daer af ghesoden breeckt oock de graveele ende steenachtighe materie vande blase, ende beneemt oock de verhittinghe vande blase, Maer Plinius schrijft sulcks toe den Gras van Parnaso dat de bladers heeft den Veyl ghelijck.

Tot desen dranck wordt van sommighe byghevoegt wijn ende honich, met een derde deel wieroock, Myrre ende peper, ende dan wederom ghesoden in een coperen vat, so is die goedt teghen de tantsweere ende loopende ooghen. Diosc.

Tsaedt doet sterckelick water losen, ende stoppet den stoelganck ende tbraken. Diosc.

Plinius schrijft meer andere saecken int laetste capittel van sijn 24 boeck, die men nu ter tijdt niet meer en ghebruyckt.

Appuleius segt dat de wortel wonden gheneest.

Tknobbelachtich gras heeft de selfde nature ende cracht vanden voorseyden Lidt-gras.

(Ammophila arenaria?) Klein aarvormig duinen lidgras.

Duinen lidgrasje brengt voort sommige bladertjes een 17cm hoog waaruit spruit een kleine halm met een aartje op de wijze van klein hardachtig grasje. De wortel is lang gelijk die van kweek. In de duinen of zandbergen van Zoutelande in Walcheren is het overvloedig zoals de volgende.

Ander klein duinen lidgras.

Dit is anderszins niet ongelijk de voor vermelde in bladeren, gewas en wortels dan dat het voortbrengt in de plaats van zijn aren tussen de bladeren een schubachtig en kafachtig hoofdje.

(Alopecurus bulbosus)

Knobbelachtig of klisterachtig gras, Gramen bulbosum, nodosum.

Knobbelachtig of klisterachtig gras is niet zo gewoon als het voorgaande kweek ende is ook op veel plaatsen van Europe niet zo goed bekend noch ook gebruikt maar groeit veel in akkers en korenvelden die gelegen zijn omtrent het staande water van Lausanne, in Savoie, Vlaanderen, Brabant en Engeland daar het van zeer geleerde dokters en vooral die van Londen gebruikt en zeer krachtig bevonden wordt. Voorts zo is het kweek in alle zaken gelijk, behalve dat het ronde, langwerpige knobbeltjes die zoet van smaak zijn, heeft hangen aan de kromten van de worteltjes. [23] Zijn verandering is deze dat meestal alle zijn wortels aaneen geknobbeld of geknoopt zijn gelijk de grootste figuur bewijst.

Kracht.

De wortel van kweek opent de verstoppingen van het ingewand en nieren zonder verhitting.

Water van kweek gedistilleerd doodt de wormen omdat hen daardoor het voedsel van de rotte levenssappen benomen wordt.

De wortel van kweek gestampt en op de wonden gelegd geneest die als Dioscorides en Galenus schrijven.

Een drank daarvan gekookt en opgedronken verdrijft de pijnen en winden van de buik, Dioscorides.

Dezelfde drank is ook zeer goed diegenen die kwalijk water lossen. Dioscorides.

In wijn gekookt en gedronken, geneest de kwetsingen van de blaas.

Een drank daarvan gekookt breekt ook het niergruis en steenachtige materie van de blaas en beneemt ook de verhitting van de blaas, maar Plinius schrijft zulks toe het Gras van Parnassus dat de bladeren heeft de klimop gelijk.

Tot deze drank wordt van sommige bijgevoegd wijn en honing, met een derde deel wierook, mirre en peper en dan wederom gekookt in een koperen vat zo is die goed tegen de tandpijn en lopende ogen. Dioscorides.

Het zaad doet sterk water lossen en stopt de stoelgang en het braken. Dioscorides.

Plinius schrijft meer andere zaken in het laatste kapittel van zijn 24^ste boek die men nu ter tijd niet meer gebruikt.

Apuleius zegt dat de wortel wonden geneest.

Het knobbelachtig gras heeft dezelfde natuur en kracht van het voor vermelde kweek.

Hondts-gras met de arenkens van Ischmon, gramen Canarium alterum.

Dit Gras wordt ghenoemt in Latijn, Gramen Canarium alterum, Ischmi paniculis. In Nederduytsch Hondts-gras-metten arenkens van Ischmon, ende is een soorte van d'eeste Zee-Riet-gras. In Franchois oock Chien-dent.

Dese soorte van Gras is den Lidt-gras oft Hondts-gras zeer ghelijck van gedaente, behalven dat het heeft wijder wytghespreyde, vingherwijse aren, den ghemeynen Ischmon ghelijck, oft den Gras Hemels-dau ghenoemt, hoe wel dat niet soo gemeyn en is, noch soo wel bekent, Het saedt is rouw ende cafachtich.

Aenden zee-cant ontrent Narbonne, ist van wortelen den Deck-riet soo ghelijck, dat men seggen soude dat tselfde ware.

Cracht.

Dit Gras heeft de selfde cracht ende tէhebruyck van tՠLidt-gras. [24]

Aldermeeste Zee-Riet-gras, Gramen marinum arundinaceum maximum.

Op de scorren vande zee-cant van Montpelliers, aende sijde daer de baren ende vloet vander zee comen, sonderlinghe ontrent Aques mortes ende Peraus, hardt by de hutten vande visschers, groeyt zeer vele van dit Gras, dat den Riete ghelijck siet, ende en deelachtich van beyde de natueren, maer is ongelijck meerder, hebbende wortels van drye oft vier ellen lanck ende eenen vingher dicke, met veel cromten, haer wystreckende ende cruypende onder tsandt, ghelijck de Cruyswoortel, ende is gheknoopt ende wit, van smaecke ende fatsoen die vanden Lidt-gras gheheel ghelijck, behalven datter min veselinghen aen hanghen. De halmen oft stelen zijn van knoopen ende blaeders dien vanden naestvolghenden gras ghelijck, maer langher.

Ischmon vulgare.

Dit Gras heet in Latijn Ischmon vulgare, Plinius heet dat Dactylon, ende schijnt te wesen Scirpus Tragi. Canaria Plinij Anguillar, Crus Galli Appuleij, ende Pes Corvi oft Coronopus Leoniceni. In Italiaensche Sanguinella ende Capriola.

Dit Gras groeyt op sommighe Somers zeer overvloedich inde wijngaerden van Provencen ende is zeer cleyn, nochtans weerdich dat ghekent zy om de aerdicheyt vande bloemen ende clawierkens. Want de halmkens zijn blinckende ende bruyn root, gheknoopt ende recht opgaende, elck ghedeelt in vijf oft ses witte steertwijse arenkens oft wolachtighe ranckskens vingherwijs wtghespreydt, ghelijck vanden Cyperis, oft eer ghelijck die van tէras Hemels-dau gheheeten. De wortels ende blaeders zijn dien vanden cleynsten beemdt gras ghelijck, soetachtich van smaeck, maer tsamen treckende ende drooghende, waer wt dat sommighe wel geleerde Medecijns, ghelijck als Rondelet ende Assatius mijn zeer vervaren Meesters, ghetwijfelt hebben dat soude wesen het Ischmon van Plinius. [25]

Cracht.

Dit Cruydt ghestooten met smeyr ende bruyn broot, opde hondts-beten gheleydt, sal die terstondt ghenesen, Appuleius.

Tselfde cruydt alsoo bereydt, verdrijft de hardicheden, ghelijck oock het Gras doet.

Tgras dat dryetandich is (want het is in meer deelen ghedeylt) ghepluckt int breken vande Mane, is zeer goedt teghen de loopende ooghen. Daerom bewaert sulcks wel, want als yemandt loopende ooghen crijght, bindet hem aenden hals, tsal die terstondt ghenesen ende dլoopen verdrijven.

Hemels dau, Gramen Mannae esculentum.

Dit Gras wordt in Latijn geheeten Gramen Mann esculentum. In Hoochduytsch, Himmels dau, ende in Nederduytsch Hemels dau. In Italiaensch Sanguinella ende Capriola herba.

Niemandt en heeft moghen bequaemer beginnen tbeschrijven vande soorten van koren, noch oock met beter kennisse ende naevolghen vande natuere dan van hier. Want de natuere is houdende soo wonderlicken ordonnantie ende fraye veranderinghe, datse gaet van het gras tot de Terwe ende rietachtighe ghewassen by gheslachten ende soorten die van beyder natueren zijn, ghelijck als dit korenachtich gras, dwelck vande Noordersche natien gheheeten wordt Hemels dau. Dit is den gemeynen Ischmon soo ghelijck datter gheen onderscheydt en schijnt tusschen hen beyden te zijn, dan dat dit ghesaeyt wordt. Want dit is alleene een weynich gelijviger, ende de wortel wat veselachtiger, breeder van bladeren, ende niet soo ront van halmen. Theeft oock meer gheaerde stelen, ende tsaedt sienlijcker in sijn vlimmen, nochtans cleyn, witachtich ende ghedronghen dwelck den smaeck heeft van Rijs. De Duytschen aen het geberghte van Alpes woonende, sayent ende winnent, want zy etent gheerne in pap ghesoden, oft in vet vleeschsop, ende heetent Hemels Manna.

Cracht.

Men segt dat dit doet scheyden ende vergaen de hartdheydt vande borste.

Gras van Parnaso, Parnasium hederaceum.

Gras van Parnaso, daer Dioscorides mencie af maeckt, schijnt alsoo gheheeten te zijn, meer om sijn goedt ende ghesont voetsel, dan om de ghelijckenisse diet mach hebben met eenich gras, want theeft een ander fatsoen, te weten, bladers den Veyl ghelijck, ende een witte bloeme, ende is oock de cleyne Gouwe ende Lepelcruydt zeer ghelijck, waerom dat wy den Leser by de selfde wijsen, om dit te beter te moghen kennen. Anderssins soude yemandt nae costuyme vanden gemeynen man het Bourgoens Hoy, Cytisus, Seven ghetijde cruydt, ende ander soorten van Claveren, aenghesien datse zeer goedt voeder zijn, moghen Gras noemen, ende hier by voeghen. Dwelck schijnt Plinius een oorsaecke gegheven te hebben van sommige Grassen te stellen die den brandende Aizoi oft Muerpeper ghelijc sien, vande welcke dՠeen de sweirende nijnnaghels ende wratten op de vinghers gheneest, ende wordt daerom Dactylon gheheeten.

Maer dաnder dat opde mueren ende daken groeyt, dwelck oock een brandende cracht heeft is nut ende bequaem om te beletten tvoorts gaen vande etende seeren. De welcke beyde de soorten van [26] Muerpeper oft de vierde soorte van Aizoi soo ghelijck zijn dat een yeghelijck diese niet zeer wel en kent, claerlick soude meynen datse tselfde cruydt waren, dat Plinius beschrijft, midts dat groeyt aende dorre canten vande weghen, ende oock van selfs opde mueren.

Oft hy daer mede heeft verstaen het gras van Cilicien van Dioscorides van dwelcke niet en is beschreven, dan dat de ossen ontsteeckt, daer mach men nae slaen, maer sulcks voor seker te segghen en is hier ons voornemen niet.

Het meeste-deel van dese voorseyde Graskens is wel gheobserveert vanden vromen Heere goeder ghedachtenissen Mijn-Heer de Reynoutre, ende gheschildert door Meester Jacques van Koren-huyse zeer gheschickt in deze conste.

(Digitaria ischaemum) Hondsgras met de aartjes van Ischaemon, gramen Canarium alterum.

Dit gras wordt genoemd in Latijn Gramen Canarium alterum, Ischaemi paniculis. In Nederduits hondsgras met de aartjes van Ischaemon en is een soort van het grootste zee rietgras. In Frans ook Chien-dent.

Deze soort van gras is de kweek of hondsgras zeer gelijk van gedaante behalve dat het wijder uitgespreide vingervormige aren heeft en de gewone Ischaemon gelijk of het gras hemels dauw genoemd hoe wel dat niet zo algemeen is noch zo goed bekend. Het zaad is ruw en kafachtig.

Aan de zeekant omtrent Narbonne is het van wortels het dekriet zo gelijk zodat men zou zeggen dat hetzelfde is.

Kracht.

Dit gras heeft dezelfde kracht en het gebruik van kweek. [24]

(Calamagrostis arundinacea)

Allergrootste zee rietgras, Gramen marinum arundinaceum maximum.

Op de schorren van de zeekant van Montpellier aan de zijde daar de baren en vloed van de zee komen en vooral omtrent Aques mortes en Peraus, dicht bij de hutten van de vissers groeit zeer veel van dit gras dat het riet gelijk ziet en beide de naturen heeft maar is duidelijk groter en heeft wortels van 200 of 270cm lang en een vinger dik met veel krommingen die zich uitstrekken en kruipen onder het zand gelijk de kruiswortel en is geknoopt en wit, van smaak en vorm die van het kweek geheel gelijk behalve dat er minder vezels aan hangen. De halmen of stelen zijn van knopen en bladeren die van het volgende gras gelijk, maar langer.

(Digitaria sanguinalis)

Ischaemon vulgare.

Dit gras heet in Latijn Ischaemon vulgare, Plinius heet dat Dactylon en schijnt te wezen Scirpus Tragi. Canaria Plinij Anguillarae, Crus Galli Appuleij en Pes Corvi of Coronopus Leoniceni. In Italiaanse Sanguinella en Capriola.

Dit gras groeit in sommige zomers zeer overvloedig in de wijngaarden van Provence en is zeer klein nochtans wad dat het geleend wordt om de aardigheid van de bloemen en klauwiertjes. Want de halmpjes zijn blinkend en bruinrood, geknoopt en recht opgaand en elk gedeeld in vijf of zes witte staartvormige aartjes of wolachtige rankjes vingerwijs uitgespreid gelijk van de Cyperus of eerder gelijk die van het gras hemeldauw geheten. De wortels en bladeren zijn die van het kleinste beemdgras gelijk, zoetachtig van smaak maar tezamen trekkende en drogende waaruit sommige goed geleerde dokters zoals Rondelet en Assatius mijn zeer ervaren meesters getwijfeld hebben dat het zou wezen het Ischaemon van Plinius. [25]

Kracht.

Dit kruid gestampt met smeer en bruinbrood op de hondenbeten gelegd zal die terstond genezen, Apuleius.

Hetzelfde kruid alzo bereidt, verdrijft de hardheden, gelijk ook het gras doet.

Het gras dat drietandig is, want het is in meer delen gedeeld geplukt in het breken van de maan is zeer goed tegen de lopende ogen. Daarom bewaar zulks goed want als iemand lopende ogen krijgt bindt het hem aan de hals, het zal die terstond genezen en het lopen verdrijven.

(Glyceria fluitans)

Hemels dauw, Gramen Mannae esculentum.

Dit gras wordt in Latijn geheten Gramen Mannae esculentum. In Hoogduits Himmels dau en in Nederduits hemels dauw. In Italiaans sanguinella en capriola herba.

Niemand heeft mogen beter beginnen te beschrijven van de soorten van koren, noch ook met beter kennis en navolgen van de natuur dan van hier. Want de natuur houdt zo’n wonderlijke ordonnantie en fraaie veranderingen dat ze gaat van het gras tot de tarwe en rietachtige gewassen bij geslachten en soorten die van beide naturen zijn gelijk als dit korenachtig gras wat van de Noordse natin geheten wordt hemels dauw. Dit is de gewone Ischaemon zo gelijk zodat er geen onderscheidt schijnt te zijn tussen beide dan dat dit gezaaid wordt. Want dit is alleen wat steviger en de wortel wat vezelachtiger, breder van bladeren en niet zo rond van halmen. Het heeft ook meer geaarde stelen en het zaad aanzienlijker in zijn vlimmen, nochtans klein, witachtig en gedrongen wat de smaak heeft van rijst. De Duitsers die aan het gebergte van Alpen wonen zaaien en winnen het want ze eten het graag in pap gekookt of in vet vleessap en noemen het hemels manna.

Kracht.

Men zegt dat dit doet scheiden en vergaan de hardheid van de borsten.

(Parnassia palustris)

Gras van Parnasus, Parnasium hederaceum.

Gras van Parnassus daar Dioscorides van spreekt schijnt alzo geheten te zijn meer om zijn goed en gezond voedsel dan om de gelijkenis die het mag hebben met enig gras want het heeft een andere vorm, te weten bladeren de klimop gelijk en een witte bloem en is ook het speenkruid en lepelkruid zeer gelijk waarom dat we de lezer naar die wijzen om dit te beter te mogen kennen. Anderszins zou iemand na gebruik van de gewone man het Bourgondisch hooi, Cytisus, zevengetijdenkruid en andere soorten van klavers, aangezien dat ze zeer goede voeders zijn, mogen gras noemen en hierbij voegen. Wat Plinius schijnt een oorzaak gegeven te hebben om sommige grassen te stellen die de brandende Aizoi of muurpeper gelijk zien waarvan de ene de zwerende fijtnagels en wratten op de vingers geneest en wordt daarom Dactylon geheten.

Maar de andere dat op de muren en daken groeit wat ook een brandende kracht heeft is nuttig en bekwaam om te beletten het voorts gaan van de etende zeren die beide soorten van [26] muurpeper of de vierde soort van Aizoi zo gelijk zijn dat iedereen die ze niet zeer goed kent duidelijk zou menen dat ze hetzelfde kruid waren dat Plinius beschrijft omdat het groeit aan de dorre kanten van de wegen en ook vanzelf op de muren.

Of hij daarmee heeft verstaan het gras van Cilici van Dioscorides waarvan niets is beschreven dan dat het de ossen ontsteekt daar mag men naar slaan maar om zulks voor zeker te zeggen is hier ons voornemen niet.

Het meeste deel van deze voorvermelde grasjes is goed geobserveerd van de vrome heer goede gedachtenis mijnheer de Reynoutre en geschilderd door meester Jacques van Koren-huyse zeer geschikt in deze kunst.

Koren is in Latijn gheheeten Robus, Robur, oft Rubeus, ende Siligo. In Hoogduytsch, Weyssen. In Nederduytsch, Terwe. In Engelsch, Weete, or Wheate. In Franchois, Froument, Bled. In Italiaensch, Fourmento, Grano ende Solina. In Spaensch, Trigo.

Terwe, Siligo spica mutica.

Ghebaerde Terwe, Triticum aristis circumvallatum, Triticum Typhinum Dodon.

Terwe is onder alle cruyden dաlderedelste ende aldernutste plante tot behoef vanden mensche, als de ghene daer by dat de mensche sijn leven is onderhoudende, ende schijnt datse in Latijn ghenoemt is Triticum, om datse met meulens ghebroken oft ghemalen wordt, ende in Griecks Pyros, om dat scherp is, oft om de ghelijckenisse diet heeft met de keernen ende graenen van sommighe vruchten die in Griecks Pyrine gheheeten worden. Oock ist genoemt Sitos, alsoo veel te segghen, als een spijse, hoe wel dat tselfde woordt zeer wel dient tot alle soorten van graen. Alsoo ist oock vanden ouders ghenoemt in Latijn Frumentum, van tgebruycks weghen, de welcke dat in veel soorten ghedeylt hebben, niet van natueren verscheyden, maer alleenlick verscheyden namen hebbende, nae de vremde plaetsen ende landen van daer tselfde ghebrocht werdt, oft deur de diversche maniere van saeyen, oeffenen ende cultiveren. Want het is een zeer bekende iaerlijcksche plante, bladers hebbende die vanden Hondts-gras ghelijck, ende de wortel ghelijck die vanden gemeynen Gras, voorts brenghende zeer volle vruchtbaere aren. De ackerlieden deylen die oock in diversche soorten, nae dat de aren onghebaert oft ghebaert zijn, oft nae dat verscheyden van verwe is, oft nae de diversche teeckenen van deugden, diet heeft, de welcke souden moghen accorderen opde Robus, oft ten minsten opde Winterterwe ende Somerterwe van Varro ende Columella beschreven.

Onghebaerde terwe.

Onghebaerde terwe, is het bekentste en ghemeynste in Brabandt, voort-brenghende zeer schoone ende groote aren, de welcke overvloedichlijck gheven witte ende fijne bloeme van meel.

Ghebaerde terwe.

Ghebaerde terwe en is niet min bekent als de voorseyde, in Picardije, Vranckrijck ende Engellandt, ende is menigherley: De ghemeyne heeft de aren bycants ghelijck Winter-gherste. [28]

Ghebaerde terwe met dobbel aren.

Dՠandere heeft sijne aren schoon, breedt ende wel dobbel. Eertijdts is daer af een veldt vol gheweest by Rijssel in Vlaenderen, tusschen de poorten van de Siecken ende dՍolenken: desghelijck oock te Brugghe, ende in Hoochduytschlandt mede.

Ghebaerde Terwe, ghenaemt vande Rijsselaers Bl Loca.

De derde ende vierde soorte van ghebaerde terwe, worden overvloedichlijck ghevonden by Rijssel in cleyachtich landt.

De witte is de beste, met een zeer schoone witte aren, tweemael grootter ende dicker dan de ghemeyne ghebaerde terwe. Het graen daer af is dick, ghevende overvloedichlijck sijne bloeme van meel, zeer wit ende bequaem om te buydelen.

Koren is in Latijn geheten Robus, Robur of Rubeus en Siligo. In Hoogduits Weyssen. In Nederduits Tarwe. In Engels Weete of Wheate. In Frans Froument, Bled. In Italiaans Fourmento, Grano en Solina. In Spaans Trigo.

Tarwe, Siligo spica mutica. (Triticum turgidum)

Gebaarde tarwe, Triticum aristis circumvallatum, Triticum Typhinum Dodonaeus.

Tarwe is onder alle kruiden de aller edelste en allernuttigste plant tot behoefte van de mensen als diegene waarbij de mens zijn leven onderhoudt en schijnt dat ze in Latijn genoemd is Triticum omdat ze met molens gebroken of gemalen wordt en in Grieks Pyros omdat scherp is of om de gelijkenis die het heeft met de kernen en granen van sommige vruchten die in Grieks Pyrine geheten worden. Ook is het genoemd Sitos, wat betekent als een spijs hoewel dat hetzelfde woord zeer goed dient tot alle soorten van graan. Alzo is het ook van de ouders genoemd in Latijn Frumentum vanwege het gebruik die dat in veel soorten gedeeld hebben, niet van naturen verschillend maar hebben alleen verschillende namen naar de vreemde plaatsen en landen waarvan die gebracht werd of door de diverse manieren van zaaien, telen en cultiveren. Want het is een zeer bekende jaarlijkse plant die bladeren heeft gelijk die van de kweek en de wortel gelijk die van het gewone gras die voortbrengt zeer volle vruchtbare aren. De akkerlieden delen die ook in diverse soorten naar dat de aren ongebaard of gebaard zijn of naar dat het verschilt van kleur of naar de diverse tekens van deugden die het heeft die zouden mogen accorderen op de Robus of tenminste op de wintertarwe en zomertarwe van Varro en Columella beschreven.

Ongebaarde tarwe.

Ongebaarde tarwe is het bekendste gewoonste in Brabant die voortbrengt zeer mooie en grote aren die overvloedig witte en fijne bloem van meel geven.

Gebaarde tarwe.

Gebaarde tarwe is niet minder bekend als de voor vermelde in Picardië, Frankrijk en Engeland en is menigerlei. De gewone heeft de aren bijna gelijk wintergerst. [28]

Gebaarde tarwe met dubbel aren.

De andere heeft zijn aren mooi, breed en goed dubbel. Eertijds is daarvan een veld vol geweest bij Rijssel in Vlaanderen tussen de poorten van de zieken en het molentje, desgelijks ook te Brugge en in Hoogduitsland mede.

Gebaarde tarwe, genoemd van de Rijsselaars Bl Loca.

De derde en vierde soorte van gebaarde tarwe wordt overvloedig gevonden bij Rijssel in kleiachtig land.

De witte is de beste met een zeer mooie witte aar die tweemaal groter en dikker is dan de gewone gebaarde tarwe. Het graan daarvan is dik en geeft overvloedig zijn bloem van meel, zeer wit en bekwaam om te buidelen.

Swerte oft bruyne blinckende terwe, Bl luisier.

Dese wordt gheheeten swerte oft bruyne ghebaerde Terwe, en Bl luisier in Tournesis ende Castelrije van Rijssel, midts dat sijn graen blinckende is. De aren is schoonder, langer ende grootter dan alle dՠandere, van bruyne verwe. Maer het graen is hardt, effen, vol van caf ende semelen, niet dienende dan tot grof bruyn broodt. [29]

De beste ende alderschoonste die nu ter tijdt in Europa door de backers bekent is, ende daer tbroodt af gebacken wordt, schijnt te wesen de ghene die wy van sommighe marcten wt Cilicien ende Corsica binnen Luca ende Jenua hebben te coope sien brenghen, dwelcke niet zeer geswollen is, maer vast, gheel, swaer ende drooghe, ende int knouwen niet verduft en smaeckt, maer die haer terstondt laet breken ende claer is, ghewonnen op vet ende goedt landt dat niet vocht en is, maer wel ter Sonnen ende windt staet, sulcks als wy oock ghesien hebben dat ghewassen was op sommighe ackers vanden lande van Granaden ende van Narbonne. Voorwaer het is wonder in dien dat tselfde niet en is de zeer ghepresen Robus van Varro ende Columella: Want men sal niet ghelooven dat de ouders die met sucke neersticheydt het graen ghecultiveert hebben, souden vergheten hebben te saeyen ende vermenichvildighen soo excellent koren, ende noch veel min salmen meynen dat de groote curieusheydt van onsen tijdt om alle leckernijen te bedencken, niet en soude sien weder te crijghen tghebruyck van dese zeer goede spijse, al waer oock dat dit graen tot int wterste eynde vander wereldt (van waer dat zeer veel graens ende specerijen die van veel min verlancks zijn ontboden wordt) den ouders hadd ontrocken gheweest. Maer dese veranderinghe ghelijck die zeer ghemeyne is in ettelijcke vruchten ende fruyten, als appelen, peeren, pompoenen ende meloenen, soo is sy onghelijck veel ghemeynder int graen ende terwe, ende hoe wel dat de terwe tsaedt zy ende oock sijn vrucht, het houdt wel sijn ghedaente, maer tverlaet de qualiteyten vanden smaecke, reucke, oft verwe, ende neemt ander aen, nae den aerdt vanden acker, van den reghen, vande vochticheydt, oeffeninghe ende warmte vande Sonne. Daerom de Robur, Robus oft Rubeus die niet en is, ghesaeyt in bequaem landt, verandert in Terwe die slechter is ende argher van gewichte, verwe, ende oock in cracht van de bloeme. Soodaenighe is die meest bycants over al in Vranckrijck, Duytschlandt, Nederlandt, Engellandt ende Oostland, dwelcke nochtans vande beste is, maer voor wat slechter van aerdt ghehouden moet zijn dan dat alder excellenste koren. Nochtans tghene dat in onse landen groeyt, is vruchtbaerder ende volder van aren, want dat ander brengt min halmen voorts, ende aren die min graens in hebben, soo dat goet om sien is dat alle landt gheensins voorts en brengt alle dingen. Want op sommighe ackers van Scotlandt die sandtachtich zijn groeyt terwe die door den stercken Winter een iaer oft derthien maenden in dՠaerde geeft gheleghen, van de welcke een sonderlingh goedt broot ghebacken wordt. Maer de ghene die dՏosterlinghen iaerlicks met grooter menichten tschepe brengen te coopen binnen Antwerpen, en geeft soo goede noch soo smaeckelicken sijn broot niet, hoe wel dat nochtans alle beyde bycants onder een geweste des Hemels ghegroyet zijn, maer de Oostersche is gewassen op een vocht ende leeghe landt, ende dՠander op een beter ghebouwet, sandtachtich landt afhangende ende wel te winde gheleghen, ghelijck als oock de ghene die wy in Neder-landt sien brenghen hebben, ghewassen in Spaignen op droogh landt, dwelcke was claer, rootachtich ende blinckende, maer soo hardt dat vande Nederlandtsche cooplieden veracht werdt, om dat hem zeer qualick liet malen. Waerom soo en is gheen ander onderscheydt tusschen de Robus ende Terwe, dan dat de Terwe met grover ende slechter vochticheydt opghewassen is ende met minder hitte rijp gheworden, ende de Robus met een subtijlder ende lieflicker vochticheydt, ende meerder hitte.

Somer Terwe.

Dit Koren heet in Griecks Setanium. In Latijn Trimestrum. In Nederduytsch Somer Terwe. In Franchois Bled de Mars. In Italiaensch Fariola ende Marzolo.

De Somer terwe en verschilt oock niet van dese twee voorseyde in gedaente, dan dat die eenichsins swackerder is van complexie. Want midts dat die soo vast niet en is, soo comt de selvighe veel eer uyt, ende brengt sijn halmen voorts, in vuegen dat int eerste vande Lente gesaeyt zijnde, ten alderlancksten voor den Herfst rijpe is. Dat nu niet eer en wordt ghesaeydt dan inde Lente, en is niet als sommighe meynen, om dat de strafheydt des Winters niet en soude connen verdraghen, maer om dat dաckerlieden als sy verloren hebben den bequaemen tijdt van saeyen inden Herfst, tzy door veel reghens oft ander letsels, henlieden souden behelepen met dit laet te saeyen. Dit wordt vele gesaeydt inde berghachtige landen van Narbonne, waer dat ghenoemt is Tremes, alsoo veel te seggen, als Terwe van drie maenden. De Franchoisen heetent Mertsch-koren, om dat inde Meerte ghesaeydt wordt. Oosterlingen heetent oock dryemandich koren. Maer Noordtwaerts wordet eerst rijpe int eynde vanden Somer, waerom dat oock mach genoemt worden Pentaminum, dat is vijfmaendich koren, niettemin het en is soo lieflick niet om eten noch soo smaeckelick, noch oock soo vruchtbaer, alst wel soude gheweest hebben in dien dat oock inden Herfst ghelijck de twee andere terwen ghesaeydt hadde gheweest. Want alle Terwe [30] sal in alle landen, op wat tijdt des iaers datse ghesaeyt wordt, wytspruyten ende voorts comen, iae oock opwassen soo verre als sy niet en wordt ghedoodt door de coude des Winters, oft vande hitte des Somers.

Natuere vande Terwe, wt Galenus ghenomen.

Alsmen die van buyten ghelijck een plaester ghebruyckt, soo verwarmtse inden eersten graet, nochtans en machse niet merckelick drooghen oft vochtich maecken, maer sy heeft oock eenighe vetticheydt oft taeyheydt, ende is van een verstoppende natuere. De plaester die van broot gemaeckt wordt, heeft een meer teirende cracht, dan de gene die vande Terwe ghemaeckt is, midts datter soudt ende heesdeech by is, dwelcke wt het diepe treckt, ende verteirt. Van desen moeght ghy breeder lesen in Galenus. Het rijpet ende verwarmt. Ende neemt soetelick wech, maer veel min dan de Gerste, de welcke vercoelt ende droogt. Met tbroot worden cruyden ghemengt om de heete gheswillen te versoeten by dese oft derghelijcke maniere.

Werckinghe.

Neemt cruymkens van broot een half pont, gersten meel twee oncen, lijsaedt anderhalf once, Camille bloemen, Melilote van elcx een handtvol, bladers van Maelwe, van Violetten, van Nascaye, van Donderbaert, oft Navelcruydt in mee ghesoden, van elcks onderhalf handtvol, de welcke ghestooten ende ghesift zijnde, doeter by drye doderen van eyers, olye van Violetten drye oncen, olye van Camille, onderhalf once, ende maeckt daer af een plaester.

Tot de vierighe voorts cruypende gheswillen, doet daer by sap van Nascaye drye oncen, sap van Weghebreen twee oncen, sap van Bilsen een once.

Eenighe soorte van terwe rou gheten, genereert ronde witte seeren ende schorftheydt. Dioscor.

Gheknaut ende op hondts beten gheleydt, is zeer goedt. Dioscorides.

Broot van Terwen bloeme ghebacken voedt meer dan tbruyn broot. Dioscorides.

Broot dat van Somer terwe ghebacken is, is een lichte spijse, ende die lichtelick verteirt wordt. Dioscorides.

Terwe meel met sap van Bilsen ghemengt is goedt ghestreken teghen de catarren vande zenuen, ende oock teghen de gheswillen vande inwendighe leden.

Tmeel ghemengt met Oxymel oft Syrope van azijn, neemt de sproeten wegh.

Meel van Somer-Terwe met azijn of wijn ghemengt, is zeer goedt gheleydt op fenijnighe beten. Dioscorides.

Tselfde ghelijck een papken ghesoden ende ghelect, is goedt teghen tbloet spouwen.

Met Munte ende boter ghesoden is zeer goedt teghen den hoest ende rouwicheyt vande kelen, Dioscorides.

Terwen bloeme in mee ghesoden, verdrijft alle inflammatie. Dioscorides.

Tbroot tzy ongebacken oft ghebacken met mee ghemengt versoet alle heete geswillen met daer op te legghen, midts dat morwe maeckt, ende eenichsins vercoelt, maer datmen daer onder menghe cruyden ende sapen daer toe nut zijnde, ghelijck Violetten, Nascaie, Maelwe, Cauwoorde, Latouwe, ende derghelijcke. Dioscorides.

Broot dat oudt ghebacken ende dorre is, met ander bequaeme saecken daer by gevoegt, als Roosen, Cruydt-naghels, Granaet-bloemen, vleesch van Mispelen ende Sorben, van Sumach ende Myrtus besien, stopt den buyck-loop.

Een papken van ghebuylde ende ghesifte bloeme ghemaeckt, daer mede dat tpapier tsamen ghepapt wordt, is seer goedt den ghenen die bloet spouwen, ist dat dunne oft laeu een eet-lepel vol daer af inghenomen wordt. Dioscorides.

De semelen in stercken azijn ghesoden ende opgheleydt, verdrijven de melaetsheydt, ende versoeten alle inflammatien die eerst beghinnen. Dioscorides.

Met een decoctie van Ruyte ghesoden, stillet de op swillende borsten, ende is oock goedt tegen de beten vande ader-slanghen, ende den ghenen die pijne hebben inden buyck. Dioscorides.

Heesdeech van terwen meel heeft een verwarmende ende wttreckende cracht, ende particulierlick minderet de hardde wieren ende exter-ooghen vande voeten, ende met sout rijpet ende openet alle ander gheswillen ende furonculen. Dioscorides. [31]

Een crachtighe Medecijne ende gheproeft, teghen het Pleuris, ende sweeringhe vande borst met veel etters daer een cortse by is, Empieuma gheheeten, van heesdeech ghemaeckt.

Neemt wortels van Lidt-gras drye oncen, Surckel met de wortels drye handtvollen, marck van volders caerden twee handtvollen, Cardus benedictus, Scabiose, Hayrcruyden, van elcks een handtvol, rosijn sonder keernen een once, Calissihout een half once, anijs een half loot, vier vijgen, vande vier groote coude saden, van elcks een half loot, bloemen die cordiael zijn ende Hypericon van elcks een halve handtvol: laet dit tsamen sieden in Bernage water tot op anderhalf pont, waer in ghy doen sult heesdeech van bruyn broot dry oncen, rinsel onderhalf once, Tamarinde, een once, Ende als wtghedruckt is, solveert daer in syroop van tsap oft infusie van Colle oft Clapperroosen ses oncen, om in vijf oft ses reysen te nemen. Desen dranck doet scheyden, ende neemt wegh, ende iaeght wt door dյrine ende tsweeten, bewaert oock voor inflammatie ende versoet die, belet oock de catarren, verdrijft de cortsen, ende veriaeght de vergaderinghe vande humeuren.

Maer door andere oorsaecken wordt tammen heul int eerste ghegheven, de welcke maeckt vet, ende belet oock tvloeyen vanden catarren, ende versoet dթnflammatien. Want de Colle is, ghelijck oock alle de wilde cruyden, van subtijlder substantie, ende en wordt oock niet alleene ghebruyckt, maer gevoegt by ander afdrijvende, subtijl maeckende, rijpende ende wter borst ophalende dingen, om datter gheen sorghe en soude zijn, ende als sommighe vreesen, gheen swaericheydt vande fluymen op te halen ende wtspouwen.

Een papken van heesdeech ghemaeckt teghen de selfde sieckten.

Neemt wortels van witten heumst oft schorssen vande wortels van Olmboom, Lelien, van elcks twee oncen, Maelwe, Violetten cruydt, S. Jans bloemen, Camille bloemen van elcks twee hantvollen. Siedt dat, stootet en siftet, mengende daer mede heesdeegh van bruyn broot vijf oncen, meel van lijsaedt ende fenegrieck van elcks onderhalf once, olie van Amandels oft onghesouten boter, ende olie van Violetten van elcks twee oncen, maeckt daer af een plaester. Want tversoet, tverteirt ende verdrijt de vergaerde materien.

Zwarte of bruine blinkende tarwe, bl luisier.

Deze wordt geheten zwarte of bruine gebaarde tarwe en bl luisier in Tournesis en Castelrije van Rijssel omdat zijn graan blinkt. De aren zijn mooier, langer en groter dan alle de andere en van bruine kleur, maar het graan is hard, effen en vol van kaf en zemelen en alleen geschikt om er grof bruinbrood van te maken. [29]

De beste en allermooiste die nu ter tijd in Europa door de bakkers bekend is en daar het brood van gebakken wordt schijnt te wezen diegene die we van sommige markten uit Cilici en Corsica binnen Luca en Jena te koop zien brengen die niet zeer gezwollen is maar vast, geel, zwaar en droog en in het kauwen niet verduft maakt maar die zich terstond laat breken en helder is en gewonnen op vet en goed land dat niet vocht is maar goed in de zon en wind staat zulks als we ook gezien hebben dat gegroeid is op sommige akkers van het land van Granada en van Narbonne. Voorwaar het is een wonder indien dat hetzelfde niet is de zeer geprezen Robus van Varro en Columella. Want men zal niet geloven dat de ouders die met zulke vlijt het graan gecultiveerd hebben vergeten zouden hebben te zaaien en vermenigvuldigen zoՠn excellent koren en noch veel minder zal men menen dat de grote curieusheid van onze tijd om alle lekkernijen te bedenken niet zou proberen het gebruik van deze zeer goede spijs weer te krijgen al was het ook dat dit graan in het einde van deze wereld van de ouders gehaald waren, vanwaar zeer veel graan en specerijen die van veel minder verlangen zijn ontboden worden. Maar deze veranderingen gelijk die zeer algemeen is in ettelijke vruchten en fruiten als appelen, peren, pompoenen en meloenen zo is zij duidelijk veel meer algemeen in het graan en tarwe en hoewel dat de tarwe het zaad en ook zijn vrucht wel zijn gedaante behoudt maar het verlaat de kwaliteiten van de smaak, reuk of kleur en neemt andere aan aar de aard van de akker, van de regen, van de vochtigheid, teelt en warmte van de zon. Daarom verandert de Robur, Robus of Rubeus die niet gezaaid is in bekwaam land in tarwe die slechter is en erger van gewicht, kleur en ook in kracht van de bloem. Zodanige is die meest bijna overal in Frankrijk, Duitsland, Nederland, Engeland en Oostland, welke nochtans van de beste zijn, maar voor wat slechter van aard gehouden moet worden dan dat aller excellentste koren. Nochtans hetgene dat in onze landen groeit is vruchtbaarder en voller van aren want die andere brengt minder halmen voort en aren die minder graan in hebben zo dat goed om te zien is dat alle landen geenszins voortbrengen alle dingen. Want op sommige akkers van Schotland die zandachtig zijn groeit tarwe die door de sterke winter een jaar of dertien maanden in de aarde geeft gelegen waarvan een bijzonder goed brood gebakken wordt. Maar diegene die de Oosterlingen jaarlijks met grote menigte te scheep brengen te kopen binnen Antwerpen geeft noch zoծ goed noch zo smakelijk brood niet, hoewel dat nochtans alle beide bijna onder een gewest van de hemel gegroeid zijn, maar de Oosterse is gegroeid op een vochtige en laag land en de andere op een beter gebouwd zandachtig landt dat afvloeit en goed in de wind gelegen gelijk als ook diegene die wij in Nederland zien brengen die gegroeid zijn in Spanje op droog land die helder was, roodachtig en blinkend, maar zo hard dat het van de Nederlandse kooplieden veracht werd omdat het zich slecht liet malen. Waarom er geen ander onderscheid tussen de Robus en tarwe is dan dat de tarwe met grovere en slechtere vochtigheid opgegroeid is en met minder hitte rijp geworden en de Robus met een subtieler en lieflijkere vochtigheid, en grotere hitte.

Zomertarwe. (Triticum aestivum)

Dit koren heet in Grieks Setanium. In Latijn Trimestrum. In Nederduits zomertarwe. In Frans bled de mars. In Italiaans fariola en marzolo.

De zomertarwe verschilt ook niet van deze twee voor vermelde in gedaante dan dat die enigszins zwakker is van samengesteldheid. Want omdat die zo vast niet is zo komt die veel eerder uit en brengt zijn halmen voort in voegen dat als het in het eerste van de lente gezaaid wordt het op zijn aller langste voor de herfst rijp is. Dat het nu niet eerder wordt gezaaid dan in de Lente is niet zoals sommige menen omdat het de strafheid van de winters niet zou kunnen verdragen maar omdat de akkerlieden als zij de beste tijd van zaaien in de herfst verloren hebben, hetzij door veel regen of ander letsels, zich zouden behelpen met dit laat te zaaien. Dit wordt veel gezaaid in de bergachtige landen van Narbonne waar dat genoemd is Tremes wat zo veel betekent als tarwe van drie maanden. De Fransen heten het maarts koren omdat in maart gezaaid wordt. Oosterlingen heten het ook drie maandelijkse koren. Maar Noordwaarts wordt het eerst rijp in het einde van de zomer waarom dat ook mag genoemd worden Pentaminum, dat is vijf maandelijks koren, niettemin het is zo niet zo lieflijk om te eten noch zo smakelijk, noch ook zo vruchtbaar als het wel zou geweest zijn indien dat ook in de herfst gelijk de twee andere tarwe Գ gezaaid was geweest. Want alle tarwe [30] zal in alle landen en op welke tijd van het jaar dat ze gezaaid worden uitspruiten en voortkomen, ja ook opgroeien zo ver als zij niet worden gedood door de koude van de winter of van de hitte der zomer.

Natuur van de tarwe uit Galenus genomen.

Als men die van buiten gelijk een pleister gebruikt zo verwarmt ze in de eerste graad, nochtans mag ze niet opmerkelijk drogen of vochtig maken, maar zij heeft ook enige vetheid of taaiheid en is van een verstoppende natuur. De pleister die van brood gemaakt wordt heeft een meer verterende kracht dan diegene die van de tarwe gemaakt is omdat er zout en hees deeg bij is wat uit het diepe trekt en verteert. Van deze mag je uitvoeriger lezen in Galenus. Het rijpt en verwarmt en neemt zachtjes weg maar veel minder dan de gerst die verkoelt en droogt. Met het brood worden kruiden gemengd om de hete zwellingen te verzachten bij deze of dergelijke manier.

Werking.

Neem kruimels van brood een half pond, gerstemeel twee ons, lijnzaad anderhalf ons, kamillebloemen, melilote, 7 gram, van elk een handvol, bladeren van maluwe, van violette, van nachtschade, van Donderbaard, of navelkruid in mede gekookt, van elk anderhalf handvol en als die gestampt en gezeefd zijn doe er bij drie dooiers van eieren, olie van violette drie onzen, olie van kamille anderhalf ons en maak daarvan een pleister.

Tot de vurige voorts kruipende zwellingen doe daar bij sap van nachtschade drie onzen, sap van weegbree twee onzen, sap van bilzekruid een ons.

Enige soorten van tarwe ruw gegeten genereert ronde witte zeren en schurft. Dioscorides.

Gekauwd en op hondenbeten gelegd is zeer goed. Dioscorides.

Brood van tarwebloem gebakken voedt meer dan het bruine brood. Dioscorides.

Brood dat van zomertarwe gebakken wordt is een lichte spijs en die licht verteerd wordt. Dioscorides.

Tarwemeel met sap van bilzekruid gemengd is goed gestreken tegen de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel van de zenuwen en ook tegen de zwellingen van de inwendige leden.

Het meel gemengd met azijnwater of siroop van azijn neemt de sproeten weg.

Meel van zomertarwe met azijn of wijn gemengd is zeer goed gelegd op venijnige beten. Dioscorides.

Hetzelfde gelijk een papje gekookt en gelikt is goed tegen het bloed spuwen.

Met munt en boter gekookt is zeer goed tegen de hoest en ruwheid van de keel, Dioscorides.

Tarwebloem in mede gekookt verdrijft alle inflammatie. Dioscorides.

Het brood hetzij ongebakken of gebakken met mede gemengt verzacht alle hete gezwellen met daarop te leggen omdat het murw maakt en enigszins verkoelt maar dat men daaronder mengt kruiden en sappen die daartoe nuttig zijn gelijk violette, nachtschade, maluwe, kauwoerde, sla en dergelijke. Dioscorides.

Brood dat oud gebakken en dor is met andere bekwame zaken daarbij gevoegd als rozen, kruidnagels, granaatbloemen, vlees van mispels en sorben, van sumak en Myrtus bessen stopt de buikloop.

Een papje van gebuilde en gezeefde bloem gemaakt en daarmee zodat het papier tezamen gepapt wordt is zeer goed diegene die bloedspuwen is het dat dun of lauw een eetlepel vol daarvan ingenomen wordt. Dioscorides.

De zemelen in sterken azijn gekookt en opgelegd verdrijven de melaatsheid en verzachten alle ontstekingen die net beginnen. Dioscorides.

Met een afkooksel van ruit gekookt stilt het de opzwellende borsten en is ook goed tegen de beten van de adderslangen en diegene die pijn hebben in de buik. Dioscorides.

Hees deeg van tarwemeel heeft een verwarmende en uit trekkende krach, en voornamelijk mindert het de harde knobbel en eksterogen van de voeten en met zout rijpt en opent het alle ander zwellingen en karbonkels. Dioscorides. [31]

Een krachtige medicijn en beproeft tegen pleuris en zweringen van de borst met veel etter daar een koorts bij is, Empieuma geheten, van hees deeg gemaakt.

Neem wortels van kweek drie ons, zuring met de wortels drie handvol, merg van volders kaarden twee handvol, Carduus benedictus, Scabiosa, haarkruiden en van elk een handvol, rozijnen zonder kernen een ons, zoethout een half ons, anijs een half lood, 7 gram, vier vijgen, van de vier grote koude zaden van elk een half lood, 7 gram, bloemen die voor het hart zijn en Hypericum van elk een halve handvol. Laat dit tezamen zieden in bernagie water tot op anderhalf pond waarin ge doen zal hees deeg van bruinbrood drie ons, runsel anderhalf ons, Tamarinde een ons en als het uitgedrukt is los daarin op siroop van het sap of vloeistof van papaver of klaprozen zes ons om in vijf of zes maal in te nemen. Deze drank doet scheiden en neemt weg en jaagt uit door de urine en het zweten, bewaart ook voor ontsteking en verzacht die en belet ook de ontsteking van het slijmvlies en vooral van het hoofd en keel, verdrijft de koortsen en verjaagt de verzamelingen van de levenssappen.

Maar door andere oorzaken wordt tamme heul in het eerste gegeven, die maakt vet en belet ook het vloeien van de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en verzacht de ontstekingen. Want de papaver is gelijk ook alle wilde kruide, van subtieler substantie ende wordt ook niet alleen gebruikt maar gevoegd bij ander afdrijvende en subtiel makende, rijpende en uit de borst ophalende dingen omdat er geen zorgen zouden zijn en als sommige vrezen geen zwarigheid van de fluimen op te halen en uit te spuwen.

Een papje van hees deeg gemaakt tegen dezelfde ziektes.

Neem wortels van witte heemst of schorsen van de wortels van iep, lelies en van elk twee ons, maluwe, violette kruid, S. Jans bloemen, kamillebloemen en van elk twee handvol. Ziedt dat, stoot en zeef het en meng daarmee hees deeg van bruinbrood vijf ons, meel van lijnzaad en fenegriek van elk anderhalf ons, olie van amandels of ongezouten boter en olie van violette van elk twee ons, maak daarvan een pleister. Want het verzacht, het verteert en verdrijft de verzamelde materien.

Rogge, Secale.

Dit Koren wordt in Latijn genoemt Secale. In Nederduytsch, Rogghe. In Hoochduytsch, Rocken. In Italiaensch Segala. In Spaensch, Centeno.

Rogghe die in veel landen van Europen ghenoech teghen haerlieder danck vanden ghemeynen volcke moet gheten worden om den hongher te verdrijven, is beter bekent ende ghemeynder dan hy aenghenaem is, ende is de terwe van graen, grootte, ende naecktheydt wel soo gelijck als hy van deuchden slechter is, nochtans is hy bruynder, langher ende smalder. Aende aren, de welcke nederwaerts hanghen als sy rijpe zijn, groeyen tusschen de schubben scherpe vlimmen, ghelijck die vande terwe, maer niet soo scherp, noch soo stijf als die vande gerste, ende heeft wt eender wortel voorts comende ses oft seven halmen, die veel hoogher zijn, maer dunner, ende teerder dan die vande terwe, hebbende drye oft vijf knoopen. De wortels is zeer ghelijck die vande Terwe: dկnderscheydt vanden Rogge is alleene ghelegen inden tijdt van saeyen.

Want dաckerlieden saeyen den Rogge in September ende Meerte, maer die vande Herfst is stercker, meerder ende vollijvigher, ende die inde Lente oft in Meerte ghesaeydt wordt, is cleynder van stroo, van halmen, van aren, van graen, ende oock niet soo crachtich int voeden. Nochtans soo wordt de bloeme ende meel van beyde de Roggen in Nederlandt ende vande backers ende poorters van Antwerpen in stede van terwe ghebruyckt soo wel om broot te backen als om diversche Bieren te brouwen. Want gheen [32] graen en groeyet daer overvloedigher, om den savelachtighe ende maghere grondt, die de Rogge begheert, noch en woordt oock meer ghebruyckt om broot te backen, van dwelcke nochtans door veel ende neerstich kneen, oft treden metten voeten ghemaeckt wordt goedt deegh, ende oock goedt smaeckelick broot gebacken wordt. Nochtans soo en is dit semelachtich broot niet onghesont den ghenen die hardt van camerganck zijn, ende is oock nut totter Medecijnen.

Cracht.

Tbroot oft de bloeme beslaghen oft ghekneet met azijn ende olye van Roosen, ende Noten-muscaten is zeer goedt teghen de gheduerighe catarren ende openinghen vande ghanghen der herssenen.

Tcaf vanden Rogghe ghesoden met Orenge schellen, maeckt gheel ende blinckende hayr ghelijck de vrouwen dickwils bevonden hebben.

De Medecijns van Antwerpen bevinden dat Roggen-broot ende oock den heesdeegh, crachtigher is om te verteiren, trecken, aposteumen te rijpen ende openen, dan Terwen broot.

Plinius schrijft, dat de Rogghe, swert, bitter ende taey broot maeckt, nochtans licht om verteiren, maer het voedt min dan de Terwe oft Gerste.

Asschen vande halmen ghebrant met water ghemengt, ende daer mede ghestreken, geneest de cloven ende spleten van handen ende voeten, Matthiolus.

Rogge, Secale. (Secale cereale)

Dit koren wordt in Latijn genoemd Secale. In Nederduits rogghe. In Hoogduits Rocken. In Italiaans Segala. In Spaans Centeno.

Rogge die in veel landen van Europa genoeg tegen hun dank van het gewone volk moet gegeten worden om de honger te verdrijven is beter bekend en gewoner dan het aangenaam is en is de tarwe van graan, grootte en naaktheid wel zo gelijk als het van deugden slechter is, nochtans is het bruiner, langer en smaller. Aan de aren die nederwaarts hangen als zij rijp zijn groeien tussen de schubben scherpe vlimmen gelijk die van de tarwe, maar niet zo scherp, noch zo stijf als die van de gerst en geeft uit een wortel voortkomen zes of zeven halmen die veel hoger zijn maar dunner en teerder dan die van de tarwe en hebben drie of vijf knopen. De wortel is zeer gelijk die van de tarwe. Het onderscheid van de rogge is alleen gelegen in de tijd van zaaien.

Want de akkerlieden zaaien de rogge in september en maart, maar die van de herfst is sterker, groter en steviger en die in de lente of in maart gezaaid wordt is kleiner van stro, van halmen, van aren, van graan en ook niet zo krachtig in het voeden. Nochtans zo wordt de bloem en meel van beide roggen in Nederland en van de bakkers en poorters van Antwerpen in plaats van tarwe gebruikt zo wel om brood te bakken als om diverse bieren te brouwen. Want geen [32] graan groeit daar overvloediger vanwege de zavelachtige en magere grond die de rogge begeert, noch wordt ook meer gebruikt om brood te bakken waarvan nochtans door veel en vlijtig kneden of treden met de voeten gemaakt wordt goed deeg en ook goed smakelijk brood gebakken wordt. Nochtans zo is dit zemelachtg brood niet ongezond diegene die hard van kamergang zijn en is ook nuttig tot de medicijnen.

Kracht.

Het brood of de bloem beslagen of gekneed met azijn en olie van rozen en notenmuskaten is zeer goed tegen de gedurige ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en openingen van de gangen der hersenen.

Het kaf van rogge gekookt met oranje schellen maakt geel en blinkend haar gelijk de vrouwen dikwijls bevonden hebben.

De dokters van Antwerpen bevinden dat roggenbrood en ook de hees deeg krachtiger is om te verteren, trekken, blaren in de borst te rijpen en openen dan tarwebrood.

Plinius schrijft dat de rogge zwart, bitter en taai brood maakt, nochtans licht om te verteren, maar het voedt minder dan de tarwe of gerst.

As van de halmen gebrand en met water gemengd en daarmee gestreken geneest de kloven en spleten van handen en voeten, Matthiolus.

Gerste, Hordeum.

Dit graen heet in Grieckx, Crithon. In Latijn, Hordeum, in Hoochduytsch, Nederduytsch ende Oosters, Gerste. In Francois, Orge. In Italiaensch, Orzo. In Spaensch, Cevada. In Engels Barley.

Groote Gerste oft Winter-Gerste heet int Griecks, Polystichon. In Hoochduytsch ende Nederduytsch, Grote oft groote Gerste. In Artois, Picardie, ende Walsch-Nederlandt, Soucrion. In Engels, Winter Barly.

Daer schijnen byden ouders gheweest te hebben twee principaelste soorten van graen, te weten Terwe ende Gerste, vande welcke dեerste daer af wy nu gheschreven hebben, om datse root ende blinckende was, gheheeten in Griecks Pyrron oft Pyron, ende dander hebbense ghenoemt Crithon, alsoo vele te segghen, als ghescheyden oft verlesen, om de groote moeyte die men hadde met tcaf oft de schubben daer wt te scheyden. Tzijn oock de twee vermaerste ende nuttelickste onder alle graenen byde welcke alle ander niet dan ghelijck onvolcomen vruchten zijn, ende een ghemengde natuere hebben van Terwe ende Gerste. Jae dat meer is, de Gerste selve heeft sommighen persoonen ghedocht te zijn bastaert Terwe. Want de Gerste is zeer veranderlijck, ick en segghe niet van natueren, maer by ghevalle, oft accident, te weten, van grootte, verwe, smaecke, vlimmen, schubben ende ander derghelijcke saecken. Daerom nae dat wy sullen verclaert hebben de zeer woeste ende confuyse soorten van dien, soo sullen wy hier oock terstondt met corte ende clare woorden beschrijven de soorten van Spelte, Haver, ende derghelijcke graenen, die niet min confuys en zijn, ende gheheeten worden fauten ende miswassen van die andere.

Gerste is over al Europen zeer wel bekent ende oock zeer ghebruyckt, de welcke oock zeer diversch ende verscheyden is, te weten van grootte, coleur, aren, schubben, vlimmen, ghesaeyt, voorts comen, ende ghebruyck. Want wt de grove, ende roode gerste die vol van graen is, comen voorts de lanckste halmen. Maer dՠmeeste verschil is gheleghen inde effenheydt ende naecktheydt van մ graen. Want de [33] Gerste groeyet oft zeer vast besloten in haer vellekens, oft in schubben die lichtelick daer van mogen ghescheyden worden, ghelijckerwijs als de soorte is, die ghemeynlick geheeten wordt Bloote Gerste.

Somer-Gerste van veel rijen, ghelijck de Winter-Gherste, in Griecks ghenaemt Polystichum.

Cleyn Gerste oft Somer-Gerste, heet in Griecks Distichon, dat is, Gerste met twee rijen. In Hoochduytsch ende Nederduytsch, Cleyne Gerste. In Walsch Nederlandt, Pamelle, In Engelsch, Comon Barly.

Onse Gerste die de bekentste is, wordt ghedeylt in twee soorten nae het wtwijsen van den tijdt datse gesaeydt wordt, te weten in Winter-Gerste ende Somer-Gerste, waer af de Winter-Gerste ghesaeydt wordt in vet landt dat braeck gheleghen heeft, oft oock dat alle iaer vruchten is draghende, de welcke vollijvigher ende meerder van halmen ende aren groeyet, ende wordt ghesaeydt inden Herfst, om Mout daer af te maecken. Sy heeft een veselachtighe wortel, cleyne, ende grasachtighe bladers, de halmen van twee cubitus hooghe, ende de aren met rouwe ende stijve vlimmen beset, welcke ghedeylt zijn in vele ordeninghen, ende wordt inden Somer rijpe.

Maer Somer-Gerste, ghelijck die op corter tijdt volwassen is, alsoo gheefse oock minder graen, ende min voedende, ende is dunner van halmen ende cleynder van aren, zeer nae advenant vande Somer-Terwe, ende wordt alleenlick ghesaeydt in Meerte, April, ende in beghinsel vanden Mey, want sy de coude niet wel verdraghen en mach. Sy is allessins veel minder dan de voorseyde: selden groeytse meer dan eenen cubitus oft onderhalven hooge, ende heeft minder, teerder, saechter ende slapper vlimmen aende aren, de welcke zijn van twee soorten, dեen is van veel reglen oft rijen als de wintergerste, dՠander en is maer van twee reglen oft rijen van graen beset. De Gerste wordt zeere ghepresen soo wel om eten als tot medecijne. Ende wordt hedendaechs met groote menichte al ghepelt wt Hoochduytschlandt te coope ghebrocht in Neder-landt, Engellandt ende inde Noordersche landen gheheel reyn van schubben ende caf, die sy heeten Ghepelde Gerste. Inde ander Apoteken van Vranckrijck ende Walschlandt, doense die in eenen mortier gietende daer op een weynich warm waters, ende stootense met eenen houten stamper tot dat de vellekens afgaen, de welcke sy [34] heeten Ghepelde Gerste, ende is zeer nut om Ptisane, suypkens, ende ander papkens te maecken die den siecken zeer goedt zijn. Want dese is soeter om eten, wit, claer, ende blinckende, ende soo taey, noch soo heet oft vet niet als beyde de Terwen zijn: Ende daerom dientse oock beter den ghenen diet Pleuris hebben, ende dien de lever ontsteken is. Maer om daghelicksche drancken oft bieren daer mede te brouwen, ghelijck men in Nederlandt, oft Hoochduytschlandt, Russenlandt, Vlaender, Engellandt, Yrlandt, Moscovien, Norweghen ende Sueden drinckt, ende oock alle ander Noordersche natien, soo en wortse niet ghepelt, maer wordt alsoo gheheel drye daghen lanck gheweyckt, om Mout daer af te maecken, ghelijck wy breeder sullen verhalene, als wy van Bieren ende andere drancken sullen schrijven.

Nature vande Gerst wt Galenus ghenomen.

Gerste is drooghende ende vercoelende inden eersten graedt, ende een weynich abstersijf, maer wat meer drooghende dan boonen-meel daer gheen schellen in en zijn. Anderssins zijn sy ghelijck om van buyten te gebruycken, Om eten is sy ghesonder dan de boonen, midts datse verliest haeren windigen aerdt, want hoe zeer dat ghy de boonen siedt, soo behouden sy haer windighe natuere, sy zijn oock van grover substantie dan de Gerste: ende daerom voetse meer.

Cracht ende werckinghe.

Gerste voedt min dan terwe, sy is abstersijf, ende doet water maecken, sy doet swillen, ende is der maghen teghen, sy verdrijft de harde gheswillen, ende inflammatien. Dioscorides.

Met honich, spieghelharst ende duyven-mest ghemengt, maeckt rijpe de harde gheswillen. Dioscorides.

Met Mellilote ende huyskens van Heul, gheneestse de pijne der sijden.

Met lijnsaedt, fenegrieck ende ruyte ghemengt, ende op den buyck gestreken, gheneest de opblasinghe vande darmen. Dioscorides.

Met teyre, was, olie ende kinder-pisse ghemengt, doetse de croppen ende clieren scheyden. Dioscorides.

Met Myrtus, oft Lentiscus, oft Granaet-schellen, oft wilde peyren, oft braembesien, stoptse den camerganck. Dioscorides.

Met Queappels oft azijn is sy goedt teghen de verhittinghe vanden fleirfijn. Dioscorides.

In stercken azijn ghesoden, ende ghelijck een Gersten plaester, warm opgheleydt, is goedt teghen de Melaetsheydt. Dioscorides.

De vetticheydt vanden Gerste-meel in water met peck ende olie ghesoden is goedt om etter te doen voorts comen. Dioscorides.

De selfde vetticheydt met azijn ende peck ghemengt, is goedt teghen de fluxien vande iuncturen. Dioscorides.

Gheheel Engellandt en ghebruyckt meestendeel gheen ander Gerste dan cleyn Gerste, om het Mout te maecken, ende houdt dese beter dan de groote Gerste om henlieder zeer goede ende leckere Enghelsche bieren te brouwen, de welcke alle andere Oostersche oft Nederlandtsche bieren van deugden verrre te boven gaen.

Bereydinghe van het Mout.

Sy maecken daer het Mout in deser manieren. De Gerste wordt twee daghen ende drye nachten in water gheweyckt, daer nae dwater afghegoten zijnde soo wordtse op eenen hoop geleydt in een schuere oft koren solder daer de windt niet aen en mach, tot datse schiedt, dwelck inde Lente ende Somer binnen twee oft drye daghen gheschiedt, maer inde Winter vallet langher. Ende dan wordtse, eer sy beghint heet te worden, ghespreydt met voren onderhalve palme dicke, ende wordt tusschen dagh ende nacht drye oft vier mael met open locht ghekeert, dwelck onderhouden wordt acht oft neghen daghen lanck, ende wordt alsoo volmaeckt. Ten laetsten wordtse ghedroogt opden ast, met cleyn vier van caf, hout-colen, oft dorre hout, dat ghesteke wordt int fornays daer toe bequaem ghemaeckt zijnde, ontrent onderhalve palme van dկnderste ligghende, ende dat soo langhe totdatmense malen can: ende alsoo wordt dan tghedroogt Mout gheworpen inde wijdde vanden oven, dwelcke swilt ende ghemeerdert wordt een vierendeeel op elcke mate gerste, maer om bier te brouwen is het oude mout onghelijck beter dan het nieuwe. [35]

De maniere van Bier te brouwen, dwelcke vande Walen ende Normannen Biere ende Cervoise gheheeten wordt, vanden Enghelschen ende Duytschen Bier.

Neemt acht Enghelsche meukens grof ghemalen mout, daer op soo ghiet schoon rivier-water dat siende is, in dwelcke een deel handtvollen Terwe semelen ghesoden hebben, soo vele als in een Orliens carteel soude gaen. Dit tsamen wel gheroert ende ghemengt zijnde salmen wel warm laten staen den tijdt van drye uren, ende dan van onder aftrecken door een cleyn gat, ende door stroo laten loopen, oft met eenen dobbelen bodem daer toe dienende. Tghene dat alsoo afghetrocken is (dat vanden Engelschen ende Nederlanders Woorte genoemt is) wordt wederom een half ure oft onderhalf, oft oock sommighe uren tijdts ghesoden om dat te beter soude moghen goedt ghehouden werden, daer by doende vier ponden hoppe, daer nae wordet ghedaen in een groote ende breede cuype die nauwelick eenen voet hooge is, om coudt te worden. Voorts soo wordt in acht oft thien ponden van desen vercoelden bier ghedaen een pont oft onderhalf gist vanden besten Ael oft bier, ende wel onder een roerende worden tsamen ghemengt in een warme plaetse, ende met deck-cleeren ghedeckt, allencxkens de reste vanden biere daer by gietende, om dat te beter gaen soude. Welcke saecken volbrocht zijnde, soo wordet door gheghoten, de tonnen ghevult, ende ten laetsten alst al ghegaen heeft, wordet zeer wel ghestopt.

Op dat selfde Mout ghietmen dan versch heet water, men doet dat dore, ende men maecter dun bier af.

Mout wordt ghemaeckt wt diversche graenen, als van Terwe, Gerste, Spelte, ende Haver: de welcke nae datter bereydt wordt, de verwen van tbier is veranderende, want dat vande Terwe ende groote Gerste, principalick dat boven opden ast ghedrooght ende doordrooght is, maeckt een roodt ende bruyn bier. Van cleyne Gerste, Haver, Spelte, Terwe, ghemengt met vijf oft ses ponden boonen-meel, comt witachtich ende claer bier. Men neem daer toe twee oft drye deelen Mout van Gersten, ende van Haver ende Terwe, elcks een deel, Boone-meel tvierendeel soo vele als vande Terwe, water soo veel als ghenoech is, nae datmenbier dunne oft sterck wilt hebben.

Gerst, Hordeum. (Hordeum vulgare)

Dit graan heet in Grieks Crithon. In Latijn Hordeum, in Hoogduits, Nederduits en Oosters gerst. In Frans, Orge. In Italiaans Orzo. In Spaans Cevada. In Engels Barley.

Grote gerst of wintergerst heet in het Grieks Polystichon. In Hoogduits en Nederduits Grote of grote gerst. In Artois, Picardie en Waals Nederland Soucrion. In Engels Winter Barly.

Daar schijnen bij de ouders geweest te zijn twee voornaamste soorten van graan, te weten tarwe en gerst waarvan de eerste daarvan we nu geschreven hebben omdat ze rood en blinkend is geheten in Grieks Pyrron of Pyron en de andere hebben ze genoemd Crithon, wat betekent als gescheiden of uitlezen om de grote moeite die men had met het kaf of de schubben daaruit te scheiden. Het zijn ook de twee vermaardste en nuttigste onder alle granen waarbij de andere niets anders dan gelijk onvolkomen vruchten zijn en een gemengde natuur hebben van tarwe en gerst. Ja, dat meer is, van de gerst zelf denken sommige personen dat het een bastaard is van tarwe want de gerst is zeer veranderlijk, ik zeg niet van naturen, maar bij toeval of accident, te weten, van grootte, kleur, smaak, vlimmen, schubben en ander dergelijke zaken. Daarom nadat we verklaard zullen hebben de zeer woeste en verwarde soorten van die zo zullen we hier ook terstond met korte en duidelijke woorden beschrijven de soorten van spelt, haver en dergelijke granen die niet minder verwarrend zijn en geheten worden fouten en miswassen van die anderen.

Gerst is overal in Europa zeer goed bekend en ook zeer gebruikt die ook zeer divers en verschillend is, te weten van grootte, kleur, aren, schubben, vlimmen, gezaaid, voort kome, en gebruik. Want uit de grove en rode gerst die vol van graan is komen voorts de langste halmen. Maar het grootste verschil is gelegen in de effenheid en naaktheid van het graan. Want de [33] gerst groeit of zeer vast besloten in haar velletjes of in schubben die gemakkelijk daarvan mogen gescheiden worden net zoals de soort is die gewoonlijk geheten wordt blote gerst.

Zomergerst van veel rijen is gelijk de wintergerst in Grieks genoemd Polystichum.

Kleine gerst of zomergerst heet in Grieks Distichon, dat is gerst met twee rijen. In Hoogduits en Nederduits kleine gerst. In Waals Nederland Pamelle. In Engels, Common Barly.

Onze gerst die de bekendste is wordt gedeeld in twee soorten na het uitwijzen van de tijd dat ze gezaaid wordt, te weten in wintergerst en zomergerst waarvan de wintergerst gezaaid wordt in vet land dat braak gelegen heeft of ook dat alle jaren vrucht draagt die steviger en groter van halmen en aren groeit en wordt gezaaid in de herfst om mout daarvan te maken. Zij heeft een vezelachtige wortel, kleine en grasachtige bladeren, de halmen van 90cm hoog en de aren met ruwe en stijve vlimmen bezet die gedeeld zijn in vele ordeningen en wordt in de zomer rijp.

Maar zomergerst gelijk die op kortere tijd volwassen is alzo geeft ze ook minder graan en minder voedende en is dunner van halmen en kleiner van aren, zeer nabij van de zomertarwe en wordt alleen gezaaid in maart, april en in het begin van mei want ze kan de koude niet goed verdragen. Zij is alleszins veel minder dan de voor vermelde. Zelden groeit ze meer dan een 45 of 16cm hoog en heeft minder, teerder, zachter en slapper vlimmen aan de aren. Die zijn van twee soorten, de ene is van veel regels of rijen als de wintergerst, de andere is maar van twee regels of rijen van graan bezet. Gerst wordt zeer geprezen zo wel om te eten als tot medicijnen en wordt tegenwoordig met grote menigte al gepeld uit Hoogduitsland te koop gebracht in Nederland, Engeland en in de Noordse landen geheel rein van schubben en kaf die zij heten gepelde gerst. In andere apotheken van Frankrijk en Walloni gieten ze die in een mortier waarop wat warm water en stoten ze met een houten stamper tot dat de velletjes er af gaan die zij [34] heten gepelde gerst en is zeer nuttig om ptisane, sopjes en ander papjes te maken die de zieken zeer goed zijn. Want deze is beter om te eten, wit, helder en blinkend en zo taai noch zo heet of vet niet als beide tarweՠs zijn. En daarom dient ze ook beter diegene die het pleuris hebben en die de lever ontstoken is. Maar om dagelijkse dranken of bieren daarmee te brouwen gelijk men in Nederland of Hoogduitsland, Rusland, Vlaanderen, Engeland, Ierland, Moskou, Noorwegen en Zweden drinkt en ook alle andere Noorse naties zo wordt ze niet gepeld maar wordt alzo geheel drie dagen lang geweekt om mout daarvan te maken gelijk we uitvoeriger zullen verhalen als we van bieren en andere dranken zullen schrijven.

Natuur van de gerst uit Galenus genomen.

Gerst is drogende en verkoelende in de eerste graad en een weinig reinigend, maar wat meer drogende dan bonenmeel daar geen schillen in zijn. Anderszins zijn zij gelijk om van buiten te gebruiken, Om eten is zij gezonder dan de bonen omdat ze haar windige aard verliest want hoe zeer dat ge de bonen ziedt zo behouden zij hun windige natuur, zij zijn ook van grover substantie dan de gerst en daarom voedt ze meer.

Kracht en werking.

Gerst voedt minder dan tarwe, zij is reinigend en maakt water, ze doet zwellen en staat de maag tegen, zij verdrijft de harde zwellingen en ontstekingen. Dioscorides.

Met honing, spiegelhars en duivenmest gemengd maakt rijp de harde zwellingen. Dioscorides.

Met melilote en zaadhuisjes van heul geneest ze de pijnen der zijden.

Met lijnzaad, fenegriek en ruit gemengd en op de buik gestreken geneest het opblazen van de darmen. Dioscorides.

Met teer, was, olie en kinderpis gemengd, laat ze de kroppen en klieren scheiden. Dioscorides.

Met Myrtus of Lentiscus of granaatschillen of wilde peren of bramen stopt ze de kamergang. Dioscorides.

Met kweeappels of azijn is zij goed tegen de verhitting van de jicht. Dioscorides.

In sterke azijn gekookt en gelijk een gerst pleister warm opgelegd is goed tegen de melaatsheid. Dioscorides.

De vetheid van het gerstemeel in water met pek en olie gekookt is goed om etter te laten voortkomen. Dioscorides.

Dezelfde vetheid met azijn en pek gemengd is goed tegen de opzwelling van de gewrichten. Dioscorides.

Geheel Engeland gebruikt meestal geen andere gerst dan zomergerst om het mout te maken en houdt deze beter dan de wintergerst om hun zeer goede en lekkere Engelse bieren te brouwen die alle andere Oosterse of Nederlandse bieren van deugden ver te boven gaan.

Bereiding van het mout.

Ze maken daar het mout in deze manier. De gerst wordt twee dagen en drie nachten in water geweekt, daarna als het water afgegoten is zo wordt hete op een hoop gelegd in een schuur of korenzolder daar de wind niet komt totdat ze kiemt wat in de lente en zomer binnen twee of drie dagen geschiedt, maar in de winter duurt het langer. En dan wordt het eer het begint heet te worden gespreid met voren 12cm dik en wordt tussen dag en nacht drie of viermaal met open lucht gekeerd wat acht of negen dagen lang onderhouden wordt en wordt alzo volmaakt. Tenslotte wordt het gedroogd op de ast met klein vuur van kaf, houtkolen of dor hout dat gestoken wordt in het fornuis dat daartoe geschikt gemaakt is omtrent 12cm van de onderste liggende en dat zolang totdat men ze malen kan. En alzo wordt dan het gedroogde mout geworpen in de opening van de oven die zwelt en vermeerderd wordt een vierendeel op elke maat gerst, maar om bier te brouwen is het oude mout duidelijk beter dan het nieuwe. [35]

De manier van bier te brouwen wat van de Walen en Noormannen bier en cervoise geheten wordt en van de Engelsen en Duitsers bier.

Neem acht Engelse maatjes grof gemalen mout giet daarop schoon rivierwater dat doorzichtig is kook in die een handvol tarwe zemelen zo veel als in een Orleaens carteel (?een maat) zou gaan. Dit tezamen goed geroerd en gemengd zal men goed warm laten staan de tijd van drie uren en dan van onder afgieten door een klein gat en door stro laten lopen of met een dubbele bodem die daartoe dient. Hetgene dat alzo afgegoten is (dat van de Engelsen en Nederlanders wort genoemd wordt) wordt wederom een half uur of anderhalf of ook sommige uren tijd gekookt omdat het beter goed gehouden kan worden. Daarbij doe je vier ponden hop, daarna wordt het gedaan in een grote en brede kuip die nauwelijks dertig cm hoog is om koud te worden. Voorts zo wordt in acht of tien ponden van dit verkoelde bier gedaan een pont of anderhalf gist van de beste ale of bier en goed door elkaar roerende worden tezamen gemengd in een warme plaats en met dekkleden bedekt en geleidelijk aan de rest van het bier daarbij giet omdat het beter gaan zou. N als dat gebeurd is dan wordt het doorgegoten, de tonnen gevuld en tenslotte als het geheel gegaan is wordt het zeer goed gestopt.

Op datzelfde mout giet men dan vers heet water, men doet dat door en men maakt er dun bier van.

Mout wordt gemaakt uit diverse granen als van tarwe, gerst, spelt en haver die nadat het bereid wordt de kleuren van het bier veranderen want dat van de tarwe en grote gerst en voornamelijk dat boven op de ast gedroogd en door gedroogd is maakt een rood en bruin bier. Van kleine gerst, haver, spelt en tarwe gemengd met vijf of zes ponden bonenmeel komt witachtig en helder bier. Men neem daartoe twee of drie delen mout van gerst en van haver en tarwe elk een deel, bonenmeel het vierde deel van de tarwe, water zoveel als genoeg is nadat men bier dun of sterk wil hebben.

Enghelschen Ael.

Om te maecken tbeste Enghelsche bier Ael geheeten, welck eenen soeten ende wijnachtighen smaecke heeft, ende meest inde Winter gedroncken wordt, midts dat hem niet wel en houdt: Men neemt gesoden Mout, te weten, Worte, twee hondert ponden, Hoppe twee handtvollen, om te veranderen de soeten ende smetsen smaecke vanden Worte, ende als dat tsaemen wel ghesoden heeft ende door ghegoten is, soo salmen allencskes (als boven gheseydt is) tsaemen menghen, te weten gist van Bier oft Ael, drye pont, ende Enghels Graut (dat wy Naerbier heeten) ses of acht ponden.

Graut wordt aldus ghemaeckt.

Neemt ses of acht ponden ghemalen Mouts, siende heet water xii oft xv pint, de welcke tsamen gheroert ende wel onder een ghemengt zijnde ses mael daeghs, ende met cleederen ende stroo zeer wel ghedeckt zijnde soo langhe tsaemen in een schoon vat sal staen weycken tot dat soo dicke wordt als een syroop. Daer nae salt voort metten vieren opghesoden worden, alleneen zeer neerstich roerende op dat niet aen en berne, tot dat soo dicke als pap gheworden is.

Zythos ende Curmi van Dioscorides.

Dioscorides segt, dat vande Gerste dranck ghemaeckt wordt, die Zythos heet, de selfde doet water lossen ende quelt de nieren ende zenuwen, maer sonderlinghe is hy schaedelijck den vellekens daer de herssenen mede ghedeckt zijn, hy maeckt winden ende gheeft quaet voetsel, ende genereert melaetsheydt.

Curmi.

Curmi is oock dranck die van Gerste ghemaeckt wordt, ende dickwils in stede van dranck ghebruyckt. Maer maeckt hooftsweere, genereert quaet voetsel ende is den zenuen hinderlick. Der ghelijcke manieren van drancken pleghen oock van Terwe ghemaeckt te worden aende Westsijde van Spaignen, ende in Enghellandt.

Van Zythum ende Bier van Plinius.

Van graen worden diversche drancken gemaeckt. In Egypte, Zythum. In Spaignen Clia [36] ende Crea. In Nederlandt ende ander landen, Bier ende ander soorten van dranck, van alle de welcke tschuym tvel vander vrouwen aensicht schoone maeckt.

Voor soo vele als wy connen mercken wten ouders, als Plinius ende Dioscorides, soo zijn de drancken die sy noemen Zythum ende Curmi niet zeer onghelijck onsen bier geweest, sonderlinghe den Ael, die over ouden tijden vanden Enghelschen in stede van wijn gedroncken werdt, van welcke drancken Dioscorides selve mencie maeckt, segghende datse quaet voetsel gheven ende tot inde zenuen trecken, den welcken tselfde wel mach ghebeurt zijn dat ons ende principalick den ghemeynen volcke ende boere van Enghellandt gheschiedt is, de welcke als sy eysschen inde herbergen wt leckernije vanden alderstercksten Ael, wt een onversaedelicke giericheydt bedrogen worden met bier dat ghemaeckt is van Mout, de welcke in looghe is gheweyckt gheweest inde plaetse van water, want alsoo schijnet meer in te hebben ende van beter graen ghebrouwen te zijn, maer dլoopt int hooft, ende verweckt den schaepherders, boeren ende schippers een sotte ghenoechte. Noch zijn oock op sommighe plaetsen loose geltgierige schalcken, die inde plaetse van hoppe, zoet vander schouwen int bier doen, ende het Mout weycken met sout water, om datmen van tbier hoe men des meer droncke, meer dorst souden crijghen. De gebreken van Dioscorides verhaelt wordtmen wel gewaer door dՠeenparich ghebruyck van dese ende derghelijcke drancken, de welcke gheensins en connen ghedroncken worden sonder zeer groot hinder vande lever ende vanden inghewande. Als de herssenen ende zenuen daer door ghecrenckt zijn ende tbloedt verbrandt, dan comen int aensicht ende opde neuse puystkens oft puckelkens, ghelijck de melaetsche hebben, waer door dat noch hedensdaechs byden Engelschen voor een gemeyn spreeckwoort geseydt wordt, Hy heeft een roodt, ghepuckelt aensicht ende neuse gecregen door recommandatie vanden Ael. Seer groote diverscheydt is dan int bier. Want nae de proportie ende menichte van het graen, ende nae dat ghemengt ende ghebrouwen is, soo hevet sijn diversche qualiteyten: Want vande Hooghe ende Nederduytsche worden tsamen metter Hoppe daer in ghesoden, Gentiane, Bakelaer, Zedoar, Gagel, Alantwortel, Lavender, Savie, bloemen van Horminum, Cuculus Indi (de welcke sy heeten dulmaeckende Nascaye) veltcypres, ende ander derghelijcke cruyden.

Tclaerste, beste ende tsuyverste bier welck wy hier voren hebben leeren maecken, ten eynde dat het inde warme landen soude moghen bekent worden, is eenen soete ende ghesonden dranck, ende gheeft goedt voetsel, soo verre alst wel ghesoden ende vande beste graenen ghemaeckt wordt.

Dun bier daer min graens ende meer waters ingaet, is vochtich ende vercoelende, ende voedt min.

Suer bier genereert quaedt bloedt, ende treckt tot inde nieren, zenuen, ende in thooft, het maeckt pijne ende winden inde darmen, ghelijck oock alst te ionck ghedroncken wordt, de coude pisse maect ende grof bloedt, ende oock den steen ende graveel inde nieren ende blase. Het dick bier van Parijs alst versch is, is dաlderquaetste.

De Hoppe wordt om tweederley oorsaecken ghedaen int Bier oft inden Ael, eensdeels om den smaeck, ende om dat hem te beter houden soude: ten anderen, ghemerckt datmen schrijft dat het Zythum grof bloedt maeckt, om dat die faute ende dat letsel soude beteren, ende openende tselfde suyveren, ende sonder verhittinghe de grove ende slijmachtighe vuylikheden vande aders, nieren, ende blase, afiaghen. Want ons wordt van Mesue gheleert inden Syroop vanden Hoppe sap, ende Byzantino, ende in ander compositien vande medecijns van onsen tijden, dat de Hoppe soo wel als den Grysecom tbloedt suyvert ende reyn maeckt, ende sijn sieden bedwingt, oock dattet dկnghetemperde hitte vande lever, ende inwendighe hitten, iae daghelijcksche ende derde cortsen verdrijft, welck oock de Asparges doet die inde Lente wtspruyt, in spijse ende salaet gheten.

Nochtans ist anders met de bloemen, om datse matelick warm zijn, ghelijck wy gheseydt hebben vanden Coriander op het 314 blat van ons memorie-tafelkens. Men salse niet laeten int bier te doen, om datse int hooft loopen, noch oock de schult gheven vande catarren ende fluxien der iuncturen, als den gheleerden van Enghellandt belieft, maer eer die toeschrijven der gulsicheydt, dկverdaedt, den ghemackelijcken leven, ende leckernije, daer sy toegheneygt zijn. Want den Ael die sonder de selfde, oft met een weynich Hoppe ghebrouwen is, is crachtigher, ende doorgaet soo wel als den wijn tot inde binnenste vellekens vander herssenen, ende maeckt de selfde letsels. Daerom de bloemen vander Hoppen en hinderen niet van wegen de qualiteyt, maer met de quantiteyt, ghelijck oock den wijn doet, ende alle andere zeer goede drancken.

Een plaester van Worte teghen tfleirfijn.

De Hollanders, Vriesen, Enghelschen ende Nederlanders maecken papkens van Worte van [37] tbeste bier teghen de pijnen vande zenuwen ende ioncturen, de welcke versoetende, versterckende ende verteirende daer toe wtermaten zeer bequaem zijn, soo wel als den soeten most van Columella op een derde deel ende van Plinius op de helft ghesoden.

Sy nemen dicke ghesoden Worte twee pint, de Galle van eenen stier, ende sieden dat tsamen tot op een pont met saecht vier, daer nae doen sy daer by azijn een pont, fijn wieroock ghestooten een once, bloemen van Camille ende Melilote ghestooten van elcks onderhalf once, poeder van Ruyte een half once, honich ende ghestooten Comijn, elcks een half pont, ende laten dat dan wederom tsamen opsieden tot dat dick ghenoech is. Dese medecijne heeft my ghecommuniceert de zeer geleerde medecijn D. Vailly des Conincks Leser tot Oxfort.

Vande Ptisane.

Vande Gerste maecktmen Ptisane, welck woordt sijnen oorspronck heeft van een Griecsch woordt, dat te segghen is, als stampende pellen, de welcke dient tot alle graen, ende somtijdts oock den hauwachtighen vruchten, ghelijc ons Galenus ghetuyght int capittel vande Ptisane van Linsen. Rauwe ptisane wordt vanden ouders gheheeten gerste, haver ende alderhande graen dat ghepelt is, maer de ghesoden Ptisane, die door langhe sieden in een lichaem ghebrocht is, die oock al ende gheheel Ptisane gheheeten wordt, ende is ander ende onderscheydende vande vetticheydt vande Gerste die doorghedaen is. Galenus in sijn eerste boeck vande voetsels, int capittel vande Gerste, heet oock dկnghepelde Gerste rauwe Ptisane, om datse daer toe ghenomen wordt.

De ghepelde Gerste oft Ptisane versoet meer de rouwicheden, sy voedt oock ende maeckt vochtich. Maer dաbstersive cracht die de verstoptheden is openende, die is gheleghen inde schubben ende vellekens.

Engelse ale.

Om te maken het beste Engelse bier ale geheten wat een zoete en wijnachtige smaak heeft en meest in de winter gedronken wordt omdat het zich niet goed houdt. Men neemt gekookte mout, te weten, worte, tweehonderd ponden, hop twee handvol om te veranderen de zoeten en smetse smaak van de worte en als dat tezamen goed gekookt en doorgegoten is zo zal men geleidelijk aan, zoals boven gezegd is, tezamen mengen, te weten gist van bier of ale drie pond en Engels grout (dat we nabier noemen) zes of acht ponden.

Gruut wordt aldus gemaakt.

Neem zes of acht ponden gemalen mout, ziedend heet water 12 of 15 pinten die tezamen geroerd en goed door elkaar gemengd worden zes keer per dag en met kelderen en stro zeer goed bedekt worden en zo lang tezamen in een schoonvat moet staan te weken totdat het zo dik wordt als een siroop. Daarna zal het verder met vuur opgekookt worden alles zeer vlijtig roeren zodat het niet aanbrandt totdat het zo dik als pap geworden is.

Zythos en Curmi van Dioscorides.

Dioscorides zegt dat van de gerst drank gemaakt wordt die Zythos heet, die doet water lossen en kwelt de nieren en zenuwen, maar vooral is die schadelijk de velletjes waar de hersenen mee bedekt zijn, het maakt winden en geeft kwaad voedsel en genereert melaatsheid.

Curmi.

Curmi is ook drank die van gerst gemaakt wordt en dikwijls in plaats van drank gebruikt. Maar maakt hoofdpijn, genereert kwaad voedsel en is de zenuwen hinderlijk. Dergelijke manieren van dranken plegen ook van tarwe gemaakt te worden aan de westzijde van Spanje en in Engeland.

Van Zythum en bier van Plinius.

Van graan worden diverse dranken gemaakt. In Egypte Zythum. In Spanje Caelia [36] en Caerea. In Nederland en andere landen bier en ander soorten van drank, van alle die het schuim het vel van de vrouwen aanzicht mooi maakt.

Voor zoveel als we kunnen merken uit de ouders, als Plinius en Dioscorides, zo zijn de dranken die zij noemen Zythum en Curmi niet zeer ongelijk ons bier geweest en vooral de ale die sinds oude tijden van de Engelsen in plaats van wijn gedronken wordt van welke dranken Dioscorides vermelding maakt en zegt dat ze kwaad voedsel geven en tot in de zenuwen trekken, dat mag gebeurd zijn dat ons en voornamelijk het gewone volk en boeren van Engeland gebeurd is die als zij in de herbergen uit lekkernij van de allersterkste ale eisen die uit een onverzadigde gierigheid bedrogen worden met bier dat gemaakt is van mout die in loog is geweekt geweest in plaats van water, want alzo schijnt het meer in te hebben en van beter graan gebrouwen te zijn, maar het loopt in het hoofd en verwekt de schaapherders, boeren en schippers een zotte genoegen. Noch zijn ook op sommige plaatsen loze geldgierige schalken die in de plaats van hop roet van de schouw in het bier doen en het mout weken met zout water omdat men van het bier hoe meer men ervan drinkt meer dorst zou krijgen. De gebreken van Dioscorides verhaalt wordt men wel gewaar door het eenparig gebruik van deze en dergelijke dranken die geenszins kunnen gedronken worden zonder zeer groot hinder van de lever en van het ingewand. Als de hersenen en zenuwen daardoor gekrenkt zijn en het bloed verbrand dan komen in het aanzicht en op de neus puistjes of pukkeltjes gelijk de melaatse hebben waardoor dat noch tegenwoordig bij de Engelsen voor een algemeen spreekwoord gezegd wordt; Ԉij heeft een rood, bepukkeld aanzicht en neus gekregen door aanbeveling van de aleծ Zeer grote verschil is er dan in het bier. Want na de proportie en menigte van het graan en nadat gemengd en gebrouwen is zo heeft het zijn diverse kwaliteiten. Want van de Hoog- en Neder-Duitsers worden tezamen met de hop daarin gekookt, gentiaan, laurierbes, zedoar, gagel, alantwortel, lavendel, salie, bloemen van Horminum, Cuculus Indi (die zij heten dol makende nachtschade) veldcipres en ander dergelijke kruiden.

Het helderste, beste en zuiverste bier wat we hier voren hebben leren maken teneinde dat het in de warme landen zou mogen bekend worden is een zoete en gezonde drank en geeft goed voedsel zo ver als het goed gekookt en van de beste granen gemaakt wordt.

Dun bier waar minder graan en meer water ingaat is vochtig en verkoelende en voedt minder.

Zuur bier genereert kwaad bloed en trekt tot in de nieren, zenuwen en in het hoofd, het maakt pijn en winden in de darmen gelijk ook als het te jong gedronken wordt de koude pis maakt en grof bloed en ook de steen en niergruis in de nieren en blaas. Het dik bier van Parijs, als het vers is, is de aller kwaadste.

De hop wordt om twee oorzaken gedaan in het bier of in de ale, eensdeels om de smaak en omdat het te beter houden zou. De tweede, gemerkt dat men schrijft dat het Zythum grof bloed maakt omdat het die fout en dat letsel zou verbeteren en openende hetzelfde zuivert en zonder verhitting de grove en slijmachtige vuilheden van de aders, nieren en blaas afjagen. Want ons wordt van Mesue geleerd in de siroop van het hop sap en Byzantino en in ander composities van de dokters van onze tijden dat de hop zo wel als de aardrook het bloed zuivert en rein maakt en zijn zieden bedwingt, ook dat het de ongetemperde hitte van de lever en inwendige hitte, ja dagelijkse en derdedaagse koortsen verdrijft wat ook asperge doet die in de lente uitspruit in spijs en salade gegeten.

Nochtans is het anders met de bloemen omdat ze tamelijk warm zijn gelijk we gezegd hebben van de koriander in het 314ste blad van ons memorie tafeltjes. Men zal ze niet laten in het bier te doen omdat ze in het hoofd lopen, noch ook de schuld geven van de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en opzwelling der gewrichten zoals de geleerden van Engeland belieft, maar eer die toeschrijven de gulzigheid, de overdaad, het gemakkelijke leven en lekkernij daar zij toe geneigd zijn. Want de ale die zonder die of met een weinig hop gebrouwen wordt is krachtiger en doorgaat zo wel als de wijn tot in de binnenste velletjes van de hersenen en maakt dezelfde letsels. Daarom de bloemen van de hop hinderen niet vanwege de kwaliteit, maar met de kwantiteit gelijk ook de wijn doet en alle andere zeer goede dranken.

Een pleister van wort tegen jicht.

De Hollanders, Friezen, Engelsen en Nederlanders maken papjes van worte van [37] het beste bier tegen de pijnen van de zenuwen en gewrichten, die verzachtende, versterkende en verterende daartoe uitermate zeer bekwaam zijn zo wel als de zoete most van Columella op een derde deel en van Plinius op de helft gekookt.

Ze nemen dikke gekookte worte twee pint, de gal van een stier en zieden dat tezamen tot op een pond met zacht vuur, daarna doen zij daar bij azijn een pond, fijne wierook gestampt een ons, bloemen van kamillen en melilote gestampt van elk anderhalf ons, poeder van ruit een half ons, honing en gestampte komijn, elk een half pond en laten dat dan wederom tezamen opzieden totdat het dik genoeg is. Deze medicijn heeft me medegedeeld de zeer geleerde dokter D. Vailly de koninklijke lezer te Oxford.

Van de Ptisane.

Van de gerst maakt men ptisane welk woord zijn oorsprong heeft van een Grieks woord dat te zeggen is, als stampende pellen, die dient tot alle graan en somtijds ook de hauwachtige vruchten gelijk ons Galenus betuigt in het kapittel van de ptisane van linzen. Rauwe ptisane wordt van de ouders geheten gerst, haver en allerhande graan dat gepeld is, maar de gekookte ptisane, die door lang zieden in een lichaam gebracht is die ook al en geheel ptisane geheten wordt en is ander en onderscheidt zich van de vetheid van de gerst die doorgedaan is. Galenus in zijn eerste boek van het voedsel in het kapittel van de gerst heet ook de ongepelde gerst rauwe ptisane omdat ze daartoe genomen wordt.

De gepelde gerst of ptisane verzacht meer de ruwheden, zij voedt ook en maakt vochtig. Maar de reinigende zuiverende kracht die de verstoppingen opent die is gelegen in de schubben en velletjes.

Bastaert Gerste, Hordeum spontaneum spurium. Holcus Plinij Anguillar. In Engelsch, Il hasse koren.

De Bastaert-Gerste oft Holcus (als Plinius segt int xxvii boeck, x capittel) groeyet op drooghe [38] steenen, hebbende iaerlicks wtschietende halmen ghelijck de Gerste, daer boven op wassen dunne vlimmen. De kinderen spelende in Neder-landt, Engellandt ende Vranckrijck maecken van dese Gerste, bessemkens, pluckende die aende dijcken, ghebroken vesten ende mueren, waer mede sy malcanderen smijten, ende ghelijck met bessemen de berders vaeghen. Sy heeft een faselachtighe cleyne wortel, met veel grasachtighe bladers beneden, wt de welcke dat voorts comen veel halmen van eenen cubitus hooghe met aren ende vlimmen die vanden Gerste gheheel ghelijck, maer minder, saechter ende sonder graen, ghelijck de bastaert Haver, oft ghebaerde Evene, gylops ghenoemt, de welcke wy oock weten dat zeer goedt is teghen de ghebreken ende puyst-zeeren inde hoeckens vande oogen, de welcke oock gylopes heeten: maer onghelijck beter zijn dաsschen van tstroo tegen de geswillen vanden fleirfijn.

Cracht.

Bastaeert-Gerste oft Holcus Plinij om thooft of om den aerm ghebonden, treckt wten lichaeme de vlimmen oft splinters.

Met dese Gerste gheweyckt in looghe maecken de vrouwen haerlieder hayr gheel, soo wel als met de halmen ende aren vande Rogghe ende groote Gerste.

De soorten vande Spelte.

Terwe-Spelte, oft Naeckte-Gerste, Zeopyrum sive Triticum-Spelthum, Hordeum nudum vocatum. In Enghelsch, Wheate Barly, or naked Barly.

Nu volght hier aldernaeste de Terwe-Spelte, die den naem heeft van Terwe ende Gerste, om dat sy van fatsoen is half tusschen de Spelte ende Terwe. Want sy heeft halmen, aren ende vlimmen ghelijck de Spelte, maer tgraen is besloten in een enckel velletje daer af dat licht om scheyden is, het is oock langher, maer niet soo dicke ende vol als de Terwe, al ist oock inde hoven ghesaeydt, ghelijck wy dese twee iaeren ghehadt hebben. Van couleur ende schellenkens ist zeere de gemeyne Spelte ghelijck, treckende een luttel nae de Rogghe, den smaeck en heeftse soo soet niet als de ghemeyne Gerste, nochtans is dien niet onlieflick. Ghelijckse niet vele en groeyt, soo wordtse oock selden ghebruyckt.

Vande Spelten,

Den naem Zea heeft hem over oude tijden veel wijder ende breeder ghestreckt dan nu ter tijdt doet de Spelte van onsen tijden, welcken naem alleene gegeven is eenderhande soorten van graen, dat zeer cafachtich is, schubachtich, licht, ende veel stijve vlimmen heeft, van luttel voetsels, nochtans niet quaet noch onsmaeckelick. In Italien, int Herthogdom van Milanen, in Lombardien, tot Genua, in Savoyen, Provencen ende Gascoignen, wordet ghesaeydt om de diverscheydt van het graen ende landt daer zijnde, maer niet gheten dan by gebreke van beter graen. Deze schijnt in alder manieren te wesen de Typha Cerealis, de welcke de Hoochduytschen heeten, Welsche Weysen ende Romische Terwe, om datse van daer ghebrocht is. Sy heeft eenen dunne halmen, ende meestendeel maer een are, die met veel ende zeer langhe rouwe ende stijven vlimmen beset is, die van de Gersten niet ongelijck, met de welcke Paulus gineta, zeer fray beveelt den ghenen die de vierde cortse hebben, dաderkens binnen inde neuse dickwils te steken om te doen bloeden. Tgraen is onvaster ende zeer cleyne, met zeer vel rouwe ende zeer vast aenhanghende vetachtige schubbenkens becleedt, der Terwen van natueren veel onghelijcker dan het Amelkoren oft dՠOnghebaerde Spelte. Maer de Spelte van Theophrastus ende vanden Ouders, is bycants soo zeer ghepresen ende soo goedt ghehouden als de terwe. Want sy is der Terwen zeer ghelijck, zeer vast, zeer overvloedich, ende die wt een menichvuldighe ende diepe wortel veel hooghe halmen is voortbrenghende, vande welcke de aren sonder vlimmen zijn, ende tgraen in veel schubbekens besloten, welck zeer effen is ende alleen gedierten aenghenaem, groeyende op een vet ende vruchtbaer landt, ende hier voortijdts alleen in Griecken bekent was, maer achternae van veel ander landen begheert ende gesaeydt. Waer wt lichtelick te mercken is, dat ons Spelte zeer verschilt van dese van Theophrastus, hoe wel dat een medesoorte is, oft eer een bastaert soorte, ende datse is soo veel slechter dan de beste Spelte, als die slechter is dan de Terwe. Want daer zijn ende moghen oock wesen veel ende ghemeyne veranderinghen tusschen de Terwe, Spelte ende Gerste om de ghemeyne inwendighe beghinsels van tsaedt, ende wesen, oft substantie, ende menichvuldighe wtwendighe accidenten, ghelijck wel weten die vande landtneeringhe verstandt hebben. Daerom ghemerckt dat Dioscorides drye verscheyden soorten van Spelte stelt, (want hy houdet Amelkoren oock voor een Spelte,) soo blijckt ghenoech dat nae Theophrastus tijdt dշoordt Zea oft Spelte veel breeder ghebruyckt is gheweest, ende niet alleene daer onder is begrepen de Naeckte-Gerste oft Terwe-Spelte, maer oock het Amelkoren, ghebaerde [39] Spelte, ende S. Peeters-koren, behalven noch die eerste ende alderbeste Spelte. Daerom ist dat yemandt een saecke soo verstroyt ende duyster met een haest ende licht bewijs soude moghen verstaen ende overloopen, dat soude moghen by deser manieren versocht worden.

Dit Graen is in Griecks gheheeten Zea. In Hoochduytsch, Spelsz. In Nederduytsch, Spelte. In Franchois, Espeautre. In Spaensche, Spelta. In Italiaensch, Spelta ende Farro.

Dioscorides segt datse meer voedt dan Gerste, ende smaeckelijck is: men maeckter broot af dat min voedt dan de Terwe.

Galenus segt datse in alle haer cracht, middel is tusschen de Terwe ende Gerste.

Cracht.

Spelte warm met wijn inghenomen is goedt teghen de beten vande Scorpioenen, ende oock den ghenen die bloedt spouwen. Des ghelijcks teghen de catarre die inde stroote valt. Oock teghen den hoest met geyten ruet, oft boter, met wijn ende Nitrum ghesoden, gheneest alle loopende seeren. Plinius.

Crimnom van Diosc.is de Semola vande Franssoisen ofte Walen ende Italiaenen.

Dioscorides segt dat tghrofste meel van Spelte ende Terwe, daer af datmen een pap maeckt, zeer wel voedt ende haest verteirt wordt (maer Galenus ende gineta segghen dat niet haest verteirt wordt) ende stopt gheweldich den camerganck, soo verre als de Spelte daer af dat ghemaeckt wordt, eerst gheroost wordt.

De Spelte oft Zea van Theophrastus.

De Spelte van Theophrastus is naest de Terwe dաllerbeste graen. Sy is de Terwe zeer gelijck, ende zeer luttel daer af verschillende, nochtans en ist niet geheel de selfde, want de treck-peerden bersten van Terwe tեten, oft sy sterven vande pijne inde darmen, den welcken nochtans de Spelte van Theophrastus nut ende aengenaem is. Dese heeft onghebaerde aren ende sonder vlimmen, nochtans besloten in velachtighe schubbekens.

Amer-koren, Olyra, Siligo Tragi, sive Far candidum.

Nu moet hier by ghestelt zijn het Amel-koren, dat van Herodotus Spelte gheheeten wordt, ende is bequaem om broodt daer af te backen. Van dese maecken de Duytschen midts datse zeer goede ende witte bloeme heeft, tstijfsel oft bloem van Amel. Sommighe meynen oock dat is de Terwe vanden Ouders, om dwit ende soet broodt datter af ghebacken wordt, oft de rechte Somer-Terwe: maer ten is soo niet.

Dwordt gherekent, segt Dioscorides, onder de soorten van Spelte, maer het voedt wat min, ende men maeckter broodt af ghelijck vande Spelte.

Typha, oft oock Spelte is?

Nu volght de Typha, die oock de Terwe zeer nae is. Maer Theophrastus segt datse veel effender is dan de Spelte oft Zea, datse oock groeyt op licht ende magher landt, ende niet op vet ende vruchtbaer landt. Dese sayen onse landtlieden zeer ghelijck de Haver over ander iaer, niet op landt dat braeck heeft gheleghen, maer op wtgheteirt landt, ende heetense Spelte, ende gheeft een cafachtich, row, magher ende dorre graen dat zeer luttel weeght, ende van de landtlieden zeer gheacht is ghelijck Haver, waerom datse slechter is dan het Amel-koren, maer beter ende effender dan S. Peeters koren. [40]

S. Peeters koren, Briza monococcos Dod.

De slechtste van alle de Spelten, om soo te spreken, schijnt te zijn S. Peeters koren Briza in Griecks ghenoemt, want Brizin is te segghen, laden, beswaeren ende slaeperich zijn. Dwelck (als Mnesitheus ende Galenus segghen) ghebeurt door het eten van dit broodt. Der Spelten ist v halmen ende aren zeer ghelijck, tgraen dat bruyn is hevet in schubbekens besloten, ende gheeft cafachtich, swert, quaelick rieckende ende smaeckende, ende onlieflick broodt. De Hoochduytschen heetent S. Peeters korn, ende Eynkorn: ende onghetwijfelt het is een soorte van Spelte, hoe wel dat sommighe contrarie segghen, de welcke segghen dat gheen vlimmen en heeft. Dwelck wy voren vermaent hebben dat allen den gheslachten van Terwe ghebeurt, alsoo oock als sy degenereren datse stincken, dwelck ten minsten de faute is vande Spelte, ende daerom sal ons byden gheschickten Herbaristen moghen gheorloft zijn die hier by te voeghen.

Bastaard gerste Hordeum spontaneum spurium. Holcus Plinij Anguillar. In Engels, Il hasse koren. (Hordeum murinum)

De bastaard gerst of Holcus (als Plinius zegt in het 27^ste boek, 10^de kapittel) groeit op droge [38] stenen en heeft jaarlijks uitschietende halmen gelijk de gerst, daar bovenop groeien dunne vlimmen. De kinderen die spelen in Nederland, Engeland en Frankrijk maken van deze gerst bezempjes en plukken die aan de dijken, gebroken vestingen en muren waarmee zij elkaar smijten en gelijk met bezems de planken vegen. Zij heeft een vezelachtige kleine wortel met veel grasachtige bladeren beneden waaruit veel halmen van een 45cm hoog komen met aren en vlimmen die van de gerst geheel gelijk maar kleiner, zachter en zonder graan gelijk de bastaard haver of gebaarde evenie Aegilops genoemd die we ook weten dat zeer goed is tegen de gebreken en puist zeren in de hoeken van de ogen die ook Aegylopes heten. Maar ongelijk beter zijn de assen van het stro tegen de gezwellen van de jicht.

Kracht.

Bastaard gerst of Holcus Plinij om het hoofd of om de arm gebonden trekt uit het lichaam de vlimmen of splinters.

Met deze gerst geweekt in loog maken de vrouwen hun haar geel zo wel als met de halmen en aren van de rogge en grote gerst.

De soorten van spelt.

(Hordeum distichon var. nudum) Tarwe spelt of naakte gerst, Zeopyrum sive Triticum-Spelthum, Hordeum nudum vocatum. In Engels wheate barly of naked barly.

Nu volgt hierna de tarwe spelt die de naam heeft van tarwe en gerst omdat zij van vorm is half tussen de spelt en tarwe. Want zij heeft halmen, aren en vlimmen gelijk de spelt maar het graan is besloten in een enkel velletje dat gemakkelijk te scheiden is en het is ook langer maar niet zo dik en vol als van de tarwe al is het ook in de hoven gezaaid zoals we deze twee jaren gehad hebben. Van kleur en schillen is het zeer de gewone spelt gelijk en trekt wat naar de rogge, de smaak heeft ze niet zo zoet als de gewone gerst nochtans is die niet onlieflijk. Net zoals ze niet veel groeit zo wordt ze ook zelden gebruikt.

(Triticum spelta)

Van de spelten,

De naam Zea heeft zich sinds oude tijden veel wijder en breder uitgestrekt dan nu ter tijd doet de spelt van onze tijden welke naam alleen gegeven is een soort van graan dat zeer kafachtig is, schubachtig, licht en veel stijve vlimmen heeft van weinig voedsel nochtans niet kwaad noch onsmakelijk. In Italië in het hertogdom van Milaan, in Lombardije tot Genua, in Savoie, Provence en Gascogne wordt het gezaaid om de diversiteit van het graan en land dat daar is, maar niet gegeten dan bij gebrek van beter graan. Deze schijnt in alle manieren te wezen de Typha Cerealis die de Hoogduitsers heten Welsche Weysen en Romische Tarwe omdat ze van daar gebracht is. Zij heeft een dunne halm en meestal maar een aar die met veel en zeer lange rouwe en stijven vlimmen bezet is die van de gerst niet ongelijk waarvan Paulus Aegineta zeer fraai aanbevolen diegene die de vierde daagse koorts hebben de aartjes binnen in de neus dikwijls te steken om te laten bloeden. Het graan is losser en zeer klein met zeer veel ruwe en zeer vast aaneenhangen vetachtige schubbetjes bekleed de tarwe van naturen veel ongelijker dan het amelkoren of de ongebaarde spelt. Maar de spelt van Theophrastus en van de ouders is bijna zo zeer geprezen en zo goed gehouden als de tarwe. Want zij is de tarwe zeer gelijk, zeer vast, zeer overvloedig en die uit een menigvuldige en diepe wortel veel hoge halmen voortbrengt waarvan de aren zonder vlimmen zijn en het graan in veel schubbetjes besloten welke zeer effen is en alleen gedierten aangenaam die groeit op een vet en vruchtbaar land en hier voortijds alleen in Griekenland bekend was maar daarna van veel andere landen begeerd en gezaaid. Waaruit licht te merken is dat onze spelt zeer verschilt van deze van Theophrastus hoewel dat een medesoort is of eerder een bastaard soort en dat ze is zo veel slechter dan de beste spelt als die slechter is dan de tarwe. Want daar zijn en mogen ook wezen vele algemene veranderingen tussen de tarwe, spelt en gerst om de gewone inwendige beginsels van het zaad en wezen of substantie en menigvuldige uitwendige accidenten gelijk wel weten die van de landnering verstand hebben. Daarom gemerkt dat Dioscorides drie verschillende soorten van spelt stelt (want hij houdt amelkoren ook voor een spelt) zo blijkt genoeg dat na Theophrastus tijd het woord Zea of spelt veel breder gebruikt is geweest en niet alleen daaronder is begrepen de naakte gerst of tarwe spelt, maar ook het amelkoren, gebaarde [39] spelt en St. Peterskoren, behalve noch die eerste en allerbeste spelt. Daarom is het dat iemand een zaak zo verstrooid en duister met een snel en licht bewijs zou mogen verstaan en overlopen dat zou op deze manier uitgezocht worden.

Dit graan is in Grieks geheten Zea. In Hoogduits Spelsz. In Nederduits Spelte. In Frans Espeautre. In Spaans Spelta. In Italiaans Spelta en Farro.

Dioscorides zegt dat ze meer voedt dan gerst en smakelijk is. Men maakt er brood van dat minder voedt dan de tarwe.

Galenus zegt dat ze in al haar kracht middel is tussen de tarwe en gerst.

Kracht.

Spelt warm met wijn ingenomen is goed tegen de beten van de schorpioenen en ook diegene die bloed spuwen. Desgelijks tegen de ontsteking die in de strot valt. Ook tegen de hoest met geitenvet of boter en met wijn en nitrum gekookt geneest alle lopende zeren. Plinius.

(Triticum durum)

Crimnom van Dioscorides is de Semola van de Fransen of Walen en Italianen.

Dioscorides zegt dat het grofste meel van spelt en tarwe waarvan men een pap maakt zeer goed voed en snel verteerd wordt (maar Galenus en Aegineta zeggen dat het niet snel verteerd wordt) en stopt geweldig de kamergang net zo ver als de spelt waarvan dat gemaakt wordt eerst geroosterd wordt.

De spelt of Zea van Theophrastus.

De spelt van Theophrastus is naast de tarwe het allerbeste graan. Zij is de tarwe zeer gelijk en verschilt zeer weinig daarvan, nochtans is het niet geheel dezelfde want de trekpaarden barsten van tarwe te eten of zij sterven van de pijn in de darmen die nochtans de spelt van Theophrastus nuttig en aangenaam is. Deze heeft ongebaarde aren en zonder vlimmen, nochtans besloten in velachtige schubjes.

(Triticum diococcum)

Amelkoren, Olyra, Siligo Tragi, sive Far candidum.

Nu moet hier bij gesteld zijn het amelkoren dat van Herodotus spelt geheten wordt en is bekwaam om brood daarvan te bakken. Van deze maken de Duitsers stijfsel of bloemen van amel omdat ze zeer goede en witte bloem heeft. Sommige menen ook dat het is de tarwe van de ouders om het witte en zoete brood dat er van gebakken wordt of de echte zomertarwe, maar dat is niet zo.

Het wordt gerekend, zegt Dioscorides, onder de soorten van spelt maar het voedt wat minder en men maakt er brood van gelijk van de spelt.

(Triticum durum)

Typha of het ook spelt is?

Nu volgt de Typha die ook de tarwe zeer na is, maar Theophrastus zegt dat ze veel vlakker is dan de spelt of Zea, dat ze ook groeit op licht en mager land en niet op vet en vruchtbaar land. Deze zaaien onze landlieden zeer gelijk de haver om het andere jaar en niet op land dat braak heeft gelegen maar op uitgeteerd land en heten het spelt en geeft een kafachtig, rouw, mager en dor graan dat zeer weinig weegt en van de landlieden zeer geacht wordt gelijk haver waarom dat ze slechter is dan het amelkoren maar beter en vlakker dan St. Peters koren. [40]

(Triticum boeoticum)

St. Peters koren, Briza monococcos Dodonaeus.

De slechtste van alle spelten, om zo te spreken, schijnt te zijn St. Peters koren dat Briza in Grieks genoemd is, want Brizin is te zeggen, laden, bezwaren en slaperig zijn. Wat (als Mnesitheus en Galenus zeggen) gebeurt door het eten van dit brood. De spelt is het van halmen en aren zeer gelijk en het graan dat bruin is heeft het in schubjes besloten en geeft kafachtig, zwart en kwalijk ruikend en proevend en onlieflijk brood. De Hoogduitsers heten het S. Peeters korn en Eynkorn en ongetwijfeld het is een soort van spelt hoewel dat sommige contrarie zeggen, die zeggen dat het geen vlimmen heeft. Wat wij tevoren vermaand hebben dat alle geslachten van tarwe gebeurt alzo ook als zij degenereren dat ze stinken wat de minste fout is van de spelten en daarom zal het ons bij de geschiktste herbaristen geoorloofd zijn die hierbij te voegen.

Haver, Avena vesca.

Dit Graen is in Griecks ghenoemt Bromos. In Latijn, Avena. In Hooch ende Nederduytsch, Haver. In Franchois, Avoine. In Italiaensch, Biava. In Enghelsch, Etes ende Haver. In Spaensch, Avea ende Avena.

Ten zy dat de Terwe degenereert in Gerste, dwelck selden ghebeurt, oft in Spelte, dat dickwilder gheschiedt, soo verkeertse in dit ghewas van Haver in Griecks gheheeten Bromos, niet om dat stinckt, maer eer om dat de treck-peerden dit veel eten: oft van tgeluyt oft ghecraeck dat de rijpe vrucht maeckt metten minsten windt die waeyen mach. Sy behoort byde soorten vande graenen als sy gheoeffent wordt: maer ist datse onghecultiveert ghelaten wordt oft sonder saedt is, dan salt Haver zijn niet nut om eten. Ende daerom heeft Dioscorides dese verscheyden ghestelt, ghelijck sy van verscheyden ghebruyck zijn, hoe wel datse niet diversch en zijn van gheslachte ende ghedaente: want gelijck sy beyde eenen naem hebben, soo zijn sy oock van fatsoene ende van plaetse daer sy groeyen ghelijck. Hebbende de ydel haver corte dunne stelen van eenen voet hooghe, opde welcke dat die aren [41] voorts comen in veel corte steelkens verdeylt die niet scherp en zijn, maer wijdt van een wtgespreydt, ende is bycants leegh van graen, ende de vellekens zijn bycants ydel. Maer de vruchtbaer Haver heeft de halmen ende opperste steelkens daer tsaedt aenhangt in sijn vellekens besloten langher ende grover, ende tsaedt dat vol is, is den Rogghe ghelijck, maer dunner, langher ende scherper, van coleur somtijdts grau, somtijdts swert, zeer dickwils oock witachtich, ende zeer haest afvallende int maeyen. Over al in Vranckrijck, Neder ende Hoochduytschlandt, ende Italien ist een zeer goedt voetsel voor de peerden. Maer in Engellandt gheeft de meestendeel vanden volcke den peerden boonen-broodt tեten in stede van Haver, ende laten hen selven dencken dat de peerden soo wel niet en varen vande Haver, oft soo wel niet en moghen arbeyden: hoe wel nochtans dat sy goede Haver hebben, vande welcke sy in Wallien broodt ende taerten backen als sy van de schubbekens verlost is, die niet quaet en zijn ghelijck wy dickwils gheten hebben. Sy maecken daer oock papkens vande bloemen van Haver-meel, ghelijck wy oock ghesien hebben in Switserlandt ende Elsaten. Sy besighen die oock tzy gheheel oft ghemalen in drancken ende decoctien die den camerganck stoppen.

Naeckte Haver, Avena nuda.

Niet verre vande lustighe riviere de Temst soo die voor by Londen ghevallen comt, zijn int landt van Kant op sommige plaetsen platte velden die met naeckte-Haver besaeydt zijn, de welcke de ghemeyne Haver in alder manieren ghelijck is, wtghenomen datter graen van coleur de Spelte ende de naeckte-Gerste ghelijck is. Tis wonder hoe gheerne dat de Conijnen dese vrucht eten. Sy maecken van dit graen alst drooghe is, weyckende tselfde in water, zeer goedt bier, want dese Haver is wat soeter ende lieflicker om eten, hoe wel datse luttel ghevonden wordt. [42]

Cracht.

Haver is zeer goedt om plaesters te maecken, ghelijckerwijs als de Gerste. Dioscorides.

Met pap van Haver wordt de camerganck ghestopt.

Tsap is zeer goedt ghebruyckt teghen den hoest in eenich suypen.

Ghestreken erghens op, soo droogtse, ende verteirt middelmatichlick, sonder scherpheydt, maer is wat koutachtich van natueren, ende een weynich stoppende, om dat sy soude moghen helpen den loop des buycs stoppen. Galenus.

Haver in azijn ghesoden neemt de sproeten wegh. Plinius

De ghemeyne Medecijns ende tslecht volck roostense ende doense in sackskens ghelijck men den Hirs doet, teghen de Colica, ende legghent warm daer op.

Ydel Haver, Bromos sterilis. Festucago van Gaza. In Franchois, Averon. In Italiaensch, Vena vana ende orzo salvatico. In Enghelsch, Haver grasse. Ende is de tweede gilops, niet dՠeerste van Matthiolus.

Dioscorides segt, dat ydel Haver oft tcruydt Bromus dwelck den gylops ghelijck is, een drooghende cracht heeft, ende wordt metter wortel in water ghesoden tot op tderde deel, ende tsop doorghedaen zijnde, soo wordt daer by ghedaen soo veel honichs, ende weder inghesoden tot dat soo dicke is als honich. Een doecxken hier in nat ghemaeckt, ende inde neusegaten ghesteken, is zeer goedt tegen de stanck van de quaede seeren. Sommighe doen daer by ghestooten Aloe ende ghebruycken alsoo. In wijn ghesoden met drooghe roosen, betert den stinckende adem.

Haver, Avena vesca. (Avena sativa)

Dit graan is in Grieks genoemd Bromos. In Latijn, Avena. In Hoog- en Nederduits Haver. In Frans Avoine. In Italiaans Biava. In Engels Etes en Haver. In Spaans Avea en Avena.

Tenzij dat de tarwe degenereert in gerst, wat zelden gebeurt of in spelt dat vaker geschiedt, zo verandert dit gewas in haver in Grieks geheten Bromos, niet omdat het stinkt maar eerder omdat de trekpaarden dit veel eten of van het geluid of gekraak dat de rijpe vrucht maakt met de minste wind die waaien mag. Zij behoort bij de soorten van de granen als zij geteeld wordt. Maar is het dat ze ongecultiveerd gelaten wordt of zonder zaad is dan zal de haver net nuttig zijn om te eten en daarom heeft Dioscorides deze verschillend gesteld gelijk zij van verschillend gebruik zijn hoewel dat ze niet verschillend zijn van geslacht en gedaante want gelijk zij beide een naam hebben zo zijn zij ook van vorm en van plaats daar zij groeien gelijk. Zo heeft de ijdele haver korte dunne stelen van dertig cm hoog waarop dat de aren [41] voortkomen in veel korte steeltjes verdeeld die niet scherp zijn, maar wijdt van een uitgespreid en is bijna leeg van graan en de velletjes zijn bijna leeg. Maar de vruchtbare haver heeft de halmen en opperste steeltjes daar het zaad aanhangt in zijn velletjes besloten langer en grover en het zaad dat vol is is de rogge gelijk, maar dunner, langer en scherper, van kleur somtijds grauw, somtijds zwart en zeer dikwijls ook witachtig en valt zeer snel af in het maaien. Overal in Frankrijk, Neder- en Hoogduitsland en Itali is het een zeer goed voedsel voor de paarden, maar in Engeland geeft het meeste deel van het volk de paarden bonenbrood te eten in plaats van haver en denken dat het de paarden niet zo goed gaat van de haver of niet zo goed er van kunnen werken. Hoewel nochtans dat zij goede haver hebben waarvan zij in Wales brood en taarten bakken als zij van de schubbetjes verlost is die niet kwaad zijn gelijk we dikwijls gegeten hebben. Zij maken daar ook papjes van de bloemen van havermeel gelijk we ook gezien hebben in Zwitserland en Elzas. Ze gebruiken die ook hetzij geheel of gemalen in dranken en afkooksels die de kamergang stoppen.

(Avena nuda)

Naakte haver, Avena nuda.

Niet ver van de lustige rivier de Theems zo die voorbij Londen valt zijn in het land van Kent op sommige plaatsen platte velden die met naakte haver bezaaid zijn die de gewone haver in alle manieren gelijk is, uitgezonderd dat het graan van kleur de spelt en de naakte gerst gelijk is. Het is een wonder hoe graag dat de konijnen deze vrucht eten. Zij maken van dit graan als het droog is en weken die in water zeer goed bier want deze haver is wat zoeter en lieflijker om te eten hoewel dat ze weinig gevonden wordt. [42]

Kracht.

Haver is zeer goed om pleisters te maken net zoals de gerst. Dioscorides.

Met pap van haver wordt de kamergang gestopt.

Het sap is zeer goed gebruikt tegen de hoest in enig sopje.

Gestreken ergens op zo droogt ze en verteert middelmatig zonder scherpte, maar is wat koutachtig van natuur en een weinig stoppende omdat zij zou mogen helpen de loop van de buik te stoppen. Galenus.

Haver in azijn gekookt neemt de sproeten weg. Plinius

De gewone dokters en gewone volk roosteren het en doen het in zakjes gelijk men de hirs doet tegen de koliek en leggen het warm daarop.

(Avena sterilis)

IJdele haver, Bromos sterilis. Festucago van Gaza. In Frans averon. In Italiaans vena vana en orzo salvatico. In Engels haver grasse en is de tweede Aegilops en niet de eerste van Matthiolus.

Dioscorides zegt dat ijdele haver of het kruid Bromus welke de Aegilops gelijk is een drogende kracht heeft en wordt met de wortel in water ingekookt tot op het derde deel en het sop doorgedaan zo wordt daarbij gedaan zo veel honing en weer ingekookt totdat het zo dik is als honing. Een doekje hierin nat gemaakt en in de neusgaten gestoken is zeer goed tegen de stank van de kwade zeren. Sommige doen daarbij gestampte Aloë en gebruiken het alzo. In wijn gekookt met droge rozen verbetert het de stinkende adem.

Dravick, Bromos sterilis altera. Festuca altera Dodoni. In Enghelsch, Dravick and wilde otes. In Hoochduytsch, Dort ende Lulch.

Dravick is zeer ghelijck ende zeer nae de ijdel Haver, hebbende dunner arenkens dan die vanden Hondts-gras. Tsaedt is lanckworpich, cafachtich, ende veel min sluytende dan de Rogge, waer af dat een miswas is. Het wordt in Nederduytschlandt gevonden inden Rogge, ende opde canten vande ackers.

Ghebaerde Evene, gylops Bromoides Belgarum. In Engelsch, Poure otes.

Ghebaerde Evene is half tusschen den gylops ende de naeckte Haver, ende is alsoo geheeten, [43] om datse een baerdeken oft vlimmen heeft. Sy is de ydel Haver oft den gylops gelijck. Tsaedt is scherp, row, lancworpich, rosch, ende in vellekens besloten. In Enghellandt, Nederduytschlandt ende Vranckrijck wordet somtijdts ghevonden onder de Gerste ende Rogghe. Maer of de selve cracht heeft vanden gylops, en is noch ter tijdt niet bevonden.

Festuca sive gylops Narbonensis. Is het niet Festuca Hordeum Plinij? In Italiaensch, Orzo salvatico.

gylops heeft de naem ghecreghen van een sieckte die zeer swaer om genesen is, de welcke die gheloeft te ghenesen, ende is een ghebreck dat comt ontrent de hoecken van beyden ooghen, te weten, een hol oft ingaende sweerken oft puystseerken. Dit Cruydt groeyet vele onder de Terwe ende Gerste inde ackers van Languedoc ende Provencen, op heete ende savelachtighe canten, ende is als Dioscorides leert, een cruydeken van onderhalve oft twee palmen hooghe, bladeren hebbende ghelijck die vande Terwe, cleyne, ende cleyne corte aren, draghende meest maer twee, somtijdts oock drye granen die besloten zijn in ghestrepte vellekens, ende heeft vlimmen die wt de punct comen van yeghelijck graen, ende niet wt de are, oock ist graen de Gerste ghelijck, maer de wortel is zeer cleyne, die van de Terwe ghelijck. Daer en is gheen die naerder comt dan rechten gylops dan dit cruydt. Wy hebben oock somtijdts bevonden dat gheholpen heeft voorseyde ghebreck, te weten, doen dat eerst was aencomen, ende niet en was veroudert. Want het drooght astringerende sonder groote verhittinge. Tsaedt ghedaen in eenich bier, loopt inde herssenen, ende maeckt droncken.

Cracht.

Het Cruydt met meel ghemengt, gheneest tghebreck gylops daer op ghestreken, ende verdrijft de harde gheswillen, want om dat scherpachtich is, soo heeft de cracht van verteiren.

Tsap met meel ghemengt wordt ghedrooght, ende tot tselfde ghebruyck bewaert. [44]

Muyse-koren. In Griecks, PhϮix. In Latijn, Hordeum Murinum, oft Lolium rubrum. In Hoochduytsch, Bintzenhelmer ende Waltrohor. In Franchois, Yvraye sauvage. In Italiaensch, Gioglio salvatico. In Engelsch, Wald Barley, or Way benet.

Dit Cruydt schijnt PhϮix gheheeten te wesen, ghelijck oock de voghel PhϮicopterus, van het roodt coleur, alsoo veel te segghen als vierich oft vlammende, waerom dat die van Narbonne aenden zeecant woonende desen voghel heeten Flamment. (kraan?) Want hoe wel dat wortels heeft ende cleyne bladers ende arenkens van Terwe oft gylops, soo is nochtans de are roodt oft castanie bruyn, hebbende vasthoudende schubbekens die over ander sijden by behoorte staen, ende den Lolium gheheel ghelijck. Waer door dat sommige dit gheheeten hebben Roodt Lolium. Ende is nae mijn verstant het Hordeum Murinum van Plinius, met bladers van Gerste, maer corter ende smalder, ende de are den Lolium ghelijck. De tackens van ses vingheren lanck omvanghen de wortel in ackers ende op ticchelen die versch gheleydt zijn.

Cracht.

Muyse-koren ghestooten ende met wijn ghedroncken verweckt den vrouwen haerlieder stonden, dwelck ons tot noch toe onbekent is gheweest, want wy en hebben niet darren versekeren, vreesende dat hooftsweere soude ghemaeckt hebben, ende ander ghebreken van dronckenschap, ghelijck wy weten datter Lolium ghewoone is te doen sonderlinghe in Provencen ende Dolfine. Dit Cruydt wordt veel ghevonden ende is ghenoech bekent in Duytschlandt, Enghellandt ende Vranckrijck.

PhϮix met wranghen wijn inghenomen stopt den buyck-loop, ende stelpt de vloedt vande vrouwen, insghelijcks oock den overvloedighen loop vande urine. Dioscorides.

Men segt oock datter aen dլichaem ghebonden in een castanie bruyn velleken tbloedt stelpt. Dioscorides.

(Bromus sterilis)

Dravik, Bromos sterilis altera. Festuca altera Dodoni. In Engels dravik and wilde otes. In Hoogduits Dort en Lulch.

Dravik is zeer gelijk en zeer na de ijdele haver en heeft dunnere aartjes dan die van kweek. Het zaad is langwerpig, kafachtig en sluit veel minder dan de rogge waarvan dat een miswas is. Het wordt in Nederduitsland gevonden in de rogge en op de kanten van de akkers.

(Avena fatua)

Gebaarde evenie, Aegylops Bromoides Belgarum. In Engels poure otes.

Gebaarde evenie is half tussen de Aegylops en de naakte haver en is alzo geheten [43] omdat ze een baardje of vlimmen heeft. Zij is de ijdele haver of de Aegilops gelijk. Het zaad is scherp, rouw, langwerpig, roze en in velletjes besloten. In Engeland, Nederduitsland en Frankrijk wordt het somtijds gevonden onder de gerst en rogge, maar of het dezelfde kracht heeft van de Aegilops is nu noch niet bevonden.

(Aegilops ovata)

Festuca sive Aegylops Narbonensis. Is het niet Festuca Hordeum Plinij? In Italiaans Orzo salvatico.

Aegylops heeft de naam gekregen van een ziekte die zeer zwaar om te genezen is die dit kruid belooft te genezen en is een gebrek dat komt omtrent de hoeken van beide ogen, te weten een hol of ingaand zweertje of puistje. Dit kruid groeit veel onder de tarwe en gerst in de akkers van Languedoc en Provence op hete en zavelachtige kanten en is als Dioscorides leert een kruidje van 15 of 20cm hoog die bladeren heeft gelijk die van de tarwe, klein, en kleine korte aren die meestal maar twee en soms ook drie granen dragen die besloten zijn in gestreepte velletjes en heeft vlimmen die uit de punt komen van elk graan en niet uit de aar, ook is het graan de gerst gelijk, maar de wortel is zeer klein en die van de tarwe gelijk. Er is er geen die dichter bij de echte Aegilops komt dan dit kruid. We hebben ook somtijds bevonden dat het geholpen heeft het voor vermelde gebrek, te weten toen dat net was aangekomen en niet was verouderd. Want het droogt adstringerend zonder grote verhitting. Het zaad gedaan in enig bier loopt in de hersenen en maakt dronken.

Kracht.

Het kruid met meel gemengd geneest het gebrek Aegilops daarop gestreken en verdrijft de harde zwellingen want omdat het scherpachtig is zo heeft het kracht van verteren.

Het sap met meel gemengd wordt gedroogd en tot hetzelfde gebruik bewaard. [44]

(Lolium perenne)

Muizenkoren. In Grieks Phoenix. In Latijn, Hordeum Murinum of Lolium rubrum. In Hoogduits, Bintzenhelmer en Waltrohor. In Frans Yvraye sauvage. In Italiaans Gioglio salvatico. In Engels Wald Barley of Way benet.

Dit kruid schijnt Phoenix geheten te wezen gelijk ook de vogel Phoenicopterus van de rode kleur wat vurig of vlammend betekent waarom dat die van Narbonne aan de zeekant wonen deze vogel heten Flamment. Want hoewel dat het wortels heeft en kleine bladeren en aartjes van tarwe of Aegilops zo is nochtans de aar rood of kastanjebruin en heeft vasthoudende schubjes die om beurten aan de andere kant staan en de Lolium geheel gelijk. Waardoor dat sommige dit geheten hebben rode Lolium. En is naar mijn verstand het Hordeum Murinum van Plinius met bladeren van gerst, maar korter en smaller en de aar de Lolium gelijk. De takjes van zes vingers lang omvangen de wortel in akkers en op tichels die vers gelegd zijn.

Kracht.

Muizenkoren gestampt en met wijn gedronken verwekt de vrouwen hun stonden wat ons tot noch toe onbekend is geweest want we hebben het niet durven te verzekeren omdat we vrezen dat het hoofdpijn zou gemaakt hebben en andere gebreken van dronkenschap gelijk wij weten dat het Lolium gewoon is te doen en vooral in Provence en Dolfine. Dit kruid wordt veel gevonden en is genoeg bekend in Duitsland, Engeland en Frankrijk.

Phoenix met wrange wijn ingenomen stopt de buikloop en stelpt de vloed van de vrouwen, insgelijks ook de overvloedige loop van de urine. Dioscorides.

Men zegt ook dat het aan het lichaam gebonden in een kastanjebruin velletje het bloed stelpt. Dioscorides.

Lolium, ende Triticum temulentum. In Hooch ende Nederduytsch, Twale, Rue weysen, ende Lulch. In Francoisch, Yvraye. In Spaensch, Yoio ende Zizania. In Italiaensch, Gioglio ende Loglio. In Engelsch, Darnell, or Yvray.

De Griecken hebben dit cruydt geheeten ran, soo my dunckt, van een woordt reth, dwelck te segghen is, opghehaelt, opgheheven oft om hooghe ghetrocken, want de schadelicken domp vanden Lolium rijst tot inde herssenen, ende maeckt een dronckenschap ende draeyinghe int hooft die luttel verschilt van dulheydt. Waer door dat vanden ghemeynen volcke meer dan ghenoech bekende ende gehaedt is, sonderlinghe in Provencen, Languedoc, ende over al in Vranckrijck, waer dat genoemt wordt Yvraye, alsoo vele te seggen, als dronckenschap oft droncken maeckende. Ende oock in Normandie, Nederlandt ende Enghellandt, niet alleene alst meel daer af in tbroodt gebacken wordt, maer noch veel meer alst ghedaen wordt ende ghesoden inde bieren ende Ael, soo verdrucket ende verduystert de herssenen met een onlusticheydt ende slaepericheydt, ende maeckt alle dաnder leden vaddich: Maer van buyten opgeleydt in een plaester daer af ghemaeckt met smeir, verdrijft de deselfde ghebreken ende de gheduerighe pijnen vanden fleirfijn ende vanden hoofde. Gheenen cruyde en ist beter gelijck van aren dan den Muyse-koren oft PhϮix, ghelijck Dioscorides zeer wel segt, ende daerom die dՠeen van beyden kent, salse alle beyde wel kennen. Tgraen ligt in harte vellekens, maer van halmen, wortel ende anderssins ist de Terwe oft Rogghe ghelijck, ende daerom is Matthiolus van opinie achtervolghende Theophrastum, dat gelijckerwijs alst een miswas ende peste is vande Terwe, dat insghelijcks wederom pleeght in Terwe te verkeeren, maer gelijck [45] hy de waerheydt segt, soo gheeft hy oock te kennen, dat hy gheen verstant en heeft vande natuerlijcke dinghen, als hy dըistorie van Hippocrates wt Plinius verhalende, dեxempel voorts brengt vande veranderinghe van een vrouwe in eenen man. Want dese veranderinghe van specie en comt niet by, noch dՠonderscheydt inde cruyden van een manneken oft wijfken en is niet waerachtich, maer vande gheleerde voor een ghelijckenisse ende maniere van spreken geacht. De saecke is wel waerachtich, maer de reden en deucht niet. Want daer en is niemandt, hy en weet wel, dattet Lolium een misghewas is vande terwe, ende in gheen wijfken verandert, maer dat een faute is, oft een ander specie van graen. Want Lolium is heeter ende droogher dan eenich ander koren, niet nut tot voedtsel, sonderlinge vande menschen, maer is gheheel van natueren contrarie den koren. Want koren is den menschen ghesont, ende den treck-peerden meestendeel doodtlick. Maer het Lolium en hindert noch den peerden noch den hinnen, noch vogelen, nochtans ist den menschen zeer hinderlick, daerom tzijn natuerlicke differentien, ende niet van manneken oft wijfken, ghelijck Matthiolus raest.

Galenus segt dat drooge ende zeer heete is, soo dat naerder is den scherpen dingen, meer dan den Iris, maer ten is soo subtijl niet van substantie, in vueghen dat daer in zeere verschilt, daerom dien achtervolghende soo macht gheseydt worden warm te zijn tot int eerste vanden derden graedt, ende drooghe tot int laetste vanden tweeden graedt.

Cracht.

Meel van Lolium ghemengt met sout ende radijs bedwingt de voorts etende zeeren ende alle vervuylde quade sweeringhen, opghestreken.

Tselfde meel met solfer ende azijn ghemengt, gheneest dշildt vier ende quaet seer alst daer mede bestreken is.

In wijn ghesoden met duyven mest ende lijnsaedt, doet scheyden ende vergaen clieren ende croppen, ende doet wtbreken dաpostumatien ende gheswillen die quaelick rijpen connen.

Met honich water ghesoden doet de pijne van Sciatica vergaen alst daer op ghestreken wordt.

Met nat gemaeckte ende dan gedroogde gerste, als gorte, wieroock, myrhe oft saffraen gemengt ende daer mede eenen roock van onder ontfangen, voordert het ontfanghen vande vrucht. Dioscorides.

DՁlchimisten menghen meel van Lolium met haerlieder medicijnen tot slaep verweckende.

Ustilago. In Hoochduytsch ende Nederduytsch, Brandt. In Franchois, Bruslure. In Engelsch, Blight or Brant-corne.

Ustilago polystichi. Brandt van Gherste met veel rijen. In Engelsch Barly blight.

Ustilago Aven. Brandt van Haver. In Enghelsch, Haver blight. [46]

Dit ghebreck en comt niet van tgraen dat in dաerde bedorven is, maer vande verbrande aren soo sy beginnen te groeyen, dշelcke daerom oock Brandt gheheeten wordt, int Franchois Brulure, ende groeyt dickwils onder de Terwe, Rogge ende Haver, soo wel hier te lande, als in Duytschlandt ende Vranckrijck. Want als de are noch teer is ende in hope van bloeyen ende graen te crijghen, ist datse bereghent ende nat zijnde terstondt met een zeer heete sonne dorre wordt, dan comter af dit misghewas, dat inde medicijne gheensins nut bevonden en is. Nochtans zeer goedt om kennen, midts dat het van halmen, bladers ende wortel de Terwe oft Haver ghelijck is. De are is met een swert poeder ende stof gheladen, de welcke terstondt als oft de bloemen afvielen, vergaet in een verbrandt poier oft meelvachticheydt.

(Lolium temulentum) Lolium en Triticum temulentum. In Hoog- en Nederduits Twale, Rue weysen en Lulch. In Frans Yvraye. In Spaans Yoio en Zizania. In Italiaans Gioglio en Loglio. In Engels Darnell of Yvray.

De Grieken hebben dit kruid genoemd Aeran en zo me lijkt van een woord aerethae wat betekent opgehaald, opgeheven of omhooggetrokken want de schadelijke damp van de Lolium rijst tot in de hersenen en maakt een dronkenschap en draaiingen in het hoofd die weinig verschilt van dolheid. Waardoor dat van het gewone volk meer dan genoeg bekend en gehaat is en vooral in Provence, Languedoc en overal in Frankrijk waar dat genoemd wordt yvraye wat zoveel betekent als dronkenschap of dronken makende. En ook in Normandi, Nederland en Engelland en niet alleen als het meel daarvan in het brood gebakken wordt maar nog veel meer als het gedaan en gekookt wordt in de bieren en ale en zo verdrukt en verduistert het de hersenen met on onlustigheid en slaperigheid en maakt alle andere leden vads. Maar van buiten opgelegd in een pleister die daarvan gemaakt is met smeer verdrijft dezelfde gebreken en de gedurige pijnen van de jicht en van het hoofd. Geen kruid lijkt beter van aren het Lolium perenne of Phoenix, gelijk Dioscorides zeer goed zegt, en daarom die een van beide kent zal ze alle beide kennen. Het graan ligt in harde velletjes, maar van halmen, wortel en anderszins is het de tarwe of rogge gelijk en daarom is Matthiolus van opinie, achtervolgende Theophrastus, dat het gelijkerwijs als een miswas en pest is van de tarwe dat het insgelijks wederom in tarwe plag te veranderen, maar gelijk [45] hij de waarheid zegt zo geeft hij ook te kennen dat hij geen verstand heeft van de natuurlijke dingen als hij de historie van Hippocrates uit Plinius verhaalt het voorbeeld geeft van de verandering van en vrouw in een man. Want deze veranderingen van specie komt niet voor, noch het onderscheid in de kruiden van een mannetje of wijfje is niet waar, maar van de geleerden voor een gelijkenis en een manier van spreken geacht. De zaak is wel waar, maar de reden deugt niet. Want daar is niemand of hij wet wel dat het Lolium een misgewas is van tarwe en niet in een wijfje verandert maar dat het een fout is of een andere specie van graan. Want Lolium is heter en droger dan enig ander koren en niet nut tot voedsel, en vooral van de mensen maar is van naturen geheel contrarie het koren. Want koren is de mensen gezond en de trekpaarden meestal dodelijk. Maar het Lolium hindert noch de paarden noch de kippen, noch vogels, nochtans is het de mensen zeer hinderlijk, daarom zijn het natuurlijke verschillen en niet van een mannetje of vrouwtje zoals Matthiolus raast.

Galenus zegt dat het droog en zeer heet is zodat het dichter bij de scherpe dingen is en meer dan iris maar het is zo subtiel niet van substantie, in voegen dat het daarin zeer verschilt en daarom die achtervolgende zo mag gezegd worden dat ze warm is tot in de eerste van de derde graad en droog tot in het laatste van de tweede graad.

Kracht.

Meel van Lolium gemengd met zout en radijs bedwingt de voort etende zeren en alle vervuilde kwade zweren, opgestreken.

Hetzelfde meel met zwavel en azijn gemengd geneest het wild vuur en kwaad zeer als het daarmee bestreken is.

In wijn gekookt met duivenmest en lijnzaad laat scheiden en vergaan klieren en kroppen en laat uitbreken de blaren en gezwellen die slecht rijpen kunnen.

Met honingwater gekookt doet de pijn van ischialgie vergaan als het daarop gestreken wordt.

Met natgemaakte en dan gedroogde gerst als gort, wierook, mirre of saffraan gemengd en daarmee een rook van onder ontvangen bevordert het ontvangen van de vrucht. Dioscorides.

De alchimisten mengen meel van Lolium met hun medicijnen tot slaapverwekkende.

(Claviceps purpurea)

Ustilago. In Hoogduits en Nederduits Brandt. In Frans Bruslure. In Engels Blight of Brant-corne.

Ustilago polystichi. Brand van gerst met veel rijen. In Engels Barly blight.

Ustilago Avenae. Brand van haver. In Engels Haver blight. [46]

Dit gebrek komt niet van het graan dat in de aarde bedorven is, maar van de verbrande aren zo ze beginnen te groeien wat daarom ook brand geheten wordt, in het Frans brulure en groeit dikwijls onder de tarwe, rogge en haver zo wel hier te lande als in Duitsland en Frankrijk. Want als de aar noch teer is en in hoop van bloeien en graan te krijgen en is het dat ze beregend wordt en nat zijn terstond met een zeer hete zon dor wordt dan komt er dit misgewas van dat in de medicijnen geenszins nuttig bevonden wordt. Nochtans zeer goed om kennen omdat het van halmen, bladeren en wortel de tarwe of haver gelijk is. De aar is met een zwart poeder en stof geladen wat terstond alsof de bloemen afvallen in een verbrand poeder of meelachtigheid vergaat.

Ooghentroost-gras, in Hoochduytsch ende Nederduytsch Cratogonon in Griecks.

Cratgos oft Cratgon is eenen boom daer af dat onder de Mispelboomen gesproken wordt. Maer Cratogonum schijnt te zijn een etelijck cruydt, ende niet onghelijck den Peerdts-bloemen, waer af tghebruyck ende nutten, tsaedt ieugdich maeckt ende bequaem om genereren. Ick en kan gheen cruydt bedencken daer op dat de teeckenen beter accorderen, dan tghene dat vande Herbaristen van onsen tijden om de ghelijckenisse geheeten wordt het tweede Melampyrum. Opde boschachtighe plaetsen van Narbonne, Enghellandt, Savoyen ende Piemont, schietet over al midden inde Somer sijn tacken van eenen cubitus oft onderhalf lanck, met veel gheknoopte steelkens die veel sijd-tacskens hebben, ghelijck de Claerooghe doet, maer veel dicker ende meerder, de welcke van onder op met bladers bekleedt zijn dien vande Peerdts-bloemen, oft witte Ratelen, Vloy-cruydt, oft Wildt-vlas gelijck. De bloemen comen op dwterste vande steelkens met knopkens die minder zijn dan die vanden Vingherhoet bloemen, maer des ghelijcks by een ghevoeght, die vanden Peerdts-bloemen oft Wilden-vlas van fatsoen ghelijck. Tsaedt ligt in cleyn blaeskens den Hirs niet onghelijck, dշelck soo wel als de ghedrooghde bladers wat scherp is van reucke ende smaecke.

Cracht.

Dit saedt cleyn ghebroken ende een papken daer af ghemaeckt, verweckt tot oncuyscheydt, ende is als een heesdeegh ende wedtsteen van het genererende saedt, soo my niet sonder reden en dunckt.

Men segt oock dat soo wanneer een vrouwe daer af nuchter in neemt drye daghen lanck, nae dat sy haer maendtstonden heeft ghehadt, elcke reyse een half drachme in twee croesen waters, veertich daghen eer sy ontfangt, ende dat de man insghelijcks drye daghen voor bekennen van sijnder huysvrouwen soo veel drincke, dat die vrucht een sone sal wesen. Dioscorides.

Tghene dat aende canten vande velden groeyt, hebbende roodtachtighe bloemkens, ende wat minder is dan dաnder Cratogonon, met een steelken van eenen voet hooghe, ende bladeren half soo groot als vande Peerdts-bloemen ende witte Ratelen, is de tweede Euphrasia van Dodonus [56] (47)

Peerdts-bloemen. Melampyrum, Triticum vaccinum, Tragi, Cordi & Dod. Alopeucros Plinij. In Hoochduytsch, Kuweyssen. In Enghelsch, Horse floure or Cowe wheate.

Dit oncruydt, welck vele onder koren groeyt, is seer ghelijck het cruydt dat in Hoochduytsch Kuweyssen heet, maer is meerder, ende heeft schoone dicke aren vol van bloemen dien vande witte Ratelen ghelijck, eenen vosse steert niet onghelijck, ende daerom heetet Plinius Alopecurus. De bladers zijn breeder dan die vanden Osyris oft Rotte, de welcke al ist saecke datse onghelijcker staen, nochtans sterrewijs voorts comen. Sijn wortel is cleyn ende hardt, de bloemen eer sy open gaen zijn peersch wten blaeuwen siende, daer nae als sy open gaen, zijn die gheel met peersch ghemenght, maer verliesen daer nae als sy vergaen haerlieder verwe, ende worden groen, tusschen de welcke comen breede haukens daer in dat besloten zijn twee graenkens dien van Lolium ghelijck, maer minder ende bruynder dan de Terwe.

Het is een miswas van Terwe, ende der Terwen lastich, maer een goedt ende lieflick voedtsel voor de koeyen, indwelcke de slechtste Terwe schijnt verander te wesen.

Peerts-bloemen met gheel bloemen, Perpusillum Melampyrum luteum.

Hier by moet oock ghevoegt zijn dese soorte van Melampyrum, als de ghene die niet beschreven noch geconterfeyt en was, ende groeyt zeer vele in Provence onder tcoren, ontrent drye palmen hooghe, Het siet den voorgaende heel ghelijck, maer het heeft gheel bloemkens, ende de bladers dieper ghekerft, den Crayenvoet niet zeer onghelijck.

(Stellaria graminea) Ogentroost gras, in Hoogduits en Nederduits Crataeogonon in Grieks.

Crataegos of Crataegon is een boom waarvan onder de mispelbomen gesproken wordt. Maar Crataeogonum schijnt te zijn een eetbaar kruid en niet ongelijk de paarse bloem waarvan het gebruik en nuttigheid het zaad jeugdig maakt en bekwaam om te genereren. Ik ken geen kruid bedenken waarop dat de tekens beter accorderen dan hetgene dat van de herbaristen van onze tijden vanwege de gelijkenis geheten wordt het tweede Melampyrum. Op de bosachtige plaatsen van Narbonne, Engeland, Savoie en Piedmont schiet het overal midden in de zomer zijn takken van een 45 tot 68cm lang op met veel geknoopte steeltjes die veel zijtakjes hebben gelijk de Euphrasia doet, maar veel dikker en groter die van onderop met bladeren bekleed zijn die van de paarse bloemen of witte ratelen, vlooienkruid of wild vlas gelijk. De bloemen komen op het uiterste van de steeltjes met knopjes die kleiner zijn dan die van de vingerhoed bloemen, maar desgelijks bijeengevoegd die van de paarse bloemen of wilde vlas van vorm gelijk. Het zaad ligt in kleine blaasjes de hirs niet ongelijk die zo wel als de gedroogde bladeren wat scherp is van reuk en smaak.

Kracht.

Dit zaad klein gebroken en een papje daarvan gemaakt verwekt tot onkuisheid en is als een hees deeg en wedsteen van het genererende zaad zo me niet zonder reden dunkt.

Men zegt ook dat zo wanneer een vrouw daarvan nuchter inneemt drie dagen lang nadat zij haar maandstonden heeft gehad en elke keer een 0,65 gram in twee kroezen waters veertig dagen eer zij ontvangt en dat de man insgelijks drie dagen voor het bekennen van zijn huisvrouw zoveel drinkt dat die vrucht een zoon zal wezen. Dioscorides.

Hetgene dat aan de kanten van de velden groeit die roodachtige bloempjes heeft en wat kleiner is dan de andere Crataeogonon met een steeltje van dertig cm hoog en bladeren half zo groot als van de paarse bloemen en witte ratelen is de tweede Euphrasia van Dodonaeus [47]

(Melampyrum arvense)

Paarse bloemen. Melampyrum, Triticum vaccinum, Tragi, Cordi & Dodonaeus. Alopecuros Plinij. In Hoogduits, Kuweyssen. In Engels Horse floure of Cowe wheate.

Dit onkruid wat veel onder het koren groeit is zeer gelijk het kruid dat in Hoogduits Kuweyssen heet, maar is groter en heeft mooie dikke aren vol van bloemen dien van de witte ratelen gelijk, een vossenstaart niet ongelijk en daarom noemt Plinius het Alopecurus. De bladeren zijn breder dan die van de Osyris of rotte die al is het zaak dat ze ongelijker staan nochtans stervormig voortkomen. Zijn wortel is klein en hard, de bloemen eer zij open gaan zijn paars uit het blauwe en daarna als zij open gaan zijn die geel met paars gemengd maar verliezen daarna als zij vergaan hun kleur en worden groen, tussen die komen brede hauwtjes waarin besloten zijn twee graantjes die van Lolium gelijk, maar kleiner en bruiner dan de tarwe.

Het is een miswas van tarwe en de tarwe lastig, maar een goed en lieflijk voedsel voor de koeien waarin de slechtste tarwe schijnt veranderd te wezen.

(Melampyrum pratense)

Paarse bloemen met gele bloemen, Perpusillum Melampyrum luteum.

Hierbij moet ook gevoegd zijn deze soort van Melampyrum als diegene die niet beschreven noch afgebeeld was en groeit zeer vele in Provence onder het koren omtrent 30cm hoog. Het ziet de voorgaande heel gelijk maar het heeft gele bloempjes en de bladeren dieper gekerfd de kraaienvoet niet zeer ongelijk.

Coren-roosen ende Neghelbloemen. In Griecks, Pseudomelanthium, ende Latijn, Nigellastrum Dodonnei, Fuchsius, Lolium, Muto, Lichnoides segetum, Tragus, Gitago. In Hoochduytsch, Raden ende Kornrosz. In Franssois, Nielle des bledz. In Italiaensch, Gittone. In Spaensch, Neguillia ende Allipiure. In Enghelsch, Cockle or fielde Nigella.

Noch is van sijn gheslachte de Coren-roose, want alst met de Terwe ghemengt ende ghemalen is, soo maeckt men daer broodt af. De bladers van dit cruydt zijn hayrachtich, breeder, maer corter dan die vant vlooy-cruydt: de stelen zijn recht opgaende, lanck ende hayrachtich, hebbende int bovenste lancworpighe knopkens, met vier oft vijf scherpe cleyne bladerkens die de bloeme bevangen, de welcke van coleur ende fatsoen dien vande Maelwe ghelijck zijn. Tbrengt veel saedt voort dat buyten swert ende van binnen wit is. [48]

Cracht.

Cooren-roose, als Fuchsius segt, is zeer goedt teghen de quaede schorftheydt ende wildt vier, soo wel alst Lolium, het heylet de wonden, tgheneest de fistels, ende stelpet bloedt.

Oft het met een suppositore ghebruyckt de maendtstonden treckt, als Dodonus wt Hippocrates verhaelt, en weten wy niet: maer dat beyde de Nigellen, soo wel de tamme als de wilde, die tweederhanden is, met Mercuriael honich ghemengt, sulcks doen, en twijffel ick niet. Maer aenghesien dat de wilde Nigelle onder het koren groeyt, soo is te bemoeden, dat Hippocrates tselfde verstaen heeft vande Nigelle die onder de Terwe wasset.

Tghemalen saedt met honich gemengt neemt wegh alle leelickheydt ende schelferinghe des huyts, alst daer op ghestreken wordt.

(Agrostemma githago) Korenrozen en nagelbloemen. In Grieks Pseudomelanthium en Latijn Nigellastrum Dodonnei. Fuchsius, Lolium, Muto, Lichnoides segetum. Tragus Gitago. In Hoogduits, Raden en Kornrosz. In Frans Nielle des bledz. In Italiaan, Gittone. In Spaans Neguillia en Allipiure. In Engels Cockle or fielde Nigella.

Noch is van zijn geslacht de korenroos want als het met tarwe gemengd en gemalen wordt zo maakt men daar brood van. De bladeren van dit kruid zijn haarachtig en brede, maar korter dan die van het vlooienkruid. De stelen zijn recht opgaande, lang en haarachtig en hebben in het bovenste langwerpige knopjes met vier of vijf scherpe kleine bladertjes die de bloem omvangen die van kleur en vorm die van de maluwe gelijk zijn. Het brengt veel zaad voort dat buiten zwart en van binnen wit is. [48]

Kracht.

Korenroos zoals Fuchsius zegt is zeer goed tegen de kwade schurft en wild vuur zo wel als het Lolium, het heelt de wonden, het geneest de lopende gaten en stelpt bloed.

Of het met een suppoost gebruikt de maandstonden trekt als Dodonaeus uit Hippocrates verhaalt weten we niet, maar dat beide de Nigella 's, zo wel de tamme als de wilde die tweevormig is, met Mercuriaal honing gemengd zulks doen twijfel ik niet. Maar aangezien dat de wilde Nigella onder het koren groeit zo is te vermoeden dat Hippocrates hetzelfde verstaan heeft van de Nigella die onder de tarwe groeit.

Het gemalen zaad met honing gemengd neemt weg alle lelijkheid en schilfers van de huid als het daarop gestreken wordt.

Rijs. Oryza. In Hoochduytsch, Reisz. In Franchois, Ris, in Italiaensch, Reso. In Spaensch, Arroz. In Enghelsch, Rese.

Ghelijck dit saedt aldereerst ghebrocht is gheweest wt Indien, insghelijcks soo schijnt oock dat de naem van daer comen is. Het is in Asien ende Europen zeer wel bekent, maer ick en hebbe niet meer dan een soorte van dien ghesien int landt van Narbonne ende Spaignen, maer inde vlacke ende open vochte velden ende ackers vanden lande van Milanen groeyet zeer overvloedich, dwelck sy nochtans met beecskens ende waterloopen die gheleydt worden wt de riviere die vanden Lac Maior comt, dickwils ende wanneer dat van noode is, nat maecken, anderssins en soudt niet wassen oft gheen graen voorts brenghen, soo dat wonder is, dat soo drooghen ende dorren graen is begheerende soo vochtighen ende waterachtighen grondt, ende soo goedt ende wel smaeckende voedtsel gheeft, dat oock soo ghesont is. Den Oogst van desen valt late, te weten ontrent half Septembre, want dwordt rijpe door veel heete somersche Sonneschijnen, ende daerom en soecket niet de Noordtsche streken al zijn die vochtich, midts datse te coudt zijn. Tgraen groeyt aen cromme vlimmen die stijfachtich zijn, aren-wijs over andere sijden by behoorte staende in geelachtige vellekens die hoeckachtighe scherpe strepen inde lengde hebben, ende boven spitse vlimmen, van de welcke tgraen verlost zijnde, witter, claerder, hardter ende veel lieflicker om pappe te maecken is dan de schoonste terwe die men mach hebben. De halmen zijn die vande Gerste ghelijck van eenen cubitus oft onderhalf hooghe, maer de wortel die vande Terwe: De bladers die wy gesien hebben in Lombardijen, Toscane ende Provencen (in dien ick wel onthouden hebbe) ghelijcken beter die vanden Hirs oft Gerste, dan vande Pareye. Daerom schijnt dat Matthiolus ghevolght heeft de ghene die wt Plinius het Rijs dat nu ter tijdt onbekent is, hebbende een ronde wortel, een roode bloeme, vollijvighe bladers die van Pareye ghelijck, maer breeder, eenen cubitus lanck, met ons ghemeynen Rijs onverstandichlijck gheconfundeert hebben. Maer dat Rijs met de ronde wortel, mach moghelijck zijn, dat die van Asien ende Surien den Romeynen vergunden, de welcke den maeyers ende voorcoopers plaghen den eedt af te nemen dat sy tselfde niemanden vercoopen en souden voor dat het ghesoden [49] ware, wt vreesen dattet saedt in ander landen soude gebrocht worden, welck graen alsoo door sieden ghedoodt zijnde ende my gheschoncken, my oock dickwils heeft bedroghen. De bloeme van ons Rijs is een groot ende zeer goedt voedtsel gesoden in melck met suycker ende Amandels. In Barbarijen ende Spaignen wordt ghedistilleert van Rijs in melck gheweyckt, eerst een claer water, daer nae een olie, die wel soete is, ende niet min den gheest verheughende ende dronckenmaeckende dan den wijn, dien de Mooren niet en drincken. Des ghelijcks dՏlifanten van Afrike, eten wonderlicken gheerne dat voedtsel, ende worden daer af licht aennemende ende leerbaer. Dioscorides ende Galenus segghen dat Rijs middelmatich voedt, ende den Camerganck stopt. Tgheeft een grof voedtsel.

Hirs oft Milie. In Griecks, Kenchros. In Latijn Milium. In Franchois, Millet. In Hoochduytsch Hirsen. In Italiaensch, Miglio. In Spaensch, Miyo ende Milho. In Engelsch, Mylen ende Millet.

Het schijnt dat Milium int Griecks gheheeten is van de ontallicke graenkens vanden fijghen die sy heeten Kenchramides. Maer int Latijn Milium, al oft hy droegh duysentich graenen; want hy is soo vruchtbaer datmen seydt dat elcke graen wel wtgheeft drye matekens. Ten zy dat yemandt liever duncken soude Milium gheheeten te zijne om dat de Griecken met een ghemeyne naeme alsoo wel Panick-koren als Hirs gheheeten hebben, ghelijck ghetuyght Varro.

Hirs wordt in Toscane ende Narbonne int eerste vande Lente ghesaeydt, ende wordt de derde maendt daer naer ghemaeyt. Dwasset gheerne in vet, slijckachtigh ende cley landt, ende in een warme locht. Theeft een faselachtighe wortel die vanden Panick-koren ghelijck, wt de welcke dat spruyten drye oft vier halmen van twee oft drye cubitus hooghe die hayrachtich ende rietachtich zijn, van bladers ende breede aren ist boven eenichsins den Rijs ghelijck, dan dat de aren onghelijck meerder ende meer wtghespreydt zijn, den aren vanden Riet zeere ghelijck, daer in dat veel cleyne saeykens groeyen besloten in effen vellekens, den sade van Phalaris oft van vlas niet onghelijck, dan dat ronder, minder ende glatter is, dwelck lichtelick ghebroken ende tot meel ghemaeckt wordt, waer af broodt, toerten ende taerten ghebacken worden, die swaer ende quaet om verteeren zijn, taey int knouwen ende niet lieflick, ten sy datse gheten worden soo haest als sy ghebacken zijn. Ende daerom wordense tot Venegien al warm geten, die dաrm volck daer op de cruysstraten te coope stelt, roepende al heet de Koecken al heet. Niettemin ist datse versch oft oubacken gheten worden, soo maeckense midts de vasticheydt ende swaerheydt quaedt bloedt, ende geven veel argher voedtsel dan Terwe oft Rijs, als niet selfs Galenus, maer oock de Coolbranders ende schaepherders van Tyrol ghetuyghen ende verclaeren. Want doen wy henlieden daer vraeghden, oft oock waer was dat Matthiolus gheschreven hadde, te weten, dat sy alleene mochten leven by broodt van Hirs oft Gerste die gheroost is in melck gesoden, soo gheckten sy met ons, ende wenschten voor hen altijdts sulcken kost ende leckernijen, iae seyden daer by wt spot, dat zijt niet en mochten beteren, als de ghene die niet machtich en wearen beter broodt te coopen. De voghelkens eten dit saedt ghelijck sy doen Canarie saedt, Lijnsaedt ende Kempsaedt, ghelijck de Canarie voghels, kneuterkens, ende sijskens. Het droogt ende is subtijl van substantie, maer heeft luttel warmte, ende daerom ist zeere goedt teghen fluxien vanden herssenen. Des ghelijcks oock teghen de fluxien vande iuncturen, ende verdrijft de winden inde dermen. [50]

Tverschil onder de soorten van Hirs, is alleene dat dաnder swerter saedt ende wijder wtgespreyde aren heeft.

Galenus zegt dat coudt is inden iersten graedt, ende drooge tot inden derden oft ymmers zeer nae, ende is subtijl van substantien.

Cracht.

In twee handtvollen souts in een yseren lepel oft panne gheroost, soo veel Hirs ghedaen, als de lepel vanden viere ghenomen is, op dat den Hirs niet en verberne, dwelck in sout gheworpen zijn, ende onder een gheroert comt te bersten, waer wt dat rijst een wit gheswollen marck dat den geconfijtten Anijs oft Carvi soo ghelijck is van coleur, dat de kinders tselfde siende voor confiture, daer mede bedroghen worden. Tselfde al heet in een lijnen sacxken ghedaen ende gheleydt, iae opde eerste partijen vanden buyck, doet vergaen de crimpinghen ende pijnen vanden buyck, inde sijde, ende metten, cortsen gheseydt, tverteirt de grove humeuren van alle leden.

Broodt van Hirs ghemaeckt, doet min dat van eenich graen ghebacken is, maer een papken daer af ghemaeckt stopt den camerganck, ende doet water maecken. Dioscorides, Plin.ende Galen.

(Oryza sativa) Rijst, Oryza. In Hoogduits Reisz. In Frans Ris, in Italiaans Reso. In Spaans Arroz. In Engels Rese.

Gelijk dit zaad allereerst gebracht is geweest uit Indi, insgelijks zo schijnt ook dat de naam van daar gekomen is. Het is in Azi en Europa zeer goed bekend maar ik heb niet meer dan een soort van die gezien in het land van Narbonne en Spanje, maar in de vlakke en open vochtige velden en akkers van het land van Milaan groeit het zeer overvloedig wat zij nochtans met beekjes en waterlopen die gelegd worden uit de rivier die van de Lac Major komt dikwijls en wanneer dat nodig is nat maken, anderszins zou het niet groeien of geen graan voorts brengen zo dat het een wonder is dat zo’n droog en dor graan begeert zo’n vochtige en waterachtige grond en zo goed en goed smakend voedsel geeft dat ook zo gezond is. De oogst hiervan valt laat, te weten omtrent half september want het wordt rijp door veel hete zomerse zonneschijn en daarom zoekt het niet de noordse streken al zijn die vochtig omdat ze te koud zijn. Het gaan groeit aan kromme vlimmen die stijfachtig zijn, aarvormig om de beurten aan de andere zijde staan in geelachtige velletjes die hoekachtig scherpe strepen in de lengte hebben en boven spitse vlimmen en als van die het graan verlost zijn witter, helderder, harder en veel lieflijker om pap te maken zijn dan de mooiste tarwe die men mag hebben. De halmen zijn die van de gerst gelijk en van een 45 of 68cm hoog, maar de wortel die van de tarwe. De bladeren die wij gezien hebben in Lombardije, Toscane en Provence (indien ik wel onthouden heb) lijken beter die van de hirs of gerst dan van de prei. Daarom schijnt dat Matthiolus gevolgd heeft diegene die uit Plinius de rijst dat nu ter tijd onbekend is en die heeft een ronde wortel, een rode bloem, stevige bladeren die van prei gelijk, maar breder en een 45cm lang die hij met onze gewone rijst onverstandig vermengt heeft. Maar die rijst met de ronde wortel mag mogelijk zijn dat die van Azi en Syri de Romeinen vergunden die de maaiers en inkopers plachten de eed af te nemen dat zij hetzelfde niemand verkopen zouden voordat het gekookt [49] was uit vrees dat het zaad in ander landen zou gebracht worden welk graan alzo door zieden gedood wordt en me geschonken is me ook dikwijls heeft bedrogen. De bloem van ons rijst is een groot en zeer goed voedsel gekookt in melk met suiker en amandels. In Barbarijen en Spanje wordt het gedistilleerde van rijst in melk geweekt, eerst een helder water en daarna een olie die wel zoet is en niet minder de geest verheugende en dronken makende dan de wijn die de Moren niet drinken. Desgelijks de olifanten van Afrika eten wonderlijk graag dat voedsel en worden daarvan licht aannemend en leerbaar. Dioscorides en Galenus zeggen dat rijst middelmatig voedt en de kamergang stopt. Het geeft een grof voedsel.

(Panicum miliaeceum)

Hirs of Milie. In Grieks Kenchros. In Latijn Milium. In Frans Millet. In Hoogduits Hirsen. In Italiaans Miglio. In Spaans Miyo en Milho. In Engels Mylen en Millet.

Het schijnt dat Milium in het Grieks geheten is van de ontelbare graantjes van de vijgen die zij heten Kenchramides, maar in het Latijn Milium al of het droeg duizend granen want het is zo vruchtbaar dat men zegt dat elke plant wel uitgeeft drie maatjes. Tenzij dat iemand liever denken zou dat het Milium geheten is omdat de Grieken met een gewone naam alzo wel panikkoren als hirs geheten hebben, gelijk getuigt Varro.

Hirs wordt in Toscane en Narbonne in het eerste van de lente gezaaid en wordt de derde maand daarna gemaaid. Het groeit graag in vet, slijkachtig en kleiland en in een warme lucht. Het heeft een vezelachtige wortel die van het panikkoren gelijk waaruit spruiten drie of vier halmen van 90 of 130cm hoog die haarachtig en rietachtig zijn, van bladeren en brede aren is het boven enigszins de rijst gelijk dan dat de aren duidelijk groter en meer uitgespreid zijn, de aren van het riet zeer gelijk waarin veel kleine zaadjes groeien besloten in effen velletjes, het zaad van Phalaris of van vlas niet ongelijk dan dat het ronder, kleiner en gladder is wat gemakkelijk gebroken en tot meel gemaakt wordt waarvan brood, koeken en taarten gebakken worden die zwaar en kwaad om te verteren zijn, taai in het kauwen en niet lieflijk, tenzij dat ze gegeten worden zo gauw als zij gebakken zijn en daarom worden ze te Veneti al warm gegeten die het arme volk daar op de kruisstraten te koop stelt al roepende al heet de koeken al heet. Niettemin is het dat ze vers of oudbakken gegeten worden zo maken ze vanwege de vastheid en zwaarheid kwaad bloed en geven veel erger voedsel dan tarwe of rijst zoals niet zelf Galenus maar ook de koolbranders en schaapherders van Tirol getuigen en verklaren. Want toen we hen daar vroegen of het ook waar was dat Matthiolus geschreven had, te weten dat zij alleen mochten leven bij brood van hirs of gerst die geroosterd is in melk gekookt zo gekscheerden ze met ons en wensten voor hen altijd zulke kost en lekkernijen, ja zeiden daarbij uit spot dat zij het niet mochten verbeteren als diegene die niet machtig waren beter brood te kopen. De vogeltjes eten dit zaad gelijk zij doen kanariezaad, lijnzaad en hennepzaad gelijk de kanarievogels, kneuters en sijsjes. Het droogt en is subtiel van substantie, maar heeft weinig warmte en daarom is het zeer goed tegen opzwelling van de hersenen. Desgelijks ook tegen de opzwelling van de gewrichten en verdrijft de winden in de darmen. [50]

Het verschil onder de soorten van hirs is alleen dat de andere zwarter zaad en wijder uitgespreide aren heeft.

Galenus zegt dat het koud is in de eerste graad en droog tot in de derde of immers zeer na en is subtiel van substanties.

Kracht.

In twee handvol zout in een ijzeren lepel of pan geroosterd zo veel hirs gedaan als de lepel van het vuur genomen is zodat de hirs niet verbrandt en wat in zout geworpen onder elkaar geroerd komt te barsten waaruit rijst een wit gezwollen merg dat den gekonfijte anijs of Carum zo gelijk is van kleur dat de kinderen hetzelfde zien voor confituur en daarmee bedrogen worden. Hetzelfde al heet in een linnen zakje gedaan en gelegd, ja op de eerste partijen van de buik doet vergaan de krimpingen en pijnen van de buik in de zijde en in het kort gezegd, het verteert de grove levenssappen van alle leden.

Brood van hirs gemaakt doet minder dat van enig graan gebakken is, maar een papje daarvan gemaakt stopt de kamergang en doet water maken. Dioscorides, Plinius en Galenus.

Turcks-koren; in Latijn ghenoemt Milium Indicum Plinianum, oft Mais Occidentalium ende Frumentum Turcicum. In Hoochduytsch Turckschen korn. In Franchois, Bled Sarrasin. In Italiaensch, Fromento Indiano. In Spaensch, Mijo Turquesco, ende is nae Cordus opinie, Triticum Bactranum Plinij. In Engelsch, Turkisch wheate.

Dmeeste ende schoonste koren dat in Europen is groeyende, ende vanden Rijcke van Nero af in Italien heeft ghebrocht gheweest, wordt vanden ghemeynen man ende oock vanden zeer gheleerden Fuchsius Turcks-koren ghenoem, dwelck nu ter tijdt meer wt ghenoechte dan om broodt daer af te backen gesaeydt ende gheoeffent wordt. Welcken de zeer goeden Doctoor Matthiolus niet alleene op ander plaetsen, maer principalick hier sonder schult is berispende, van dat hy desen Hirs quaelick soude gheheeten hebben Koren, als tghene dat aldereerst ghebrocht werdt niet wt Turckijen, maer wt West Indien. Maer aenghesien dat Plinius tfatsoen, de lengde ende vruchtbaerheydt van desen zeer fray beschrijft, binnen wiens tijden gheen mensche van Europen West Indien bekent, noch ghesien en hadde, soo heeft Matthiolus onghelijck, te segghen, dat het aldereerst wt Indien is ghebrocht gheweest, waerom dat de schippers die tselfde ghebrocht hadden wt groot Turcks Asien, dշelck aen Indien is palende, beter Turcks-koren ghenoemd hebben. Van wortel, bladers ende bloemen is den Hirs gheheel ghelijck, hoe wel dat die meerder zijn, ende de halmen veel hoogher als van seven of acht voeten hooghe, rietachtich, stijf, ende eenen vingher oft duym dicke gheknoopt, ende vol marcks dat wit is ghelijck dat van Suycker-riet. Midden tusschen de knoopen ende bladeren spruyt eenen dicken maer corten ronden dodde becleedt met dunne vellekens, waer in ghesloten ligghen de graenen die soo groote zijn als erweten vast by een staende ende zeer net, in thien oft meer rechte reken, van verwe somtijdts root, somtijdts geel, somtijdts wit ende altemets bruyn, welcke diverscheydt de bloemen oock hebben, die den Hirs bloemen ghelijck zijn, de welcke int bovenste gheboghen hanghen, maer gheen koren voorts en brenghen, door een sonderlinghe overdaedt vande nature de welcke die schijnt voorts ghebrocht te heben sonder saedt, niet om datse der vrucht een schaduwe soude maecken, maer om datse door de wonderbaerlickheydt den aensiender soude verheughen, [51] Dշelck in ander vruchten selden ghesien wordt. Tsaedt wordt inden April ende Mey alst drye dagen geweyckt heeft, ghelijck alle ander harde graen, in natte bereghende aerde ghesteken, ende in diepe groeven ghegraven ende ghedeckt ghelijck als de Boonen ende Erweten gheset worden. In Enghellandt wordet rijpe in Oogstmaendt ende Septembre. Maer aengaende het Mais van Peru, de ghene die daer gheweest hebben, segghen dat het bycants tgheheel iaer over mach ghesaeydt ende ghemaeydt worden. Daer is dat binnen drye maenden, twee maenden oft ses weken rijpe wordt, nae de natuere vander aerden ende locht. Des gelijcks ist oock inde Oost Indien van Asien. Tbroot van desen Mais, is ghelijck dat van den Hirs, swaer ende der maghen niet aenghenaem, want het is zeer drooghe ende eerdich, ende sonder voedtsel, iae onghelijck veel slechter dan onse Terwe, welck broodt dien volcke van Phronea bereydt werdt, om dat sy souden spijse hebben ghelijck sy volck zijn. Om etter te doen comen soo knouwen sommighe dat metten tanden ende menghent met speecksel: theeft een smetse soeticheydt ende lijmachticheydt, door de welcke als de natuerlicke hitte verstopt is, eer ende lichtelicker etter is comende.

Ander Indiaens groot aerdich Turcks-koren.

Dit groot Turcks-koren wordt in Nederlandt min ghevonden, nochtans heeft overlanck ghegroeyt te Brugghe in tըuys van Praet aen den Coninck brugghe ontrent tՊaer M.D. lxvii met halmen twee mans lengden hooghe, hebbende ghecroonde faselinghe van wortelen twee voeten boven dՠaerde lancks de voorseyden halmen. Sijn vruchte is langher ende grootter, geel van coleure; anderssins dit is dաnder heel ghelijck van ghewas ende bloemen. De wortele is onder dաerde zeer hayrich ende veselachtich. [52]

(Zea mays) Turks koren, in Latijn genoemd Milium Indicum Plinianum of Mais Occidentalium en Frumentum Turcicum. In Hoogduits Turckschen korn. In Frans Bled Sarrasin. In Italiaans Fromento Indiano. In Spaans Mijo Turquesco en is naar Cordus opinie Triticum Bactranum Plinij. In Engels Turkisch wheate.

Het grootste en mooiste koren dat in Europa groeit en van het rijk van Nero af in Itali is gebracht geweest wordt van de gewone man en ook van de zeer geleerde Fuchsius Turks koren genoemd wat nu ter tijd meer uit genoegen dan om brood daarvan te bakken gezaaid en geteeld wordt. Welke de zeer goede doctor Matthiolus niet alleen op andere plaatsen, maar voornamelijk hier zonder schuld berispt van dat hij deze hirs kwalijk zou genoemd hebben koren als hetgene dat allereerst gebracht werd niet uit Turkije maar uit West Indi. Maar aangezien dat Plinius de vorm, lengte en vruchtbaarheid van deze zeer fraai beschrijft, binnen wiens tijden geen mens van Europa West Indi bekend noch gezien had zo heeft Matthiolus ongelijk te zeggen dat het allereerst uit Indi is gebracht geweest waarom dat de schippers die hetzelfde gebracht hebben uit groot Turks Azi die aan Indien paalt het beter Turks koren genoemd hebben. Van wortels, bladeren en bloemen is het de hirs geheel gelijk hoewel dat die groter zijn en de halmen veel hoger als van 210 of 240cm hoog, rietachtig, stijf en een vinger of duimdik, geknoopt en vol merg dat wit is gelijk dat van suikerriet. Midden tussen de knopen en bladeren spruit een dikke maar korte ronde dodde voort bekleed met dunne velletjes waarin gesloten liggen de granen die zo groot zijn als erwten en dicht bijeen staan en zeer net in tien of meer rechte rijen en van kleur somtijds rood, somtijds geel, somtijds wit en af en toe bruin welke verschillen de bloemen ook hebben die de hirs bloemen gelijk zijn en die in het bovenste gebogen hangen, maar geen koren voortbrengen door een bijzondere overdaad van de natuur die die schijnt voort gebracht te hebben zonder zaad, niet omdat ze de vrucht een schaduw zou maken maar omdat ze door de wonderbaarlijkheid de toeschouwer zou verheugen [51] wat in ander vruchten zelden gezien wordt. Het zaad wordt in de april en mei als het drie dagen geweekt heeft gelijk alle andere harde granen in natte beregende aarde gestoken en in diepe groeven gegraven en gedekt gelijk als de bonen en erwten gezet worden. In Engeland wordt het rijp in augustus en september. Maar aangaande de mais van Peru, diegene die daar geweest zijn zeggen dat het bijna het gehele jaar door gezaaid en gemaaid mag worden. Daar is dat binnen drie maanden, twee maanden of zes weken rijp naar de natuur van de aarde en lucht. Desgelijks is het ook in de Oost Indien van Azi. Het brood van deze mais is gelijk dat van de hirs, zwaar en de maag niet aangenaam want het is zeer droog en aards en zonder voedsel, ja ongelijk veel slechter dan onze tarwe welk brood dat volk van Phronea bereid wordt omdat zij spijs zouden hebben gelijk zij volk zijn. Om etter te laten komen zo kauwen sommige dat met de tanden en mengen het met speeksel. Het heeft een smetse zoetigheid en lijmachtigheid waardoor als de natuurlijke hitte verstopt is eerder en lichtelijk etter komt.

Ander Indiaans groot aardig Turks koren.

Dit groot Turks koren wordt in Nederland minder gevonden, nochtans heeft het lang geleden gegroeid te Brugge in het huis van Praet aan de koningsbrug omtrent het jaar 1567 met halmen twee mannen lengte hoog en heeft gekroonde vezels van wortels 60cm boven de aarde langs de voor vermelde halmen. Zijn vrucht is langer en groter, geel van kleur, anderszins dit is de andere heel gelijk van gewas en bloemen. De wortel is onder de aarde zeer harig en vezelachtig. [52]

Sorgh-saedt. In Latijn, Sorgo, ende is de Melica vande Italianen, van Matthiolus ende van Dodonus. In Hoochduytsch, Sorgsamen.

Sorgh-saedt is oock metter daedt ende met den naem Indiaensch Hirs, den voorgaende niet onghelijck, ende is oock van daer ghebrocht gheweest, maer hoe wel dat soo fray niet en is, soo wordet nochtans in Italien veel meer ghevonden, sonderlinghe ontrent de weghen ende boeren hutten tusschen Pavien ende Ferraren, daer men dit graen in Septembre rijpe siet, dwelck sy inden April ghesaeydt hebben. Theeft oock ghelijck dնoorgaende vier oft vijf rietachtighe halmen die vol marcks zijn, van een mans hooghde, maer wat dunner, bruynder, ende met knobbelachtighe knoopen, de bladers zijn scherp ghelijck vanden voorgaenden, maer op dկpperste vande halmen groeyen breede aren die meerder zijn dan die vanden Panick-koren, de welcke voorts-brenghen nae dat de gheel bloemen afghevallen zijn, lanckworpich ende rootachtich ront saedt, tweemael grootter dan Kemp-saedt oft Hirs-saedt, dwelck in dobbel vellekens besloten light. Dաerme landt-lieden dien den arbeydt ende dլanghe wachten verdriet welck ander graen is eyssschende, saeyen Sorgh-saedt om broodt daer af te backen, oft oock om duyven ende hoenders te spijsen. Sy maecken oock cleerbessems vande rechtste ende stijfste ghedrooghe cleyne opperste arenkens in diversche plaetsen van Italien ende Vranckrijck om lakenen ende cleederen daer mede te keren.

Het heeft de selve cracht vanden Panick-koren, ende wordt zeer ghebruyckt inde huysen ende ceuckens vande aerme lieden van Ferraren.

Panick-koren. In Griecks, Elymos ende Melinos. In Latijn Panicum. In Hoochduytsch, Phenich ende Heydelphenich. In Franchois, Paniz oft Panick. In Italiaensch, Panico. In Spaensch, Panizo ende Panico, ende is Mel frugum van Diocles ende Anguillare. In Enghels, Panick.

Panick-koren is een specie van Hirs, maer dwordt Panick-koren gheheeten om sijn ronde ende knobbelachtighe aren bycants ghelijck druyven, de welcke spits ende row zijn wat nederwaerts gheboghen, [53] van een palme oft onderhalf lanck, waer in dat wassen cleyne saden maer minder ende in grooter menichte dan die vanden Hirs, besloten in veel vellekens, ende is somtijdts wit, somtijdts bruyn ende oock bleeck gheel. De bladers zijn oock die vanden Hirs gelijck, spits, groeyende op stijve rietachtighe halmen die veel knoopen hebben, ende die vijf oft ses voeten hooghe zijn. Tgroeyt in Vranckrijck ende Gascoignen, ende oock inde hoven van Nederlandt, maer alderbest in licht ende savelachtich landt, ende in een warm ende droogh gheweste. Het en wordt hedensdaechs niet ghebruyckt, noch inder Apoteken, noch oock om broodt te backen, want het is een zeer droogh, magher ende slecht voedtsel, ende daerom wordet den voghelkens tեten ghegheven, ghelijck Canarie saedt ende wildt Panick-koren, welck wy terstondt sullen beschrijven.

Cracht.

Panick-koren heeft de selfde cracht vanden Hirs, maer het voedt min ende stopt. Dioscorides.

Van buyten ghebruyckt, ist verdrooghende ende vercoudende. Galenus. [54]

Indiaensch Panick-koren. Panicum aliud Indicum. Panicula villosa.

Dit Panick-koren welck luttel ghevonden wordt, werdt int voorleden iaer wt Indien ghebrocht van eenen Chirurgien tot Bristou in Enghellandt, ende is diversch vanden ghemeynen, met een gheboghen are, maer dunner ende langher dan de meeste fluweelbloemen, van eenen voet lanck, ende rouwer.

Wildt Panick-koren, Panicum Herbariorum Sylvestre.

Ons Panick-koren dwelck Wildt Panick-koren gheheeten wordt, verschilt vanden voorgaenden, ende pleeght zeer vele te wassen van selfs in steenachtighe plaetsen ende op de breede plaetsen van Italien ende Narbonne, ende oock vande steden, dwelcke niet alleeene verscheyden is van oeffeninghe, maer oock van besonder are die oock niet en is spits ende rondt, maer veel minder, ende staende boven aen het opperste vanden stele over ander sijden by behoorte, ghelijck die van Persick-cruydt oft Potamogeton. Tfatsoen vande reste is den Panick-koren zeer ghelijck, als van halmen, bladers, stelen, wortel ende knoopen, alle dese en zijn dien niet onghelijck, hoe wel datse veel minder zijn, waerom dat ghemeynlick vande Herbaristen Panick-koren geheeten wordt, dwelck hedensdaeghs niet en wordt ghebruyckt, Dwordt als ander miswassen van graen, ende grasachtighe cruyden den voghelen ghegheven, maer gheensins in spijse ghebruyckt, waerom oock dat den Panicck-koren ghelijcker is dan den Hemels-dau-gras.

(Sorghum bicolor) Sorg zaad. In Latijn Sorgo en is de Melica van de Italianen, van Matthiolus en van Dodonaeus. In Hoogduits Sorgsamen.

Sorg zaad is ook metterdaad en met de naam Indiaanse hirs de voorgaande niet ongelijk en is ook van daar gebracht geweest maar hoewel dat het niet zo fraai is zo wordt het nochtans in Itali veel meer gevonden en vooral omtrent de wegen en boerenhutten tussen Pavia en Ferrara waar men dit graan in september rijpe ziet wat zij in april gezaaid hebben. Het heeft ook gelijk de voorgaande vier of vijf rietachtige halmen die vol merg zijn van een man hoogte, maar wat dunner, bruiner en met knobbelachtige knopen. De bladeren zijn scherp gelijk van de voorgaande maar op het opperste van de halmen groeien brede aren die groter zijn dan die van het panikkoren die voorts brengen nadat de gele bloemen afgevallen zijn, langwerpig en roodachtig rond zaad, tweemaal groter dan hennepzaad of hirszaad wat in dubbele velletjes besloten ligt. De arme landlieden die de arbeid en het lange wachten verdriet wat ander graan eist zaaien sorgzaad om brood daarvan te bakken of ook om duiven en hoenders te spijzen. Zij maken ook klederbezems van de rechtste en stijfste gedroogde kleine opperste aartjes in diverse plaatsen van Itali en Frankrijk om lakens en klederen daarmee te zuiveren.

Het heeft dezelfde kracht van het panikkoren en wordt zeer gebruikt in de huizen en keukens van de arme lieden van Ferrara.

Panikkoren. In Grieks Elymos en Melinos. In Latijn Panicum. In Hoogduits Phenich en Heydelphenich. In Frans Paniz of Panick. In Italiaans Panico. In Spaans Panizo en Panico en is Mel frugum van Diocles en Anguillare. In Engels Panick.

Panikkoren is een specie van Hirs maar het wordt panikkoren geheten om zijn ronde en knobbelachtige aren bijna gelijk druiven die spits en ruw zijn en wat nederwaarts gebogen [53] van een 10 of 15cm lang waarin kleine zaden groeien maar kleiner en in grotere menigte dan die van de hirs besloten in veel velletjes en is somtijds wit, somtijds bruin en ook bleekgeel. De bladeren zijn ook die van de hirs gelijk, spits en groeien op stijve rietachtige halmen die veel knopen hebben en die 150 of 180cm hoog zijn. Het groeit in Frankrijk en Gascogne en ook in de hoven van Nederland, maar allerbest in licht en zavelachtig land en in een warm en droog gewest. Het wordt tegenwoordig niet gebruikt, noch in de apotheken, noch ook om brood te bakken want het is een zeer droog, mager en slecht voedsel en daarom wordt het de vogeltjes te eten gegeven gelijk kanariezaad en wild panikkoren welke we terstond zullen beschrijven.

Kracht.

Panikkoren heeft dezelfde kracht van de hirs, maar het voedt minder en stopt. Dioscorides.

Van buiten gebruikt is het verdrogende en verkoelende. Galenus. [54]

(Setaria italica)

Indiaans panikkoren. Panicum aliud Indicum. Panicula villosa.

Dit panikkoren wat weinig gevonden wordt werd in het vorige jaar uit Indien gebracht van een chirurg te Bristol in Engeland en is divers van de gewone met een gebogen aar, maar dunner en langer dan de grootste fluweelbloemen, van dertig cm lang en rouwer.

(Setaria italica subsp.viridis)

Wild panikkoren, Panicum Herbariorum Sylvestre.

Ons panikkoren wat wild panikkoren geheten wordt verschilt van de voorgaande en pleegt zeer veel vanzelf te groeien in steenachtige plaatsen en op de brede plaatsen van Itali en Narbonne en ook van de steden die net alleen verschilt van teelt maar ook van de bijzondere aar die ook niet spits en rond is, maar veel kleiner en staat bovenaan het opperste van de steel om beurten aan elke kant gelijk die van perzikkruid of Potamogeton. De vorm van de rest is het panikkoren zeer gelijk als van halmen, bladeren, stelen, wortels en knopen, al deze zijn die niet ongelijk, hoewel dat ze veel kleiner zijn waarom dat gewoonlijk van de herbaristen panikkoren geheten wordt wat tegenwoordig niet wordt gebruikt. Het wordt als ander miswassen van graan en grasachtige kruiden de vogels gegeven, maar geenszins in spijs gebruikt waarom ook dat de panikkoren gelijker is dan het hemelsdauwgras.

Blaue Indiaens Panick-koren. Paniculum cruleum Indicum, ende is moghelick Indum Dioscoridis.

Wat den Hemel, de locht ende aerde vermach int voortbrenghen ende voeden vande cruyden, mach claerlick dit cruydt meer dan eenich ander bewijsen, waeraf wt tsaedt tot eenen schenck ontfanghen hebbende vanden zeer beleefden ende grooten liefhebber der cruyden Ioannes Brancio van Mechelen die dat versch wt Indien ontfanghen hadde, binnen Montpellier inde hoven ghesaeydt hebbende inde Maerte, halmen gheschoten heeft voor de maendt van Oogst, rietachtich den Suycker-riet ghelijck eens mans lengde hooge, meer dan eenen vingher dicke ende vol bleeck voos marck, recht, gheknoopt, die zeer nae de wortel (de welcke sy cleynder heeft te rekenen nae sijns selfs grootte, ende bycants nae de grootte van dեerste Panick-koren) een schoone ende fraye blaewe oft peersche verwe hebben, ende boven op de halmen heeft oock ronde lanckworpighe aren die int opperste wat bot zijn, ghelijck Mais van Indien, oft Turcks-koren waer af de bloemen licht blaeu zijn, ende dichte ende net beset, met lanckworpigh, rondt ende blaeu graen, eenichsins ghelijckende de Naeckte-haver, maer minder ende overvloedigher. De bladers zijn rietachtich, inder welcker lengde mdden door loopt een strepe oft ribbeken, ende breede halm-knoppekens wel totten halven toe hen selven omvanghende; de smaecke is dien vanden Hirs gelijck, maer het en wordt niet gebruyckt, midts dat het onder ander zeer seldene planten luttel gevonden wordt. [55]

Spaensch oft Canarien saedt. In Griecks ende Latijn, Phalaris. Het heet oock in Hoochduytsch, Spaensch saedt ende Canarie saedt. In Italiaensch, Falari. In Engels, Grasse korne or Petie Panick.

Dit saedt en wordt niet alleene ghebrocht in Nederlandt ende Enghellandt wten eylanden van Canarie oft wt Spaignen, maer oock wten lande van Narbonne, waer dat oprecht Phalaris groeyt opden wegh nae Maguelone by het koren aende brugghe, dwelck in de voorseyde landen zeer veel te coope ghebrocht wordt, om te voeden ende onderhouden die excellente ende zeer wel singhende Canarie voghelkens, ende is wat meerder dan vanden Sesamum ende vanden selven coleure, maer wat platter, ende minder dan lijnsaedt, dwelck groeyt op gheaerde halmen ende cafachtighe effen schubben. De halmen zijn eenen cubitus hooghe, gheknoopt, maer de wortels ende bladers zijn die van Gerste ghelijck, oft eer der Spelte van fatsoene ghelijck. Men etet ende sommighe backender broodt af, dwelck sy eten teghen de graveele ende verstoptheydt vande blase.

Cleyn bemdt Phalaris, ende nae de meyninghe van Tragus gylops Plinij; Int Vlaemsch, Bevernelle, i, Tremula.

Soo grooten onderscheydt als is tusschen dminste Bemdtgras ende dՌidtgras, soo grooten isser oock tusschen dit ende den Phalaris, dwelcke niet en wasset int koren, maer inde bemden ende weyen van Duytschlandt, Vranckrijck ende Enghellandt, hebbende dunne ende bruyne rootachtighe stelen van onderhalve palme ende somtijdts van eenen voet hooghe, draghende int opperste in sijdtachtighe veselinghen wtghespreydt zeer veel blinckende swartachtighe schubbekens, waer in tsaedt voorts comt dat twee mael minder is dan tvoorgaende Canarie saedt. Voorts hevet de bladers ende wortel van dաlder cleynste Gras oft Ischmon.

Cracht.

Tsap vanden ghestooten Phalaris met water oft wijn wtghedouwet, is zeer goedt ghedroncken teghen de pijne vande blase. Insghelijcks tsaedt ghestooten ende eenen lepel vol ingedroncken, heeft de selve cracht. Dioscorides, al oft in hem hadde eenighe subtijle substantie ende warmte. Galenus. [56]

Blauw Indiaans panikkoren. Paniculum caeruleum Indicum en is mogelijk Indum Dioscoridis. (Setaria italica)

Wat de hemel, de lucht en aarde vermag in het voortbrengen en voeden van de kruiden mag duidelijk dit kruid meer dan enig andere bewijzen waarvan we het zaad tot een geschenk ontvangen hebben van de zeer beleefde en grote liefhebber der kruiden Joannes Brancio van Mechelen die dat vers uit Indien ontvangen heeft en binnen Montpellier in de hoven zaaide in maart en halmen geschoten heeft voor augustus, rietachtig en het suikerriet gelijk, een mans lengte hoog en meer dan een vinger dik en vol bleek voos merg, recht, geknoopt die zeer naar de wortel (die zij kleiner heeft te rekenen naar zijn grootte en bijna naar de grootte van het eerste panikkoren) een mooie en fraaie blauwe of paarse kleur heeft en boven op de halmen heeft het ook ronde langwerpige aren die in het opperste wat bot zijn, gelijk mais van Indi of Turks koren waarvan de bloemen licht blauw zijn en dicht en net bezet met langwerpig, rond en blauw graan, enigszins lijkt het op de naakte haver, maar kleiner en overvloediger. De bladeren zijn rietachtig waar in de lengte midden door loopt een streep of ribje en brede halmknopjes wel tot de helft toe die omvangende, de smaak is die van de hirs gelijk maar het wordt niet gebruikt omdat het onder andere zeer zeldzame planten weinig gevonden wordt. [55]

(Phalaris canariensis)

Spaans of kanariezaad. In Grieks en Latijn Phalaris. Het heet ook in Hoogduits Spaans zaad en Canarie saedt. In Italiaans Falari. In Engels Grasse korne of Petie Panick.

Dit zaad wordt niet alleen gebracht in Nederland en Engeland uit de Canarische eilanden of uit Spanje maar ook uit het land van Narbonne waar dat de echte Phalaris groeit op de weg naar Maguelone bij het koren aan de brug die in de voor vermelde landen zeer veel te koop gebracht wordt om te voeden en onderhouden die excellente en zeer goed zingende kanarie vogeltjes. Het is wat groter dan de Sesamum en van dezelfde kleur, maar wat platter en kleiner dan lijnzaad en groeit op aarvormige halmen en kafachtige effen schubben. De halmen zijn een 45cm hoog, geknoopt, maar de wortels en bladeren zijn die van gerst gelijk of eerder de spelt van vorm gelijk. Men eet het en sommige bakken er brood van wat zij eten tegen het niergruis en verstoppingen van de blaas.

(Eragrostis tremula)

Klein beemd Phalaris en naar de mening van Tragus Aegylops Plinij, in het Vlaams, Bevernelle, is Tremula.

Zo’n groot onderscheid als er is tussen het kleinste beemdgras en het kweek zo grote is er ook tussen dit en de Phalaris die niet in het koren groeit maar in de beemden en weiden van Duitsland, Frankrijk en Engeland. Het heeft dunne en bruine roodachtige stelen van 15 en soms van dertig cm hoog die dragen in het opperste in zijdeachtige vezels uitgespreid zeer veel blinkende zwartachtige schubjes waarin het zaad voortkomt dat twee maal kleiner is dan het voorgaande kanarie zaad. Voorts heeft het de bladeren en wortels van het allerkleinste gras of Ischaemon.

Kracht.

Het sap van de gestampt Phalaris met water of wijn uitgeduwd is zeer goed gedronken tegen de pijn van de blaas. Insgelijks het zaad gestampt en een lepel vol opgedronken heeft dezelfde kracht. Dioscorides, al of het in zich enige subtiele substantie en warmte. Galenus. [56]

Lachryma Iobi, seu Christi, Lithospermum maius, Lithospermum & Diospyros Plinij.

Dit Cruydt pleghen de Monicken van Provencen ende Narbonne in haerlieder hoven zeer te oeffenen, eer dat den cloosters door de inlandtsche orloghen gedestrueert waeren, om sijn steenachtich saedt wille, van dշelcke sy pater nosters maeckten. Oock soo ist een ghemeyne remedie teghen den steen inde lendenen ende graveele inde blase, alst gestooten ende gesoden is. Tsaedt is rondt, aen dեen sijde rondtachtich opghescherpt, ende aen dՠander sijde platachtich, den Pimpernoten niet onghelijck, soo groot als een Rijs koren, wit, blinckende, glat ende van coleur ghelijck den grooten Lithospermum oft Perle cruydt saedt van Dioscorides, maer steenhardt, ende veel tayer dan van Perle cruydt, sonderlinghe dat wt Candien, Surien ende Rhodes ghebrocht ende van selfs ghewassen was. Het marck binnen is luttel, ende heeft eenen ghemaeckten smaecke. De bladers zijn dien van onsen Rijs, Hirs, oft cleynen Riet ghelijck, een palme oft onderhalf lanck, ende eenen vingher breedt, over eynde staende. Vast aende wortel spruyten halmachtighe steelkens, die gheknoopt, rondt ende een cubitus hooghe zijn, ende wt yeghelijck holheydt comen voorts Hirsachtighe arenkens, in de welcke dat tsaedt light, soo groot als een Cicere ende steenhardt, ghelijck oock Plinius is beschrijvende. Wiens woorden indien yemandt scherper overleyde, ende ghelet met beyde de Perle cruyden, hy soude lichtelick mercken dat hy die beyde beschreven heeft, maer ghetrocken onder een beschrijvinghe. Dՠeerste Diospyron, dat is te segghen Jupiters Terwe, segt hy te hebben bladers, met cleyne tackskens, so dicke als een biese. Welcke descriptie van beyden onder een gemengt is, maer daer naer voeght hy noch by een, ende heeft steenkens soo groot als Ciceren, steenhardt, wit ende rondt ghelijck Perlen, hollekens hebbende daer de steelkens vast in staen, welcke laetste woorden in alder manieren accorderen met de Lachryma Iobi, ende niet metten Perle cruydt van Dioscorides. Dat hijt heeft ghesien op diversche plaetsen buyten Roome, is is voorwaer soo grooten wonder niet, waert dat hy ghekent hadde het Milium Solis, ende daerom segt hy, by sijn propoost niet blijvende, dat hy dit cruydt heeft wtghesteken zijnde, sien wassen in Italien, te weten inde hoven. Tbeste groeyt in Candien, te weten in sijn natuerlick landt, iae soo wtermaten schoone, dat het staet ghelijck blinckende Perlen, ende voorts alle dՠandere woorden die daer staen en accorderen gheensins metten leelicken Lithospermum, maer met Lachryma Iobi die veel lustigher ende lieflicker is om sien, inde welcke (als de selfde oock segt) tsaedt ligt, dat onder puttekens heeft, de welcke tghemeyne gheensins en heeft.

Vossensteert. Cauda vulpis Monspelliensium, Alopecuros Theophrast.

Tcruydt dat Theophrastus segt den Vossensteerten gelijc te wesen ende alsoo te heeten, is soo wel by tghelijcken vande voorgaende, als by de descriptie vande Philosphe zeer wel bekent, ende wordt vele ghevonden aenden zeecant ontrent Maguelone, Aigues mortes ende Montpelliers. Tgeheel cruydt is eenen voet hooghe, graenachtich met halmen, bladers ende knoopen dien vande Terwe ghelijck, ende zeer cleyne wortels, maer tschoonste is tghene dat wten bleeck gheelen siet, sacht ende wolachtich, ende met subtijle ende langhe hayrkens aerdich ghelijck eenen Vossesteert ghefatsonneert, alsoo oock tselfde daer vanden ghemeynen man gheheeten wordt, waer af dat het sijnen naem, als Theophrastus segt, ghecreghen heeft, met eenen korenachtighen smetsen smaecke. Plinius niet zeer neerstich gae slaende, schijnt voor Alopecuros ghenomen te hebben Stelephouron (dշelcke de Nederlanders voor Peerdts bloemen houden) ghelijck claerlick blijckt by sijn descriptie. Want dat sommighe genomen hebben voor Weghebree, ende andere voor Ortigis, daerom en moetet niet terstondt voor Weghebree ghehouden worden, ghelijck wy vermaent hebben inde StϢe, daer toe door diversche exemplen ghebrocht zijnde, want de namen die tghemeyn volck gheeft, zijn onseker, ten zy datse by sekerder coniecturen bevesticht worden. [57]

Mist een blad bij het scannen. [58]

Alopecuros altera.

Ontrent Moerkercke anderhalf mijle van Brugghe wordt altemets int veldt ghevonden een ander soorte van Vossesteerte Cruydt van Theophrastus, welck is cleynder ende corter van aren ende niet zoo wolachtich als dՠander; zijn halmen zijn nochtans veel langher, meer dan twee cubitus hooghe, met gras-bladerkens ende veselachtighe wortelen.

(Coix lacryma-Jobi) Lacryma Jobi, seu Christi, Lithospermum maius, Lithospermum & Diospyros Plinij.

Dit kruid plegen de monniken van Provence en Narbonne in hun hoven zeer te telen eer dat de kloosters door de inlandse oorlogen vernield waren vanwege zijn steenachtig zaad waarvan zij paternosters maakten. Ook zo is het een gewone remedie tegen de steen in de lendenen en niergruis in de blaas als het gestampt en gekookt is. Het zaad is rond en aan de ene zijde rondachtig opgescherpt en aan de ander zijde platachtig de pimpernoten niet ongelijk en zo groot als een rijst korrel, wit, blinkend, glad en van kleur gelijk de grote Lithospermum of parelkruid zaad van Dioscorides, maar steenhard en veel taaier dan van parelkruid en vooral die uit Kreta, Syri en Rhodes gebracht en vanzelf gegroeid is. Het merg binnen is weinig en heeft een gemaakte smaak. De bladeren zijn die van onze rijst, hirs of kleine riet gelijk en een 10 of 15cm lang en een vingerbreed die overeind staan. Vast aan de wortel spruiten halmachtige steeltjes die geknoopt, rond en een 45cm hoog zijn en uit elke holte komen voort hirsachtige aartjes waarin het zaad ligt zo groot als een Cicer en steenhard gelijk ook Plinius beschrijft. Wiens woorden indien iemand ze scherper overlegde en gelet op beide parelkruiden hij zou licht merken dat hij die beide beschreven heeft maar getrokken onder een beschrijving. De eerste Diospyron, dat is te zeggen Jupiterճ tarwe, zegt hij dat het heeft bladeren met kleine takjes zo dik als een bies. Welke beschrijving van beiden onder elkaar gemengd is, maar daarna voegt hij noch bij, en heeft steentjes zo groot als Cicer, steenhard, wit en rond gelijk parels die holtes heeft waar de steeltjes vast in staan, welke laatste woorden in alle manieren accorderen met de Lacryma Jobi en niet met het parelkruid van Dioscorides. Dat hij het gezien heeft op diverse plaatsen buiten Rome is voorwaar niet zo’n groot wonder was het dat hij Milium Solis )parelkruid) gekend had en daarom zegt hij bij zijn stuk niet blijvende dat hij dit kruid heeft uitgestoken zien groeien in Italië, te weten in de hoven. Het beste groeit het in Kreta, te weten in zijn natuurlijk land, ja zo uitermate mooi dat het staat gelijk blinkende parels en voorts alle de andere woorden die daar staan accorderen geenszins met de lelijke Lithospermum, maar met Lacryma Jobi die veel lustiger en lieflijker is om te zien waarin (als dezelfde ook zegt) het zaad ligt, dat onder putjes heeft die de gewone geenszins heeft.

(Polypogon monspeliensis)

Vossenstaart. Cauda vulpis Monspelliensium, Alopecuros Theophrasti.

Het kruid dat Theophrastus zegt de vossenstaarten gelijk te wezen en alzo te heten is zowel bij het vergelijken van de voorgaande als bij de beschrijving van de filosofen zeer goed bekend en wordt veel gevonden aan de zeekant omtrent Maguelone, Aigues mortes en Montpellier. Het gehele kruid is dertig cm hoog, graanachtig met halmen, bladeren en knopen die van de tarwe gelijk en zeer kleine wortels, maar het mooiste is datgene dat uit het beek gele ziet, zacht en wolachtig en met subtiele en lange haartjes aardig gelijk een vossenstaart gefatsoeneerd zo het ook door de gewone man geheten wordt waarvan het zijn naam, als Theophrastus zegt, gekregen heeft, met een korenachtige smetse smaak. Plinius niet zeer vlijtig kijkende schijnt voor Alopecuros genomen te hebben Stelephouron (die de Nederlanders voor paardsbloemen houden) gelijk duidelijk blijkt bij zijn beschrijving. Want dat sommige genomen hebben voor weegbree en andere voor Ortigis daarom moet het niet terstond voor weegbree gehouden worden gelijk wij vermaand hebben in de Stoebe en zijn daartoe door diverse voorbeelden gebracht want de namen die het gewone volk geeft zijn onzeker, tenzij dat ze bij zekerder conjecturen bevestigd worden. [57]

Mist een blad bij het scannen. [58]

Alopecuros altera. (Lagurus ovatus)

Omtrent Moerkerke anderhalf mijl van Brugge wordt af en toe in het veld gevonden een andere soort van vossenstaarten kruid van Theophrastus welke is kleiner en korter van aren en niet zo wolachtig als de andere, zijn halmen zijn nochtans veel langer en meer dan 90cm hoog met grasbladertjes en vezelachtige wortels.

Holostium Ruellij.

Dit wordt van Ruellius, vande Herbaristen, ende van die van Parijs Holostium genoemt, oft Olosteon van gineta. Qualick wordet van Fuchsius voor een soorte van gras gestelt, ende is Gramen Leucanthemum van Dodonaeus. Italianen heeten dat Chamesictos Oribasij. Tragus Oogentroost gras; ende ten laetsten so ist tweede gramen Floridum van Matthiolus, mogelijck oock het Holostium van Lacuna. In Enghels, Stitch wurt.

Holostium moet wesen een gheheel teer ende grasachtich cruydeken. Twee grasachtige planten zijnder, van de welcke dեene tկnrechte vande gheleerde voor Holostium ghestelt wordt, ende dՠander moghelijck niet quaelick van ons. Dit cruydt groeyt in zeer veel plaetsen van Vranckrijck, Nederlandt ende Enghellandt op ongheboude plaetsen ende aende canten vande weghen, hebbende cleyne, teere steelkens die lancks der aerden ligghen, de welcke aende knoopen hebben twee bladers, die corter ende scherper zijn dan die vanden Gras; de bloemen zijn melckachtich van verwe, ende minder dan die van wit velt Aiuyn oft van hoender bete, nae de welcke dat knopkens volghen ghelijck die van Lijnsaedt oft Guychelheyl. De wortel is veselachtich, witachtich ende gheknoopt, zeer lanck inder aerden loopende, maer veel subtijlder dan die van Gras, de welcke nochtans hedensdaeghs zeer veel Apotekers in Enghellandt mis bruycken door onwetenschap in stede van Gras. Dit cruydt hebben de meesters van Parijs over lanck ghehouden voor Holostium.

Dioscorides schrijft dat Holostium een cruydt is van een palme groot, lancks der aerden cruypende, van bladers ende steelkens den Coronopus oft den gras zeer nae ghelijck, tsaemen treckende [68] (59) van smaecke, met een witte wortel, die zeer dunne is ghelijck hayrkens, vier vinghers lanck. Het groeyt op aerdtachtighe heuvels. Men ghebruycket teghen de ghebrocken saecken, want het brengt de stucken vleesch tsamen alst daer mede ghesoden wordt.

Diverscheydt van Holostium Ruellij.

Dit selfde cruydeken met sijn bladers, ghesterrede bloemen ende knopkens hebbe ick dit iaer sien wassen op de canten van savelachtich landt ontrent Antwerpen, maer de bladers waren veel minder, ende bloeyde oock inden Herfst.

De diverscheydt vanden Montpellier Holostium, staet onder de soorten vande Weghebreen.

Ander Holostium.

Maer desen onsen Holostium heeft veel corter ende oock meer grasachtighe bladers ende steelkens die nauwe een palme lanck en zijn, ghekerft ghelijck die vanden Coronopus, die aenden oppersten rant doncker groen zijn zeer eelkens als hayrkens, uytghespreydt. De wortel is van zeer subtijle ghecrolde veselinghen ende veel hayrkens, den rechten vrouwen hayr ghelijck, drye oft vier vinghers lanck, graenachtich oft aertverwich. Wy hebbent ghesien in Narbonne tot Veganium, ende by Lions ende oock in Elsaten, op ongheboude, steenachtige ende dorre heuvels. De smaecke is drooghende ende tsamen treckende, nochtans lieflick ghenoech, ende met eenighe taeyheydt. Hierom sal dit cruydt veel sekerder moghen voor den rechten Holostium ghehouden worden, dan tghene dat men Serpentine heet, welck Matthiolus voor Holostium houdt, waer af de wortel niet en is soo subtijl als hayr, ghelijck Dioscorides die hebben wil, ghemerckt datse houtachtich ende bruyn is, ende bevonden wordt bycants soo dick als eenen cleynen vingher. Voorts is de reste als van bollekens ende saedt den Weghebree ghelijc, niet saecht oft teer, maer harter ende stijver, dan den Holostium ghegheven is. De bladers zijn biesachtich, smal, ende vele, lancks der aerden ligghende. [60]

(Holosteum umbellatum) Holostium Ruellij.

Dit wordt van Ruellius en van de herbaristen en van die van Parijs Holostium genoemd of Olosteon van Aegineta. Kwalijk wordt het van Fuchsius voor een soort van gras gesteld en is Gramen Leucanthemum van Dodonaeus. Italianen heten dat Chamesictos Oribasij. Tragus ogentroost gras en tenslotte zo is het tweede gramen Floridum van Matthiolus, mogelijk ook het Holostium van Lacuna. In Engels Stitch wurt.

Holostium moet wezen een geheel teer en grasachtig kruidje. Twee grasachtige planten zijn er van die de ene onterechte van de geleerde voor Holostium gesteld wordt en de andere mogelijk niet kwalijk van ons. Dit kruid groeit in zeer veel plaatsen van Frankrijk, Nederland en Engeland op ongebouwde plaatsen en aan de kanten van de wegen en heeft klein, tere steeltjes die langs de aarde liggen die aan de knopen twee bladeren hebben die korter en scherper zijn dan die van het gras. De bloemen zijn melkachtig van kleur en kleiner dan die van de Ornithogalum of van hoenderbeet. Na die volgen knopjes gelijk die van lijnzaad of guichelheil. De wortel is vezelachtig, witachtig en geknoopt die zeer lang in de aarde loopt, maar veel subtieler dan die van gras die nochtans tegenwoordig zeer veel apothekers in Engeland misbruiken door onwetenschap in plaats van gras. Dit kruid hebben de meesters van Parijs al sinds lang gehouden voor Holostium.

Dioscorides schrijft dat Holostium een kruid is van een 10cm groot die langs de aarde kruipt en van bladeren en steeltjes de Coronopus of het gras zeer na gelijk, tezamen trekkende [59] van smaak en met een witte wortel die zeer dun is gelijk haartjes en vier vingers lang. Het groeit op aardachtige heuvels. Men gebruikt het tegen de gebroken zaken want het brengt de stukken vlees tezamen als het daarmee gekookt wordt.

Verschillen van Holostium Ruellij.

Dit zelfde kruidje met zijn bladeren, stervormige bloemen en knopjes heb ik dit jaar zien groeien op de kanten van zavelachtig land omtrent Antwerpen, maar de bladeren waren veel kleiner en bloeide ook in de herfst.

Het verschil van de Montpellier Holostium staat onder de soorten van de weegbree.

(Asplenium septentionale)

Ander Holostium. Holostium alterum, Filix saxea Tragi.

Maar dezen onze Holostium heeft veel kortere en ook meer grasachtige bladeren en steeltjes die nauwelijks een 10cm lang zijn en gekerfd gelijk die van de Coronopus die aan de opperste rand donker groen zijn zeer ijl als haartjes uitgespreid. De wortel is van zeer subtiele gekrulde vezels en veel haartjes, het echte vrouwenhaar gelijk en drie of vier vingers lang, graanachtig of aardkleurig. We hebben het gezien in Narbonne tot Veganium en bij Lyon en ook in Elzas op ongebouwde, steenachtige en dorre heuvels. De smaak is drogende en tezamen trekkende, nochtans lieflijk genoeg en met enige taaiheid. Hierom zal dit kruid veel zekerder voor de echte Holostium gehouden mogen worden dan hetgene dat men Serpentine heet welke Matthiolus voor Holostium houdt waarvan de wortel niet zo subtiel is als haar, gelijk Dioscorides die hebben wil, gemerkt dat ze houtachtig en bruin is en bevonden wordt bijna zo dik als een kleine vinger. Voorts is de rest als van bolletjes en zaad de weegbree gelijk, niet zacht of teer, maar harder en stijver dan de Holostium gegeven is. De bladeren zijn biesachtig, smal en vele die langs de aarde liggen. [60]

Phalangium ramosum.

Niet sonder schade van onse kennisse, ende verdriet van ons vercrijghen, sijn inde beschrijvinghe van Dioscorides ende Plinius achterghelaten de bladers vanden Phalangium. Waer in dat wy nochtans langhe ende vele ghearbeydt hebben om yet te moghen crijghen dat daer op zeer wel soude moghen accorderen. Int hanghen vanden oevels aende Rhone tot Lions, niet verre van dծiew casteel vande Lucernsche poorte, ende oock opde oevels aende riviere de Pau, ende in Piemont ontrent Turin, groeyt een cruydt met breedtachtighe bladers van Gras die bleeck zijn, onder rontomme een stele van een cubitus oft anderhalf hooghe, voorts comende wt eenen oorspronck ende achterwaerts over hanghende, met een cleyne, faselachtighe wortel, maer boven aende stele cleyn tacxkens wtworpende, aende welcke dat comen op cleyn steelkens witte bloemen van een ghedeylt, maer met meer sneden dan die vande Lelie, den Affodele bloemen ghelijck. Tsaedt is hoeckachtich ende in bollekens besloten die vanden Lijnsaedt oft Affodillen ghelijck, maer veel minder. Dwordt ghevonden ende gheoeffent in veel hoven van Enghellandt ende Nederlandt, ende Phalangium gheheeten, voorwaer onghelijck beter dan Moly van Dioscorides oft Plinius, als sommighe ongheleerde hebben willen segghen, want ten heeft gheen clister, noch oock gheen swarte wortel, sonder meer van alle ander saecken te vermanen.

Phalangium non ramosum. Falangio in Italiaens. Liliago Cordi.

Noch wordt inde hoven van Nederlant, Italien ende Enghellandt een ander Phalangium wt ghenoechte gheoeffent, in alder manieren den voorgaende ghelijck, wtghenomen dկpperste stele die een voet lanck is, om de welcke dat sonder tacxkens op steelkens groeyen melckachtighe witte ghesterrede bloemen, ende tsaedt den voorgaende ghelijck, maer meerder in bollenkens. [60]

Doen wy van Montpelliers spelen ende herbariseren ginghen nae Marseille in Provencen onder ons clercken, door de gruysachtighe ende dorre pleynen ghenaemt Craux van Salon, als ghelijck wesende van natueren den Eylanden Creta oft Candie, soo vonden wy daer in grooter menichte een ander soorten desen anderen niet onghelijck, verschillende alleene inde grootte, als nauwe eenen voet hooghe zijnde, ende minder van bladers, maer dicker ende veel stijver, den Gariophilaet zeer nae comende. In Junio gaft sijn bloemen, ende tsaedt in Augusto den anderen ghelijck, maer minder.

Ten zy dat vande coude bewaert wordt, soo stervet door de vorst in Nederlanden, want het en kan gheen coude verdraghen.

Cracht.

De bladers, tsaedt, de bloeme met wijn inghenomen, zijn goede remedie teghen tsteken vande Scorpioenen ende fenijnighe Spinnen, ende (midts dat als Galenus segt van subtijler substantie ende drooghende cracht is) soo verdrijvense de crimpinghe ende pijne des buycks. Dioscorides.

Phalangium H. Tragi.

Maer Phalangium van den scherpsinnigen Hieronymus Bock gheen bloemen en heeft van Lelien, maer eer een wolachtighe bloeme van biesen, den welcken dat oock van bladers, van stele eenen voet hooghe, ende van fatsoene gheheel nae comt, waerom dat wijt daer onder sullen stellen.

Maer het Phalangium by Matthiolus gheschildert als meer andere, en is noch van ons beschreven noch oock van veel gheleerde mannen erghens oyt ghesien gheweest, moghelijck noch van Matthiolus selve, die al oft hy stom waere, den conterfeyter laet gheworden met sijne figuere in stede van wtlegginge: Die nochtans hier ende elders veel claps heeft, om te veraccoderen veel overlanck ghesleten plaetsen oft wtlegginghen wt de welgheleerde Ruellius ende Plinius.

(Anthericum ramosum) Phalangium ramosum.

Niet zonder schade van onze kennis en verdriet van ons gekregen zijn in de beschrijving van Dioscorides en Plinius achtergelaten de bladeren van de Phalangium. Waarin dat we nochtans lang en veel gewerkt hebben om iets te mogen krijgen dat daarop zeer goed zou mogen accorderen. In het hangen van de oevers aan de Rhone tot Lyon niet ver van het nieuwe kasteel van de Lucernse poort en ook op de oevers aan de rivier de Pau en in Piedmont omtrent Turijn groeit een kruid met breedachtige bladeren van gras die bleek zijn met onder rondom een steel van een 45 of 68cmf hoog die voort komen uit een oorsprong en naar achteren over hangen en met een kleine vezelachtige wortel, maar die boven aan de steel kleine takjes uitwerpt waaraan komen op klein steeltjes witte bloemen van een gedeeld, maar met meer sneden dan die van de lelie en de affodille bloemen gelijk. Het zaad is hoekachtig en in bolletjes besloten die van de lijnzaad of affodillen gelijk maar veel kleiner. Het wordt gevonden en geteeld in veel hoven van Engeland en Nederland en Phalangium geheten, voorwaar ongelijk beter dan Moly van Dioscorides of Plinius zoals sommige ongeleerde hebben willen zeggen want het heeft geen klister en ook geen zwarte wortel zonder nog meer van alle ander zaken te vermanen.

(Anthericum liliago)

Phalangium non ramosum. Falangio in Italiaans. Liliago Cordi.

Noch wordt in de hoven van Nederland, Itali en Engeland een andere Phalangium uit genoegen geteeld die in alle manieren de voorgaande gelijk is, uitgezonderd de opperste steel die 30cmt lang is omdat daarin zonder takjes op steeltjes groeien melkachtige witte stervormige bloemen en het zaad de voorgaande gelijk maar groter in bolletjes. [60]

Toen wij van Montpellier spelen en herbariseren gingen naar Marseille in Provence onder ons klerken door de gruisachtige en dorre pleinen genoemd Craux van Salon die gelijk zijn van naturen de eilanden Kreta of Candie zo vonden we daar in grote menigte een ander soort die deze anderen niet ongelijk is maar verschilde alleen in de grootte omdat ze nauwelijks dertig cm hoog is en kleiner van bladeren, maar dikker en veel stijver die de anjers zeer na komen. In juni geeft het zijn bloemen en het zaad in augustus de anderen gelijk, maar kleiner.

Tenzij dat het voor de koude bewaard wordt anders sterft het door de vorst in Nederland want het kan geen koude verdragen.

Kracht.

De bladeren, het zaad, de bloemen met wijn ingenomen zijn een goede remedie tegen het steken van de schorpioenen en venijnige spinnen en (omdat het als Galenus zegt van subtiele substantie en drogende kracht is) zo verdrijven ze de krimpingen en pijnen van de buik. Dioscorides.

Phalangium H. Tragi.

Maar Phalangium van de scherpzinnige Hieronymus Bock heeft geen bloemen van lelies, maar eerder een wolachtige bloem van biezen die dat ook van bladeren en van stelen van dertig cm hoog en van vorm geheel na komt waarom dat wij het daaronder zullen stellen.

(Hyacinthus orientalis) Maar het Phalangium bij Matthiolus geschilderd als meer andere is noch van ons beschreven noch ook van veel geleerde mannen ergens ooit gezien geweest, mogelijk noch van Matthiolus zelf die alsof hij stom was de schilder laat geworden met zijne figuur in plaats van uitleggen. Die nochtans hier en elders veel te praten heeft om overeen te komen met de veel lang geleden gesleten plaatsen of uitleggingen uit de zeer geleerde Ruellius en Plinius.

Indiaens Suycker-Riet, Harundo Saccharina Indica.

Den Rieten en behoort niet alleene toe terstondt hier te volghen, om de ghelijckenisse die sy hebben metten Hirs oft Panick-koren, maer oock om haerlieder natuere ende ghebruyck, ghemerckt dat vande wortels, ghestooten, ghedrooght ende tot meel ghemalen zijnde, oock hedensdaegh van sommighe natien gheen quaet broodt ghebacken wordt. Jae dat meer is, sy hebben eenen grasachtighen smaecke, ende oock de wortel vanden Hierlandtschen Riet. Ende die van de welcke het Suycker comt ende de leckernije soo wel vande keucken, als vande Apotekerij, en weet ick niet oft proftelicker is oft den Hirsen gelijcker, waerom dat ick hier tselfde terstondt hebbe willen laten volghen: want dit Suycker-Riet schijnt te wesen als een middel tusschen de Hirsen ende Rieten, hedensdaeghs zeer bekent, ende in Europen tot diversche plaetsen aende Middellandtsche zee ende zee Oceane groeyende, als inde hoven van Spaignen, Portugal, ende zeer lustighe plaetsen van een stedeken gheheeten Hyeres in Provencen niet verre maer recht teghen over de eylanden Stϣhades, waer dat wy tselfde ende oock eldersins hebben gesien groeyen, iae oock in Nederlandt. De Rieten groeyen seven oft acht voeten hooghe, meer dan eenen duyme dicke, met dichte knoopen ende een zeer soet voosachtich ende sapachtich wit marck ghevolt. De bladers zijn twee cubitus lanck, nochtans smalder dan die van tՓpaensch Riet: row, inde lengde gestrept, ende zeer vele, met veel overvloedighe scheuten van coleur den anderen Rieten ghelijck, die smalder zijn dan de ghene daer in men siet over al byde voorcoopers de suycker brooden ghewonden, ende een arenachtighe bloeme wijt wtghespreydt, ende eenichsins die vanden Sorgh-saedt ghelijck. De wortel is ghenoech ghelijck die vanden Riet, maer soeter, sapachtigher ende niet soo houtachtich, waer wt dat spruyten schieten, die nut zijn om in dաerde te steken als sy afghesneden zijn. De tackskens oft spruyten beneden vande wortel ghesneden worden weder in dՠaerde ghesteken, ende groeyen metten eersten zeer wel in Vranckrijck ende Nederlandt, maer door de groote coude so stervense, want sy begheeren eenen vochten grondt ende een warme locht. Dit Riet gheeft een vochticheydt, wter maten nut ende profijtelick in spijse ende dranck, voor ghesonde ende siecke, ende voor alle menschen van wat ouderdom oft conditie, oft in wat landt dat sy zijn, meer dan suyver honich oft eenighe leckere spijsen. Nochtans en is het Indiaens nu ter tijdt tbeste niet, hoe wel dat aldereerst wt Indien over dese sijde in Asien, Rhodes, Cypres, ende veel meer ander plaetsen is overghesonden gheweest. Want hedensdaegs gaet het Canarie ende Madere suycker alle ander in soeticheydt ende witheydt verre te boven, hoe wel nochtans datter wt Indien, Alexandrien ende ander coopsteden van Afriken tot Genua, Marseillen ende Venegen ghebrocht wordt dat gherefineert is, ende van marmerachtighe witheydt մ Canarie suycker beschamen soude, maer aengaende de lieflickheydt ende soeticheydt soo en ist daer by niet te ghelijcken. Want als door de scherpe looghe van calck ghemaeckt de vuyle ende swarte syrop daer wt ghedreven wordt, ende ghesuyvert, soo verlieset de lieflickste soeticheydt, ende crijght eenen vremden scherpen ende onlieffelicken smaeck, waer af dat de cholerique humeuren groeyen ende tbloedt verbrandt wordt, ende thooft beswaert. Dwelck een yeghelick mach weten midts het eten ende ghebruycken vanden bruynen Thomas suycker, alsoo gheheeten nae dեylandt, dwelck bycans onder de linie is gheleghen. Want ist dat ghy tot Antwerpen ende Londen in Engellandt daer sommighe constenaers dit plegen te refineren, proeft dat bruyn ende onghesuyvert suycker, ghy sullet veel soeter ende lieflicker vinden dan tgerefineerdt, dat de looghen ghesmaeckt heeft ende hersoden is. Ende om dat sy den Apotekers verholent houden de maniere van tselve te refineren, soo heb ick hier willen dese maniere te kennen gheven. Sy worpen in eenen ketel oft panne Thomas-suycker oft ander, om te smilten, soo veel als sy willen, [62] doen daer by stercke looghe wt enckel onghebluscht calck ghemaeckt, soo veel als ghenoech is, om te sieden ende te schuymen. Voorts doen sy daer in allengskens wit van eyeren met bessemkens tot schuym gheslaghen, wederom af schuymende ende ander wit van eyeren in doende, tot dat sy eenen eemer oft daer ontrent, nae dat het suycker onreyn is, vande vuylste vetticheydt af hebben ghedaen, ende de syrope wel suyver gheworden is. Daer naer wordt het suycker wt de panne in de groote formen gedraghen, de welcke onder een gat hebben, dat men wel dicht moet toestoppen, naedemael dat sy suyver ghewasschen zijn. Dit altsaemen dus ten iersten ghedaen ende het suycker daerin gedraghen wesende, laeten sy dit aldus staen tot dat het herdt genoech geworden is van onder ende van boven. Als het suycker nu herdt ghenoech is van beneden in de forme, om dat te proeven, soo neemt eenen yseren oft houten priem, ende steeckt dien in het gat van de forme tot dat dien ontrent eenen vingher lanck daer in is: treckt dan den priem wt, ende set de formen op potten, welcke potten nae de grootte der formen oock groot moeten wesen: ende laet dit alsoo staen eenen oft twee nachten: dan moet ghy wederom besien oft sy niet ghestopt en zijn van beneden, ende moet onderscheyden ende alleen setten de ghestopte van de onghestopte, in elcke forme wederom met den priem stekende ende proevende, alsoo voorseydt is. Als die nu een wijle tijdts ghestaen hebben, ende wel gheloopen, dan ydelt de potten, ende stelt de formen gheschicktelick by malcanderen: voorts maeckt potaerde ghereedt, weyckt die in water, ende roertse met eenen langhen stock, tot datse heel dick, papachtich ende cleyn is sonder eenighe clonteren: daer nae ghiet de pappe hier op met eenen grooten yseren oft houten lepel (maer ghy moet het suycker soo tselve in de forme is, ierstmael boven wel ghelijck maecken, eer ghy de potaerde daer op ghiet, welck ghy cont doen met een crom mes) ende laet de voorseyde pappe also drooghen eenen nacht oft twee, tot datse wat windt-drooghe is. Maeckt daer nae wederom ander potaerde gereedt: niet so papachtich als de voorgaende, maer dunner: nochtans niet te zeer dunne, op dat die int suycker niet en loope. Eer ghy dese potaerde daer op ghiet, soo neemt eenen stock die voor plat is, ende stopt daer mede alle de gaten oft spleten die in de oude potaerde mochten wesen: daer na ghiet de dunne potaerde daer op: laet dit alsoo staen, tot dat de aerde heel drooghe is: neemt die dan af, ende laet մ suycker in de forme sonder potaerde noch eenen dach oft twee staen, dat het suycker boven wat drooghe zije: neemt daer nae de forme van de potten, ende keertse om, ende stoot het suycker wt: alst wt ghevallen is, soo slaet het bruynste af, ende legt dat besonder, ende het wit oock. Als ghy nu wilt refineren, soo neemt dat wit ende werpet in eenen ketel, ghiet te voren van den claersten watere daer in, dat eenen nacht op onghebluschte calck ghestaen heeft: doet in dit calckwater alst inde panne is om te refineren een deel eyers, ende clopt die wel met bessemen, ende werpt het suycker daer in, laetet alsoo met der haest oploopen met goedt vier: ende alst opghecomen is, treckt het vier wt, ende laetet alsoo lancksaem opsieden tot dat den schuym gheheel stijf zije: als dan sult dy dat schuymen: ende alst als gheschuymt is, ende u dunckt dat het alreedt claer ghenoech is, ende gheel gheworden, soo ghietmen dat, al eer de looghe inghesoden is, door een schoon vullen laecken, om de aerde ende het stroo wt te laeten. Dan wordt het wederom ghesoden, tot dat de looghe heel inghesoden is. Maer in-dien het ghebeurde (alsoo ghemeynlick gheschiedt) dat het suycker teghen des constenaers danck over soude zieden: soo en ghieten sy daer gheen water in: want alsoo (naer haerlieder maniere van spreken) soudet wederom onghesoden worden: maer worpen daer terstondt in een luttel boters, ende daer mede sincket van stonden aen wederom nederwaerts.

Alst nu stijf ghenoech ghesoden is, soo doen sy dat suycker in coelpannen ende laetent daer in staen, tot dat het boven een corste oft greyn crijght: ende indien het gheen greyn en wilt aennemen, so neemt wat witten suycker ende schrabt dien daer op: welck terstondt een corste sal maecken. Achter dat het een weynich ghegreynt ende ghestijft is van binnen, soo scheppet wt de coelpanne in de cleyne formen, ende laet tsuycker daer in oock een wijlken tijdts staen. Wanneer u dan dunckt dat het water stijf wordt, soo neemt een lanck houten mes, clopt ende onderruert het suycker vanden grondt op wel in de formen, maer niet te zeer, anders wordet te vet: Als tsuycker aldus gheroert is, soo laet het wederom staen ende stijf worden, ontrent eenen dach oft nacht lanck: dan set die formen oock op potten ghelijck als boven gheseydt is van den grooten: steeckt die oock van beneden met een cleyn priemken: voorts doet alle dinghen soo boven verclaert is. Maer de potaerde moet door een trisoor-becken vol gaters doorghedaen zijn: Als nu dit suycker wel wtgheloopen ende schoon wit is, soo settet in de stoven wel heet ghestoockt, ende laetet alsoo daer in staen twee oft drye daghen: achter dat het alsoo gestaen heeft een wijle tijdts, keert het om, ende settet op het hooft oft spitsen, een weynich lenende oft stuenende aen malcanderen: Achter dat dit aldus oock een oft twee daghen ghestaen heeft, soo keert het weder om, ende settet op de platte. Dit moet ghy so dickwils doen tot dat het suycker wel hert ende drooge gestooft is: maer en laet de stove gheens-sins coudt worden. Als het wel herdt is, neemt tsuycker dan wt de stove, ende schrabt de canten wel gelijck, ende maeckt de bodem onder wel reyn, bindt dan het suycker met papieren alsoo dat behoort. [63]

(Saccharum officinarum) Indiaans suikerriet, Harundo Saccharina Indica.

Riet behoort niet alleen terstond hier te volgen om de gelijkenis die zij hebben met de hirs of panikkoren maar ook om hun natuur en gebruik gemerkt dat van de wortels, gestampt en gedroogd en tot meel gemalen ook tegenwoordig van sommige natin geen kwaad brood gebakken wordt. Ja dat meer is, zij hebben een grasachtige smaak en ook de wortel van de inlandse riet en die van die het suiker komt en de lekkernij zo wel van de keuken als van de apotheken weet ik niet of profijtelijker is of de hirs gelijker waarom dat ik hier hetzelfde terstond heb willen laten volgen. Want dit suikerriet schijnt te wezen als een middel tussen de hirsen en rieten en tegenwoordig zeer goed bekend en in Europa tot diverse plaatsen aan de Middellandse zee en de Oceaan groeiende als in de hoven van Spanje, Portugal, en zeer lustige plaatsen van een stadje geheten Hyeres in Provence niet ver maar recht tegenover de eilanden Stoechades waar we hetzelfde en ook elders hebben zien groeien, ja ook in Nederland. De rieten groeien 210 of 240cm hoog en meer dan een duim dik met dichte knopen en een zeer zoet voosachtig en sapachtig wit merg gevuld. De bladeren zijn 90cm lang, nochtans smaller dan die van het Spaans riet, rouw, in de lengte gestreept en zeer veel met veel overvloedige scheuten en van kleur de andere rieten gelijk die smaller zijn dan diegene wat men overal ziet bij de inkopers dat de suiker broden daarin gewonden zijn en een aarachtige bloem wijdt uitgespreid en enigszins die van het sorgzaad gelijk. De wortel is genoeg gelijk die van het riet, maar zoeter, sapachtiger en niet zo houtachtig waaruit spruiten schieten die nuttig zijn om in de aarde te steken als zij afgesneden zijn. De takjes of spruiten beneden van de wortel gesneden worden weer in de aarde gestoken en groeien direct zeer goed in Frankrijk en Nederland, maar door de grote koude zo sterven ze want zij begeren een vochtige grond en een warme lucht. Dit riet geeft een vochtigheid die uitermate nuttig en profijtelijk in spijs en drank is voor gezonde en zieke en voor alle mensen van welke ouderdom of conditie of in wat land dat zij zijn, meer dan zuivere honing of enige lekkere spijs. Nochtans is het Indiaans nu ter tijd het beste niet, hoewel dat het allereerst uit Indien aan deze zijde in Azi, Rhodes, Cyprus en veel meer ander plaatsen is gezonden geweest. Want tegenwoordig gaat het Canarisch en Madera suiker alle andere in zoetheid en witheid ver te boven, hoewel nochtans dat er uit Indien, Alexandria en andere koopsteden van Afrika tot Genua, Marseille en Veneti gebracht wordt dat geraffineerd is en van marmerachtige witheid het Canarisch suiker beschamen zou. Maar aangaande de lieflijkheid en zoetheid zo is het daar bij niet te vergelijken. Want als het door de scherpe loog van kalk gemaakt de vuile en zwarte siroop daaruit gedreven wordt en gezuiverd zo verlies het de lieflijkste zoetheid en krijgt een vreemde scherpe en onlieflijk smaak waarvan dat de galachtige levenssappen groeien en het bloed verbrand wordt en het hoofd bezwaard. Wat elke man mag weten omdat het eten en gebruik van de bruine Thomas suiker, alzo geheten naar het eiland wat bijna onder de linie is gelegen. Want is het dat ge te Antwerpen en Londen in Engeland, daar sommige kunstenaars dit plegen te raffineren, proeft dat bruine en ongezuiverde suiker ge zal het veel zoeter en lieflijker vinden dan het geraffineerde dat de loog gehad heeft en opnieuw gekookt is. En omdat zij het apothekers verborgen houden de manier van het te raffineren zo heb ik hier deze manier te kennen willen geven. Zij werpen in een ketel of pan Thomas suiker of andere om te smelten zo veel als zij willen [62] en doen daarbij sterke loog uit enkel ongebluste kalk gemaakt zo veel als genoeg is om te zieden en te schuimen. Voorts doen zij daarin geleidelijk aan wit van eieren met bezempjes tot schuim geslagen en wederom afschuimen en doen er andere wit van eieren in tot dat zij een emmer of daar omtrent, nadat het suiker onrein is van de vuilste vetheid af hebben gedaan en de siroop goed zuiver is geworden. Daarna wordt het suiker uit de pan in de grote vormen gedragen die onder een gat hebben wat men goed dicht moet toestoppen nadat zij zuiver gewassen zijn. Dit alles tezamen als eerste gedaan en het suiker daarin gedragen laten zij dit aldus staan tot dat het hard genoeg geworden is van onder en van boven. Als het suiker nu hard genoeg is van beneden in de vorm en omdat te proeven zo neem een ijzeren of houten priem en steek die in het gat van de vorm totdat die omtrent een vinger lang daarin is. Trek dan de priem er uit en zet de vormen op potten welke potten naar de grootte der vormen ook groot moeten wezen. Laat dit alzo staan een of twee nachten. Dan moet ge wederom zien of zij niet verstopt zijn beneden en moet onderscheiden en apart zetten de gestopte van de ongestopte en in elke vorm wederom met de priem steken en proeven zoals gezegd is. Als die nu een tijdje gestaan hebben en goed gelopen zijn leeg dan de potten en stel de vormen geschikt bij elkaar. Voorts maak potaarde gereed, week die in water en roer het met een lange stok totdat het heel dik, papachtig en klein is zonder enige klonters. Daarna giet de pap hierop met een grote ijzeren of houten lepel (maar ge moet het suiker zo het in de vorm is eerst boven goed gelijk maken eer ge de potaarde daarop giet wat je kan doen met een krom mes) en laat de voor vermelde pap alzo drogen een nacht of twee totdat ze wat winddroog is. Maak daarna weer andere potaarde gereed, niet zo papachtig als de voorgaande, maar dunner, nochtans niet te zeer dun zodat die niet in het suiker loopt. Eer ge deze potaarde daarop giet zo neem een stok die voor plat is en stop daarmee alle gaten of spleten die in de oude potaarde mochten wezen. Daarna giet de dunne potaarde daar op. Laat dit alzo staan totdat de aarde heel droog is. Neem die dan af en laat de suiker in de vorm zonder potaarde noch een dag of twee staan zodat het suiker boven wat droog is. Neem daarna de vorm van de potten en keer ze om en stoot het suiker er uit. Als het er uit gevallen is zo sla het bruinste er af en leg dat apart en het witte ook. Als ge nu wil raffineren zo neem dat witte en werp het in een ketel, giet tevoren van het helderste water daarin dat een nacht op ongebluste kalk gestaan heeft. Doe in dit kalkwater als het in de pan is om te raffineren een deel eieren en klop die goed met bezems en werp het suiker daarin en laat het alzo met haast oplopen met goed vuur. En als het opgekomen is doe het vuur uit en laat het alzo langzaam opkoken totdat het schuim geheel stijf is. Dan zal ge dat afschuimen en als het afgeschuimd is en u denkt dat het reeds helder genoeg is en geel geworden zo giet men dat voordat de loog ingekookt is door een schoon volders laken om de aarde en stro eruit te halen. Dan wordt het wederom gekookt totdat de loog heel ingekookt is. Maar indien het gebeurt (alzo gewoonlijk geschied) dat het suiker tegen de kunstenaars dank over zou koken zo gieten zij daar geen water in want alzo (naar hun manier van spreken) zou het wederom ongekookt worden maar werpen daar terstond in wat boter en daarmee zinkt het van stonden aan wederom nederwaarts.

Als het nu stijf genoeg gekookt is zo doen zij die suiker in koelpannen en laten het daarin staan totdat het boven een korst of korrel krijgt. En indien het geen korrel wil maken zo neem wat witte suiker en schrab die daar op wat terstond een korst zal maken. Nadat het wat gekorreld en gestijfd is van binnen zo schep het uit de koelpan in de kleine vormen en laat het suiker daarin ook een tijdje staan. Wanneer u dan denkt dat het water stijf wordt zo neem een lang houten mes, klop en roer het suiker van de grond op goed in de vormen, maar niet te zeer anders wordt het te vet. Als het suiker aldus geroerd is zo laat het wederom staan en stijf worden omtrent een dag of nacht lang. Dan zet die vormen ook op potten gelijk als boven gezegd is van de grote. Steek die ook van beneden met een klein priempje en doe voorts alle dingen zo boven verklaard is. Maar de potaarde moet door een zeef doorgedaan zijn. Als nu dit suiker goed uitgelopen en mooi wit is zo zet het in de stoven goed heet gestookt en laat het alzo daarin staan twee of drie dagen. Nadat het alzo gestaan heeft een tijdje keer het om en zet het op het hoofd of spitsen die wat leunen of steunen tegen elkaar. Nadat dit aldus ook een of twee dagen gestaan heeft zo keer het weer om en zet het op de plaat. Dit moet ge zo dikwijls doen totdat het suiker goed hard en droog gestoofd is. Maar laat de stoof geenszins koud worden. Als het goed hard is neem het suiker dan uit de stoof en schrap de kanten goed gelijk en maak de bodem onder goed rein, bindt dan het suiker met papieren alzo dat behoort. [63]

Candijs suycker.

Wy willen hier oock wt beleeftheydt leeren den ghenen diet begheeren, de maniere hoe dat de Venitianen tsuycker Candijs maecken. Sy nemen xx oft xxx ponden vanden fijnsten Suycker, ende gieten daer op een weynigh fonteyn waters, om te doen smilten, ende om dat het in veel waters niet lange sieden en soude (want tsoude geel worden) maer midts datter luttel waters in is, soo ist terstondt verandert in een dicke syrope. Dan gieten sijt inde Candijs potten, waer in sy ierst stockskens van riet oft ander wit licht hout op de rije dՠeen boven dաnder, ontrent twee vingheren wijdt van malcanderen ghelegt hebben, doende de forme vol vanden heeten suycker, ende stellen dat alsoo heet inde stoven wel warm ghemaeckt op barders, daer sijt soo laeten staen veerthien daghen oft drye weken lanck, ende van de potten ontdeckt hebbende soo ghieten sy af den syrop die noch niet ghestijft en is, de welcke afghegoten zijnde, stellen sy die potten weder op eenighe warme plaetse, oft in een heete stove, ende binnen twee oft drye daghen daer nae brekense de potten af, ende vinden haerlieder claer ende cristalin Candijs suycker aende stockskens vast hanghende, dwelck zeer hardt is, ende soude metten viere eer verbernen dan smilten, ten waer datter water by ghedaen waere.

Blaeu Candijs.

Blaeu Candijs des ghelijcks doorschijnich zeer schoon, ende oock niet min profijtelick, alleene doen wy daer woonden den Venetianen bekent, wordt aldus gemaeckt. Neemt voor een exempel, ses ponden vanden fijnsten Suycker, laet dat smilten ende sieden met soo luttel waters als moghelijck is, wt dat soo dicke is datmen plat suycker daer af soude moghen ghieten. Dan doet daer by xxiiii oncen sap van Violetten varsch ghemaeckt met claer water ende ghestooten Violetten stijf uytgeperst, oft liever ghedistilleert Violet-water (op dat de crachten oft coleur niet benomen en werden) om tselve wederom te brengen tot de dickte vande syrop vanden voorgaenden witten Candijs. De candijs pot met stecken ghereedt ghemaeckt zijnde, soo wordet suycker daer in ghegoten, ende als voren gestelt in stove, soo hebt ghy bereydt een zeer schoon blaeu Candijs suycker. Maer alst blaeu sap vande Violetten ghemengt wordt metten ghesoden suycker als voorseydt is, ist datmen eenighe druppen Limoen sap daer by doet, tsal veel claerder ende levendigher zijn van verwe.

Ten laetsten om noch profijtelicker, end beter rieckende te maecken, soo hebben wy daer by laeten doen een half loot witten Ireos in een doecksken ghewonden, de welcke pleeght de lieflickheydt ende reucke vande Violetten te vermeerderen, ende verwecken, ende alsoo zeer goedt ende nut te wesen voor de ghene die den hoest hebben. In sulcker voeghen behoordt dit de nette Apoteker te bereyden, ende niet altijdts hooren al oft hy een aerm dienaer waere, nae den Seraphicus van Vercelle, de welcke ghebiedt dat men de pot soude graven ende bedecken met mest, om te moghen al fermenterende ende putrificeren de soete reucken ende dompen gheheel indrincken, ende nae hem treckende de mistighe gheesten.

Veel fraye confituren, suycker koecken ende leckernijen worden oock ghemaeckt, becleedt, ende gebacken van Suycker, die wy hier achterlaeten om der lanckheydt wille, de welcke wy schouwen, verre van huys ist dat wy hier souden by brenghen de ghemeyne ende langhe twisten wt Ruellius, Manardus, Fuchsius ende meer ander, als Matthiolus doet. Want waer toe vragen sy so wijt ende breedt, oft tSuycker den ouders heeft bekent gheweest? Voorwaer iae, niet alleen Dioscorides ende Galenus, maer oock Theophrastus die noch ouder is dan sy, ende Galenus meester inde Philosophie. Want Theophrastus segt dat honich wten Indiaenschen Rieten genomen wordt, tselfde segt oock bycants Aristoteles, dat sy voorts rasen ende vraghen oft sy oock ghebruyckt hebben sulcken suycker als men nu ter tijdt heeft: dՠandtwoorde is wter beschrijvinghe al gereedt, Galenus schrijft, Sy segghen datter honich, Suycker gheheeten, groeyt inde Indiaensche rieten, daer aen blijckt dat hijt beter kende van hooren segghen dan van gheproeft te hebben. Ende Aegineta rekent onder de souten Sacchar, Indiaens Sout, dat soet van smaecke is, willende tSuycker segghen, breuckich ghelijck sout tusschen de tanden. Jae dat meer is, Plinius segt, dat inghenomen wordt de grootte van een castanie oft haselnote, al oft zeer quaelick te vinden waere gheweest, noch oock soo goeden voedtsel ende lieflick onsen lichaem. Ende daerom is Actuarius dՠeerste gheweest onder de Griecken die de syropen ende conserven met Suycker ghemaeckt heeft, ende den naem soude ghegheven hebben van Iosaccharum, Rhodosaccharum, &c.

Maer Dioscorides scheydt den twist met luttel woorden, seggende, Suycker dat ghelijck een sout gheronnen ende tusschen de tanden breuckich is, in Indien, ende inde rieten van vruchtbaer Arabien, dwelck in water ghesmolten ende ghedroncken, der maghen zeer nut ende profijtelick is: maer hy stelt daer by: dwordt geheeten, als noch daer af niet wel seker zijnde, midts dat hy alleene tgebruyck ende niet [64] de conste wiste. Want sy noemden dit (om datter niet wel bekent en was) honich om der soeticheydt wille: ghelijck Aegineta tselfde heeft sout geheeten, om dat hardt ende claer gheronnen, wit, ende broosch was. Want dՠoude rieten bersten open van ouderdom, oft datse te vol zijn, ende geven wat suyckers, dat hart is ende ghelijck sout siet, ghelijck ons suycker dat door conste ghesoden is, ende oock ghelijck Candijs. Maer om dat tselfde zeer luttel was, ende wt vremde landen comende, soo wast te min bekent, ende ghebruyckt, dwelck gheensins en is te verwonderen, ghemerckt dat de dau Manna ende die vanden Lorckenboom die in veel plaetsen van Europa ghemeyne is, van henlieden gheheel ongheroert ghelaten is, om dat sijt noch niet profitelick ende nut hadden ghevonden, noch door experientie, noch door hooren segghen.

Varro van Narbona ende Strabo segghen dat oock wt de wortels gedruckt wordt een zeer soet sap, ende wt boomachtich riet dat niet zeer groot en is.

Strabo schrijft dattet Riet van Indien honich voorts brengt sonder bien, daerom in dien dat gheen werck en is van bien, soo en salt oock gheen honich, noch dreck van bien zijn, maer van een plante, welcke oock met haere vochticheydt die der wtvloyt Sacchar genoemt wordt van de Indianen.

Seneca is mede van onse opinie, seggende, Dat in Indien Rieten gevonden worden, welcker vette oft soete vochticheydt in honich verandert. Oock de smaecke vande Rieten is meest al soete, sonderlinghe vande wortel. Suycker stopt met sijnen roock de fluxien, Ende ons Candijs, iae oock tgemeyne, suyvert ende is den ooghen nut, ghelijck als oock wat tghene dat van selfs pleegh te wassen ten tijden van Dioscorides, waerom dat sonder eenich twijfel tselfde is. Oock en soude nu tSuycker vanden ouders niet onbekent zijn, ghemerckt dat gheheel Arabien ende Indien lancks de Middellandtsche ende Barbarische oft Ethiopische zee open ligt ende beseylt wordt.

Ghemeyn honich vande Bien.

De soeten ende lieffelick geur van honich is den Suyckere van louterheydt ende van oorspronge aller naeste: welcken de natuere schijnt ghegeven te hebben meest alle natien sonderlinghe den ghenen daermen gheen Suycker-Riet by eenich middel oft conste en kan groeyende houden. De natuere van beyden is een, so is oock den oorspronck ende maniere zeer een. Maer honich is warmer, scherper, luchtiger ende vieriger ende heeft meer gheests in: waer door men segt dat so wtermaten goedt is den ouden ende couden lieden, als aen Democrates ghebleken is. Oock niet sonder reden voorwaer soude yemandt moghen segghen dat honich in hem heeft de cracht, dleven ende efficacie vanden wijn ende Suycker. Want de Meede, daer veel waters ende niet veel honichs in en is, verandert door een lanck ende inwendich sieden vanden honich in wijn, oft in eenen wijnachtighen smaecke die zeere ghesont is. Ende de Poolsche, oft Honghersche ende Moscovische drancken Meede gheheeten, ende oock van die van Walien in Engellandt, Meteglin ghenoemt, zijn soeter ende ghesonder dan vele vanden alderbesten wijnen. Ende midts dat wy weten dat tghebruyck van dien zeer nut ende ghesont sal zijn den ghenen die Zuydwaerts woonen, soo ist dat wy henlieden zeer gheerne gheven de maniere van maecken, welck dese is.

Neemt goeden honich 20 lb.

Reghenwater, Riviere oft Fonteyn water, 120 lb.

Laet die tsamen sieden tschuym af nemende op 80 lb.

Dwelck half coudt gheworden zijnde, ende in een wijnvat ghedaen, salmen daer in doen ses oncen heesdeegh, oft gist van Ael, oft Bier, oft emmers soo vele als ghenoech is, om te doen overgaen. Men sal oock tsamen daer in hanghen in een doecxken dese naervolghende specerijen, maer dat sy den grondt oft boden niet en ghenaecken.

Neemt van elcks een half loodt: Caneele, Greyne, Peper, Gember, Naghels grof ghestooten. Vlier bloemen een handtvol, al tsaemen met een sacxken in dՍ midden van de tonne ghehanghen.

Laetet soo tsamen staen des winters in eenen warmen wijnkelder, maer des Somers salt inde Sonne ligghen 40 daghen tijdts, tot dat ghecreghen heeft eenen wijnachtighen smaecke, ende verlaten heeft de smetsche soeticheydt vanden honich. Die hier af rooden wijn willen conterfeyten, die doen [65] daer in een half pont Tournesol. Sommighe maeckent crachtigher ende lieflicker met daer by te doen een derde deel wijns. Soo wie desen dranck sal ghebruycken niet voor eenen daghelickschen dranck, maer als voor een medicine, die salder sonderlinghe bate by vinden, soo wel teghen de vierde cortsen, als teghen dկvervloedt van quaede humeuren, ende oock de sieckten vanden herssenen, den welcken tdrincken vanden wijn hinderlick is, ghelijck den vallenden sieckten, Analepsien, ende Popelcijen: ende om te corrigeren de quaede wateren, daer sy ghewoone zijn veel rotte cortsen te verwecken. Ende hierom die den dicken crop–sweer hebben, eten zeer veel pepers al ist datse woonen in een heet landt, teghen veel waterighe vruchten ende vuyle wateren die sy hebben.

Kandij suiker.

We willen hier ook uit beleefdheid leren diegene die het begeren de manier hoe dat de Venetianen het suiker kandij maken. Zij nemen 20 of 30 ponden van de fijnste suiker en gieten daarop wat fonteinwater om te laten smelten en omdat het in veel water niet lang zieden zou (want het zou geel worden) maar omdat er weinig water in is zo is het terstond veranderd in een dikke siroop. Dan gieten zij het in de kandij potten waarin zij eerst stokjes van riet of ander wit licht hout op de rij steken, de een boven de ander, omtrent twee vingers wijd van elkaar en doen de vorm vol van de hete suiker en stellen dat alzo heet in de stoof goed warm gemaakt op planken waar ze het zo laten staan veertien dagen of drie weken lang. Nadat ze de potten ontdekt hebben zo gieten zij de siroop die noch niet gestijfd is af en als die afgegoten is stellen zij die potten weer op enige warme plaats of in een hete stoof en binnen twee of drie dagen daarna breken ze de potten af en vinden hun helder en kristalachtige kandijsuiker aan de stokjes vast hangen wat zeer hard is en zou met het vuur eerder verbranden dan smelten tenzij dat er water bij gedaan wordt.

Blauwe kandij.

Blauw kandij desgelijks doorschijnend en zeer mooi en ook niet minder profijtelijk alleen toen wij daar woonden was het de Venetianen bekend en wordt aldus gemaakt. Neem voor een voorbeeld zes ponden van de fijnste suiker, laat dat smelten en zieden met zo weinig water als mogelijk is en dat zo dik is dat men plat suiker daarvan zou mogen gieten. Dan doe daarbij 24 ons sap van violetten vers gemaakt met helder water en gestampte violetten stijf uitgeperst of liever gedistilleerd violettenwater (zodat de krachten of kleur niet benomen worden) om het weer te brengen tot de dikte van de siroop van de voorgaande witte kandij. De kandij pot met stokken gereed gemaakt dan wordt het suiker daarin gegoten en als tevoren gesteld in stoof zo hebt ge bereid een zeer mooie blauwe kandij suiker. Maar als het blauwe sap van de violetten gemengd wordt met de gekookte suiker zoals gezegd is en is het dat men enige druppels limoensap daar bij doet zal het veel helderder en levendiger zijn van kleur.

Tenslotte om noch profijtelijker en beter ruikende te maken zo hebben we daarbij laten doen een 3,5 gram witte Ireos in een doekje gewonden, die pleegt de lieflijkheid en reuk van de violetten te vermeerderen en verwekken en alzo zeer goed en nuttig te wezen voor diegene die de hoest hebben. In zoՠn manier behoort dit de nette apotheker te bereiden en niet altijd horen alsof hij een arme dienaar is naar Seraphicus van Vercelle die gebiedt dat men de pot zou begraven en bedekken met mest om te mogen al fermenterende en rottende de zoete reuken en dampen geheel indrinken en naar zich trekken de mistige geesten.

Veel fraaie confituren, suikerkoeken en lekkernijen worden ook gemaakt, bekleed en gebakken van suiker die wij hier naleten vanwege de lengte die we schuwen ver van huis en is het dat we hier zouden bijbrengen de gewone en lange twisten uit Ruellius, Monardus, Fuchsius en meer andere zoals Matthiolus doet. Want waartoe vragen zij zo wijdt en breedt of het suiker de ouders bekend was? Voorwaar ja en niet alleen Dioscorides en Galenus, maar ook Theophrastus die noch ouder is dan zij en Galenus meester in de filosofie. Want Theophrastus zegt dat honing uit Indiaans riet genomen wordt, hetzelfde zegt ook bijna Aristoteles en dat zij voortrazen en vragen of zij ook zulke suiker gebruikt hebben als men nu ter tijd heeft. Het antwoord is uit de beschrijving al gereed. Galenus schrijft, zij zeggen dat er honing, suiker geheten, groeit in de Indiaanse rieten, daaraan blijkt dat hij het beter kende van horen zeggen dan van geproefd te hebben. Aegineta rekent onder de zouten Sacchar, Indiaans zout, dat zoet van smaak is en wilde suiker zeggen, breekbaar gelijk zout tussen de tanden. Ja, dat meer is, Plinius zegt dat het ingenomen wordt de grootte van een kastanje of hazelnoot als of het zeer slecht te vinden wast, noch ook zoծ goed voedsel en lieflijk voor ons lichaam en daarom is Actuarius de eerste geweest onder de Grieken die de siropen en conserven met suiker gemaakt heeft en de naam zou gegeven hebben van Iosaccharum, Rhodosaccharum etc.

Maar Dioscorides scheidt de twist met weinig woorden en zegt; suiker dat gelijk een zout stolt en tussen de tanden breekbaar is in Indien en in de rieten van vruchtbaar Arabie wat in water gesmolten en gedronken de maag zeer nuttig en profijtelijk is. Maar hij stelt daarbij, het wordt geheten alsof hij daarvan nog niet zeker was omdat hij alleen het gebruik en niet [64] de kunst wist. Want zij noemden dit (omdat het niet goed bekend was) honing vanwege de zoetheid gelijk Aegineta hetzelfde zout noemde omdat het hard en helder gestold, wit en bros was. Want de oude rieten barsten open van ouderdom of omdat ze te vol zijn en geven wat suikers dat hard is en gelijk zout ziet gelijk ons suiker dat door kunst gekookt is en ook gelijk kandij. Maar omdat dit zeer weinig is en uit vreemde landen komt zo was het minder bekend en gebruikt wat geenszins te verwonderen gemerkt dat de dauw manna en die van de lorkenboom die in veel plaatsen van Europa gewoon is van hen geheel ongeroerd gelaten is omdat zij het noch niet profijtelijk en nuttig hadden gevonden, noch door onderzoek, noch door horen zeggen.

Varro van Narbona en Strabo zeggen dat ook uit de wortels gedrukt wordt een zeer zoet sap uit boomachtig riet dat niet zeer groot is.

Strabo schrijft dat het riet van Indien honing voortbrengt zonder bijen, daarom indien dat geen werk is van bijen zo zal het ook geen honing, noch drek van bijen zijn maar van een plant welke ook met haar vochtigheid die er uitvloeit Sacchar genoemd wordt van de Indianen.

Seneca is mede van onze opinie en zegt dat in Indien rieten gevonden worden welke vette of zoete vochtigheid in honing verandert. Ook de smaak van de rieten is meestal zoet en vooral van de wortel. Suiker stopt met zijn rook de opzwelling en ons kandij, ja ook het gewone zuivert en is den ogen nut gelijk als ook is hetgene dat vanzelf plag te groeien ten tijden van Dioscorides waarom dat zonder enige twijfel hetzelfde is. Ook zou nu het suiker van de ouders niet onbekend zijn, gemerkt dat geheel Arabi en Indien langs de Middellandse en Barbarische of Ethiopische zee open ligt en bezeilt wordt.

Gewone honing van de bijen.

De zoete en liefelijk geur van honing is de suiker van zuiverheid en van oorsprong aller naast. Welke de natuur schijnt gegeven te hebben meest alle naties en vooral diegene daar men geen suikerriet bij enig middel of kunst kan groeiende houden. De natuur van beiden is een en zo is ook de oorsprong en manier zeer een. Maar honing is warmer, scherper, luchtiger en vuriger en heeft meer geest in waardoor men zegt dat het zo uitermate goed is de ouden en kouden lieden als aan Democrates gebleken is. Ook niet zonder reden voorwaar zou iemand mogen zeggen dat honing in hem heeft de kracht, het leven en efficint van de wijn en suiker. Want de mede waar veel water en niet veel honing in is verandert door een lang en inwendig zieden van de honing in wijn of in een wijnachtige smaak die zeer gezond is. De Poolse of Hongaarse en Moskouse dranken, mede geheten, en ook van die van Wales in Engeland, Meteglin genoemd, zijn zoeter en gezonder dan vele van de allerbeste wijnen. En omdat we weten dat het gebruik van die zeer nuttig en gezond zal zijn diegene die zuidwaarts wonen zo is het dat wij hen zeer graag geven de manier van maken die deze is.

Neem goede honing 20 pond.

Regenwater, rivier of fonteinwater 120 pond.

Laat die tezamen zieden en het schuim er af nemen tot 80 pond inkoken.

Als dat half koud geworden is en in een wijnvat gedaan zal men daarin doen zes ons hees deeg of gist van ale of bier of immers zo veel als genoeg is om te laten gisten. Men zal ook tezamen daarin hangen in een doekje deze navolgende specerijen, maar dat zij de grond of bodem niet raken.

Neem van elk een half lood kaneel, korrels van peper, gember, kruidnagels grof gestampt, vlierbloemen een handvol, alles tezamen met een zakje in het midden van de ton hangen.

Laat het zo tezamen staan des winters in een warmen wijnkelder maar in de zomer zal het in de zon liggen 40 dagen tijd totdat het gekregen heeft een wijnachtige smaak en verlaten heeft de smetse zoetheid van de honing. Die hiervan rode wijn willen kleuren die doen [65] daarin een half pond tournesol. Sommige maken het krachtiger en lieflijker met daarbij te doen een derde deel wijn. Zo wie dezen drank zal gebruiken niet voor een dagelijkse drank maar als voor een medicijn die zal er bijzondere baat bij vinden zo wel tegen de vierde daagse koortsen als tegen de overvloed van kwade levenssappen en ook de ziektes van de hersens die het drinken van de wijn hinderlijk is gelijk de vallende ziektes, Analepsien en m.s.. en om te corrigeren de kwade wateren daar zij gewoon zijn veel rotte koortsen te verwekken. En hierom die de dikke kropzweer hebben eten zeer veel pepers al is het dat ze wonen in een heet land tegen veel waterachtige vruchten en vuile wateren die zij hebben.

Meteglin.

Ghelijck den Waels-enghelschen dranck Meteglin ghenoemt, veel ghesonder mach ghemaeckt worden, so is hy oock wel weerdich dat hy den ghenen die over zee woonen bekent zy, want het is een tweede, dunne ende claere Triakel vande Noordersche natien. Honich wordt ghenomen ende met wat waters gheschuymt: voorts wordt daer toeghedaen een crachtighe decoctie van veel drooghe cruyden bycants sestigh, ende men laet die tsamen sieden tot op de helft, ende somtijdts toe op een derde deel. Waer door ghebeurt dat het (teghen de ghemeyne leeringhen vande Apotekerie) met langhe sieden verliest de groenicheydt ende smaecke vande cruyden, ende crijght machtigher, iae bycans eenighe derde besondere cracht van voeden, ende eenen lieflicken smaecke den Maleveseye niet onghelijck, ende oock niet min goedt blijvende. Want wy hebben daer dickwils Meteglin ghedroncken van drye ende vier iaren oudt, van coleure, natuere ende smaecke van Maleveseye oft Muscadelle. Desen dranck is den ouden lieden voor daghelickschen dranck zeer nut, ende lieflick: hy en maeckt ook gheen draeyende maer een lustighe dronckenschap. Noch soude hy veel bequaemer ende nutter zijn, waert dat een yeghelick dien dede bequaem maecken by raedt ende ordonnantie van eenen gheleerden Medicijn.

Wy weten oock wel dat sommighen natueren, oock die heet van lever zijn, honich nuchter gheten, zeer goedt ende nut is: iae wy hebben oock bevonden (teghen de ghemeyne opinie) dat raeu suyver Engels honich zeer veel gheten, meer deuchts dede, dan Spaensch matelick ghenomen, dwelcke nochtans voor tbeste ghehouden wordt. Want tscherp Griecks, Languedocs, oft Spaensch raeu honich, verandert lichter in cholera, ende verbrandt meer tbloedt, ende laxeert min, oock en heeftmen dat hier soo versch niet. Het Engels en is soo schoon noch soo lieflick niet, maer op sommighe plaetsen, sonderlinghe inde bosschen ende weyden, daer de beste wolle is, vergaerdt zijnde inde Lente oft inde Somer, soo drijvet door den stoelganck wt de colerike humeuren: ende men segt dattet den ghesichte zeer goedt is. Wy hebben dicwils gheproeft den zeer vermaerde Grieckschen honich van Athenen, ende oock wt Sicilien tot Venegien ende Verone gebrocht om den Triakel te maecken, die zeer geel ende suyver waeren, maer niet soo wit als dat van Narbonne oft Spaignen, welcke twee nochtans meest vermaert zijn in Vranckrijck, Duytschlandt, Nederlandt ende Engellandt, ende daerom oock veel dierder ende costelicker.

Turons van die van Languedoc, oft Amigdalato vande Italianen.

DՁpotekers van Narbonne maeken van dien honich taertkens die soo wit zijn als snee, de welcke sy Turons heeten, zeer soet ende nut om te voeden de ghene die wtdrooghen, ende te lossen vande longher de grove fluymen: maer nutter souden die zijn den Enghelschen ende anderen Noorderschen natien, ende veel ghesonder dan de Pignolat. Want dՠItalianen maecken nu een zeer schoon ende wit Pignolat, van zeer wit suycker, dat daer nae met wit van eyers, ende wat Roose waters ende Limoen sap gheclopt ende gheslaghen wordt tot dat wter maten wit is ende claer, voorts daer by ghedaen zijnde pingels die ghewasschen, ghedrooght ende vande semelen ghesuyvert zijn, ende alle dinghen wederom wel onder een ghemenght zijnde, ende ghedroogt met een rasch maer cleyn vier, ende hardt ghebacken, so worden daer af ghemaeckt morseelkens van eenen vingher lanck: ende hoe wel dat tselfde nut is ende oock voedt, nochtans incideret ende suyveret min de fluymen van dաrterie oft inghewant, dan de Turons ghemaeckt van Honich ende Amandels, De welcke in deser manieren ghemaeckt worden.

Nemt vanden besten ende suyversten honich 6 lb. Neemt wit van ses eyeren.

Dese sult ghy in een becken met coudt water so langhe met eenen houten stamper roeren, tot datse soo wit zijn als melck. Daer nae sult ghy die op heete colen die met asschens bedeckt zijn, op datse niet en verbranden oft swart worden, eenpaerlick roeren metten stamper tot datse ghesoden zijn tot [66] de dickte vande suppositorien noch broosch zijnde. Dan worden daer by ghedaen gheheele ghepelde Amandels die ghedroogt zijn soo veele oncen als van noode is om te wesen ghelijck een Pignolat. De welcke dan als heet ghespreydt zijnde op auwels tot taerten ghemaeckt wordt van eenen vingher dickte maer veel breeder, die sy noch warm zijnde in viercante stucken ruytwijs snijden, waer dat somtijdts oock by ghedaen worden, als de Medicijn wilt, poyer van costelijcke steenen, corallen, crystal oft van eenighe andere.

Meteglin.

Gelijk de Wales Engelse drank Meteglin genoemd veel gezonder mag gemaakt worden zo is het ook wel waard dat hij diegene die over zee wonen bekend wordt want het is een tweede, dunne en heldere triakel van de Noorse naties. Honing wordt genomen en met wat water geschuimt. Voorts wordt daartoe gedaan een krachtig afkooksel van veel droge kruiden, bijna zestig en men laat die tezamen inkoken tot op de helft en soms op een derde deel. Waardoor gebeurt dat het (tegen de gewone lering van de apotheken) met lang zieden het de groenheid en smaak van de kruiden verliest en krijgt machtiger, ja bijna enige derde bijzondere kracht van voeden en een lieflijke smaak de malvezij niet ongelijk en blijft ook niet minder lang goed. Want wij hebben daar dikwijls meteglin gedronken van drie en vier jaren oud, van kleur, natuur en smaak van malvezij of muskadel. Deze drank is de oude lieden voor dagelijkse drank zeer nuttig en lieflijk. Het maakt ook geen draaiing maar een lustige dronkenschap. Noch zou het veel beter en nuttiger zijn was het dat iedereen die goed maakte met raad en ordonnantie van een geleerde dokter.

Wij weten ook wel dat sommige naturen en ook die heet van lever zijn honing nuchter gegeten zeer goed en nuttig is. Ja wij hebben ook bevonden (tegen de gewone opinie) dat rauwe zuivere Engelse honing zeer veel gegeten meer deugd doet dan Spaanse matig genomen die nochtans voor de beste gehouden wordt. Want het scherp Griekse, Languedoc of Spaanse rauwe honing verandert lichter in gal en verbrandt meer het bloed en laxeert minder. Ook heeft men dat hier zo vers niet. Het Engelse is zo mooi noch zo lieflijk, maar op sommige plaatsen en vooral in de bossen en weiden daar de beste wol is en verzameld in de lente of in de zomer zo drijft het door de stoelgang uit de galachtige levenssappen en men zegt dat het voor het gezicht zeer goed is. Wij hebben dikwijls geproefd den zeer vermaarde Griekse honing van Athene en ook uit Sicili te Veneti en Verona gebracht om de triakel te maken die zeer geel en zuiver waren, maar niet zo wit als dat van Narbonne of Spanje welke twee nochtans het meest vermaard zijn in Frankrijk, Duitsland, Nederland en Engeland en daarom ook veel duurder en kostbaarder.

Turons van die van Languedoc of Amigdalato van de Italianen.

De apothekers van Narbonne maken van die honing taartjes die zo wit zijn als sneeuw die zij Turons heten, zeer zoet en nuttig om te voeden diegene die uitdrogen en te lossen van de longen de grove fluimen. Maar nuttiger zou die zijn de Engelse en andere Noorse naties en veel gezonder dan de Pignolat. Want de Italianen maken nu een zeer mooi en wit Pignolat van zeer wit suiker dat daarna met wit van eieren en wat rozenwater en limoensap geklopt en geslagen wordt totdat het uitermate wit is en helder, voorts wordt daarbij gedaan pingels die gewassen, gedroogd en van de zemelen gezuiverd zijn en alle dingen wederom goed onder elkaar mengen en gedroogd met een snel maar klein vuur en hard gebakken zo worden daarvan gemaakt morzeltjes van een vinger lang en hoewel dat hetzelfde nuttig is en ook voed nochtans insnijdend en zuivert het minder de fluimen van de aderen of ingewand dan de Turons gemaakt van honing en amandels die op deze manier gemaakt worden.

Neem van de beste en zuiverste honing 6 pond. Neem het witte van zes eieren.

Deze zal ge in een bekken met koud water zo lang met een houten stamper roeren totdat ze zo wit zijn als melk. Daarna zal ge die op hete kolen die met as bedekt zijn, zoop dat ze niet verbranden of zwart worden, gezamenlijk roeren met de stamper totdat ze gekookt zijn tot [66] de dikte van de suppoost die noch broos zijn. Dan worden daarbij gedaan hele gepelde amandels die gedroogd zijn zo veel ons als nodig is om gelijk een pignolat te zijn. Die dan al heet gespreid wordt op ouwels tot taarten gemaakt wordt van een vinger dikte maar veel breder die als zij noch warm zijn in vierkante stukken ruitvormig snijden waar som ook bijgedaan worden, als de dokter wil, poeier van kostbare stenen, koralen, kristal of van enige andere.

Manna, Tereniabin van die van Arabien, Drosomeli, Aeromeli, ende Melisaccharum, Manhu.

Manna vande tacken vanden Lorcken boom.

Sդaeghs nae dat Godt almachtigh den volcke van Israel spijse ghegheven hadde, ende dat dաerde bereghent ende bedect was met rondt saedt den Coriander ghelijck, cleyn, wit, ende smaeckende ghelijck een taerte met honich gemaeckt, oft een specie van Bdellium, van de welcke alst gemalen was sy broot maeckten dat den smaecke hadde van eenen olie-koecke: soo begost tvolck van Israel zeer verwondert zijnde, als sy alder eerst dese hemelsche gaven nerghens van te voren gesien, aenschouwen hadden, te seggen Manhu, dat is te seggen, Wat dinck is dit? Welcke naem schijnt ghebleven te zijn by de naecomelinghen, als ons bewijst de naem van Manna vanden wieroock-boom opden bergh Libanus van Surien, dwelcke eenige gelijckenisse schijnt te hebben metten Bdellium dat den Manna gelijck is, waer wt oock waerachtigh schijnt te wesen dattet Latijns woordt Manum, de welcke de zeer goeden Latijnsche auteur Marcus Varro wtlegt, voor goedt, daer af den oorspronck heeft. Ende insghelijcks staet oock wel te meynen dat daerom dese Manna vande Medicijns, daer wy nu hier af schrijven, alsoo is ghenoemt gheweest vande ionghe Griecksche ende Latijnsche Medicijns. Voorwaer het is een zeer schoon ende wter maten wonderbaerlick werck vande natuere dat den ouders luttel heeft bekent gheweest, dwelck ghenoech blijck, want sy met luttel ende twijfelachtighe woorden daer af vermaent hebben, sonder te vermanen hoe ghesont dat was om te purgeren. Theophrastus meynt volghende dՠopinie van Hesiodus ende Aristoteles, dattet is een honich-sap wter locht ghevallen opde Eycke boomen, sulcks als Galenus segt dat met een wonderbaerlick voorts-comen gheschudt wordt, vande boomen opden bergh Libanus: ende Celsus heet dat Honich van Syrien, alle de welcke schijnen sekerlick ghemeynt te hebben dat Manna anders niet en is (wtghenomen de zeer vervaren ouden man Hippocrates, de welcke dat heet Ceder honich, ende niet honich vander locht) dan eenen soeten dompighen gheest die by daghe vander aerden inde locht is opgetrocken door cracht ende warmte vande Sterren, de welcke wederom inder nacht door de coude in vochticheydt verandert zijnde, ende als druppende gheworden, dՠaerde wederom ende de boomen principalick inden dagheraedt bedaut ende nat maeckt. Welcke opinie, ghelijck wy die niet en willen verworpen, alsoo en willen wy oock die gheensins volghen. Want wat nederdalende vochticheydt [77] (67) vindtmen die soo subtijl is, eensdeels waterich, ende eensdeels oock lochtich, gelijck den dau schijnt te wesen, die terstondt pleegt met de crancke radien vande opgaende Sonne te verdwijnen inde locht de welcke soude moghen veranderen in gomachtighe, meelachtighe, vaste ende dichte stuckskens als mastic? Jae dat meer is, Manne is warmachtich, swaer ende vet, die niet haest oock en smelt: iae ghesmolten zijnde met eenighe warme vochticheydt, en blijft niet gelijck honich oft Suycker daer mede ghemengt, maer loopt meest wederom tsaemen, al oft sy met de waterachtighe vochticheydt haer niet en wilde menghen, ghelijck harst, gomme, ende met conste ghemaeckt Campher: ende alsoo weder by een vergadert zijnde, soo hancktse aende canten vanden croes oft vat daer sy in is. Maer de vruchten vande hemelsche wateren, als sneeu, haghel, rijm, ijs, dau, ende alle coude saecken en zijn gheensins vet, maer worden terstondt door warmte oft vochticheydt ghesmolten, sonder eenich teecken van vetticheydt achter te laten. Dwelcke zeer doet bemoeden dat de Manna gheenen dau en is wter locht, die door tvercoelen ende temperen vande warmte des daegs de natuere heeft verleent, maer wel een crachtich sap ende domp die in elcke boomen oft cruydt is, ende door ghetijdighe ende vruchtbaer Sonneschijnen rijpe gheworden is, dwelck inden dagh wttreckende ende oprijsende door de verborghen sweetgaten vande schorsse, door de hitte vande Sonne inde locht verdwijnt, maer snachts als den ghewoonelicken dau valt, soo mengt die hem daer mede, ende vergaren soo tsamen in een minnelicke natuere, soo dat sy ten laetsten yet daer af maecken dat van halve natuere is tusschen honich ende Suycker, welck yemandt soude moghen heeten Honich-Suycker. Dese onse vremde meyninghe bevesticht de neersticheydt van de Apotekers, de welcke groote afghehouwen tacken van Lorcken oft Essche-boomen ghebrocht hebben in wijn kelders op sulcken tijdt van de Somer dat de Manna pleegt vergaert te wesen, ende tsanderdaeghs Manna daer op ghesien hebben, al en was hy soo zeer claer niet als dՠander. Welck oock min wonders sal gheven dan ghenen die weten dat den nedervallenden dau een purgerende cracht in hem heeft, niet van hem selven, maer vande bladers vande cruyden daer hy opligt ende afghenomen wordt: in vueghen dat den dau die ghenomen is vande coolbladers ende Roosen, sonder twijfel veel meer suyverende, scherper ende laxerende sap in heeft. Hierom maecken de sommighe wijsselick metten dau infusie van Roosen, om te maecken syrop van Roosen wt infusien. Daerom als een yeghelick mach gae slaen ende mercken dat opde afghehouwen tacken, scheuten ende blocken oft oock wortels vanden Lorcken boom, Pijnboom, Jenever, ende ander boomen die gomme oft harst gheven, oock boven op de schorsse, gomme, tranen ende briselkens vergaren ende gheronnen ligghen, de welcke om de ghelijckenisse, vande Griecken gheheeten worden Wieroock-drup, maer vande boeren van Languedoc ende Provence, opde Jenever, ende tvet hout vanden Zeelboom, wordet gheheeten Glace, dat is te segghen ijs, overmidts sijne suyverheydt ende claerheydt, de welcke de Franchoisen Vernis heeten, soo sal een yeghelick moghen om hem selven overdencken, dat tselfde mach gheschieden den Lorcken boom, Haveressche, Amandel boom, Pruymboom ende veel meer anderen. Jae oock by tghene dat wy geseydt hebben vanden Olijf-honich van Narbonne int beschrijven vanden Ethiopischen Olijfboom, wordt dese opinie meer versterckt, hoe wel dat andersins luttel heeft bemerckt gheweest, noch oock van yemandt vande naecomelinghen beschreven, iae dat meer is, tsoude van sommighe voor een cluchte ghehouden werden, noch wy en souden sulck verhael niet willen ghelooven hebben, ten waere dat wy selfs met ons eyghen ooghen ende handen tselfde bevonden hadden in Provence ende Languedoc aen den zeecant, niet verre vande vermaerde ende lustighe stadt van Montpelliers.

Manna, Tereniabin van die van Arabië, Drosomeli, Aeromeli en Melisaccharum, Manhu.

Manna van de takken van de lorkenboom.

De dag nadat God almachtig het volk van Isral spijs gegeven had en dat de aarde beregend en bedekt was met rond zaad de koriander gelijk, klein, wit en smakende gelijk een taart met honing gemaakt of een specie van Bdellium waarvan als het gemalen was zij brood maakten dat de smaak had van een oliekoek. Zo begon het volk van Isral dat zeer verwonderd was als zij allereerst deze hemelse gaven die nergens tevoren gezien waren aanschouwden en zeiden Manhu, dat is te zeggen, wat ding is dit? Welke naam schijnt gebleven te zijn bij de nakomelingen zoals ons bewijst de naam van manna van de wierookboom op de berg Libanon van Syri welke enige gelijkenis schijnt te hebben met de Bdellium dat de manna gelijk is waaruit ook waar schijnt te wezen dat het Latijnse woord Manum, die de zeer goede Latijnse auteur Marcus Varro uitlegt, voor goed, daarvan de oorsprong heeft. Insgelijks staat ook wel te menen dat daarom deze manna van de dokters waar we nu hier van schrijven alzo is genoemd geweest van de jonge Griekse en Latijnse dokters. Voorwaar het is een zeer mooi en uitermate wonderbaarlijk werk van de natuur dat de ouders weinig bekend is geweest wat genoeg blijkt want zij hebben het met weinig en twijfelachtige woorden vermaand zonder te vermanen hoe gezond dat is om te purgeren. Theophrastus meent en volgt de opinie van Hesiodus en Aristoteles dat het is een honingsap uit de lucht gevallen op de eikenbomen, zulks als Galenus zegt dat het met een wonderbaarlijk voortkomen geschud wordt van de bomen op de berg Libanon. Celsus heet dat honing van Syrië, alle die schijnen zeker gemeend te hebben dat manna niets anders is (uitgezonderd de zeer ervaren oude man Hippocrates die dat heet ceder honing en niet honing van de lucht) dan een zoeten dampige geest die bij dag van de aarde in de lucht is opgetrokken is door kracht en warmte van de sterren die wederom in de nacht door de koude in vochtigheid veranderd wordt en als druppende geworden de aarde wederom en de bomen voornamelijk in de dageraad bedauwd en nat maakt. Welke opinie, gelijk wij die niet willen verwerpen, alzo willen we ook die geenszins volgen. Want welke nederdalende vochtigheid [67] vindt men die zo subtiel is, eensdeels waterig en eensdeels ook luchtig gelijk de dauw schijnt te wezen die terstond met de zwakke stralen van de opgaande zon plag te verdwijnen in de lucht die zou mogen veranderen in gomachtige, meelachtige, vaste en dichte stukjes als mastiek? Ja, dat meer is, manna is warmachtig, zwaar en vet die niet gauw ook smelt. Ja gesmolten zijnde met enige warme vochtigheid blijft het niet gelijk honing of suiker daarmee gemengd maar loopt meest wederom tezamen al of zij met de waterachtige vochtigheid zich niet wil mengen gelijk hars, gom en met kunst gemaakte kamfer. En alzo weer bijeen verzameld zo hangt ze aan de kanten van de kroes of vat daar zij in is. Maar de vruchten van de hemelse wateren zoals sneeuw, hagel, rijp, ijs, dauw en alle koude zaken zijn geenszins vet, maar worden terstond door warmte of vochtigheid gesmolten zonder enig teken van vetheid achter te laten. Wat zeer doet vermoeden dat de manna geen dauw is uit de lucht die door het verkoelen en temperen van de warmte der dag de natuur heeft verleend, maar wel een krachtig sap en damp die in elke boom of kruid is en door tijdige en vruchtbare zonneschijn rijp geworden is wat in de dag uittrekt en oprijst door de verborgen zweetgaten van de schors en door de hitte van de zon in de lucht verdwijnt, maar Գ nachts als de gewoonlijke dauw valt zo mengt die zich daarmee en verzamelen zo tezamen in een minnelijke natuur zodat zij tenslotte iets daarvan maken dat van halve naturen is tussen honing en suiker die iemand zou mogen heten honingsuiker. Deze, onze vreemde mening bevestigt de vlijt van de apothekers die grote afgehouwen takken van lorken of essenbomen gebracht hebben in wijnkelders op zo’n tijd van de zomer dat de manna pleegt verzameld te worden en de volgende dag manna daarop gezien hebben, al was het zo helder niet zoals de andere. Wat ook minder verwondering zal geven degenen die weten dat de neervallende dauw een purgerende kracht in zich heeft en niet van zichzelf, maar van de bladeren van de kruiden daar hey op ligt en afgenomen wordt. In voegen dat de dauw die genomen is van de koolbladeren en rozen zonder twijfel veel meer zuiverende, scherper en laxerend sap in zich heeft. Hierom maken sommige wijs met de dauw vloeistof van rozen om te maken siroop van rozen uit vloeistof. Daarom zoals iedereen mag gade slaan en opmerken dat op de afgehouwen takken, scheuten en blokken of ook wortels van de lorkenboom, pijnboom, jeneverbes en andere bomen die gom of hars geven ook boven op de schors, gom, tranen en korreltjes verzamelen en gestold liggen die vanwege de gelijkenis van de Grieken geheten worden wierookdruppels, maar van de boeren van Languedoc en Provence op de jenever en het vette hout van de zeelboom wordt het geheten glace, dat is te zeggen, ijs, vanwege zijn zuiverheid en helderheid die de Fransen vernis heten. Zo zal iedereen bij zichzelf mogen bedekken dat hetzelfde mag geschieden de lorkenboom, lijsterbes, amandelboom, pruimenboom en veel meer anderen. Ja, ook bij hetgene dat we gezegd hebben van de olijfhoning van Narbonne in het beschrijven van de Ethiopisch olijfboom wordt deze opinie meer versterkt, hoewel dat het anderszins weinig opgemerkt is geweest en ook niet van iemand van de nakomelingen beschreven, ja dat meer is, het zou van sommige voor een klucht gehouden worden, noch wij zouden zulk verhaal niet willen geloven tenzij dat wij het zelf met onze eigen ogen en handen hetzelfde bevonden hadden in Provence en Languedoc aan de zeekant, niet ver van de vermaarde en lustige stad van Montpellier.

Olijfhonich, Oleomeli.

Wy hebben bevonden dat wten ghemeynen Olijfboom die gheheel bitter ende onlieflick is van smaecke, oock wt de schorsse, block, ende olijve noch niet ghesouten wesende, vloeyt een Manna die oprecht honichachtich is, niet alleene van coleur, ende smaecke, maer oock van altijdts goedt te blijven. Want wy hebben sulcks eenighe oncen, eens deels over twaelf iaren van onsen meester Rondelet, ende oock eens deels over vijf iaren selfs vergaert, doen ons daer leyde Stephanus Barallius, Dioscorides van Montpelliers gheheeten, ende ons gheseydt hadde dat inde teere tacken ende block vanden Olijfboomen soo onghewoonen schat overvloedich ons verborghen was. Want doen haelden wy wt de ghespleten schorssen, die wy eensdeels met dխesken ghequetst hadden, desselfs ghenoech, niet alleene om te proeven, maer oock om de vrienden mede te deylen. Maer dit honich en sal niemandt vinden dan als dկlijve bycants rijpe is, ende swart oft bruyn wordt, de welcke sy in Novembre, ende int aencomen vande groote coude af plucken, emmers so ons van tvolck geseydt werdt, dwelck verclaerde dat somtijdts ghesien hadde ontrent eenen dagh oft twee voren oft nae S. Catharinen [68] dagh, soo grooten menichte van dien vergadert ligghen opde tacken, dat de kinders ende bedelaers daer om zeer gheloopen quamen om henlieder buyck vol daer af tեten. Oock inde wijngaerden gheleghen ontrent den Minrebroeders clooster, inde strate soo men gaet nae de poorte van Lates, soo vloeyde daer oock een weynich van dien. Men seyde datter zeer veel was druppende tot Lunelle, sonderlinghe als de meeste struycken afghehouwen waeren, wt de welcke dat int eerste was vloeyende een vette vochticheydt die dunner was dan honich: maer daer nae wat langher daer op liggende, so werdt die door de coude dicker, dwelck den rechten Manna meer ghelijck sach dan den honich, soo wel van smaecke als anders, nae tsegghen ende opinie van alle mijn medeclercken die tselfde proefden, onder de welcke was Jacob Wtenhove edelman van Ghendt, een zeer gheleert Medicijn. Jae dat meer is, doen wy dat te kennen gaven, soo hebbent veel ander oock geproeft, die daer af zeer verwondert waeren, ende oock de zeer gheleerde Medicijns D. Drovet van Parijs, ende D. Penneus Enghelsman.

Oft, als die Araben schrijven, moghelick vanden dauwachtighen Manna van Galenus, die Godt liet reghenen als steenen opde boomen vanden berg Libanus, sy niet en failleren om de groote ghelijckheydt vande namen ende natuere, te weten, als sy verstaen tghene dat de oude Griecken segghen van dien soeten ende honichachtighen morghendau, die ghelijck een wttreckende sweet, eensdeels wt de suyvere ende schoon vochticheydt vande omringhende locht, ende eensdeels wt de beste ende vruchtbaere vochticheydt van yeghelicken boom oft cruydt, maeckt opde bladers vande boomen, ende cruyden, claere ende zeer soete druppelkens, waer wt dat lichtelick yemandt mach spooren den oorspronck ende natuere vanden honich vande Bien? Voorwaer tschijnt iae, want die vuyle, gommachachtighe, ghegraende Manna, die met dՠonreynicheydt vande boomen ghemengt is, ende langhe verborghen is blijvende opde tacken ende steenen, die inde heete Hondtsdaghen oft metten regen so haest niet en pleegt te smelten, welck Manna dՠAraben meynen dat tselfde ende een is metten hemelschen dau. Daerom en meynen wy gheensins dat dien nederdruppende oft lochtighen honichsoeten ende subtijlen dau, soude zijn het Manna vande Joden oft Araben, maer wel die doorlochtige Mastick greynen, die vande tacken ende bladers vande boomen door de menichte, rondichheydt ende glatheydt vanden greynen met schudden pleghen af te vallen, ende oock door de cracht vanden winde, die dickwils inde gheberghten waeyen, ende alsoo inde berghachtighe bosschen vander aerden opgheraept wordt, waerom oock sommighe ghemeynt hebben dat ghelijck eenen haghel wten hemel ghevallen is. Maer dit ons Manna als deelachtich ende ghemengt zijnde van beyde de natueren, wy meynen dat ghemaeckt ende comen is van veel vruchtbaere en soete vochticheden, die in yeghelijcke plante, nae haer natuere diversch is, de welcke als ghevonden vanden coudtachigen morghenstondt, ghelijck dan den domp inde locht ghecongeleert oft ghestijft zijnde een waterachticheydt maeckt, die dau gheheeten is, soo blijft daer oock een Manna op de boomen doort stijven ende dicke worden vande honichsoete exhalatien die treckende is door de verholene sweetgaten. Welck de selfde oorsaecke is, dat de vijgheboomen gheheeten wordt haer vruchten waerachtich rijpe te maecken by nachte, ende niet om de digererende warmte vande Mane, die de clappaerts by brenghen in Plutarchus, ghemerckt datse even wel rijpe worden by nachte als de Mane niet en schijnt. Maer om dat de schorsse vanden vigheboom, die niet zeer dichte en is, ghelijck oock niet en is den gheheelen boom, zeer lichtelick de stralen vander Sonne laet doorgaen, de welcke den geest ende warmte die inde melckachtige vochticheydt is, by daghe vernielen, waer door het rijpe worden belet wordt, maer snachts en wordt die soo niet verstroyt, ende daerom wordt die gheheel ghebruyckt om te rijpen, dwelck hy beter ende rasscher volbrenght, ten zy dat hy overvallen wordt door te zeer groote overvloedicheydt van het melckachtich sap, ende ondichtheydt vanden boom, ghelijck inden Egyptischen vijgheboom ghebeurt, de welcke daerom niet rijpe en maeckt dan als hy ghesneden ende gequetst is, om dat dՠmelck oft voedtsel dat wt de snede was vloeyende, hem te zeer lastich was ende overviel.

Des ghelijck is oock de maniere ende dխaecksel vanden honich: want ghelijck de ingheborene ende natuerlicke cracht, Manna maeckt wt oft met den dau, ende tgoedt sap vanden boom: alsoo maeckt oock de neerstighe Bie, met haer warmte ende gheest, vande twee voorseyde dinghen wt de bloemen ghenomen, ende oock ander beestkens vande vochticheydt die sy ghenomen hebben inden struyck van den boom om te volcoken ende volbrenghen in witten honich den Suycker ghelijck, oft den zeer soeten dreck, welck oock die zeer vermaerde Spaensche Medicijn Vega segt ghesien te hebben. Want het honich en wordt niet alleene ghemaeckt vanden ghevallen dau, maer oock vanden soeten ende welrieckenden domp, ende tsubtijlste sap vanden plante, die de Bie in haer inghewant onderhoudt ende voedt. Want hoe soude den druypende dau oft nederdalende reghen oft domp connen verkeeren in was, ende vette suercheydt oft vuylicheydt die inde honichraten is? Jae dat meer is, thonich is veel swaerder dan olie, wijn, water, melck, oft bloedt, den welcken dat in soeticheydt ghelijck is, iae verre [69] te boven gaet. Ende oock soo is den honich bitter, quaedt, fenijnich, die wt Alssem, Heyde, Oleander ende meer ander ghehaelt is. Waerom en haelt de Bie niet liever haeren honich wt de bladers vanden Oberbote boom oft vande Eycke daer meer soeten ende lieflicken dau is, dan wt de droogachtighe blaeskens vande bloemen? Niet dan om dat waer de best locht is, daer ist beste honich, soo verre als de cruyden wter natueren bequaem zijn totten honich wercke, ende wter aerden een goedt voedtsel suyghen.

Manna Mastichina.

Wy hebben kennisse gehadt met eenen Duytschen Jode ende Rabbi die zeer goedt verstandt hadde inde Philosophie, de welcke sekerlick seyde dat dese suyver Manna ende Mastichina geheeten, de selfde ende een was met sijn Israels Manna, vande gedaente van Bdellium, den Coriander saedt gelijck, honichsoedt van smaeck, sulcks alst oock is in Palestine, Syrien ende Arabien. Maer als wy hem voor hielden sijn meer dan hemelsche crachten, wonderbaerlickheydt, ende rottinghe, so andtwoorde hy, dat Godt almachtich gegeven hadde nae sijn beliefte ende wille tgebruyck vande Manna, sulcks, so vele, ende so lange, als hem goedt dochte, ende dat het van hem was gemaeckt, gelijck hy gewoone was, om te toogen sijn glorie, ofte liberaelheydt, boven ende sonder de gheordonneerde wetten vande natuere. Insghelijcks oock heeft hy tzeer bitter ende sout water Marah soet ghemaeckt met hout daer in te worpen: Jae de Roode zee heeft, al oftse overmidts ghesneden hadde gheweest, de kinderen Godts droochs voets laeten dore gaen, ende hen vyanden overvallen: Hy heeft den loop der Sonnen doen stille staen, ende de zee doen vloeyen over de berghen.

De ghegraende ende Masticsche Manna ghenaemt, die nu ter tijdt van Venegen ende Genua ghebrocht ende te coope is, is dan de beste: Nochtans en is niet te verachten die van Brianson, die aen tgheberghte van Provence ende Savoyen pleegt voorts te comen, de welcke meest al Vranckrijck door ghebruyckt wordt, soo verre als men kiest het claerste, suyverste, witste ende verschte graen, sulcks als wy daer hebben ghehadt zeer vele wt de Lorcke boomen als de tacken afgebroken waeren, de welcke inde mate van innemen, smaecke ende cracht van purgeren niet een hayr dien wtlandtschen en wilt toegheven, ende wordt veel beter coop ghecocht, ende met minder achterdencken van gevalscht te zijn, want sy brengt de colerique humeuren zeer soete wt de principale aders, ende lever, oock de fleumatike humeuren wt de longher, ghelijck oock doet den Venetschen Termentin, de welcke een vette vochticheydt is vanden Lorckenboom. Daerom salmen by ghebreke vande Syriacksche oft Calabresche, van dese Manna ghebruycken van onderhalf once tot iii oncen. Nochtans sommighe voorcoopers die wt Calabren quamen, claegden dat de Calabresche nu ter tijdt zeer luttel oft gheen te vinden is is, iae gheheel ghefaelgeert is.

Cracht.

Sy is ghetempert oft wat warm, sy versoet ende suyvert de kele, de borst, ende mage, sy purgeert zeer saechtelick de colerike humeuren, ende verslaet den dorst. Maer om datse niet sterck en purgeert, sonderlinghe rau zijnde, (want gewermt ende bereydt wercktse rasscher) soo wordt haer cracht versterckt met Thymus ende Hysope oft ander cruydt. Maer als sy met stercke medicijnen ghemengt is, soo maecktse haerlieder operatien beter, gemerckt dat sy die met haeren soeten smaecke der natueren lieflicker maeckt. Daerom heeft Galenus die ghemengt metter Scammonee, dwelck vande naecomers ghepresen wordt: ander hebbent daer nae ghemengt met Turbith, ander met ander dinghen. Dwordt inghegheven van ses dragmen tot vijfthiene, ende wordt een iaer lanck goedt ghehouden, Mesue.

Olijfhoning, Oleomeli.

Wij hebben bevonden dat uit de gewone olijfboom die geheel bitter en onlieflijk is van smaak en ook uit de schors, blok en ongezouten olijf vloeit een manna die echt honingachtig is en niet alleen van kleur en smaak, maar ook van altijd goed te blijven. Want we hebben zulks enige onzen eens deels over twaalf jaren van onze meester Rondelet en ook eens deels over vijf jaren zelf verzameld toen ons daar leidde Stephanus Barallius, Dioscorides van Montpellier geheten en ons gezegd had dat in de tere takken en blok van de olijfbomen zoծ ongewone schat overvloedig voor ons verborgen was. Want toen haalden we uit de gespleten schorsen die we eensdeels met een mesje gekwetst hadden van die genoeg en niet alleen om te proeven maar ook om de vrienden mede te delen. Maar deze honing zal niemand vinden dan als de olijf bijna rijp is en zwart of bruin wordt die zij in november en in het aankomen van de grote koude afplukken immers zo ons van het volk gezegd werd die verklaarden dat ze soms gezien hadden omtrent een dag of twee voor of na St. Catharina [68] dag zo'n grote menigte van die verzameld liggen op de takken dat de kinderen en bedelaars daarom zeer gelopen kwamen om hun buik vol daarvan te eten. Ook in de wijngaarden gelegen omtrent de Minderbroeder klooster in de straat zo men gaat naar de poort van Lates zo vloeide daar ook wat van die. Men zei dat er zeer veel druppelde te Lunelle en vooral als de meeste struiken afgehouwen waren waaruit eerst vloeide een vette vochtigheid die dunner was dan honing maar daarna als het wat langer daarop ligt zo wordt die door de koude dikker wat het echte manna meer gelijk zag dan de honing en zo wel van smaak als anders naar het zeggen en opinie van al mijn medeklerken die hetzelfde proefden waaronder was Jacob Uitenhove, edelman van Gendt, een zeer geleerde dokter. Ja, dat meer is, toen we dat te kennen gaven zo hebben veel anderen ook geproefd die daarvan zeer verwonderd waren en ook de zeer geleerde dokters D. Drovet van Parijs en D. Penneus Engelsman.

Of, zoals die Arabieren schrijven, mogelijk van de dauwachtige manna van Galenus die God liet regenen als stenen op de bomen van de berg Libanon en zij niet falen om de grote gelijkheid van de namen en natuur, te weten als zij verstaan hetgeen dat de oude Grieken zeggen van die zoete en honingachtige morgendauw die gelijk een uittrekkend zweet en eensdeels uit de zuivere en schoon vochtigheid van de omringende lucht, en eensdeels uit de beste en vruchtbare vochtigheid van elke boom of kruid maakt op de bladeren van de bomen en kruide heldere en zeer zoete druppeltjes waaruit dat lichtelijk iemand mag sporen de oorsprong en natuur van de honing van de bijen? Voorwaar het schijnt ja, want die vuile, gomachtige korrelachtige manna die met de onreinheid van de bomen gemengd is en lang verborgen is die blijft op de takken en stenen die in de hete hondsdagen of met de regen zo gauw niet smelten welke manna de Arabieren menen dat dit hetzelfde en een is met de hemelse dauw. Daarom menen wij geenszins dat die neer druppelende of luchtige honingzoete en subtiele dauw zou zijn het manna van de Joden of Arabieren, maar wel die doorluchtige mastiek korrels die van de takken en bladeren van de bomen door de menigte, rondheid en gladheid van de korrel met schudden plegen af te vallen en ook door de kracht van de wind die dikwijls in de gebergten waaien en alzo in de bergachtige bossen van de aarden opgeraapt wordt waarom ook sommige gemeend hebben dat het gelijk een hagel uit de hemel gevallen is. Maar dit ons manna als deelachtig en gemengd van beide naturen menen we dat het gemaakt en gekomen is van veel vruchtbare zoete vochtigheden die in elke plant, naar zijn natuur divers is, die als het gevonden wordt van de koudachtige morgenstond gelijk dan de damp in de lucht samen gebald of gestijfd is een waterigheid maakt die dauw geheten is en zo blijft daar ook een manna op de bomen door het stijven en dik worden van de honingzoete uitwaseming die getrokken is door de verborgen zweetgaten. Welke dezelfde oorzaak is dat de vijgenboom geheten wordt haar vruchten waar rijp te maken bij nacht en niet om de verterende warmte van de maan die de klappers bij brengen in Plutarchus, gemerkt dat ze even goed rijp worden bij nacht als de maan niet schijnt. Maar omdat de schors van de vijgenboom die niet zeer dicht is gelijk ook niet is de gehele boom zeer lichtelijk de stralen van de zon laat doorgaan die de geest en warmte die in de melkachtige vochtigheid is bij dag vernielen waardoor het rijp worden belet wordt, maar ճ nachts wordt die niet zo verstrooid en daarom wordt die geheel gebruikt om te rijpen wat hij beter en sneller volbrengt tenzij dat hij overvallen wordt door te zeer grote overvloedigheid van het melkachtig sap en luchtigheid van de boom gelijk in de Egyptische vijgenboom gebeurt die daarom niet rijp wordt dan als hij gesneden en gekwetst is omdat het melk of voedsel dat uit de snede vloeit hem te zeer lastig is en overviel.

Desgelijks is ook de manier en het maaksel van de honing. Want gelijk de ingeboren en natuurlijke kracht manna maakt uit of met de dauw en het goede sap van de boom alzo maakt ook de vlijtige bij met haar warmte en geest van de twee voor vermelde dingen uit de bloemen genomen en ook andere beestjes van de vochtigheid die zij genomen hebben in de struik van de boom om te koken en volbrengen in witte honing de suiker gelijk of de zeer zoete drek welke ook die zeer vermaarde Spaanse dokter Vega zegt gezien te hebben. Want de honing wordt niet alleen gemaakt van de gevallen dauw, maar ook van de zoete en welriekende damp en het subtielste sap van de planten die de bij in haar ingewand onderhoudt en voedt. Want hoe zou de druipende dauw of nederdalende regen of damp kunnen veranderen in was en vette zuurheid of vuilheid die in de honingraten is? Ja, dat meer is, de honing is veel zwaarder dan olie, wijn, water, melk of bloed die dat in zoetheid gelijk is, ja ver [69] te boven gaat. Ook zo is de honing bitter, kwaad en venijnig die uit alsem, heide, oleander en meer andere gehaald wordt. Waarom haalt de bij niet liever haar honing uit de bladeren van de okkernoot boom of van de eik daar meer zoete en lieflijker dauw in is dan uit de droogachtige blaasjes van de bloemen? Niet dan omdat waar de beste lucht is daar is de beste honing zo ver als de kruiden uit de natuur bekwaam zijn tot het honing werk en uiteraard goed voedsel zuigen.

Manna Mastichina.

Wij hebben kennis gehad met een Duitse Jood en rabbi die zeer goed verstand had in de filosofie die zeker zei dat deze zuivere manna en Mastichina geheten dezelfde en een was met zijn Israls manna van de gedaante van Bdellium en het korianderzaad gelijk, honingzoet van smaak zulks als het ook is in Palestina, Syrië en Arabië. Maar toen wij hem voor hielden zijn meer dan hemelse krachten, wonderbaarlijkheid en verrotting zo antwoorde hij dat God almachtig gegeven had naar zijn believen en wil het gebruik van het manna en zulks zoveel en zo lang als hem goed dacht en dat het van hem was gemaakt gelijk hij gewoon was om te getuigen zijn glorie of liberaalheid boven en zonder de geordonneerde wetten van de natuur. Insgelijks ook heeft hij het zeer bittere en zoute water van Marah zoet gemaakt met hout daarin te werpen. Ja, de Rode Zee is alsof die doormidden gesneden was geweest de kinderen Gods droogs voets laten door gaan en hun vijanden overvallen. Hij heeft de loop van de zon laten stil staan en ze zee laten vloeien over de bergen.

De gekorreld en mastiekachtige manna genoemd die nu ter tijd van Venetië en Genua gebracht en te koop is is dan de beste. Nochtans is niet te verachten die van Briancon die aan get gebergte van Provence en Savoie plag voort te komen die meestal in Frankrijk door gebruikt wordt zo ver als men kiest het zuiverste, witste en verste graan zulks als we daar hebben gehad zeer veel uit de lorken bomen als de takken afgebroken waren die in de mate van innemen, smaak en kracht van purgeren niet een haar die buitenlandse wil toegeven en wordt veel beter koop gekocht en met minder achterdocht van vervalst te zijn want zij brengt de galachtige levenssappen zeer zacht uit de principale aders en lever en ook de flegmatieke levenssappen uit de longen, gelijk ook doet de Veneetse terpentijn die een vette vochtigheid is van de lorkenboom. Daarom zal men bij gebreke van de Syrische of Calabriese van deze manna gebruiken van anderhalf ons tot 3 ons. Nochtans sommige inkopers die uit Calabri kwamen klaagden dat de Calabriese nu ter tijd zeer weinig of geen te vinden is, ja geheel faalt.

Kracht.

Het is getemperd of wat warm, zij verzacht en zuivert de keel, de borst en maag, zij purgeert zeer zachtjes de galachtige levenssappen en verslaat de dorst. Maar omdat ze niet sterk purgeert en vooral als het rauw is (want verwarmt en bereid wekt het sneller) zo wordt haar kracht versterkt met Thymus en Hysop of ander kruid. Maar als zij met sterke medicijnen gemengd is zo maakt ze hun operaties beter, gemerkt dat zij die met haar zoete smaak de naturen lieflijker maakt. Daarom heeft Galenus die gemengd met de scammonia wat van de nakomelingen geprezen wordt. Anderen hebben het daarna gemengd met turbith, andere met andere dingen. Het wordt ingegeven van 23, 4 tot 58,5 gram en wordt een jaar lang goed gehouden, Mesue.

Deck-Riet wordt in Griecks gheheeten Calamos. In Latijn, Arundo Vallatoria, sive Phragmites Diosc. In Hoochduytsch, Rhor. In Franchois, Roseau commun aquatique. In Italiaensch, Canne a far siepe.

Riet daer men mede deckt oft thuynen maeckt, is dՠalderbekenste van allen, ende in alle landen zeer nut ende bequaem om natte vochtighe gronden, canten ende grachten van ackers, dijcken, ende vesten af te schutten, oock om hutten ende landthuysen mede te decken, ende om te bewaeren ende af te thuynen landt dat besaeydt is. Het heeft een grasachtighe gheknoopte, ende verre cruypende wortel, waer wt dat voortscomen rechte halmen die dunner zijn dan die van zee-gras, die hol ende graeu zijn, van beyden sijden grasachtighe bladers wtworpende, langher rouwer ende stijver dan die van Hirs. Het draegt aren die wtghespreydt zijn opde maniere van Hirs, wolachtigh ende nederbuyghende, rootverwich, groot ende zeer aerdich, ghelijck eenen vederbosch die inde Winter vanden windt [70] verstuyven, sonder eenich lijcteecken te laeten van saedt, want wt de wortel, als is die verbrandt ende wtghetrocken, groeyt wederom op: oock, hoe versch datse inghesteken is, soet ende lanck, ende gelijck wy gheseydt hebben grasachtigh: waerom dat hier, nae de Grassen ende Terwen de Rieten bequaemelick volghen ende ghestelt worden.

Spaensch Riet. Arundo Donax sativa nostras.

Spaensch Riet. In Griecks, Donax, in Latijn, Arundo Donax sativa, oft Cypria. In Hoochduytsch, Rhor. In Franchois, Canne. In Italiaensch, Calami a far conocchie.

Dit Riet is ghenoech bekent inde hoven ende besaeyde plaetsen van Provence ende Languedoc, soo dat de boeren daer af Spinrocken voor de vrouwen maecken, ende dweersche stocken om de vensters vast te sluyten, sy buyghense oock om waghens ende ander cieraeten vande hoven te maecken, ende stekense oock in dՍ aerde om den wijngaert te ondersetten ende daer aen te binden. De pijpen van dese zijn ghelijck die vanden Deck-Riet, maer so dicke ende lanck als een groote spiesse, met zeer veel knoopen, wt welcker hollicheydt vande breedste base een zenue voorts comt bevanghende bycants de helft vande spacie des Riets tusschen de knoopen. De wortel is die vanden Acorus oft Cina ghelijck, lanck, gheknobbelt, met veel knoopkens, zeer wijt ende breedt onder dաerde loopende, witachtich, ende van buyten en van binnen soet van smaecke. Vande welcke ghebrandt, van veel Apotekers bereydt wordt het Spodium vanden Araben, hoe wel dat het niet nootlick noch oock zeer nut en is, ghemerckt dat beter ende alsoo licht ghemaeckt wordt van Myrthus oft Queeboom, oft van Olijfboom, ghelijck Dioscorides heeft vermaendt inden Antispodium. Maer veel grover misdoen sy die inde plaetse vande teere bladers vande Dadelboomen, de wortels nemen van dit Riet, want de cracht van dese wortels, ghemerckt dat men segt datse wel splinters van boven wttreckt, ende als Dioscorides segt, datse heet is: soo moet de Dadelboom desen gheheel contrarie zijn, wiens bladers schijnen ghevoegt te worden by Vitriol oft Coperroot, om te beletten ende bedwinghen sijn [71] groote hitte. Maer dese stoute ghesellen hebben liever wt een botte hooverdije niet te weten, dan te leeren wat verschil datter is, vande bladers der Rieten die moghelick hier toe dienen souden, oft vande wortels daer by te doen, die heel contrarie zijn in de plaester Diacalcyteos oft Diapalma.

(Phragmites australis)

Dekriet wordt in Grieks geheten Calamos. In Latijn Arundo Vallatoria sive Phragmites Dioscoridis. In Hoogduits Rhor. In Frans Roseau commun aquatique. In Italiaans Canne a far siepe.

Riet daar men mee dekt of omtuiningen maakt is de allerbekendste van allen en in alle landen zeer nuttig en geschikt om natte vochtige gronden, kanten en grachten van akkers, dijken en vestingen af te schutten, ook om hutten en landhuizen mee te dekken en om te bewaren en af te tuinen land dat bezaaid is. Het heeft een grasachtige geknoopte en ver kruipende wortel waaruit voortkomen rechte halmen die dunner zijn dan die van zeegras, die hol en grauw zijn die aan beide zijden grasachtige bladeren uitwerpen, langer rouwer en stijver dan die van hirs. Het draagt aren die uitgespreid zijn op de manier van hirs, wolachtig en neerbuigende, rood gekleurd, groot en zeer aardig gelijk een vederbos die in de winter van de wind [70] verstuift zonder enig litteken na te laten van zaad want de wortel als is die verbrand en uitgetrokken groeit wederom op. Ook hoe vers dat ze ingestoken is zoet en lang en gelijk we gezegd hebben grasachtig waarom dat hierna de grassen en tarwe de rieten bekwaam volgen gesteld worden.

(Arundo donax)

Spaans Riet. In Grieks Donax, in Latijn Arundo Donax sativa of Cypria. In Hoogduits Rhor. In Frans Canne. In Italiaans Calami a far conocchie.

Dit riet is genoeg bekend in de hoven en bezaaid plaatsen van Provence en Languedoc zo dat de boeren daarvan spinrokken voor de vrouwen maken en dwarse stokken om de vensters toe te sluiten, zij buigen ze ook om wagens en ander sieraden van de hoven te make, en steken ze ook in de aarde om de wijngaard te onderzetten en daaraan te binden. De pijpen van deze zijn gelijk die van de dekriet, maar zo dik en lang als een grote spies met zeer veel knopen uit welke holte van de breedste basis een zenuw voortkomt die bijna de helft van de ruimte van het riet tussen de knopen omvangt. De wortel is die van de Acorus of Smilax gelijk, lang, geknobbeld en met veel knoopjes die zeer wijdt en breed onder de aarde lopen, witachtig en van buiten en van binnen zoet van smaak waarvan gebrand wordt het spodium van de Arabieren van veel apothekers, hoewel dat het niet noodzakelijk noch ook zeer nuttig is gemerkt dat het beter en alzo gemakkelijk gemaakt wordt van Myrtus of kweeboom of van olijfboom gelijk Dioscorides heeft vermaand in de Antispodium, maar veel grover misdoen zij die in de plaats van de tere bladeren van de dadelbomen de wortels nemen van dit riet want de kracht van deze wortels, gemerkt dat men zegt dat ze wel splinters van boven uittrekt en als Dioscorides zegt dat ze heet is, zo moet de dadelboom dezen geheel contrarie zijn wiens bladeren schijnen gevoegd te worden bij vitriool of koperrood om te beletten en bedwingen zijn[71] grote hitte. Maar deze stoute gezellen hebben liever uit een botte hovaardij niet te weten dan te leren wat verschil dat er is van de bladeren der rieten die mogelijk hiertoe dienen zouden of van de wortels daarbij te doen die geheel contrarie zijn in de pleister Diacalcyteos of Diapalma.

Riet ghenoemt Fistula oft Syringa, ende Arundo Scriptoria, dat is, Riet om te schrijven oft daermen hier voortijdts mede gheschreven heeft, als blijckt dat onse schachten noch hedensdaeghs Calami geheeten worden in Latijn.

Doen de Heer van Eeckenbeken Heer Charle Rym Ridder ende Edelman van Ghendt een wel gheleerdt man wederom keerde van sijne Ambassade by den grooten Hr. Soliman, voor Keyser Maximilian: onder veel andere vremde dinghen die hy van Constantinopel mede hadde gebracht, heeft ons mede ghedeylt sommighe schachten van Riete, ghenaemt van de ouders, Calami oft Arundines scriptorij, dat is te segghen, Riet-schachten bequaem om mede te schrijven, met de welcke men noch hedens-daegs schrijft te Constantinople ende in Grieckelandt. Sy en zijn van dickte niet grootter dan de schachten van een ganse oft van eenen swaen: ende zijn wel hert, rosch van verwe doncker van buyten, blinckende ende glat, van binnen wit, haer deylende in splinteren ende spaenderkens als sy ghebroken worden: De knoopen staen van malcanderen thien duymen ofte eenen voet wijdt: by de welcke zijn witte bandekens.

Riet gheheeten Nastos oft Farcta, dat is, ghevult met merck, Toxica van Theophrastus.

Dit Riet wordt in Europen min ghevonden, nochtans over lanck bekent inde coopsteden vande Middelantsche ende Toscaensche ende Oceansche zee, waer dat somtijdts dկude lieden vande schippers coopen de stercste ende outste stocken, die sy ghebruycken om daer mede te gaen ende op te steunen: want sy zijn licht, fraey ende sterck. Maer vande minste maecken de Tartaren, die van Asien ende Syrien, stralen oft worppijlen, welcke Rieten glat ende geheel sonder knoopen zijn, recht, sterck ende niet swaer, van coleur van castaine bruyn oft van boghe-hout oft iven-hout blinckende: binnen [72] vol mercks ghelijck de groote waterbiese maer vaster. Ioubertus van Montpelliers hadde een (in dien ick wel onthouden hebbe) die zeer sterck ende fraey was, welck hy, als ick meyne, ghecreghen hadde wt Argier in Afriken, niet van Alepo.

Ick hebbese oock ghecocht tՁntwerpen aen de Ghevanghen poorte by de Vischmarckt daerse veyl is, ende wirdt van tweederley coleure bevonden, te weten dՠeen bruyn, rosch ghelijck iven-hout, ende dՠander witter. Sy zijn alle beyde wten ronde wat dryecantich, de schellen zijn hardt ende dun, binnen vol mercks ghelijck groote biesen oft papyrus zeer licht.

(Arundo donax) Riet genoemd Fistula of Syringa en Arundo Scriptoria, dat is riet om te schrijven of waar men hier voortijds mee geschreven heeft als blijkt dat onze schachten noch tegenwoordig Calami geheten worden in Latijn.

Toen de heer van Eeckenbeken heer Charle Rym ridder en edelman van Gendt een zeer geleerd man wederom keerde van zijn ambassade bij de grote heer Soliman voor keizer Maximiliaan onder veel andere vreemde dingen die hij van Constantinopel mee had gebracht heeft ons meegedeeld sommige schachten van riet genoemd van de ouders Calami of Arundines scriptorij, dat is te zeggen rietschachten geschikt om mee te schrijven waarmee men nog tegenwoordig schrijft te Constantinopel en in Griekenland. Ze zijn van dikte niet groter dan de schachten van een gans of van een zwaan en zijn goed hard, roze van kleur en donker van buiten, blinkend en glad, van binnen wit die zich deelt in splinters en spaanders als zij gebroken worden. De knopen staan van elkaar 10cm of dertig cm wijd. Bij die zijn witte bandjes.

Riet geheten Nastos of Farcta, dat is gevuld met merg, Toxica van Theophrastus.

Dit riet wordt in Europa minder gevonden, nochtans al lang bekend in de koopsteden van de Middellandse en Toscaanse en Oceanische zee waar dat somtijds de oude lieden van de schippers kopen de sterkste en oudste stokken die zij gebruiken om daarmee te gaan en op te steunen. Want zij zijn licht, fraai en sterk. Maar van de kleinste maken de Tartaren, die van Azi en Syri stralen of werppijlen. Welke rieten glad en geheel zonder knopen zijn, recht, sterk en niet zwaar, van kleur van kastanjebruin of van esdoornshout en Taxus hout blinkend. Binnen [72] vol merg gelijk de grote waterbies maar vaster. Joubertus van Montpellier had er een (indien ik wel onthouden heb) die zeer sterk en fraai was welke hij als ik meen gekregen had uit Algiers in Afrika en niet van Aleppo.

Ik heb ze ook gekocht te Antwerpen aan de gevangenpoort bij de Vismarkt daar ze veel is en wordt van twee kleuren bevonden, te weten de ene bruin, roze gelijk Taxus hout en de andere witter. Zij zijn alle beide uit het ronde wat driekantig, de schillen zijn hard en dun en vam binnen vol merg gelijk grote biezen of papyrus en zeer licht.

Ander Indiaensch Riet, ghevult, welck men oock desghelijck gebruyckt tot eenen stock om op te lenen oft steunen, ende om schichten ende worp-pijlen te maecken. Nastos sive farcta altera, Toxica, crebris cincta geniculis, qua etiam pro scipione & iaculis utuntur.

Boven het voorseydt, weten wy tՁntwerpen ende elders sommighe fledercijnachtighe cooplieden, de welcke oock ghebruycken in stede van steun-stocken zeer schoonen riet-schachten met veel knoopen, zeer dicht ende vast, houtachtich, herdt, effen, glat, ende blinckende van rosche verwe, ghemarbert in de lengde met castanie bruyne ende donckere verwe, vol tanden ende kerven, ghelijck een saghe, wel lustich op de cant. Men doet de eynden van dese twee soorten van Riet met silver beslaen, om de schoonheydt, lichticheydt ende bequaemheydt. De dickte van de aller meeste is ghelijck de dickste Rieten daer men spinrocken af maeckt. Meester Jan Douve alias Voghelsanck borgher van Antwerpen, ons goedt vriendt ende liefhebber van seltsaemheden ende planten, heeft ons van alle beyde deelachtich ghemaeckt.

Ander Nastos ghevult dun ende boogsaem Riet: Nastos seu farcta sive toxica, gracilis & plicatilis.

Ter tijdt als M. Anthonis van Achele wederom quam wt groot Cayro van Egypten, heeft onder [73] andere seldtsame dinghen mede ghebracht een lustich dun Riet, zeer ghemackelick om te boogen oft crommen, welck ghebracht was wt Orientsch Indien, door Adem ende de roode zee tot Ziden by Mecca, ende tot Sues, ende van daer voorts tot tնoorseydt Cayro, ende tot Alexandrie in Egypten. Het Riet is zeer effen, glat ende blinckende, geel van verwe, houtachtich ende hert, ghevult als het voorgaende: van dickte ghelijck Calamus Aromaticus, oft schrijf-riet ghenaemt Syringa. Sijne knoopen staen wijdt van malcanderen twaelf, derthien oft vierthien duymen: ende de stralen staen dweersch ghelijck schubben in ghedaente van den buyck van een slanghe. Dit en heeft noch reuck noch smaeck niet meer dan de voorseyde, waer af wy noch wortelen noch bladeren en hebben ghesien.

Aulitis oft Schalmey. Riet, wijfken.

Alist dat Dioscorides dit Riet heeft wijfken gheheeten, soo meynen wy nochtans dat van ons ghemeyne Spaensch-Rieten niet en verschilt dan dat van subtijlder maecksel is ende vaster van vleesch oft stoffe, ende dat daerom tscalmey-Rietken claerder luydt, glatter ende claerder is, van de welcke de keuse moghen hebben de speel-lieden die op schalmeyen spelen.

Cracht.

De wortel van Deck-Riet alleene ghestooten, oft met haer clisters, opgeleyt treckt de splinters ende stralen wten lijve. Dioscorides. Al oft sy in hadde een naetreckende cracht. Sy heeft een suyverende cracht die niet cleyn en is, ende gheensins scherp, segt Galenus.

De selfde wortel met azijn ghestooten ende versoet de verstuyckte leden ende de pijnen van de lendenen. Dioscorides.

De groene bladers ghestooten ende opgheleyt, ghenesen dwilt vier, ende ander inflammatien.

De asschens vande schorsse met azijn ghemengt ende daer mede ghestreken ghenesen de quade schorftheydt metten wtvallen vanden hayre. Dioscorides. Want de verbrande schorsse is zeer subtijl van substantien, ende crijght een teerende cracht met eenighe suyveringhe, in vueghen datse droogt ende verwarmt, eenichsins inden derden graedt, nochtans droogtse meer dan sy verwarmt. Galenus ende Paulus.

De wolachticheydt van de aren ist datse inde ooren comt, maeckt doof. Dioscorides. Want sy cleeft daer soo vast aen, datse niet af te crijghen en is, ende bederft tghehoor. Galenus ende Plinius.

Men ghelooft dat de wortel wttreckt de schelferinghen vande beenders.

De bladers vanden Riet worden bequaemelicker ghebruyckt in stede vande ionghe teere bladerkens vanden Dadelboom, inde plaester Diachalcyteos gheheeten, dan de wortel.

Deck-Riet suyvert, ende sijn groene bladers vercoelen middelmatich. Aegineta.

(Bambusa?) Ander Indiaans riet, gevuld welke men ook desgelijks gebruikt tot een stok om op te leunen of steunen en om schichten en werppijlen te maken. Nastos sive farcta altera, Toxica, crebris cincta geniculis, qua etiam pro scipione & iaculis utuntur.

Boven het voor vermelde weten we te Antwerpen en elders sommige jichtachtige kooplieden die ook gebruiken in plaats van steunstokken zeer mooie rietschachten met veel knopen, zeer dicht en vast, houtachtig, hard, effen, glad en blinkend van roze kleur, gemarmerd in de lengte met kastanjebruine en donkere kleur, vol tanden en kerven gelijk een zaag en zeer lustig aan de kant. Men doet de einden van deze twee soorten van tiet met zilver beslaan om de schoonheid, lichtheid en geschiktheid. De dikte van de allergrootste is gelijk de dikst rieten daar men spinrokken van maakt. Meester Jan Douve alias Voghelsanck burger van Antwerpen en onze goed vriend en liefhebber van zeldzaamheden en planten heeft ons van alle beide deelachtig gemaakt.

Ander Nastos gevuld dun en buigbaar riet. Nastos seu farcta sive toxica, gracilis & plicatilis.

Ter tijd toen M. Anthonis van Achele wederom kwam uit groot Cairo van Egypte heeft hij onder [73] andere zeldzame dingen meegebracht een lustig dun riet die zeer gemakkelijk om te buigen of te krommen welke gebracht was uit Orintaals Indien door Aden en de Rode zee tot Zidon bij Mekka en tot Suez en vandaar voorts tot het voor vermelde Cairo en tot Alexandri in Egypte. Het riet is zeer effen, glad en blinkend, geel van kleur, houtachtig en hard en gevuld zoals het voorgaande. Van dikte gelijk Calamus Aromaticus of schrijfriet genoemd Syringa. Zijn knopen staan wijd van elkaar en 12, 13 of 14 cm en de stralen staan dwars gelijk schubben in gedaante van de buik van een slang. Dit heeft noch reuk noch smaak en niet meer dan de voor vermelde waarvan wij noch wortels noch bladeren hebben gezien.

Aulitis of schalmei riet wijfje.

Al is het dat Dioscorides dit riet wijfje heeft genoemd zo menen we nochtans dat het van ons gewone Spaanse riet niet verschilt dan dat het van subtieler maaksel is en vaster van vlees of stof en dat daarom het schalmei riet helderder klinkt, gladder en helderder is van die de keus mogen hebben de speellieden die op schalmeien spelen.

Kracht.

De wortel van dekriet alleen gestampt of met zijn klisters opgelegd trekt de splinters en stralen uit het lijf. Dioscorides. Al of zij in hebben een natrekkende kracht. Zij heeft een zuiverende kracht die niet klein is en geenszins scherp zegt Galenus.

Dezelfde wortel met azijn gestampt verzacht de verstuikte leden en de pijnen van de lendenen. Dioscorides.

De groene bladeren gestampt en opgelegd genezen het wilde vuur en andere ontstekingen.

De as van de schors met azijn gemengd en daarmee gestreken genezen de kwade schurft met het uitvallen van het haar. Dioscorides. Want de verbrande schors is zeer subtiel van substantie en krijgt een verterende kracht met enige zuivering, in voegen dat ze droogt en verwarmt, enigszins in de derde graad, nochtans droogt ze meer dan zij verwarmt. Galenus en Paulus.

De wolachtigheid van de aren is het dat ze in de oren komt maakt doof. Dioscorides. Want zij kleeft daar zo vast aan dat ze niet af te krijgen is en bederft het gehoor. Galenus en Plinius.

Men gelooft dat de wortel uittrekt de schilfers van de beenderen.

De bladeren van riet worden beter gebruikt in plaats van de jonge tere blaadjes van de dadelboom in de pleister Diachalcyteos geheten dan de wortel.

Dekriet zuivert en zijn groene bladeren verkoelen middelmatig. Aegineta.

Wtlandtsche Rietachtighe plante met dornachtighe vederen.

Wten eylanden van Peru zijn gheblaederde Rietachtighe tacken van dese teghenwoordighe plante ghebrocht. Niet min vremdt dan de voorseyde om aensien: want de selve zijn die vanden vlier niet onghelijck, binnen een hollicheydt hebbende die vol mercks is, oock recht ende rondt, van acht oft thien cubitus lanck, maer inde lengde heeftse drye vellekens van eenen vingher breedt, de veders van eenen pijl ghelijck: welcke vellekens aen dշterste canten wat ghekertelt ende met dornachtighe sterrekens versiert zijn, bethoonende daer by de wijsheydt vanden zeer constighen meester diese heeft ghemaeckt.

Calamus odoratus Libani. Calamus aromaticus wt Alepo ghesonden.

Dioscorides schrijft vanden Calamus in dese maniere: De Beste Calamus is geel, dichte gheknoopt, ende breeckt ende schelffert spaenderwijs, het Riet is vol spinnewebben, witachtigh, tay int knouwen, ende tsamen treckende, ende bitter met eenige scherpheydt. Ghedroncken doet hy water maecken, ende daerom (als oock Plinius segt) ghesoden met Hoy-saedt oft Eppe-saedt, is zeer goedt gedroncken teghen de watersucht, de ghebreken vande nieren, de druppel pisse, ende den ghenen die ghebroken zijn. Verweckt oock der vrouwen stonden soo wel ghedroncken als opgheleyt. Den roock van Calmus alleene gheneset den hoest, oft oock met den roock vanden Termentijn doort Riet ontfanghen. Hy wordt oock ghesoden tot badinghe der vrouwen, ende in clistirien ghedaen. Oock wordet ghemengt inde suffumigatien ende weeckmaeckende plaesters, om den goeden reuck.

My ghedenckt dat ick ghesien hebbe binnen Venegien inde Apotekerije vanden Enghel, Calamus [74] aromaticus, de welcke de gheleerde ende gheschickte Apoteker Sequinus Martinellus gesonden hadde wt Alepo van Syrien, moghelijck daer ghebrocht wten staende water welck gheleghen is tusschen den bergh Libanus, ende den anderen onvermaerden bergh daer af dat Plinius mencie maeckt int 12 boeck int 22 cap. Het Riet was gheknoopt, claer, ende soo dick als eenen cleynen vingher: tգoleur was, in dien ick wel onthouden hebben, volle geel, welrieckende, tayachtich int knouwen, scherpachtich ende bitter.

Jacob Utenhove edelman van Ghendt, die een zeer geschickt man is inde Medicijne ende inde kennisse der Cruyden, heeft ghevonden te Baignolz int landt van Languedoc onder de halmen ende planten vanden Schoenanthum rietkens van Calamus aromaticus drye palmen lanck, vol netten van Spinnen, geel, gheknoopt, eenen cleynen vingher dicke, gheheel aromatijck van smaecke, bitterachtich, ende beter dan den Schoenanthum, welck sy seyden dat tot Marseille ghebrocht waeren wten staenden water, daer Plinius mencie af maeckt.

Maer veel grooter heefter ghehadt dեxcellente man Augier Heere van Bousbeke gheboren van Rijssel, Ambassadeur der Keyserlicker Maiesteyt tot Constantinople, een zeer geschickt man ende kender van Wtlandtsche cruyden.

Witachtich om dat Dioscorides eerst heeft gheseydt geel, soo schijnt datter wordt gherefereert tot die Spinne-webben, soodanighe als men in ander Rieten sien mach, ten waere dat hy segghen wilde, witachtich wtten geelen: ander schrijvent der wortel toe.

Gedroncken doet water maecken, met saedt van gars oft eppe.] Hy doeter by saedt dat het water lost, om dat de werckinghe vander medicijnen soude gheholpen werden, ende dat meer bequaem soude zijn de watersuchtighen, ende die den steen in de lendenen hebben, als de pisse door tghebreck vande nieren, oft blase verdruckt wordt, ende de druppelpisse voort comt, ghenaemt de coude pisse.

Vrouwen stonden soo wel ghedroncken als opgeleyt] om datter zijn sommighe dingen die de stonden verwecken inghenomen, ende niet opgheleyt, oft om dat sommighe dinghen met oplegghen de maentstonden verwecken moghen, die niet ingenomen worden, de welcke het weyachtich bloedt verteerende [75] de stonden eer achterwaerts houden, dan wtdrijven, oft dingen die bitter zijn ende onlieflick van reucke, die worden opgheleyt, want sy worden niet inghegheven dan inde noodt, ende swacke sieckten, als zijn stinckende gomme, Savelboom, Bitumen, Assa foetida, Galbanum ende dergelijcke naetreckende simpele oft ghecomponeerde medicijnen, de welcke inghenomen zijnde camerganck souden voorts brenghen. Maer van onder als een pessarie ghestelt, trecken tbloet nae hen, welck oock de natuerlicke wtdrijvende cracht ghedwonghen wordt wt te drijven door de scherpheydt van de medicijne.

Met roockinghe gheneset den hoest]. De roock besmet de locht, de welcke vande longher ingetrocken zijnde, drooghende, ende dըumeuren verteerende, oock de fluxien stelpende, geneest zeer wel. Ende om dat tselfde bequaemer soude gheschieden, soo doet Dioscorides zeer wel daer by Termentijn, om dat te meer domps ende roocks soude geven, de welcke zeer crachtigh droogt de catharren ende sweeringhen vande longher. Nochtans de ghene die belaeden zijn met vervuyltheydt der longer, ende swaerlick den aessem verhalen, en moeten dese dompen niet overvloedichlick ingelaeten worden door eenen trachter oft riet, om tperijckel van versticken, ten waere dat sy dկvervloecheydt vande vuylicheden door purgerende medicijne vermindert zijnde, den roock allencskens introcken, in haerlieder slaepcamer wesende oft in een ghesloten coetse ligghende.

Het wordt ghemengt met de weeck maeckende salven om des reucks wille]. Niet alleene en wordet om des reucks wille ghedaen inde weeck maeckende salven, oft die tot de lever, maghe ende buyck te strijcken dienen: Maer om die crachten diet heeft.

Aegineta ende oock Galenus segghen, dat warm ende drooghe is inden tweeden graedt, ende van een weynich subtijle ende tsamentreckende cracht, waerom dat oock tot water maecken verweckt.

Plinius voeght daer by, int 24 boeck ende 11 capittel, ende int 12 boeck int 22 capittel, Tselfde dat In Indien ende Syrien wasset, door oorsaecke vande reucken ende salven, verweckt oock de stonden vande vrouwen, opgheleydt zijnde, ende tghewicht van eenen scrupel, inghenomen gheneest de crampe, ende tspannen vande zenuen. Thelpt oock de lever, nieren, ende watersucht, de loopende zeeren ende oock met suffimigatie den hoest, ende noch meer met harst. Men neemt oock tsap, ende wordt gemaect ghelijck Elaterium. Maer de meeste ende natuerlickste cracht is in alle maniere van Riet, int ghene dat de wortelen aldernaest is.

(Een Cactus soort?) Buitenlandse rietachtige plant met doornachtige veren.

Uit het eiland van Peru zijn gebladerde rietachtige takken van deze tegenwoordige plant gebracht. Niet minder vreemd dan de voor vermelde om te zien. Want dezelfde zijn die van de vlier niet ongelijk en binnen een holte die vol merg is, ook recht en rond en van 360 of 450cm lang, maar in de lengte heeft ze drie velletjes van een vinger breed, de veren van een pijl gelijk. Welke velletjes aan de uiterste kanten wat gekarteld en met dorenachtige sterretjes versierd zijn betonende daarbij de wijsheid van de zeer kunstige meester die ze heeft gemaakt.

(Acorus calamus, Swertia cheyrata)

Calamus odoratus Libani. Calamus aromaticus uit Aleppo gezonden.

Dioscorides schrijft van de Calamus in deze manier. De beste Calamus is geel, dicht geknoopt en breekt en schilfert spaandervormig, het riet is vol spinnenwebben, witachtig, taai in het kauwen en tezamen trekkende en bitter met enige scherpte. Gedronken doet het water maken en daarom (als ook Plinius zegt) gekookt met hooizaad of selderijzaad is zeer goed gedronken tegen de waterzucht, de gebreken van de nieren, de druppelpis en diegene die gebroken zijn. Verwekt ook de vrouwenstonden zo wel gedronken als opgelegd. De rook van Calmus alleen geneest de hoest of ook met de rook van de terpentijn door het riet ontvangen. Het wordt ook gekookt tot baden der vrouwen en in klysmaՍ s gedaan. Ook wordt het gemengd in de berokingen en week makende pleisters vanwege de goede reuk.

Ik bedenk me dat ik gezien heb binnen Veneti in de apotheek van de Engel Calamus [74] aromaticus, die de geleerde en geschikte apotheker Sequinus Martinellus gezonden had uit Aleppo van Syrië, mogelijk daar gebracht uit staand water welk gelegen is tussen de berg Libanon en de andere onvermaarde berg waarvan Plinius melding maakt in het 12^de boek in het 22^ste kapittel. Het riet was geknoopt, helder en zo dik als een kleine vinger. De kleur was indien ik wel onthouden heb vol geel, welriekende, taaiachtig in het kauwen, scherpachtig en bitter.

Jacob Utenhove edelman van Gendt die een zeer geschikt man is in de medicijnen en in de kennis der kruiden heeft gevonden te Baignolz in het land van Languedoc onder de halmen en planten van de Schoenanthus rietjes van Calamus aromaticus dertig cm lang vol netten van spinnen, geel, geknoopt, een kleine vingerdik, geheel aromatisch van smaak, bitterachtig en beter dan de Schoenanthus welke zij zeiden dat het tot Marseille gebracht was uit staande water waar Plinius melding van maakt.

Maar veel grotere heeft er gehad de excellente man Augier heer van Busbecq geboren van Rijssel, ambassadeur der keizerlijke majesteit te Constantinopel, een zeer geschikt man en kenner van buitenlandse kruiden.

Witachtig, omdat Dioscorides eerst heeft gezegd geel, zo schijnt dat er wordt gerefereerd tot die spinnenwebben zodanige als men in andere rieten zien mag, tenzij dat hij zeggen wilde witachtig uit het gele. Andere schrijven het de wortel toe.

Gedronken doet water maken, met zaad van gras of selderij.] Hij doet er zaad bij dat het water lost omdat de werking van de medicijnen zou geholpen worden en dat meer geschikt zou zijn de waterzuchtige en die de steen in de lendenen hebben als de pis door het gebrek van de nieren of blaas verdrukt wordt en de druppelpis voortkomt, genoemd de koude pis.

Vrouwenstonden zo wel gedronken als opgelegd,] omdat er sommige dingen zijn die de stonden verwekken ingenomen en niet opgelegd of omdat sommige dingen met opleggen de maandstonden verwekken mogen die niet ingenomen worden, die het weiachtig bloed verteren [75] en de stonden eerder terug houden dan uitdrijven of dingen die bitter zijn en onlieflijk van reuk die worden opgelegd want zij worden niet ingegeven dan in de nood en zwakke ziektes als zijn stinkende gom, savelboom, bitumen, Asa foetida, galbanum en dergelijke natrekkende simpele of gecomponeerde medicijnen die ingenomen kamergang zouden voort brengen. Maar van onderen als een pessarium gestelt trekken het bloed naar zich waardoor ook de natuurlijke uitdrijvende kracht gedwongen wordt uit te drijven door de scherpte van de medicijn.

Met berokingen geneest de hoest]. De rook besmet de lucht die van de longen ingetrokken is, drogende en de levenssappen verteert, ook de opzwelling stelpt geneest zeer goed. En omdat hetzelfde beter zou geschieden zo doet Dioscorides zeer goed daarbij terpentijn omdat het meer damp en rook zou geven die zeer krachtig droogt de ontsteking van het slijmvlies en vooral van hoofd en keel en zweren van de longen. Nochtans diegene die beladen zijn met volheid van de longen en slecht de adem kunnen ophalen moeten deze dampen niet overvloedig ingelaten worden door een trechter of riet vanwege het probleem van verstikken tenzij dat de overvloed van vuilheden door purgerende medicijnen verminderd wordt en de rook geleidelijk aan ingetrokken als ze in hun slaapkamer zijn of in een gesloten vertrekt liggen.

Het wordt gemengd met de week makende zalven vanwege de reuk]. Niet alleen wordt het vanwege de reuk gedaan in de week makende zalven of die tot de lever, maag en buik te strijken dienen, maar om de krachten die het heeft.

Aegineta en ook Galenus zeggen dat het warm en droog is in de tweede graad en van een weinig subtiele en tezamen trekkende kracht waarom dat ook tot water maken verwekt.

Plinius voegt daarbij in het 24^ste boek en 11^de kapittel en in het 12^de boek in het 22^ste kapittel; hetzelfde dat in Indien en Syrië groeit door oorzaak van de reuk en zalf verwekt ook de stonden van de vrouwen als het opgelegd is het gewicht van een 1,302 gram, ingenomen geneest het de kramp en het spannen van de zenuwen. Het helpt ook de lever, nieren en waterzucht, de lopende zeren en ook met berokingen de hoest en noch meer met hars. Men neemt ook het sap en wordt gemaakt gelijk Elaterium. Maar de grootste en natuurlijkste kracht is in alle manieren van riet in hetgene dat het dichts bij de wortel is.

China, ende van sommighe Echina, dat is te segghen, wt dլandt van China gheleghen in Orientael Indien.

Naedemael wy wel aenghemerckt hebben de wortelen van China: soo dunckt my sekerlick dat het is de wortele van een soorte van Acorus, Riet, oft eer van wilden zee-Galegaen. Want onder veel wortelen heb ick sommighe ghevonden hanghende tsamen met veselinghen ghelijck Peone wijfken, sommighe gheheel, sommige met stucken ende brocken, de veselingen gaende door het hoochste van de wortelen, ghelijck den wilde zee-Galigaen, oft ghelijck het cruydt ghenaemt Apios van Fuchsius, in Duytsch Muysen met steerten.

Het schijnt dat die van boven knoopachtigher zijn, ghelijck aen de voorseyde Peonie: dՍ ander hanghende, dickachtich boven ende dun beneden op tfatsoen van een langhe peyre, gherimpelt van [76] buyten ghelijck die van lange Osterlucey, doncker rosachtich van verwe. De dickste, swaerste ende versche, die niet wormachtich oft vervuylt en is, die is de beste.

Dese zijn zeer vernaemt ende aenghenaem om diete te maecken ende te ghenesen de pocken, want sy gheenen smaeck en hebben: hierom bereydt men die also hiernae volght.

Neemt wortelen van China ghesneden in cleyne schijfkens twee oncen: fonteyn water vi tot vii lb: laet dit weycken eenen dach ende nacht lanck in eenen nieuwen aerden pot: daer nae coket met een cleyn vierken, ende den pot ghedeckt, oft int badt, ghelijck men doet de Salfe oft Guayac, tot dat het ghenoech is: Men sal van dese decoctie nemen tweemaels daeghs, nae den heysch van de sieckte ende des Medicijn-meesters ordinancie: Welcke decoctie niet alleenlick en zal dienen tot de pocken, maer tot alle sieckte die diete oft sweetinghe is heysschende.

Twee andere soorten van valsche China, China spuria duplex.

China van Guyne, ghelijckende der wortelen van Riet oft van Acorus.

Naedemael dat de ghierighe Coopman ghewaer is gheworden het ghewin, proffijt, de veylheydt ende dierte van de wortel van China, soo wel om sijne goede crachten als oock om dat sijne decoctie zeer aenghenaem is den leckeren lieden, gheenen gheemelicken smaeck hebbende: soo heeft hy so lange ghesocht dat hy gevonden heeft twee soorten van wortelen van Guynee eenichssins van buyten gelijckende de voorseyde China: Desghelijck om beter te vercoopen, heeft hy oock allen beyden gegheven den naem van China. Dՠierste kennisse die men daer af heeft ghehadt by onsen tijden, is geweest te Toulouse: ende men seyde dat die ghevonden werdt in sekere byligghende beemden: ende dՠApotekers te Toulouse bestonden die te vercoopen voor China, om dat haer niet zeer onghelijck en sach, ende bycant gheenen smaecke en hadde, ende daerom der Chinae gelijck. De wortel is dicker dan vande China oft groote Galigaen, bleecker van coleure, zeer hart, quaedt om breken, maer houtachtiger dan vande China, zeer lanck ende rontomme beset met knobbelachtighe knoopen, buyten geel ende binnen wit met een Rietachtighe ghedaente. Sy is oock tot Antwerpen enden Londen ghebrocht gheweest wt Guynee, ende voor China ghehouden om eenighe ghelijckenisse die sy daer mede hadde, dwelck veel medicijns een sotte ghenoechte aen dede, meynende datse in Vranckrijck China ghevonden hadden, om de pocken te ghenesen. Maer de smaecke ende dwerck gaf te kennen dat het Acorus oft Riet was ende niet China, want sy is zeer tsamen treckende, gheheel van grover ende trager cracht, tsamen treckende niet weynich ghelijck de China. Sy en dient gheensins om de pocken te genesen als wel weten diese dickwils te vergeefs ghebruyckt hebben, hoe wel datse haer crachten heeft om quaede seeren ende croppen te ghenesen. Oft sy oock by Toulouse groeyende is, hebbe ick vergeten te vernemen doen ick daer door reysde. [77] Mist twee paginaճ. [79]

(Smilax china)

China en van sommige Echina, dat is te zeggen buitenland van China gelegen in Orientaals Indien.

Nadat we wel aangemerkt hebben de wortels van China zo lijkt me zeker dat het is de wortel van een soort van Acorus, riet of eerder van wilde zee galigaan. Want onder veel wortels heb ik sommige gevonden die hangen tezamen met vezels gelijk pioen wijfje, sommige geheel, sommige met stuken en brokken waar de vezels gaan door het hoogste van de wortels gelijk de wilde zee galigaan of gelijk het kruid genoemd Apios van Fuchsius en in Duits muizen met staarten.

Het schijnt dat die van boven knopiger zijn gelijk aan de voor vermelde pioen. De andere hangen dikachtig boven en dun beneden op de vorm van een lange peer, gerimpeld van [76] buiten gelijk die van lange oosterlucie, donker rosachtig van kleur. De dikste, zwaarste en verse die niet wormachtig of vervuild is die is de beste.

Deze zijn zeer voornaam en aangenaam om dieet te maken en te genezen de pokken want zij hebben geen smaak. Hierom bereidt men die alzo hierna volgt.

Neem wortels van China gesneden in kleine schijfjes twee ons. Fonteinwater 6 tot 7 pond, laat dit weken een dag en nacht lang in een nieuwe aarden pot. Daarna kook het met een klein vuurtje en de pot bedekt of in het bad gelijk men doet de zalf van Guayac totdat het genoeg is. Men zal van dit afkooksel nemen tweemaal per dag naar de eis van de ziekte en des dokters meester orde. Welk afkooksel niet alleen zal dienen tot de pokken, maar tot alle ziekten die dieet of zweten eisen.

(Smilax glauca)

Twee andere soorten van valse China, China spuria duplex.

China van Guyana die lijkt op de wortels van riet of van Acorus.

Nadat de gierige koopman gewaar is geworden de winst, profijt, de verkrijgbaarheid (?) en duurte van de wortel van China zo wel om zijn goede krachten als ook omdat zijn afkooksel zeer aangenaam is de lekkere lieden en geen bijzondere smaak heeft zo heeft hij zo lang gezocht dat hij gevonden heeft twee soorten van wortels van Guyana die enigszins van buiten lijken op de voor vermelde China. Desgelijks om beter te verkopen heeft hij ook alle beide de naam van China gegeven. De eerste kennis die men daarvan heeft gehad in onze tijden is geweest te Toulouse en men zei dat die gevonden werd in zekere bijliggende beemden. De apothekers van Toulouse bestonden die te verkopen voor China omdat ze daar wel wat op leek en bijna geen smaak had en daarom de China gelijk. De wortel is dikker dan van de China of grote galigaan, bleker van kleur, zeer hard en slecht om te breken, maar houtachtiger dan van de China, zeer lang en rondom bezet met knobbelachtige knopen, buiten geel en binnen wit met een rietachtige gedaante. Zij is ook te Antwerpen en Londen gebracht geweest uit Guyana en voor China gehouden om enige gelijkenis die zij daarmee had wat veel dokters een zot genoegen aandeed die meenden dat ze in Frankrijk China gevonden hadden om de pokken te genezen. Maar de smaak en het werk gaf te kennen dat het Acorus of riet was en niet China want zij is zeer tezamen trekkende, geheel van grover en trager kracht, tezamen trekkende niet weinig gelijk de China. Ze dient geenszins om de pokken te genezen als wel weten die het dikwijls tevergeefs gebruikt hebben, hoewel dat ze haar krachten heeft om kwade zeren en kroppen te genezen. Of zij ook bij Toulouse groeit heb ik vergeten te vernemen toen ik daardoor reisde. [77] Mist twee pagina’s. [79]

Andere valsche Indiaensche China, ghelijckformich den peyren. China spuria pyriformis sive turbinata.

Maer dese grootachtige wortelkens, die spitsachtich zijn ghelijck een peyre, welcke wt Indien gesonden zijn gheweest voor China, maer valsche, zijn noch veel meer stoppende, hebbende dլijf wel vergaedert ende dicht, van coleur ende grain ghesneden oft ghebroken wesende, als Rhabarbre, sonder reuck: het buytenste is rosch: Waer wt goedt te mercken is, dat sy eer dienen om te stoppen ende te beletten de sweetinghen, dan om de selve te verwecken. De ghene die dit wel nae ondersoecken, sullet alsoo bevinden. Sommighe die in Indien ghehanteert hebben, versekeren dat het noch wortele, noch riet, noch wilde Galegaen, noch Acorus en is, ghelijck tնoorgaende mach wesen: maer van eenen grooten boom. Hieraen mach men mercken hoe dat de Medicijn meesters haere planten ende droguen niet kennende, bedroghen ende beleydt zijn gheweest van sommighe cooplieden ende Apotekers: want meynende haere sieckten te ghenesen met soodaenighe Medicijnen, en voorderen niet met allen, tot groot achterdeel van de voorseyde sieckte ende crancke, ende tot voordeel van de gheldtghierighe menschen die gheen werck en maecken van haere eyghenene eere, ende van haers even naesten welvaerdt. Aldus en verwondere ick my niet zeer, dat men dese voorledene daghen gesonden heeft van Antwerpen nae Parijs, overmidts soodaenighen abuys, twee oft drye lb Brionie voor Mechioacha: maer het bedroch is openbaer gheworden: hoe wel dat men heeft connen vervalschen ende benemen den stercken reuck van Brionie, tzije door infusie oft distillacie. Dese dinghen seg ick, om dat men hem daer af wachten souden.

Indiaensche bloeyende Riet. Arundo Indica florida Cannacorus quotundam.

Dese plante is een zeer schoon Wtlandtsch Cruydt, twijfelachtichlick half Riet, half Acorus. Wy hebben ghesien in Nederlandt in hoven van goede vrienden dese plante, die voorts was comen van saedt wt West Indien ghebrocht, ende ick heb oock selve die ghehadt binnen Montpelliers, de welcke schoone bloemen gaf int eerste van Oogstmaendt, van verwe levende ende schoon root: de ghedaente, grootte, ende fatsoen vande bloemen was die vanden Gladiolus ghelijck, groeyende op eenen rietachtighen stele van twee oft drye cubitus hooghe, de welcke een groene glatticheydt heeft, ende is eenen cleynen vingher dicke, waer aen rontomme de knoopen voorts comen bladers als nu op dՠeen als dan op dՠander sijde, van fatsoen soo wel den Riet als den Acorus ghelijck, oock van grootte ende ghedaente die vanden witten volwassen Niescruydt ghelijck. De wortels sijn zeer ghelijck die van ons Riet, oft van tՠSpaensch Riet, oft van water Acorus, wt de welcke dՠeerste spruyten vande bladers zeer aerdich ghewonden staen ghelijck die van wit Niescruydt, als sy eerst wtcomen. Dese plante wordt luttel ghevonden in Italien, Vranckrijck, Enghellandt ende Nederlandt, waer datse nochtans alle iare ghesaeydt zijnde van nieuw saedt wt Indien oft Portugal door de liefhebbers vande aerdicheydt ghecreghen wordt, nochtans niet altijdts bloemen en [80] gheeft, noch oock de coude verdraghen en kan. Daerom is tghebruyck van dien in de medicijne noch onbekent, maer wordt hier alleenlick ghestelt om een beghinsel ende aenganck van Acorus ende derghelijcke planten van fatsoene.

Andere valse Indiaanse China gelijk gevormd de peren. China spuria pyriformis sive turbinata. (Ipomoea turbinata?)

Maar deze grootachtige worteltje, die spitsachtig zijn gelijk een peer die uit Indien gezonden zijn geweest voor China, maar valse, zijn noch veel meer stoppend en hebben het lijf goed verzameld en dicht, van kleur en korrel gesneden of gebroken als Rhabarbarum en zonder reuk. Het buitenste is roze. Waaruit goed te merken is dat zij eerder dienen om te stoppen en te beletten het zweten dan om die te verwekken. Diegene die dit wel nader onderzoeken zullen het alzo bevinden. Sommige die in Indien het gehandeld hebben verzekeren dat het noch wortels, noch riet, noch wilde galigaan, noch Acorus is gelijk het voorgaande mag wezen, maar van een grote boom. Hieraan mag men merken hoe dat de dokter meesters hun planten en drogen niet kennen en bedrogen en verleid zijn geweest van sommige kooplieden en apothekers. Want menende hun ziektes te genezen met zodanige medicijnen en bevorderen niets met allen tot groot nadeel van de voor vermelde ziekte en zwakke en tot voordeel van de geldgierige mensen die geen werk maken van hun eigen eer en van hun evennaasten welvaart. Aldus verwonder ik me niet zeer dat men deze voorleden dagen gezonden heeft van Antwerpen naar Parijs vanwege dusdanig abuis twee of drie pond Bryonia voor Mechoacan. Maar het bedrog is openbaar geworden. Hoewel dat men heeft kunnen vervalsen en benemen de sterke reuk van Bryonia het zij door vloeistof of distilleren. Deze dingen zeg ik omdat men zich daarvan wachten zou.

(Canna indica)

Indiaans bloeiend riet. Arundo Indica florida Cannacorus quotundam.

Deze plant is een zeer mooi buitenlands kruid, twijfelachtig half riet en half Acorus. We hebben gezien in Nederland in hoven van goede vrienden deze plant die voorts was gekomen van zaad uit West Indien gebracht en ik heb ook zelf die gehad binnen Montpellier die mooie bloemen gaf in het eerste van augustus, van kleur levend en mooi rood. De gedaante, grootte en vorm van de bloemen was die van de Gladiolus gelijk en groeit op een rietachtige steel van 90 of 135cm hoog die een groene gladheid heeft en is een kleine vingerdik waaraan rondom de knopen voort komen en bladeren die nu op de ene en dan aan de andere zijde staan, van vorm zo wel het riet als de Acorus gelijk, ook van grootte en gedaante die van het witte volwassen nieskruid gelijk. De wortels zijn zeer gelijk die van ons riet of van het Spaans riet of van water Acorus waaruit eerst spruiten de bladeren die zeer aardig gewonden staan gelijk die van wit nieskruid als zij net uitkomen. Deze plant wordt weinig gevonden in Itali, Frankrijk, Engeland en Nederland waar dat ze nochtans alle jaren gezaaid wordt van nieuw zaad dat uit Indien of Portugal door de liefhebbers van de aardigheid gekregen wordt, nochtans niet altijd bloemen [80] geeft, noch ook de koude verdragen kan. Daarom is het gebruik van die in de medicijnen noch onbekend, maar wordt hier alleen gesteld om een begin en aanvang van Acorus en dergelijke planten van vorm.

Acorus van Dioscorides ende Acorus Theophrasti valschelick Calamus gheheeten in de Apoteke.

Dit Cruydt hebben sy alsoo ghenoemt om dat ghenesende was de schemeringhe vande ooghen, ghelijck als de wortels van Geinber doen, die vanden selfden gheslachte zijn. Want Acoros van Theophrastus die wtermaten zeer verweckt tot oncuyscheydt, is een ander plante. Dat dՠoprechten Acorus is dese rieckende ende gheknoopte wortel, ende beyde de Galiganen verre onghelijck is, dat weten de slechte ionghers vande Apotekers wincels, ick laete staen dat de gheleerde mannen niet en souden weten, de welcke ghemaeckt hebben niet alleene dat bekent gheworden is, maer oock soo zeer int ghebruyck ghecomen, dat schande waere yet meer daer teghen te segghen. Oock hedensdaeghs en ghebruycken de gheschickste Herbaristen Italianen, Franchoisen, ende Hoochduytschen gheen ander dan dese die wt Transsilvanien ende Moscovien ghebrocht wordt met zijn gheheele bladers die den Ireos bladers ghelijck sijn, soodaenich alst van Dioscorides is beschreven gheweest. Daerom zijnder luttel woorden van noode om dese selfde wortels te onderscheyden vanden Calamus aromaticus, welcke wortels oock de Apoteker-winckels tկnrechte voor Calamus gehouden hebben, want sy en verschillen niet alleene in reuck ende ander crachten, maer oock van natuere ende gheheel van fatsoen ende ghedaente. Oock en heeft den Acorus gheenen stele van Riet, maer van Lisch, nochtans wat dunner ende langher. Maer Calamus en heeft niet alleene eenen hollen Rietachtighen stele, maer breeckt oock spaender-wijs. Maer soo sy dese onbekende wortel inde plaetse van Calamus ghenomen hebben (ghelijck ghemeynlick ghebeurt by gebreke van beter ende onwetenschap) soo hebben sy ten laetsten tslechtse ghehoude voor tbeste. Welcke obstinaetheydt noch ter tijdt zijn houdende sommighe confiture-maeckers ende slechte Apotekers ende grove triaeckel brouwers. Want dese wortel volbrengt somtijdts soo wel den eysch vande descriptie, als dՍ oprechte Calamus, ghemerckt datse heeft eenen stercken reucke, ende zeer stercke crachten tot de sieckten vande vrouwen.

Voorwaer midts dien dat dՠeerste figuere van dese wtlandtsche ende vremde plante gheconterfeyt heeft gheweest wt de stucken vanden dorren cruyde, eer dat wy den groeyenden Acorus ghecreghen hadden, ende om dat wy hem niet versch, maer alleen drooghe ghesien hadden, soo heeft ons voor tbeste ghedocht hier by te voeghen een perfecter figuere nae dleven ghemaeckt, welcke plante [82] wy groen ghesien hebben in dit iaer 1575 binnen Liere in Brabandt, door ghifte van Kaerle de LեsCluse, de zeer vermaerde beschrijver van deser historien, inden zeer fraeyen ende lustighen hof van Heer Jan vander Delft, een groot liefhebber ende gheschickt man inde kennisse vande cruyden, ende van alle wonderbaerlicke saecken der natueren, ende daer naer in vele van onsen hoven tՠAntwerpen, welcke plante bladers heeft die vanden Wantluyscruydt ghelijck, maer langher ende smalder, meer dan onderhalve cubitus hooghe, blinckende, doncker-groen, ende derghelijcke wortel die wtermaten goeden reucke hadde, welcke bladers in de Winter verdrooghen ghelijck die vanden wilden Ireos, ende inde Lente weder wtspruyten. Het heeft verwarrede wortels gelijck als zijn die voor Calamus aromaticus inde winckels vercockt worden, niet recht op staende noch om hooghe, maer boven lancks der aerden lanck ende dweersch ligghende (als Dioscorides zeer fraey beschrijft) onder hebbende zeer veel veselinghen, witachtigh van buyten, ende van binnen gheheel wit, scherp ende bitter van smaecke, gheknoopt, waer dat over ander knoop ghelijck vleughels de scheuten wtspruyten, sonder stelen oft bloemen te gheven. Jae dat meer is, soo verclaert de voorseyde vander Cluse, wten monde vande Edele ende gheleerde mannen Kaerle Rijm ende H. Ogier van Boesbeke Ambassadeurs des Keysers by den grooten Turck, datse gheen bloeme noch saedt voorts en brengt oock daer sy van selfs groeyt, in een groot staende water aenden voet vanden zeer hooghen bergh, ghestaen by Pruyssen in Bithynien, dan alleen eenighe maniere van aren die ghelijck zijn de teere wolachtighe arenkens vanden haselaers diet wt de tacskens aen een effen steelken voorts comen, als de voorseyde Clusius zeer fraey de figuere nu corts wtgheven zal.

Cracht.

De wortel van Acorus heeft een verwarmende cracht. Dioscorides, Plinius ende Galenus.

Dioscorides. Eenen dranck daer af gemaeckt ende ghedroncken, doet water maecken, ende is oock goedt teghen de pijnen der sijden, lever ende borst, teghen de crimpinghen des buycks, den gheborsten ende ghebrocken, hy mindert de milte ende helpt de droppel pisse, ende de slanghe steken ende beten. Sulcks geschiedt (als Plinius ende Galenus segghen) door haer subtijle substantie, waer door datse helpt de verharte milten, ende suyvert ende maeckt subtijl de grofheydt vande hornmembrane, maer hier toe is tsap beter. Het is in alder manieren seker datse drooghende is, ende heet ende drooge tot inden derden graedt.

De wortel wordt oock profijtelick ghedaen, ghelijck den Ireos, inde badinghe teghen de ghebreken der vrouwen. Dioscorides.

Tsap verdrijft de schemeringhe der ooghen. De wortel wordt oock zeere ghebruyckt inde preservatinen. Dioscorides

Tsap (segt Plinius) ghedroncken dient teghen dՠloopen ende schemeren vanden ooghen, ende teghen slanghe beten. Tgheneest alle ghebreken vande blase.

De wortel in wijn ghesoden ghewreven ende opgheleyt verdrijft wonderlick de gheswillen vande cullen. Plinius.

Een decoctie vanden Cruyde ghemaeckt gheneest met stoven alle hartheden ende vergaringhen. Plinius.

Een scrupel vande wortel met drye croesen Meede inghedroncken is zeer goedt tot contufien ende eversien. Plinius.

De wortel van Acorus oft van Calamus aromaticus vande winckels, is bitter, nochtans segt Galenus, dat Acorus bitterachtich is, waerom dat de groote Galigaen voor den Acorus moet ghenomen zijn, ende de wortel van Calamus aromaticus sal ghebruyckt worden voor Calamus odoratus Libani. Galenus heeft inde plaetse van dien ghestelt het mosch dat aende Ceder oft Lorcke, oft Populier boomen groeyt voor dՠalderbeste.

Eenen dranck vande wortel ghesoden, ende drye daghen daer af ghedroncken doet wtermaten wel urine lossen ende gheneest de druppel pisse; Apuleius.

Tcruydt inden biekorf ghehanghen, soo en sullen de Bien nemmermeer van daer vervlieghen oft eldersswermen. [83]

Acorus van Dioscorides en Acorus Theophrasti vals Calamus geheten in de apotheken. (Acorus calamus)

Dit kruid hebben zij alzo genoemd omdat het geneest de schemering van de ogen gelijk als de wortels van gember doen die van hetzelfde geslacht is. Want Acoros van Theophrastus die uitermate zeer verwekt tot onkuisheid is een andere plant. Dat de echte Acorus is deze ruikende en geknoopte wortel en beide galiganen zeer ongelijk is dat weten de slechte jongeren van de apothekers winkels, ik laat staan dat de geleerde mannen het niet zouden weten die gemaakt hebben dat het niet alleen bekend geworden is, maar ook zo zeer in het gebruik gekomen dat het schande was iets meer daartegen te zeggen. Ook tegenwoordig gebruiken de geschiktste herbaristen Italianen, Fransen en Hoogduitsers geen ander dan deze die uit Transsylvani en Moskou gebracht wordt met zijn gehele bladeren die de Iris bladeren gelijk zijn zodanig als het van Dioscorides is beschreven geweest. Daarom zijn er weinig woorden nodig om deze wortels te onderscheiden van de Calamus aromaticus welke wortels ook de apotheker winkels ten onrechte voor Calamus gehouden hebben want ze verschillen niet alleen in reuk en andere krachten, maar ook van natuur en geheel van vorm en gedaante. Ook heeft de Acorus geen steel van riet, maar van lis, nochtans wat dunner en langer. Maar Calamus heeft niet alleen een holle rietachtige steel, maar breekt ook spaandervormig. Maar zo zij deze onbekende wortel in de plaats van Calamus genomen hebben (gelijk gewoonlijk gebeurt bij gebrek van beter en onwetenschap) zo hebben zij tenslotte het slechtste gehouden voor het beste. Welke halsstarrigheid noch ter tijd houden sommige confituren makers en slechte apothekers en grove triakel brouwers. Want deze wortel volbrengt somtijds zo wel de eis van de beschrijving als de echte Calamus, gemerkt dat ze heeft een sterke reuk en zeer sterke krachten tot de ziektes van de vrouwen.

Voorwaar omdat de eerste figuur van deze buitenlandse en vreemde plant geschilderd is geweest uit de stukken van het dorre kruid eer dat we de groeiende Acorus gekregen hadden en omdat we hem niet vers, maar alleen droog gezien hebben zo heeft ons voor het beste gedacht hierbij te voegen een perfectere figuur naar het leven gemaakt welke plant [82] we groen gezien hebben in dit jaar 1575 binnen Liere in Brabant door gift van Kaerle Clusius de zeer vermaarde beschrijver van deze historin in de zeer fraaie en lustige hof van heer Jan vander Delft, een groot liefhebber en geschikt man in de kennis van de kruiden en van alle wonderbaarlijke zaken der natuur en daarna in vele van onze hoven te Antwerpen. Welke plant bladeren heeft die van het wandluiskruid gelijk, maar langer en smaller, meer dan 68cm hoog, blinkend, donkergroen en dergelijke wortel die uitermate goede reuk heeft welke bladeren in de winter verdrogen gelijk die van de wilde Iris en in de lente weer uitspruiten. Het heeft verwarde wortels gelijk als zijn die voor Calamus aromaticus in de winkels verkocht worden, niet rechtopstaande noch omhoog, maar boven langs de aarde lang en dwars liggend (zoals Dioscorides zeer fraai beschrijft) onder hebben ze zeer veel vezels, witachtig van buiten en van binnen geel wit, scherp en bitter van smaak, geknoopt waar het om de andere knoop gelijk vleugels de scheuten uitspruiten zonder stelen of bloemen te geven. Ja, dat meer is, zo verklaart de voor vermelde Clusius uit de mond van de edele en geleerde mannen Kaerle Rijm en H. Ogier van Busbecq, ambassadeurs van de keizer bij de grote Turk dat ze geen bloemen noch zaad voortbrengt ook daar zij vanzelf groeit in een groot staand water aan de voet van de zeer hoge berg en staat bij Pruyssen in Bythi, dan alleen enige manier van aren die gelijk zijn de tere wolachtige aartjes van de hazelaar die het uit de takjes aan effen steeltje voorts komen als de voor vermelde Clusius zeer fraai de figuur nu korts uitgeven zal.

Kracht.

De wortel van Acorus heeft een verwarmende kracht. Dioscorides, Plinius en Galenus.

Dioscorides. Een drank daarvan gemaakt en gedronken doet water maken en is ook goed tegen de pijnen van de zijde, lever en borst, tegen de krimpingen van de buik, de geborsten en gebroken, hij mindert de milt en helpt de druppelpis en de slangensteken en beten. Zulks geschiedt (als Plinius en Galenus zeggen) door haar subtiele substantie waardoor dat ze helpt de verharde milt en zuivert en maakt subtiel de grofheid van het hoor membraam, maar hiertoe is het sap beter. Het is in alle manieren zeker dat ze drogende is en heet en droog tot in de derde graad.

De wortel wordt ook profijtelijk gedaan, gelijk de Iris, in de baden tegen de gebreken der vrouwen. Dioscorides.

Het sap verdrijft de schemeringen der ogen. De wortel wordt ook zeer gebruikt in de preservatieven. Dioscorides

Het sap (zegt Plinius) gedronken dient tegen het lopen en schemeren van de ogen en tegen slangenbeten. Het geneest alle gebreken van de blaas.

De wortel in wijn gekookt en gewreven en opgelegd verdrijft wonderlijk de zwellingen van de ballen. Plinius.

Een afkooksel van het kruid gemaakt geneest met stoven alle hardheden en verzamelingen. Plinius.

Een 1,302 gram van de wortel met drie kroezen mede opgedronken is zeer goed tot contufien en eversien. Plinius.

De wortel van Acorus of van Calamus aromaticus van de winkels is bitter, nochtans zegt Galenus dat Acorus bitterachtig is waarom de grote galigaan voor Acorus genomen moet worden en de wortel van Calamus aromaticus zal gebruikt worden voor Calamus odoratus Libani. Galenus heeft in de plaats van die gesteld het mos dat aan de ceder of lork of populier bomen groeit voor de allerbeste.

Een drank van de wortel gekookt en drie dagen daarvan gedronken doet uitermate goed urine lossen en geneest de druppelpis. Apuleius.

Het kruid in de bijenkorf gehangen zo zullen de bijen nimmermeer van daar wegvliegen of elders zwermen. [83]

Ons ghemeyn geel Lisch. In Latijn gheheeten Acorus nostras palustris, ende van Valerandus Donrez, Butomon Theophrast. Van Dodonaeus Pseudoiris ende Iris lutea, maer tկnrecht. In Franchois, Glayeul ende Flambe bastarde. In Hoochduytsch, Schwertel ende Drachenwurtz, ende Gelu wasser Lelien. In Enghelsch, Gladdon oft false Acorus. And Wilde flagges. And Water flagges.

Tghebruyck oft de crachten vanden ghemeynen Hierlandtschen Acorus en zijn gheensins te verachten, als sommighe tկnrechte segghen, die desen maer voren op de tonghe ende niet int binnenste vande kele gheproeft hebben, waer in dat altijdts bijt eenighe scherpheydt int proeven, niet terstondt soo haest alst gheproeft wordt, maer luttel tijdts daer nae. Tselfde sout ghy moghen oock ghewaer worden inden Phyllon van Montpelliers ende ander cruyden vande welcke de verwarmende cracht door te veel eerdighe materie verdooft is. Want hoe wel dat bycants gheenen reucke en heeft, ende dat de warmte slap is, soo ist nochtans meer te achten dan het Wtlandtsche, om sijn ander deugden diet heeft ende crachten teghen veel sieckten, want tgheeft der maghen ende ontrent gheleghen partijen meer crachts ende warmte, dan de ghene die door haer groote hitte eer de natuerlicke warmte ende inwendighe crachten vernielt ende berooft. Daerom die haer eenighe lieflickeydt willen gheven die stekender gyroffels naghels in ghelijck inde okernoten, ende bevindese dan niet quaedt.

Cracht.

De wortel van het Geel Lisch, treckt samen, versterckt, constringeert ende vergaedert. Is goedt teghen den buyck loop, ende stopt den vloet vande maentstonden der vrouwen. Aenghesien dat sulcken wercken doet, ten can gheen geel Ireos zijn als een gheschreven heeft, wiens wortelen, (als de selve segt) soo zeer tsamen treckende zijn, ende gheheel contrarie de natuere vanden Ireos, so dat een treffelijck auteur gheschreven heeft, dat dese wortelen, iae alleene aen dՠlijf ghehanghen ende ghedouwet alle bloetloop stelpen. Daerom segghen wy liever dat een soorte van Acorus is, dan Ireos. [84]

Ten zy dat die van Arabien den Acorus van Gallaten, de welcke als Dioscorides seght, de beste is van allen, quaelick verandert hebben in Galigaen oft Galanga, als de ghene die moghelick ghemeynt hebben dat Galigaen een soorte is van Acorus, soo moeten wy wel bekennen dat dese plante den ouden Griecken onbekent is gheweest. Maer aenghesien dat wten naesten woorden ende beschrijvinghe vanden Auteuren blijckt dat ons Acorus is tselfde vanden ouders, soo blijckt oock terstondt dat diversch is van beyde den Galigaen, inder Apoteken groot ende cleyn gheheeten, den ghenen die de wortels van beyden wel aensiet. Want den Acorus is witachtich, welrieckende, ende als Galenus segt, bitterachtich, die licht om breken is, ende daerom ghelijck hy van verwe, soo is hy oock int samen groeyen den Ireos ghelijcker, dan eenich vande twee Galigaens, ghemerckt dat sy van buyten ende binnen bruyn root zijn, ende met stooten niet haest en breken, scherp van smaecke ende aromatijck, maer gheensins bitter, meer tsamen treckende, ende daerom min de crachten thoonende van Ireos teghen de ghebreken der vrouwen, ghelijck als hebben willen Dioscorides, Galenus ende ander treffelicke Auteuren. Oft oock den selfden de wortels van beyde de Galiganen bekent zijn geweest, ghelijck dat onseker is, soo hebben wy overlancx ons selven laten duncken dat sy een medesoorte zijn vanden Acorus ende Ireos, te weten, dat sy hebben de wortels van geel Lisch, maer de bladers van Ireos oft Wantluyscruydt, doncker groen, nochtans smalder. Dese werden luttel iaren gheleden ghehouden inde hoven van Paduwe ende Venegien, daer wy die zeer veel groen ghesien hebben. Ende niet langhe daer nae hebben wy verstaen van zeer ghetrouwe ende gheschickte Herbaristen, dat de selfde wtghesteken waeren inden gheberghte van Syrien, daerse ghemeynlick voor Ireos ghehouden ende oock gheheeten zijn, meer om de groote ghelijckenisse van de bladers, dan om de verwe, reucke ende cracht vande wortel, want tsamen treckende soo versterckt sy, ghelijck het geel Lisch, noch en is oock soo subtijl niet van substantie als den Ireos oft Geinber, ende drijft wt sonder tsamen trecken, sonderlinghe de groote Galigaen, vande welcke wy hier spreken.

Plinius seght dat de wortels van Acorus lichtelick om breken zijn, dՠwelcke metten Galigaen niet overeen en comt, daerom en is dese Galigaen gheen Acorus.

Cracht.

Tsamen treckende verstercktse de maghe ende ingewant, ende bevrijtse van winden, sy helpt verteiren, ende versoet de colica, de verstopte winden, ende de pijnen die van winden oorspronck hebben. Het is een medicijne dienende tot de maghe ende thooft.

Tpoyer inde neusegaten ghedaen, suyvert de herssenen, ende doet niesen, ende is heet ende drooghe bycants tot inden derden graedt.

Cleyn Galigaen.

Tsoude andersins zeer quaedt om ordeelen zijn, oft de Cleyne Galigaen alsoo vanden Apotekers ghenoemt, eer een soorte van Cyperus waere dan van Galigaen oft Acorus, want al ist dat de wortels van aensien, hartheydt, reucke, smaecke ende oock eenichsins van ghedaente den Cyperus longus ghelijck zijn, met dՍ welcke dat door bedroch vanden voorcoopers ghevalscht ende verwisselt wordt: nochtans ist dat de bladers den Myrthus ghelijck zijn (als sommighe ondersoecker van Indiaensche cruyden willen segghen) soo salt niet luttel verschillen van alle beyde, ende oock vanden grooten Galigaen, dien dit andersins van crachten, reucke, smaecke, verwe ende name meest ghelijck was, ende moghelick te boven ginck. Nochtans wordt dese, ghelijck oock de Zedoar, wt de coopsteden van China ghesonden in dՠander Indien van Asien, ende West Europen, maer de groote Galigaen wordt ghebrocht van Java een zeer rijck eylandt gheleghen over de linie, door die van Liburnunen soo sy weder Noordtwaerts keeren: waer wt der waerhydt ghelijck schijnt, oft datse voor diversch vanden Araben ghehouden zijn gheweest, oft niet zeere ghekent van Avicenna ende Serapio, als de ghene die de Griecken ghevolgt hebben, ende dat sy daerom twee capittels daer af gemaeckt hebben, als ghemeynlick geschiedt van vremde ende niet wel bekende saecken, ende oock somtijdts twee zeer verscheyden simplen in een capittel ghemengt hebben, ghelijck daer hy de Cancamum ghevoeght heeft int beschrijven van Manna, met een dobbel faute, midts dat hy gheseydt heeft dat de Cancamum neder is vallende wten Hemel, ende opden Sorben-boom ghevat wordt, welcke dinghen schijnen te moeten verstaen werden vande Manna, niet vande Cancamum, die ghevat wordt opde tacken vanden Esscheboom oft Haveressche, ende niet opden Sorben-boom. [85]

(Iris pseudo-acorus)

Onze gewone gele lis. In Latijn geheten Acorus nostras palustris en van Valerandus Donrez, Butomon Theophrastus. Van Dodonaeus Pseudoiris en Iris lutea, maar ten onrechte. In Frans Glayeul en Flambe bastarde. In Hoogduits Schwertel en Drachenwurtz en Gelu wasser Lelien. In Engels Gladdon of false Acorus en Wilde flagges en Water flagges.

Het gebruik of de krachten van de gewone inlandse Acorus zijn geenszins te verachten zoals sommige te onrechte zeggen die deze maar voor op de tong en niet in het binnenste van de keel geproefd hebben waarin dat altijd bijt enige scherpte in het proeven, niet terstond zo gauw als het geproefd wordt maar wat later. Hetzelfde zou ge ook gewaar mogen worden in de Phyllon van Montpellier en ander kruiden waarvan de verwarmende kracht door te veel aardse materie verdoofd is. Want hoewel dat het bijna geen reuk heeft en dat de warmte slap is zo is het nochtans meer te achten dan het buitenlandse om zijn andere deugden die het heeft en krachten tegen veel ziektes want het geeft de maag en omtrent gelegen partijen meer kracht en warmte dan diegene die door haar grote hitte eerder de natuurlijke warmte en inwendige krachten vernield en beroofd. Daarom die haar enige lieflijkheid willen geven die steken er kruidnagels in gelijk in de walnoten en bevinden ze dan niet kwaad.

Kracht.

De wortel van de gele lis trekt samen, versterkt, bind samen en verzameld. Is goed tegen de buikloop en stopt de vloed van de maandstonden der vrouwen. Aangezien dat het zulke werken doet kan het geen gele Iris zijn zoals een geschreven heeft wiens wortels, (als dezelfde zegt) zo zeer tezamen trekken en geheel contrarie de natuur van de Iris zo dat een voortreffelijke auteur geschreven heeft dat deze wortels, ja alleen aan het lijf gehangen en geduwd alle bloedloop stelpen. Daarom zeggen we liever dat het een soort van Acorus is dan Iris. [84]

Tenzij dat die van Arabi de Acorus van Galici die als Dioscorides zegt de beste is van allen kwalijk veranderd hebben in galigaan of galanga als diegene die mogelijk gemeend hebben dat galigaan een soort is van Acorus zo moeten we wel bekennen dat deze plant de oude Grieken onbekend is geweest. Maar aangezien dat uit de naaste woorden en beschrijving van de auteurs blijkt dat onze Acorus hetzelfde is van de ouders zo blijkt ook terstond dat het verschilt van beide galiganen, in de apotheken groot en klein geheten, diegene die de wortels van beide goed bekijkt. Want de Acorus is witachtig, welriekende en als Galenus zegt, bitterachtig die licht om te breken is en daarom gelijk het van kleur zo is het ook in het samengroeien de Iris gelijker dan enige van de twee galiganen gemerkt dat zij van buiten en binnen bruinrood zijn en met stoten niet gauw breken, scherp van smaak en aromatisch maar geenszins bitter, meer tezamen trekkende en daarom minder de krachten tonende van Iris tegen de gebreken der vrouwen gelijk als hebben willen Dioscorides, Galenus en ander voortreffelijke auteurs. Of ze ook de wortels van beide de galiganen bekend zijn geweest, gelijk dat onzeker is, zo hebben we laatst gedacht dat zij medesoorten zijn van de Acorus en Iris, te weten dat zij de wortels van gele lis hebben maar de bladeren van Iris of wandluiskruid, donker groen, nochtans smaller. Deze werden enkele jaren geleden gehouden in de hoven van Padua en Veneti daar we die zeer veel groen gezien hebben. En niet lang daarna hebben we verstaan van zeer getrouwe en geschikte herbaristen dat dezelfde uitgestoken waren in het gebergte van Syri waar ze gewoonlijk voor Iris gehouden en ook geheten zijn, meer om de grote gelijkenis van de bladeren dan om de kleur, reuk en kracht van de wortel want tezamen trekkende zo versterkt ze gelijk de gele lis, noch is niet zo subtiel van substantie als de Iris of gember en drijft uit zonder tezamen te trekken en vooral de grote galigaan waar wij hier van spreken.

Plinius zegt dat de wortels van Acorus licht om te breken zijn wat met de galigaan niet overeen komt, daarom is deze galigaan geen Acorus.

Kracht.

Tezamen trekkende versterkt ze de maag en ingewand en bevrijdt ze van winden, zij helpt verteren en verzacht de koliek, de verstopte winden en de pijnen die van winden oorsprong hebben. Het is een medicijn dienende tot de maag en het hoofd.

Het poeder in de neusgaten gedaan zuivert de hersens en doet niezen en is heet en droog bijna tot in de derde graad.

Kleine galigaan. (Alpinia officinarum, grote is Alpina galanga)

Het zou anders zeer kwaad om te oordelen zijn of de kleine galigaan alzo van de apothekers genoemd eerder een soort van Cyperus is dan van galigaan of Acorus want al is het dat de wortels van aanzien, hardheid, reuk, smaak en ook enigszins van gedaante de Cyperus longus gelijk zijn, waarmee dat door bedrog van de inkopers vervalst en verwisseld wordt, nochtans is het dat de bladeren de Myrtus gelijk zijn (als sommige onderzoekers van Indiaanse kruiden willen zeggen) zo zal het niet weinig verschillen van alle beide en ook van de grote galigaan die dit anderszins van krachten, reuk, smaak, kleur en naam meest gelijk is en mogelijk te boven gaat. Nochtans wordt deze, gelijk ook de Zedoar, uit de koopsteden van China gezonden in het andere Indien van Azi en West Europa. Maar de grote galigaan wordt gebracht van Java, een zeer rijk eiland gelegen over de linie door die van Liburnunen zo zij weer Noordwaarts keren. Waaruit de waarheid gelijk schijnt of dat ze voor divers van de Arabieren gehouden zijn geweest of niet zeer bekend van Avicenna en Serapio als diegene die de Grieken gevolgd hebben en dat zij daarom twee kapittels daarvan gemaakt hebben zoals gewoonlijk geschiedt van vreemde en niet goed bekende zaken en ook somtijds twee zeer verschillende simpele in een kapittel gemengd hebben gelijk daar hij de Cancamum bijgevoegd heeft in het beschrijven van manna met een dubbele fout omdat hij gezegd heeft dat de Cancamum neer valt uit de hemel en op de sorbenboom gevat wordt welke dingen schijnen te moeten verstaan werden van de manna en niet van de Cancamum die gevat wordt op de takken van de essenboom of lijstebres en niet op de sorbenboom. [85]

Alderley Lisch oft Ireos.

Blaeu Lisch over zee. Iris nostras vulgaris. In Franchois, Flambe ou Glayeul. In Spaensch, El Lirio Cardeno, Lirio de color de cielo. In Italiaensch Giglio celeste, ende Giglio pavonazo. In Enghelsch Flour de Luce, oft Flour de Lyce.

De ouders ghemerckt hebbende de lustighe diverscheydt vande verwen van dese bloemen, ende dat sy tcoleur hadden vanden reghenboghe, in Griecks Iris gheheeten, hebben dese plante Iris ghenoemt, ghelijck oock de Latijnsche ghedaen hebben volghende daer in de Griecken, de welcke de selfde oock heten Eris, Ourania ende Thaumastos, dat is te segghen, heylich, hemels ende wonderlick, soodaenich als de heylighe schrifture seght dat de regenboghe oft boghe des verbonts was van Godt almachtich nae de diluvie ghegeven. Maer nu ter tijdt hoe wel datse over al zeer vele is, soo wordtse van ale natien van volcke Lelie gheheeten, te weten van de Hoochduytschen Gilgen, van de Italianen ende Spaignarts Lelie, oock vande Franchoisen Glayeul om de groote ghelijckenisse die de bloemen hebben met de Lelien ende Gladiolus. Dշelcke oock de Poeten ghedaen hebben, ende dՠHistorie schrijvers bedroghen heeft, als gheseydt sal worden int capittel vande Jacinthen ende Lelien, int ghelijcken vande welcke nochtans den Iris zeer goedt om kennen is, ende vande selfde goedt te onderscheyden, als hebbende scherper, stijver ende breeder bladers dan die vanden Acorus oft Gladiolus. Dշterste canten vande bloemen zijn wijder ende meer van een staende, ende de bladerkens meer ommegheslaghen meestendeel ghedeylt in sessen, de welcke over ander ghelijck een handthave ghecromt staen, ende innewaerts gheboghen als inde Lelie vande wapen ofte schilt van Vranckrijck, daerom tot hedensdaeghs Flour de Luce: Gallice Fleurs de Lis ghenaemt wordt: bedecken voorts sommighe aderkens, aen de welcke verwelckert zijnde inde midden vanden Somer een haeuken voorts comt, niet zeer onghelijck die vanden Wantluys-cruydt, oft van geel Lisch, ende oock hoeckachtich saedt, ghelijck een Erwete, maer minder. De wortel is levendich als van een cruydt dat altijdts groen is, vol, vast, witachtich, ende in veel scheuten oft tacken lancks dկpperste vander aerden [86] wtghespreydt, bitter, sterck, scherp ende heet van smaecke als sy groen is, gelijck sy oock heeft een purgerende cracht, de welcke sy gheheel verliest als sy drooghe is, ende oock veel van haeren heeten ende onlieflicken smaecke, maer crijght beter reucke, waerom sy meer ghepresen wordt, sonderlinghe de Florentijnsche, die hedensdaeghs den prijs heeft. De welcke zeer vele inde Middellandtsche plaetsen niet verre van tghebergte van Florencen wtghegraven wordt, welcke plaetsen van ghetempertheydt des landts ende lochts die van Sclavonien zeer ghelijck zijn, in vueghen datse voor beter ghehouden wordt dan die van Sclavonien. Want dese is wat rosch, ende min blinckende, sulcks als de Venetianen ghebruycken. Maer de Florentijnsche is wit ende veel schoonder om sien, ende oock soeter van reucke. Nochtans en wordt daer gheen van beyden versletert, gherimpelt, verschimmelt, bruyn oft verduft met inde Sonnen te drooghen ghelijck de onse doet, sonderlinghe die van Noordtwaerts, wiens sap de slechte Medicijns doort lesen vande boecken van eenighe practisienen, ingheven den watersuchtighen, niet seker zijnde oft sy den siecken meer pijne aendoen oft ongeriefs. Ende hoe wel dat Galenus den prijs gheeft die van Sclavonien, nochtans ghemerckt dat hy selfs heeft verclaert, dat yeghelijck cruydt hoe dat in sijne gheslachte beter rieckende is, hoe dat oock excellenter is, soo sal yemandt de Florentijnsche meer prijsen dan de Sclavoensche, van de welcke in deugden het Africaensche soo zeere is verschillende (segt de selfde) als een ieugdich dier is van sijn doodt lichaem. Daerom schijnt dat dese gheerne heeft haer natuerlicke plaetsen, die niet zeer heet en zijn ghelijck Afriken, noch oock te zeer coudt, ghelijck de Noordtsche landen, maer bergachtighe, ghetemperde, ende vochte plaetsen, ghelijcker nu ter tijdt wt Spaignien ghebrocht wordt die zeer wel rieckt ende goedt is, oock aende oevers vande rivieren, segt Nicander, die Naroensche gheheeten is, midt datse is groeyende niet aende zeecant van Sclavonie, maer aende Noordtsijde, nat ghemaeckt zijnde vande riviere van Macedonien de Nar gheheeten.

Sy is van zeer menigherhande niet alleenlick in crachten, als wy gheseydt hebben, maer oock in grootte, reuck ende principaelick in coleur vande bloemen. Welcke aerdighe tsamenmenginghe van coleuren niet en is alleene in verscheyden planten, maer wordt oock ghesien inde bloemen van een plante alleene. De liefhebbers van excellente hoven en hebben niet alleene tblaeu ende wit-Lisch (welcke bycants alle Europen voorts comen, ende aldermeest ghesien worden) met een ander soorte [87] van ghemeyn Ireos welcke heeft de drye onderste hanghende bladeren van sijn bloemen blaeu helijck de voorseyde, ende dՠandere drye opstaende bladeren van aschgraewe verwe, anderssins en ist in alder manieren den voorseyden niet zeer onghelijck, dan dat in ons hoven meerder valt ende heeft sijn onderste bladeren boven aen de wortele bleeck roodt wten blaeu: Maer boven dien hebben wy wel vercreghen sessenveertich oft vijftichderley vremde wtlandtsche Lischen, van de welcke wy hier de figueren met haeren beschrijvinghen, alleen gheset hebben, die wy hebben moghen doen conterfeyten ende afsetten, laetende die andere tot een ander tijdt, met dies dat hare bloemen dit iaer, niet en zijn te perfectie ghecomen door desen spaeden vorst inden Meerte laetst leden. Wy sullen dan beghinnen van de groote schoon Ireos van Dalmatien.

Allerlei lis of Ireos. (Iris x germanica en var. florentina)

Blauwe lis over zee, Iris nostras vulgaris. In Frans Flambe of Glayeul. In Spaans El Lirio Cardeno, Lirio de color de cielo. In Italiaans Giglio celeste en Giglio pavonazo. In Engels Flour de Luce of Flour de Lyce.

De ouders die gemerkt hebben de lustige verschillen van de kleuren van deze bloemen en dat zij de kleur hadden van de regenboog die in Grieks Iris heet hebben deze plant Iris genoemd gelijk ook de Latijnen gedaan hebben die volgen daarin de Grieken die deze ook heten Eris, Ourania en Thaumastos, dat is te zeggen, heilig, hemels en wonderlijk zodanig als de heilige schrift zegt dat de regenboog of boog des verbond was van God Almachtig na de zondvloed gegeven. Maar nu ter tijd en hoewel dat ze overal zeer veel is zo wordt ze van alle naties van volken lelie geheten, te weten van de Hoogduitsers Gilgen, van de Italianen en Spanjaarden Lelie, ook van de Fransen Glayeul om de grote gelijkenis die de bloemen hebben met de lelies en Gladiolus. Wat ook de poten gedaan hebben en de historie schrijvers bedrogen heeft als gezegd zal worden in het kapittel van de hyacinten en lelies in het vergelijken waarvan nochtans de Iris zeer goed om te herkennen is en van die goed te onderscheiden. Ze heeft scherpere, stijvere en bredere bladeren dan die van de Acorus of Gladiolus. De uiterste kanten van de bloemen zijn wijder en staan meer uiteen en de bladertjes meer omgeslagen en meestal gedeeld in zessen die om de beurt gelijk een halve hand gekromd staan en van binnen gebogen zoals in de lelie van het wapen of schild van Frankrijk, daarom tot nu Flour de Luce: Gallice Fleurs de Lis genoemd wordt. Ze bedekken voorts sommige adertjes en als die verwelkt zijn komen er in het midden van de zomer hauwtjes voort die vrij gelijk zijn met het wandluiskruid of van gele lis en ook hoekachtig zaad gelijk een erwt, maar kleiner. De wortel is levendig als van een kruid dat altijd groen is, vol, vast, witachtig en in veel scheuten of takken langs het opperste van de aarde [86] uitgespreid, bitter, sterk, scherp en heet van smaak als zij groen is gelijk zij ook heeft een purgerende kracht die zij geheel verliest als zij droog is en ook veel van haar hete en onlieflijk smaak, maar krijgt een betere reuk waarom zij meer geprezen wordt en vooral de Florentijnse die tegenwoordig de prijs heeft. Die wordt zeer veel in de Middellandse Zee plaatsen niet ver van het gebergte van Florence uitgegraven welke plaatsen van getempertheid des land en lucht die van Sloveni zeer gelijk zijn, in voegen dat ze voor beter gehouden wordt dan die van Sloveni. Want deze is wat roze en minder blinkend zulks als de Venetianen gebruiken. Maar de Florentijnse is wit en veel mooier om te zien en ook zoeter van reuk. Nochtans wordt daar geen van beiden versleten, gerimpeld, verschimmeld, bruin of verduft met in de zon te drogen gelijk de onze doet en vooral die van Noordwaarts wiens sap de slechte dokters door het lezen van de boeken van enige praktijken ingeven de waterzuchtige en niet zeker zijn of zij de zieken meer pijn aandoen of ongerief. En hoe wel dat Galenus de prijs geeft die van Sloveni, nochtans gemerkt dat hij zelf heeft verklaart dat elk kruid hoe dat het in zijn geslacht beter ruikt hoe dat ook excellenter is. Zo zal iemand de Florentijnse meer prijzen dan de Slavische die in deugden van het Afrikaanse zo zeer verschilt (zegt dezelfde) als een jeugdig dier is van zijn dood lichaam. Daarom schijnt dat deze graag heeft zijn natuurlijke plaatsen die niet zeer heet zijn gelijk Afrika, noch ook te zeer koud gelijk de Noordse landen, maar bergachtige, getemperde en vochtige plaatsen gelijk er nu ter tijd uit Spanje gebracht wordt die zeer goed ruikt en goed is, ook aan de oevers van de rivieren zegt Nicander die Naroense geheten is omdat ze niet groeit aan de zeekant van Slovenië maar aan de noordzijde die nat gemaakt wordt van de rivier van Macedonië de Nar geheten.

Het is van zeer menigerhande en niet alleen in krachten zoals we gezegd hebben, maar ook in grootte, reuk en voornamelijk in de kleur van de bloemen. Welke aardige tezamen menging van kleuren niet alleen is in verschillende planten, maar wordt ook gezien in de bloemen van een plant alleen. De liefhebbers van excellente hoven hebben niet alleen het blauwe en witte lis (welke bijna alle in Europa voorts komen en allermeest gezien worden) met een ander soort [87] van gewone Iris die de drie onderste hangende bladeren van zijn bloemen blauw heeft zoals de voor vermelde en de andere drie opstaande bladeren van asgrauwe kleur, anderszins is het in alle manieren de voor vermelde vrij gelijk dan dat het in onze hoven groter valt. Het heeft zijn onderste bladeren bovenaan de wortel bleek rood uit het blauwe. Maar bovendien hebben we wel verkregen zes en veertig of vijftig vreemde buitenlandse lissen waarvan we hier de figuren met hun beschrijvingen alleen gezet hebben die we mogen laten schilderen en afzetten en laten die anderen tot een andere tijd met dit dat hun bloemen dit jaar niet tot perfectie zijn gekomen door deze late vorst en maar jongst leden. We zullen dan beginnen van de grote mooie Iris van Dalmatië.

Irides exoticae Belgio inquilinae. Groot Ireos van Dalmatien, Iris Dalmatica maior.

Groot Ireos van Dalmatien heeft een zeer lustich wtspruyten vande bladers ende fray om sien, op beyden sijden ghedeylt, ende ghelijck Paeuwen vleughels die open staen wtghesparret, met veel bloemen die op eenen holachtighen stele met veel sijdetacken groeyen, ende zeer groot zijn, hebbende ses claere blaeuwe Violet bladerkens, die oock over ander ommegeboghen staen. De hoven van Nederlandt hebben dese in grooter weerden, door ghifte vanden zeer excellenten Medicijn vanden Hertoghe van Ferraren Pancius ghenoemt. Tbrengt sijn saedt voorts in hoeckachtighe haeuwen.

Cleyn Ireos van Dalmatien. Iris Dalmatica minor.

Dit Ireos is den Ireos van Dalmatien van aensien, ende in alle sijn deelen gheheel ghelijck maer in alder manieren minder, oock zijn de bloemen wat bleecker. Welck in Nederlandt is ghesonden ende gheschoncken gheweest vanden zeer gheleerden Medicijn van Ferraren Alfonsus Pancius, ende alsoo daer ghemeynlick inde hoven groeyende. [88]

Noch hebben wy nu oock in Nederlandt groeyende wt Spaignen ghecreghen dese plante, de welcke op yeghelicken stele van een cubitus oft onderhalf hooge een welrieckende doncker blaeu Violetten bloeme heeft oft twee, met eenen rouachtighen witten randt, ende heeft inde middel van elck onderste bladt een dichte ende corte wortel die haer niet licht en laet breken, van bladers ende ghedaente die van Dalmatien ghelijck, maer meer wtghespreydt. Meestendeel en heeftse maer een bloeme alleene.

Cleyn Violet Lisch. Iris Violacea parva.

Oock hebben wy van saedt gewonnen in Nederlandt een cleyn fraey Violet-Lisch zeer gelijck den Lisch van Portugael in coleur, fatsoen ende witte hayrkens int midden van sijne drye omgeboogde bladeren: welcke hayrkens by nae in alle andere soorten van Lisch geel zijn. Dit bloeydt meestendeel in de Lenten: ten zije dat het verplant zijnde buytens tijdts, oft verspaeydt door eenighen onghewoonlicken vorst in de Lenten, oft eenich ander diesghelick misval, gheraeckte onderwijle te bloeyen in den Herfst. Tselve ghebeurt dickwils veelderleye bloemen, besonder in Enghellandt, welck landt vochtich, reghenachtich ende nevelachtich is: soo dat hier door de vrowkens den aerdt hebben van te vernieuwen, quellen, scheren, snijden, lubben ende verplanten in alle saisoenen haer lustighe hoven: die soo dick ende menichmael veranderende, dat sy somtijdts niet en weten wanneer dat al wel is: niet te min door dusdaenighe onghetijdicheydt vercrijghen sy de veranderingen van ontellicke veel bloemen in verscheydene saisoenen: hoe wel dat het daer door zeer dickwils al verdorven wordt. Welck siende en heb ick niet en connen ghelaeten hen te vraghen waerom dat sy dit deden: daer op sy my al lachende antwoordden een ghemeyn ende bequaem spreeck-woordt in haere taele, You know that the Englisch man is oon passing fellouw, if hy might knouwer and kippe hym wel, when hy is wel: dat is te segghen, Ghy weet wel dat dՠEnghels-man een ghesel is alle andere te boven gaende, const oft mocht hy sy selven wel kennen ende houden als hy wel is. Aldus hebben sy in der voorseyder manieren [89] ghecreghen veel schoone bloemen in verscheydene saisoenen: de sommighe werden dobbelder: dՠandere bloeyen twee oft drye mael siaers: ghelijck wel blijckt aen de witte ende roode roosen ontrent Kerst-misse ende nae aller Heylighen misse: midts dat de roosetelers int midden gheschoren ende ghesneden waeren, corts nae dat sy ghebloeyt hadden in den Mey oft ghewoonlicken tijdt. Borbonnoyse Moeder-cruydt, Boter-bloemen met raepkens, de gheslachten van Sint Peeters-cruydt oft Hemels sleutel, Camille ende meer andere zijn daer zeer dobbel gheworden, midts het lubben, snijden, herplanten ende onghetijdichlick quellen. De Goudt-bloemen ende Maegdelieven, en worden daer niet alleenlick dobbel, maer dobbeleren ende vermenichvuldighen haere bloemenin veel cleyne bloemkens rontom de principale op eenen stele.

Irides exoticae Belgio inquilinae. Grote Iris van Dalmatie, Iris Dalmatica major. (Iris pallida)

Grote Iris van Dalmatie heeft een zeer lustig uitspruiten van de bladeren en fraai om te zien aan beide zijden gedeeld en gelijk pauwenvleugels die open staan uitgespreid, met veel bloemen die op een holachtige steel met veel zijtakken groeien e zeer groot zijn. Ze heeft zes helder blauwe violette bladertjes die ook om de ander omgebogen staan. De hoven van Nederland hebben deze in grote waarde door gift van de zeer excellente dokter van de hertog van Ferrara Pancius genoemd. Het brengt zijn zaad voort in hoekachtige hauwen.

(subspecie pseudopallida)

Kleine Iris van Dalmati. Iris Dalmatica minor.

Deze Iris is de Iris van Dalmati van aanzien en in al zijn delen geheel gelijk maar in alle manieren kleiner, ook zijn de bloemen wat bleker. Welke in Nederland is gezonden en geschonken is geweest van de zeer geleerde dokter van Ferrara Alfonsus Pancius en groeit alzo daar gewoonlijk in de hoven. [88]

Noch hebben we nu ook in Nederland groeien uit Spanje gekregen deze plant die op elke steel van een 45 of 68cm hoog een welriekende donker blauwe violette bloemen heeft of twee met een ruwachtige witten rand en heeft in het midden van elk onderste blad een dichte en korte wortel die zich niet licht laat breken, van bladeren en gedaante die van Dalmati gelijk maar meer uitgespreid. Meestal heeft ze maar een bloem alleen.

(Iris pumila)

Kleine Violette lis. Iris Violacea parva.

Ook hebben we van zaad gewonnen in Nederland een kleine fraaie violette lis die zeer gelijk is de lis van Portugal in kleur, vorm en witte haartjes in het midden van zijn drie omgebogen bladeren. Welke haartjes bijna in alle andere soorten van lis geel zijn. Dit bloeit meestal in de lente tenzij dat het verplant is buiten de tijd en verlaat wordt door enige ongewone vorst in de lente of enig ander dergelijk misval en raakte ondertussen te bloeien in de herfst. Hetzelfde gebeurt dikwijls vele bloemen en vooral in Engeland welk land vochtig, regenachtig en nevelachtig is. Zodat hierdoor de vrouwtjes de aard hebben van te vernieuwen, kwellen, scheren, snijden, lubben en verplanten in alle seizoenen van hun lustige hoven. Die veranderen ze zo vaak en dik zodat zij soms niet weten wanneer dat alles goed is. Niettemin door dusdanige ontijdigheid krijgen zij de veranderingen van ontelbaar veel bloemen in verschillende seizoenen. Hoewel dat het daardoor zeer dikwijls al bedorven wordt. Dat zag ik en heb niet kunnen nalaten hen te vragen waarom dat zij dit deden. Daarop zij me al lachende antwoorden een gewoon en bekwaam spreekwoord in hun taal; You know that the Englisch man is oon passing fellouw, if hy might knouwer and kippe hym wel, when hy is wel. Dat is te zeggen, Ge weet wel dat de Engelse man een gezel is die alle andere te boven gaat, kan of mag hij zichzelf goed kennen en houden als hij wel isծ Aldus hebben zij in de voor vermelde manieren [89] gekregen veel mooie bloemen in verschillende seizoenen. Sommige wordenmeer dubbel. Andere bloeien twee of drie maal per jaar gelijk wel blijkt aan de witte en rode rozen omtrent Kerstmis en na Allerheiligen mis omdat de rozen in het midden geschoren en gesneden waren kort nadat zij gebloeid hadden in mei of gewoonlijke tijd. Bourbonse moederkruid, boterbloemen met raapjes, de geslachten van Sint Peterskruid of hemelsleutel, kamille en meer andere zijn daar zeer dubbel geworden vanwege het snoeien, snijden, herplanten en ontijdig kwellen. De goudsbloemen en madelieven worden daar niet alleen dubbel, maar doubleren en vermenigvuldigen hun bloemen in veel kleinere bloempjes rondom de principale op een steel.

Groot Violet-Lisch van Portugal, Iris Lusitanica verna.

Noch wordt ghevonden een ander soorte die den Ireos van Dalmatien soo wel van bladers, als van stele, ende drye oft vier bloemen op eenen stamme met eenen geelen hayrachtighen randt gelijck is, dan dat de bloemen gheheel violet oft doncker blaeu zijn, ghelijck als ick ghesien hebbe dese Lente inde zeer lustighe hoven vanden edelen Heere Jan vander Delft ende Maria Schetz.

Andere veranderinghe van Lisch van Portugal. Iris Lusitanica verna praecox.

De voorseyde edelvrouwe Maria de Brimeu weduwe vanden Heere Coenraedt Schetz heeft noch een ander Lisch van Portugael in als den voorseyden ghelijck, wtghenomen dat sijn bloemen wat cleynder zijn, ende vroegher inden Mey bloeydt. [90]

Groot violette lis van Portugal, Iris Lusitanica verna. (Iris pallida)

Noch wordt gevonden een ander soort die de Iris van Dalmati zo wel van bladeren, als van steel en drie of vier bloemen op een stam met een gele haarachtige rand gelijk is dan dat de bloemen geheel violet of donker blauw zijn gelijk als ik gezien heb deze lente in de zeer lustige hoven van de edele heren Jan van der Delft en Maria Schetz.

Andere verandering van lis van Portugal. Iris Lusitanica verna praecox. (Iris verna var. verna?)

De voor vermelde edelvrouw Maria de Brimeu weduwe van de heer Coenraedt Schetz heeft noch een andere lis van Portugal die de voor vermelde gelijk is uitgezonderd dat zijn bloemen wat kleiner zijn en vroeger in mei bloeit. [90]

Seer cleyne stein Ireos met breede bladers bycants sonder stelen. Perpusilla saxatilis Iris latifolia acaulis ferme.

Dաlderminste ende minst ghevonden van allen is oock dese van Languedoc, in de vouwe vande wortel, dichte substantie, ende verwe die van Dalmatien niet onghelijck, maer sonder stele, sonderlinghe ter plaetsen daer sy van selfs wasset, breedtachtich van bladers, stijf ende puntachtich, een palme hooghe ghelijck die vanden Gladiolus, van bloemen, haeuwe, ende saedt die vanden stinckende Wantluys-cruydt ghelijck. Dit cruydt soo haest alst wter aerden opgroeyt, soo blijvet ghelijck de witte Chameleon cleyne ende leegh, ende daerom willen sommighe dat gheheeten hebben Chamaeiris. Seer vele groeyter in Languedoc op dorre ende steenachtighe plaetsen by de speloncke, ondehalf mijle van Montpelliers gheleghen, opden wegh van Frontignaen, waer dat opde steenrotsen ende scheuren van dien zeer veel is groeyende by de Ferula.

Diverscheydt van zeer cleyn Ireos met breede bladers, Perpusillae Iridis latifoliae varietates.

De Chamaeiris, van dat ick die wten lande van Montpelliers in Nederlandt ende Enghellandt overghesonden hadde, ghenomen in eenen couden ende vochtighen grondt, heeft door de natuere vander aerden ende locht, diversche veranderinghen ghehadt, soo wel als zeer veel ander wtlandtsche planten vande heete landen. Want sy heeft eenen stele van drye palmen, ende op sommighe plaetsen van eenen voet hooghe, de bloemen witachtich, sneew-wit, oft geel, oft blaeu, op ander plaetsen zijn sy sonder stele, bleeck root, violet, ghestreept, ende geelachtich ghesien.

Zeer kleine steen Iris met brede bladeren bijna zonder steel. Perpusilla saxatilis Iris latifolia acaulis ferme. (Iris pumila)

De allerkleinste en minst gevonden van allen is ook deze van Languedoc die in de vouw van de wortel, dichte substantie en kleur die van Dalmati vrij gelijk is, maar zonder steel en vooral op de plaats en daar ze vanzelf groeit breedachtig van bladeren die stijf en puntachtig zijn en een 10cm hoog gelijk die van de Gladiolus, van bloemen, hauwen en zaad die van de stinkende wandluis kruid gelijk. Dit kruid zo gauw als het uit de aarde opgroeit zo blijft het gelijk de witte Chameleon kleine en laag en daarom willen sommige dat geheten hebben Chamaeiris. Zeer vele groeit er in Languedoc op dorre en steenachtige plaatsen bij de spelonk een paar kilometer van Montpellier gelegen op de weg van Frontignan waar dat veel groeit op de steenrotsen en scheuren bij de Ferula.

Verschillen van zeer klein Ireos met brede bladeren, Perpusillae Iridis latifoliae varietates.

De Chamaeiris van die ik uit het land van Montpellier in Nederland en Engeland overgezonden heb genomen in een koud en vochtige grond heeft door de natuur van de aarde en lucht diverse veranderingen gehad zo wel als zeer veel andere buitenlandse planten van de hete landen. Want zij heeft een steel van 30cm en op sommige plaatsen van meer dan 30 cm hoog, de bloemen witachtig, sneeuwwit of geel of blauw en op andere plaatsen zijn zij zonder steel, bleek rood, violet, gestreept en geelachtig gezien.

Een ander diverscheydt.

Kaerle de lեcluse heeft int voorleden iaer van Weenen ghesonden aenden edelen Heere Brancion, Oosterijcksche Ireos die cleyne zijn, met roode bleecke bloemen, ende oock peirtsche wel-rieckende, ende oock Chamaeiris met peirtsche wel-rieckende bloemen.

Wy hebben hier toe ghevoeght een figuere van bleeck-root Lischken, welck in onse hoven van saedt ghewonnen is. Ick meyne dat dit is t' voorseydt Lisch van Clusius. [91]

[92]

Hier moest noch by ghevoeght zijn een soorte van Ireos die zeer selden, schoon ende wtnemende is. Vande welcke de bloemen geel zijn, die vanden Chamaeiris van Montpelliers gelijck, maer veel grooter, met drye ommegheboghen bladers, ende met een vremde aerdicheydt van doncker violet ghestrept. Tgroeyt inde hoven van Nederlandt door liberaelheydt vanden zeer gheleerden Kaerle de lՠEcluse.

Veranderinghe.

Ick hebber sommighe in mijnen hof die bijcants heel geel zijn, om dat de strepen niet soo breedt en zijn.

Andere soorte van cleyn geel Ireos. Chamaeiris lutea altera.

Noch hadde mijn-Heere vande Delft een andere cleyn soorte zeer hupsch, groeyende ses oft seven duymen hooghe met corte bladeren, de heel bloeme is schoon geel, wtghenomen de middel, alleenelick vande drye hanghende oft ommegheslaghen bladeren gansch schoon blaeu gestrept ende inde midden verciert met schoon saffraen geel hayrkens.

Groot Ireos van Constantinople met plecken. Iris Chalcedonica variegata.

My verheugt dat ick binnen sommighe daghen herwaerts ghesien hebbe een Ireos bloeme die van Bruessel ghebrocht werdt, de welcke zeer groot was, ende ghespickelt met dweersche ende noersche plecken die vael, aschgraeu ende rootachtich waeren, de bladers een weynich wit blickende gelijck een sweert. Andersins in al ghelijck den ghemeynen Ireos, oft dien van Dalmatien. Van dese plante moeten wy bedancken de edel Vrouwe van Inghevelt, die dese schoone bloeme zeer neerstich bewaerde, inden hof van mijn-Heer Tisnac.

Diversche ander soorten van Ireos.

Wy hebben noch zeer veel ander soorten van Ireos, door ionste vande edel-Vrouwe Marie de Brimeu, huysvrouwe van Heere Coenraet Schetz. Ende van mijn-Heere Ambrosius Hubrechts die wel vijftichderley Lisch heeft, alsoo hy seydt, de welcke van Ceulen, Lyons ende wt Spaignen ghebrocht zijn, maer ick en hebbe hier gheen andere gestelt dan die wy hebben sien bloeyen.

Cracht.

Dioscorides. Als de wortel ghestooten wordt, doet sy niesen, ende suyveret hooft, segt Plinius.

Alle Ireos is verwarmende, subtilierende, ende goedt teghen den hoest.

Sy verteiren oft maecken subtijl de grofheydt vande humeuren die men quaelick kan wtworpen. Dioscorides, Plinius.

Dioscorides. Sy doen slapen, ende tranen comen, sy ghenesen de crimpinghen des buycks.

Dioscorides. Met azijn ghedroncken ghenesen sy de beten van slanghen, de pijne vander milten, convulsien, verstijvinghen, schuddinghen, ende dien het natuerlick tsaet afgaet. Plinius segt dat sy tsaedt verteeren.

Met water oft broodt inghenomen soo ghenesen sy de steken van Scorpioenen ende Spinnen. Plinius. [92]Met wijn ghedroncken soo doense de vrouwen hen maendtstonden crijghen. Dioscorides.

Dioscorides. De decoctie van allen desen wordt nuttelick ghebruyckt inde stovinge vande vrouwen, om te vermorwen de herdicheden ende om die moeder te openen.

Dioscorides. De wortel wordt inghegheven teghen de Sciatica, ende (als Plinius seght) wordt met termentijn ghestreken op de lendenen.

Dioscorides. De selfde doet vleesch groeyen in fistulen ende alle diepe gaten daer die beenders ontdeckt zijn: want sy is (segt Plinius) incarnatijf.

Met honich ghemengt ende met een pessus inde moeder gheset, treckt de doode vruchten af. Dioscorides.

Dioscorides. Dese wortel ghesoden ende ghelijck een plaester opgeleydt maeckt morwe alle oude clieren ende hardicheden. Tsap (segt Plinius) maeckt morwe alle hardicheden.

Dioscorides. De selve wortel drooghe zijnde, doet vleesch groeyen in alle oude sweeringhen, ende met honich ghemenght suyvert die, sonderlinghe, segghen dՍ ouders, de etteren vanden hoofde.

Tselfde segt oock Aegineta.

Met azijn ende olie van Roosen ghemengt, is goedt teghen de pijne des hoofts, daer op ghestreken. Dioscorides.

De selfde wortel met wit Niescruydt ende twee mael soo veel honichs gemengt, verdrijft de sproeten, ende alle vlecken des aensichts die vander Sonnen comen zijn. Dioscorides.

Sy worden ghedaen in pessarien, weeckmaeckende salven, ende dinghen die etter maecken, generalick soo wordet zeer ghebruyckt tot alle dinghen.

Plinius segt noch, dat zeer goedt is den ionghen kinderen tselfde aen dlijf te binden, ende is sonderlinghe goedt inghegheven den kinderen die tanden beghinnen te crijghen, oft schorft zijn van wit seer.

Plinius. Met olie ghemengt is die goedt gheleydt opde beten vande honden ende teghen de crauwagie, insghelijcks oock teghen de pijne der zenuen.

Plinius. Met Queappels ghemengt wordt ghestreken teghen de pijne des hoofts.

Plinius. Sy verdrijft oock de pijne des hoofts van te veel eten ende drincken ende oock de groote corticheydt van aessem, asthma ghenaemt.

Plinius. Eenen scrupel daer af inghenomen doet braken.

Plinius. Met honich ghemengt ende opgheleydt treckt wt de ghebroken beenders.

Plinius. Men ghebruyckt oock dՠmeel daer af teghen de nijnnaghels.

Plinius. Sy neemt wegh den stinckenden aessem als men die etet, ende de stinckende ghebreken vanden ocsels.

Plinius. De wortel van Lisch gheneest oock de cloven, fronsen, ende apostumatien des fundaments, ende alle excrescentien vanden lichaem.

Mesue. De wortel is warm ende drooghe tot inden derden graedt, scherp, sy suyvert, rijpt, resolveert, maeckt saechte, opent verstoptheden, verdrijft pijnen, ende purgeert de grove fluymen met de Colerijcke humeuren die daer mede ghemengt zijn, ende daer en boven oock de weyachtighe wateren, ende dat zeer soetelick. Sy rijpt oock, verdunt ende treckt wt de grove, taye materie die opde borst ende longher is hanghende, ende purgeeert alle inwendighe leden. Sy neemt oock wegh alle verstoptheden vande lever ende milte, ende aengheleghen partijen. Sy gheneest oft versoet de ghebreken die daer door gheoorsaeckt zijn, als watersucht, pijne, gheswil, hartheydt, ende derghelijcke dingen. Sy rijpt oock harde gheswillen ende clieren, besonder vande zenuen en iuncturen, principalick ghemengt zijnde met sap van beete oft coolen, oft met wijn, ende honich, ende Camille olie. Sy geneest de oude pijne des hoofts, sonderlinge met een plaester daer op gheleydt, ende tsap inde neuse-gaten opgetrocken. Want dat doet niesen ende treckt nederwaert door de neuse-gaten zeer veel vuylicheden nae ander partijen, die andersins door heymelicke ganghen souden afcomen. Tsap van dien wordt ghemaeckt, ghelijck dat vanden Alssem. Met ghesoden most ghemengt, helpt zeere den verouderden hoest die comen is van grove ende taye humeuren, ende de cortheydt van aessem daer wt voortghecomen. Voorts suyvertse de moeder. In een Pessus ghedaen ende inde moeder gheset, oft in een plaester opgeleydt, verdrijft de pijnen vande moeder, sy doet de vrouwen hen stonden comen, ende doet misvallen. Oude, vuyle, stinckende seeren, suyvert ende reynicht sy, ende vultse met goedt vleesch, iae oock de beenders die ontdeckt zijn becleedtse met vleesch. Seer nuttelick wordtse ghedaen in een clisterie oft plaester teghen Sciatica. Ist dat de mont ghespoelt wordt met azijn dar sy in ghesoden heeft, tgheneest den tantsweere, ende verdrijft den loop vande catarrhen, int fundament ghesteken openet de spene. Inghenomen soo stoptse het natuerlick saedt teghen wille afgaende. Haer sap ghemengt met meel van boonen ende asschens, suyvert aensicht, ende cuyscht de vlecken daer op ghestreken. [94]

Perpusilla saxatilis iris latifolia. (Iris lutescens)

Een ander verschil.

Kaerle Clusius heeft in het vorig jaar van Wenen gezonden aan de edele heer Brancion Oostenrijkse Iris die klein zijn met rode bleke bloemen en ook paarse welriekende en ook Chamaeiris met paarse welriekende bloemen.

We hebben hier toegevoegd een figuur van bleekrood lisje welke in onze hoven van zaad gewonnen is. Ik meen dat dit is de voor vermelde lis van Clusius. [91]

[92] (Iris lutescens)

Hier moest noch bijgevoegd zijn een soort van Iris die zeer zelden, mooi en uitnemende is en waarvan de bloemen geel zijn die van de Chamaeiris van Montpellier gelijk, maar veel groter en met drie omgebogen bladeren en met een vreemde aardigheid van donker violet gestreept. Het groeit in de hoven van Nederland door liberaalheid van de zeer geleerde Kaerle Clusius.

Verandering.

Ik heb er sommige in mijn hof die bijna geheel geel zijn omdat de strepen niet zo breed zijn.

Andere soort van klein geel Ireos. Chamaeiris lutea altera.

Noch heeft mijnheer van de Delft een andere klein soort die zeer hups is en groeit zes of zeven centimeter hoog met korte bladeren, de hele bloem is mooi geel uitgezonderd het midden, alleen van de drie hangende of omgeslagen bladeren gans mooi blauw gestreept en in het midden versierd met mooie saffraan gele haartjes.

Grote Iris van Constantinopel met plekken. Iris Chalcedonica variegata. (Iris susiana)

Me verheugt dat ik enkele dagen geleden een Iris bloem heb gezien die van Brussel gebracht werd die zeer groot was en gespikkeld met dwarse en nurse plekken die vaal, asgrauw en roodachtig waren, de bladeren wat wit blinkende gelijk een zwaard. Anderszins in alles gelijk de gewone Iris of die van Dalmati. Van deze plant moeten we bedanken de edelvrouw van Inghevelt die deze mooie bloem zeer vlijtig bewaarde in de hof van mijnheer Tisnac.

Diverse andere soorten van Iris.

We hebben noch zeer veel andere soorten van Iris door gunst van de edelvrouw Marie de Brimeu, huisvrouw van heer Coenraet Schetz en van mijnheer Ambrosius Hubrechts die wel vijftig verschillende lissen heeft alzo hij zegt die uit Keulen, Lyon en uit Spanje gebracht zijn, maar ik heb hier geen andere gesteld dan die we hebben zien bloeien.

Kracht.

Dioscorides. Als de wortel gestampt wordt doet zij niezen en zuivert het hoofd zegt Plinius.

Alle Iris is verwarmende, subtiel makende en goed tegen de hoest.

Ze verteren of maken subtiel de grofheid van de levenssappen die men slecht kan uitwerpen. Dioscorides, Plinius.

Dioscorides. Zij doen slapen en tranen komen, zij genezen de krimpingen van de buik.

Dioscorides. Met azijn gedronken genezen zij de beten van slangen, de pijn van de milt, krampen, verstijvingen, schuddingen en die het natuurlijk zaad afgaat. Plinius zegt dat zij het zaad verteren.

Met water of brood ingenomen zo genezen zij de steken van schorpioenen en spinnen. Plinius. [92]

Met wijn gedronken zo doen ze de vrouwen hun maandstonden krijgen. Dioscorides.

Dioscorides. De afkooksels van al deze wordt nuttig gebruikt in de stovingen van de vrouwen om te vermurwen de hardheden en om de moeder te openen.

Dioscorides. De wortel wordt ingegeven tegen de ischialgie en (als Plinius zegt) wordt met terpentijn gestreken op de lendenen.

Dioscorides. Dezelfde doet vlees groeien in lopende gaten en alle diepe gaten daar de beenderen bloot zijn want zij laat (zegt Plinius) vlees groeien.

Met honing gemengd en met een pessarium in de moeder gezet trekt de dode vruchten af. Dioscorides.

Dioscorides. Deze wortel gekookt en gelijk een pleister opgelegd maakt murw alle oude klieren en hardheden. Het sap (zegt Plinius) maakt murw alle hardheden.

Dioscorides. Dezelfde wortel droog zijnde doet vlees groeien in alle oude zweren en met honing gemengd zuivert die en vooral zeggen de ouders de etter van het hoofd.

Hetzelfde zegt ook Aegineta.

Met azijn en olie van rozen gemengd is goed tegen de pijn van de hoofd, daarop gestreken. Dioscorides.

Dezelfde wortel met wit nieskruid en twee maal zo veel honing gemengd verdrijft de sproeten en alle vlekken des aanzicht die van de zon gekomen zijn. Dioscorides.

Ze worden gedaan in pessarium, week makende zalven en dingen die etter maken in het algemeen zo wordt het zeer gebruikt tot alle dingen.

Plinius zegt nog dat het zeer goed is de jonge kinderen hetzelfde aan het lijf te binden en is bijzonder goed ingegeven de kinderen die tanden beginnen te krijgen of schurftig zijn van wit zeer.

Plinius. Met olie gemengd is die goed gelegd op de beten van de honden en tegen het krauwen, insgelijks ook tegen de pijn der zenuwen.

Plinius. Met kweeappels gemengd wordt gestreken tegen de hoofdpijn.

Plinius. Zij verdrijft ook de hoofdpijn van te veel eten en drinken en ook de grote kortheid van adem, astma genoemd.

Plinius. Een 1,302 gram daarvan ingenomen doet braken.

Plinius. Met honing gemengd en opgelegd trekt uit de gebroken beenderen.

Plinius. Men gebruikt ook het meel daarvan tegen de fijtnagels.

Plinius. Zij neemt weg den stinkende adem als men die eet en de stinkende gebreken van de oksels.

Plinius. De wortel van lis geneest ook de kloven, fronsen en blaren van het fundament en alle uitwassingen van het lichaam.

Mesue. De wortel is warm en droog tot in de derde graad, scherp, zij zuivert, rijpt, lost op, maakt zacht, opent verstoppingen, verdrijft pijnen, en purgeert de grove fluimen met de galachtige levenssappen die daarmee gemengd zijn en daarboven ook de weiachtige wateren en dat zeer zachtjes. Zij rijpt ook, verdunt en trekt uit de grove, taaie materie die op de borst en longen hangen en purgeeert alle inwendige leden. Zij neemt ook weg alle verstoppingen van de lever en milt en aangelegen partijen. Zij geneest of verzacht de gebreken die daardoor veroorzaakt zijn als waterzucht, pijnen, zwellingen, hardheid en dergelijke dingen. Zij rijpt ook harde zwellingen en klieren en vooral van de zenuwengewrichten, voornamelijk als het gemengd is met sap van biet of kolen of met wijn en honing en kamille olie. Zij geneest de oude hoofdpijn en vooral met een pleister daarop gelegd en het sap in de neusgaten opgetrokken. Want dat doet niezen en trekt naar beneden door de neusgaten zeer veel vuiligheden naar ander partijen die anderszins door heimelijke gangen zouden afkomen. Het sap van die wordt gemaakt gelijk dat van de alsem. Met gekookte most gemengd helpt zeer de verouderde hoest die gekomen is van grove en taaie levenssappen en de kortheid van adem die daaruit voortkomt. Voorts zuivert ze de moeder. In een pessarium gedaan en in de moeder gezet of in een pleister opgelegd verdrijft de pijnen van de moeder, zij doet de vrouwen hun stonden komen en doet misvallen. Oude, vuile, stinkende zeren zuivert en reinigt ze en vult ze met goed vlees, ja ook de beenderen die bloot zijn bekleedt ze met vlees. Zeer nuttig wordt ze gedaan in een klysma of pleister tegen ischialgie. Is het dat de mond gespoeld wordt met azijn daar zij in gekookt is geneest het de tandpijn en verdrijft de loop van de ontstekingen van slijmvlies, in het fundament gestoken opent het de aambeien. Ingenomen zo stopt ze het natuurlijk zaad dat tegen de wil afgaat. Haar sap gemengd met meel van bonen en as zuivert het aanzicht en reinigt de vlekken daarop gestreken. [94]

Olie van Ireos, mette cortsten gheseydt, maeckt sterck de zenuen ende iuncturen, sy helpt de convulsien die wt vervultheydt comen, den hooftsweere, de pijne vande lever, milte, nieren, moeder, iuncturen, vande borst ende fleirfijn, pleuris ende longhersucht door inflammatie, opghestreken zijnde, sy verteirt de catarrhen ende doet slapen ghestreken aen tՠslaep vanden hoofde, verdrijft oock de pijne der ooren in dՠoore ghedrupt zijnde, ende betert den stanck vande neuse gaten daer in ghedaen. Men maeckse van half Ireos bloemen ende wortel, ghelijck men doet die van Roosen ende Violetten. Om datse de maghe niet hinderen soude, soo salmen die nemen met Meede ende een weynich Spica, oft met wey, honich, mastic, maer tot de ghebreken vande borst ende longher wordet inghegheven met ghesoden most als ick gheseydt hebbe

Alle Ireos is verwarmende] Hy segt datse alle gelijck een warmmaeckende cracht hebben, dշelcke Aegineta oock leert sonder eenigen graedt te stellen, want hy segt datse zeer verwarmt, afvaegt, ende coket oft rijpe maeckt. Hy heeft moghelick ghemeynt (als wel te bemoeden is) tot inden tweeden graedt, midts datse ghestelt wordt onder de Incarnativen, de welcke sulcks pleghen te wesen, ende niet en behooren boven de tweeden graedt te verwarmen ende drooghen om datse niet en souden verteiren de bequaeme ende nootlicke materie om vleesch te genereren, te waere datter overvloedich vleesch waere. Ander segghen datse comt tot int wterste vanden tweeden graedt oft beghinsel vanden derden, maer gheensins vanden vierden, dՠwelcke nochtans de zeer gheleerde Dodonaeus ghelooft heeft, sonderlinghe groen zijnde, wiens cracht van purgeren gheensins en is gheleghen inde warmte, maer int afvaeghende, subtijlmaeckende, nitreus, raue, ende windtachtich sap, dշelck de maghe ende inghewandt moeyelick is, ten zy dat wel ghecorrigeert is.

Subtilierende] Dioscorides voegter by de tweede ende derde crachten, want een medicijne is die niet alleene warm is, maer oock van subtijle deelen, ghelijck tlimoen sap, surckel-sap, berberis-sap, verjuys, ende alle andere suere sapen, de welcke dunne maecken grove ende taye humeuren sonder verwarminghe.

Goedt teghen den hoest] Aenghesien dat den hoest comt wt diversche oorsaecken, soo ist wel de pijne weerdt dat men verclaere, tot wat hoest dat goedt is, want tՠis openbaer datse gheensins en geneest den hoest die zijnen oorspronck heeft wt de vergaderinghen ende gheswillen onder de borst-musclen, gheheeten septum transversum, de welcke comt door de compressie vande borst-musclen, min noch meer dan de ghene die comende is wt de verhittinghe der lever. Want den hoest comende van scherpe humeuren, is een quellinghe die inde leden ende instrumenten gheschiedt, om datse wtdrijven soude de hinderlicke vuylicheden ghelijck dՠniesen is, vanden hoofde, ende de walginghe vande maghe.

Oock en dientse niet inde catarrhen vande longher oft arterie die van subtijle materie comen, gemerckt dat een subtijlmaeckende medicijne is, want men moetse dan dicke maecken, ist dat de materie heet is, met coude dicke maeckende dinghen als Heul, sap van Heul, oft met taye, ende dicke, als Gomme van Arabien ende van Dragant. Is de materie coudt ende subtijl, met Juiuben, Sebesten, ende ander dinghen die middelmatich warm zijn, als Penijen, Lijnsaedt, Fenegrieck, wortels van witte Maelve, Maelwe ende derghelijcke, oft met ghecomponeerde medicijnen, als syropen van Juiuben ende van Hysope, inde welcke zijn taye dickmaeckende dinghen. Den hoest die spruytende is wt etter comende vande gheinflammeerde longher, ribben, aessem-ader oft haer tacken, dշelck in dien dat dunne is, moet dicke ghemaeckt zijn: ist dicke, soo moetet dunne ghemaeckt worden ghelijck inden Empieuma, dat is vergaringe van etter in de borst. Die alleene voorts comt vande vercoude longher, ist dat die cleyne is, sal ghenesen worden alleene met inhouden vanden aessem, die warm maect. Maer die van taye ende grove materie, oft door lanckheydt des tijdts dicke gheworden zijnde humeuren comt, de Ireos is zeer goedt om die wt te brenghen. Sy en dient gheensins tegen den hoest nae dat de materie wtghebrocht is, om dat de wtdrijvende cracht gheterght is, wien beter dienen verdoovende dinghen om tghevoelen te minderen oft versoeten.

Sy maeckt subtijl dՠhumeuren die men quaelick kan wtworpen] Waerom datse goedt is tegen den hoest, ende tot welcken hoest, verclaert Dioscorides.

Sy maeckt dunne de grove materin die quaelick vande borst willen lossen, welcke subtijl gemaect zijnde, lichtelick wtgespogen worden, by aventure hy heeft wat voorder willen verstaen by dese woorden, diemen quaelick kan wtworpen, tzy dat de vuylicheden moeten gebrocht werden wt de borst, buyck, oft nieren. Alle Ireos maecken dunne ende subtijl, door de verwarmende cracht ende subtijlheydt vande partijen, waerom dat hy corts daer nae byvoeght, maendtstonden, urinen, verstoppinghen van lever ende milte.

Sy purgeert colera ende grove flegmatijcheydt] Dunne maeckende grove humeuren refereert hem tot de voorseyde dinghen, oft tot de dinghen die wtghespoghen worden, willende daer by twee dinghen verstaen, humeuren purgeren ende de selfde purgeren in meerder menichte. Want Ireos [95] is een medicijne die de colera wtbrengt, dշelck met honich-water de grove colerijcke oft flegmatijcke humeuren afvaeghende ende subtijlmaeckende wegh neemt. Want honich-water wordt ghedaen by purgerende medicijnen, om datse te lichter souden wtbrenghen, ende om de selve reden soo purgeert Aloe de grove flegmatijcke humeuren alst ghemengt is met dinghen die de colera purgeren, subtijl maecken ende incideren, inde Hierapicra van Galenus.

Ghedroncken] al oft hy segghen wilde niet opgheleydt, dՠwelck vande groene te verstaen is, want de drooghe en purgeert niet.

Seven drachmen ghedroncken] Men moet lesen seven drachmen om datse grof zijn, ende quaedt om wtworpen. Plinius seght int 21 boeck, 20 cap.datse camerganck gheeft: gedroncken twee drachmen met honich, den hoest betert, de crimpinghen inden buyck, ende opblasinghen: met azijn, de pijne vander milte: met water-azijn, is sy goedt teghen de beten van slanghen ende spinnen: met broot twee drachmen inghenomen, tegen de scorpioenen. Maer teghen tfenijn moet men meer ingeven, op dat de cracht vande medicijnen tfenijn te boven gae.

Mesue segt datse losset tgeel water, de taye vochticheden ende melancholike humeuren: sy opent de verstoptheden, maer maeckt swaermoedicheydt. Maer als sy ghemengt wordt met ander medicijnen die de verstoptheden openen, ende de lever met den ingewandt verstercken, dan wordt haer hinderlickheydt vermindert. Sy wordt ghebetert met water ende ghesoden honich. Tghewichte van in te nemen, is in de decoctien van twee drachmen tot drye oft viere, ende drooghe gestooten zijnde van een drachme tot twee toe, met ghesoden honich.

Ons practiciens gheven heden sդaeghs van tversch sap te drincken van een once tot twee oncen, met een weynich Caneele, Asarum, Nardus, giroffel naghels, oft met Syrop van Cicoreye, Nicol. Maer van tsap metten viere ghesoden ende dick ghemaeckt, van twee drachmen ende een half tot drye ende vier drachmen, nochtans wercket versch ende onghesoden veel stercker.

Doet slapen] Met den soeten reucke vervullet hooft, ende met de dompige roocken vullet de hollicheden vande herssenen, ghelijck als doen volheydt van spijse ende dranck, ende veel ander dingen, niet door droogte ende wermte, de welcke eer doen waecken, noch oock in scherpe sieckten, oft heete ende drooghe lichaemen, ghelijck de Saffraen, Myrre, Dille, Basilicum, ende sommighe dergelijcke dinghen de welcke zeere ghebruyckt worden in sieckten daer men gheen zeer vochte ende verdoovende dinghen mach gheven, ghelijck in Pleuris, ende Longhersucht, ende ander sieckten daer in dat de borst moest gheruymt zijn. Syrop van witten oft swerten Heul, bedwingt tspouwen, ende alle wtworpinghe vander borst, waerom men tselfde niet en sal ghebruycken, oft men salder Ireos by doen, de welcke oock sal doen slapen, ende beletten soo wel het dicke worden vande humeuren, als helpen dշtdrijven ende wtspouwen van dien. Oft moet inghenomen worden, oft opgheleydt zijn, en seght Dioscorides niet. Maer wy sullen segghen met Mesue, datse inghenomen, oft gheleydt opden slaep vanden hoofde, nut ende deugt doet.

Sy doen tranen comen] Dinghen die de herssenen drucken, verwecken tranen, oft de ghene diese met scherpheydt raecken, oft pijne aendoen. Ireos om dat scherp is, verweckt tranen, ghelijck ayjuyn ende scherpe weedoende medicijne der ooghen, ende dլacchen door tsluyten vanden ooghen, ende te groote claerheydt door eenich ghewelt.

De schuddinghen, convulsien met azijn gedroncken] Azijn (ten zy dat met water gemengt is) is den zenuen hinderlick, scherp ende moeyelick, daerom schijnet beter te accorderen metten ghewaterden azijn Posca gheheeten, in verstijvinghen, schudden ende beven, in de welcke de zenuen lijden: want Plinius schrijft dat goedt is inghenomen met ghewaterde wijn teghen de beten van de slangen ende spinnen, maer metten azijn den ghenen die pijne vander milten hebben, den welcken den azijn alderbest dient met wiens hulpe dat comt tot de wtgheleghen partien, ende dunne maeckende de dicke humeuren, de milte minderet.

Den welcken tsaedt afgaet] Om dattet saedt wtdroogende verteert, oock ghenesen de resolutie vande spermatijcke vaten, oft ontgaen van het natuerlick saedt, want het dient den verstijfden ende ghecrompen.

Met wijn de maendtstonden] In dien dat de natuerlicke cranckheden vande vrouwen achterblijven door verstoptheydt vande aderen der moeder door taeye ende lijmachtige humeuren die met tgrof bloedt ghemengt zijn.

Teghen Sciatica wordet ingegoten] Het wordt met een clisterie ingedaen, om dat de darmen door den peritonium mette siecke partije tsamen gevoelen hebben. Cardamomum, Kersse ende dergelijcke worden opde selfde maniere den Spaigniaerts inghegoten, om datse verwarmen, subtilieren ende verteiren de coude inghedreven materie, vande welcke Sciatica pleegt te comen. [96]

Olie van Iris in het kort gezegd maakt sterk de zenuwen en gewrichten, zij helpt de krampen die uit volheid komen, de hoofdpijn, de pijn van de lever, milt, nieren, moeder, gewrichten, van de borst en jicht, pleuris en longziekte door ontsteking opgestreken, zij verteert de ontstekingen van het slijmvlies en doet slapen gestreken aan de slaap van het hoofd, verdrijft ook de pijn der oren in de oren gedruppeld en verbetert de stank van de neusgaten daarin gedaan. Men maakt het van half Iris bloemen en wortel gelijk men doet die van rozen en violetten. Omdat ze de maag niet hinderen zou zo zal men die nemen met mede en een weinig Spica of met wei, honing, mastiek, maar tot de gebreken van de borst en longen wordt het ingegeven met gekookte most zoals ik gezegd heb.

Alle Iris is verwarmende.] Hij zegt dat ze alle gelijk een warm makende kracht hebben wat Aegineta ook leert zonder enige graad te stellen want hij zegt dat ze zeer verwarmt, afveegt en kookt of rijp maakt. Hij heeft mogelijk gemeend (als wel te vermoeden is) tot in de tweede graad omdat ze gesteld wordt onder de vlees makende die zulks plegen te wezen en niet behoren boven de tweede graad te verwarmen en drogen omdat ze niet zouden verteren de bekwame en noodzakelijke materie om vlees te genereren tenzij dat er overvloedig vlees is. Andere zeggen dat ze komt tot in het uiterste van de tweeden graad of begin van de derde, maar geenszins van de vierde welke nochtans de zeer geleerde Dodonaeus geloofd heeft en vooral als ze groen is wiens kracht van purgeren geenszins is gelegen in de warmte, maar in het afvegende, subtiel makende, nitreus, rauw en windachtig sap wat de maag en ingewand moeilijk is tenzij dat het verbeterd is.

Subtilierende. Dioscorides voegt er bij de tweede en derde krachten wat een medicijn is die niet alleen warm is maar ook van subtiele delen gelijk het limoensap, zuringsap, Berberissap, sap van onrijpe druiven en alle andere zure sappen, die dun maken grove en taaie levenssappen zonder verwarming.

Goed tegen de hoest.] Aangezien dat de hoest komt uit diverse oorzaken zo is het wel de pijn waard dat men verklaart tot welke hoest dat goed is want het is openbaar dat ze geenszins geneest de hoest die zijn oorsprong heeft uit de verzamelingen en zwellingen onder de borstspieren geheten septum transversum, die komt door de compressie van de borstspieren min of meer dan diegene die gekomen is uit de verhitting van de lever. Want de hoest gekomen van scherpe levenssappen is een kwelling die in de leden en instrumenten geschiedt omdat ze uitdrijven zou de hinderlijke vuilheden gelijk het niezen is van het hoofd en de walging van de maag.

Ook dient ze niet in de ontstekingen van het slijmvlies van de longen of arterie die van subtiele materie komen gemerkt dat het een subtiel makende medicijn is want men moet ze dan dik maken, is het dat de materie heet is met koude dik makende dingen als heul, sap van heul of met taaie en dikke als gom van Arabi en van dragant. Is de materie koud en subtiel met jujuben, sebesten en ander dingen die middelmatig warm zijn als penijen, lijnzaad, fenegriek, wortels van witte maluwe, maluwe en dergelijke of met gecomponeerde medicijnen als siropen van jujuben en van hysop waarin zijn taaie dik makende dingen. De hoest die spruit uit etter gekomen van de ontstoken longen, ribben, adem ader of haar takken welke indien dat dun is moet dik gemaakt worden. Is het dik zo moet het dun gemaakt worden gelijk in de Empieuma, dat is verzameling van etter in de borst. Die alleen voortkomt van de verkouden longen en is het dat die klein is zal genezen worden alleen met het inhouden van de adem die warm maakt. Maar die van taaie en grove materie of door lengte van tijd dik geworden levenssappen komt is de Iris zeer goed om die uit te brengen. Ze dient geenszins tegen de hoest nadat de materie uitgebracht is omdat de uitdrijvende kracht getergd is die beter dienen verdovende dingen om het gevoel te verminderen of verzachten.

Ze maakt subtiel de levenssappen die me slecht kan uitwerpen.] Waarom dat ze goed is tegen de hoest en tot welke hoest verklaart Dioscorides.

Ze maakt dun de grove materin die kwalijk van de borst willen lossen en als die subtiel gemaakt zijn gemakkelijk uitgespuwd worden, bij avonturen hij heeft wat verder willen verstaan bij deze woorden, die men slecht kan uitwerpen hetzij dat de vuilheden moeten gebracht worden uit de borst, buik, of nieren. Alle Iris maken dun en subtiel door de verwarmende kracht en subtielheid van de partijen waarom dat hij kort daarna bijvoegt, maandstonden, urine, verstoppingen van lever en milt.

Ze purgeert gal en grove slijm.] Dun makende grove levenssappen refereert hem tot de voor vermelde dingen of tot de dingen die uitgespuwd worden en wil daarbij twee dingen verstaan, levenssappen purgeren en dezelfde purgeren in grotere menigte. Want Iris [95] is een medicijn die de gal uitbrengt wat met honingwater de grove galachtige of slijmachtige levenssappen afvegen en subtiel maken weg neemt. Want honingwater wordt gedaan bij purgerende medicijnen omdat ze te lichter zouden uitbrengen en om dezelfde reden zo purgeert Alo de grove slijmachtige levenssappen als het gemengd is met dingen die de gal purgeren, subtiel maken en insnijden in de Hierapicra van Galenus.

Gedronken, al of hij zeggen wilde niet opgelegd wat van de groene te verstaan is want de droge purgeert niet.

9, 1 gram gedronken.] Men moet lezen 9, 1 gram omdat ze grof zijn en kwaad om uit te werpen. Plinius zegt in het 21^ste boek, 20^ste kapittel dat ze kamergang geeft en gedronken 2, 604 gram met honing de hoest verbetert, de krimpingen in de buik en opblazingen. Met azijn de pijn van de milt. Met waterazijn is zij goed tegen de beten van slangen en spinnen. Met brood 2, 604 gram ingenomen tegen de schorpioenen. Maar tegen het venijn moet men meer ingeven zodat de kracht van de medicijnen het venijn te boven gaat.

Mesue zegt dat ze lost het geel water, de taaie vochtigheden en melancholieke levenssappen. Zij opent de verstoppingen, maar maakt zwaarmoedigheid, maar als zij gemengd wordt met andere medicijnen die de verstoppingen openen en de lever met het ingewand versterken dan wordt haar hinderlijkheid verminderd. Zij wordt verbeterd met water en gekookte honing. Het gewicht van in te nemen is in de afkooksels van 2, 604 gram tot drie of vier maal en droog gestoten van 1 x 1, 302 gram tot twee maal toe met gekookte honing.

Onze practicus geven tegenwoordig van het verse sap te drinken van een ons tot twee ons met wat kaneel, Asarum, Nardus, kruidnagels of met siroop van cichorei, Nicol. maar van het sap met het vuur gekookt en dik gemaakt van twee x 1, 302 gram en een half tot drie en vier maal x 1, 302 gram, nochtans werkt het vers en ongekookt veel sterker.

Doet slapen. Met de zoete reuk vervult het hoofd en met de dampige roken vult het de holtes van de hersens gelijk als doen volheid van spijs en drank en veel andere dingen, niet door droogte en warmte die eerder doen waken, noch ook in scherpe ziektes of hete en droge lichamen gelijk de saffraan, mirre, dille, Basilicum en sommige dergelijke dingen die zeer gebruikt worden in ziektes daar men geen zeer vochtige en verdovende dingen mag geven gelijk in pleuris en longziekte en ander ziektes waarin de borst geruimd moet worden. Siroop van witte of zwarte heul bedwingt het spuwen en alle uitwerpen van de borst waarom men hetzelfde niet zal gebruiken of men zal er Iris bij doen die ook zal doen slapen en beletten zo wel het dik worden van de levenssappen als helpen het uitdrijven en uitspuwen van die. Of moet ingenomen worden of opgelegd zijn zegt Dioscorides niet. Maar wij zullen zeggen met Mesue dat ze ingenomen of gelegd op de slaap van het hoofd nut en deugd doet.

Ze doen tranen komen.] Dingen die de hersenen drukken verwekken tranen of diegene die ze met scherpte raken of pijn aan doen. Iris omdat ze scherp is verwekt tranen, gelijk ui en scherpe pijn doende medicijnen der ogen en het lachen door het sluiten van de ogen en te grote helderheid door enig geweld.

De schuddingen, krampen met azijn gedronken.] Azijn (tenzij dat het met water gemengd is) is de zenuwen hinderlijk, scherp en moeilijk, daarom schijnt het beter te accorderen met de gewaterde azijn Posca geheten in verstijvingen, schudden en beven waarin de zenuwen lijden. Want Plinius schrijft dat het goed is ingenomen met gewaterde wijn tegen de beten van de slangen en spinnen, maar met de azijn diegene die pijn van de milt hebben die de azijn allerbest dient met wiens hulp dat komt tot de uiterste partijen en dun maakt de dikke levenssappen, de milt vermindert.

Die het zaad afgaat.] Om dat het zaad uitdrogend verteert, ook genezen de resolutie van de sperma achtige vaten of ontgaan van het natuurlijk zaad want het dient de verstijfde en gekrompen.

Met wijn de maandstonden,] Indien dat de natuurlijke ziektes van de vrouwen achterblijven door verstoppingen van de aderen der moeder door taaie en lijmachtige levenssappen die met het grove bloed gemengd zijn.

Tegen ischialgie wordt het ingegoten. Het wordt met een klysma ingedaan omdat de darmen door de peritonium met de zieke partij tezamen gevoel hebben. Cardamomum, kers en dergelijke worden op dezelfde manier door de Spanjaarden ingegoten omdat ze verwarmen, subtilieren en verteren de koude ingedreven materie waarvan ischialgie pleegt te komen. [96]

Wildt-zee Ireos van Languedoc. Iris silvestris maritima Narbonensis: an Medium Dioscoridis?

Seer aerdich is oock dese ander soorte die wy hier figuerlick ende schriftelick ghestelt hebben, aldereerst by ons opde zeecant ende savelachtighe groene plaetsen vanden lande van Languedoc gepluct, die langhe van D. Assatius van Montpelliers voor Medium ghehouden werdt, de welcke niet verre van de stadt Frontignaen op dese sijde van het meyr teghen over den bergh Cetus in vochtige grasachtighe plaetsen vele ghevonden werdt, die oock nerghens elders over al Vranckrijck oft Italie wel te vinden is, dan alleene daer aende zeecant. Daerom oft oock in Duytschlandt oft Switserlandt gevonden en werdt, laet ick den Herbaristen van desen tijdt ghelooven, den welcken ick liever hebbe sulcks de consenteren, dan om soo cleynen saecke woorden te maecken, hoe wel dat wy noyt gheen wortel versch wtghegraven ende ghebroken zijnde geroken en hebben, die den reuck hadde van een Avantperse, sulcks als Matthiolus segt datse heeft. De stele, blat, haeuwe, ende saedt is den Ireos ghelijck, maer minder. De wortel is swert, houtachtich, ende soo wel niet rieckende, ten minsten ons, die haer ghesien hebben ter plaetsen daer sy is groeyende van selfs, te weten meestendeel in vochtighe ende ongheboude plaetsen. Maer de bloeme die ontrent den eersten junij voorts comt, is ghelijcker van verwe ende ghedaente ende oock van bladerkens min omgheslagen, die vanden Wandtluys-cruydt. De smaeck is heet, bitter, ende zeer subtijl, dշelck wy by experientien vander medicine bevonden hebben.

Seer cleynen wilden Ireos met smalle bladers. Iris persupilla silvestris angustifolia. In Enghels, Small floure de Luce.

Over langhe tijdt hebben ons Herbaristen beschreven een ander soorte van Ireos, ende die gheheeten Chamaeiris, met grasachtighe, stijve bladers, van een spanne ofte eenen voet hooghe, die van den cleynen Gladiolus ghelijck, met wijde open bloemen die licht persch ende somtijdts doncker violet zijn, hebbende neghen bladerkens: de stele is een palme oft drye hooghe, de wortel dunne ende tweemael minder dan eenen cleynen vingher, scherp, de smaeck van Wandtluys-cruydt hebbende, ende wordt zeer vele ghevonden in Duytschlandt ende Nederlandt.

Diverscheydt van wilden Ireos met smalle bladers.

Door de neersticheydt vande Nederlanders, siet men groeyen in ons hoven Ireos soo wel met smalle bladers als oock met breede bladers van onderhalve cubitis lanck. Maer sy hebben beyde drye oft vier bloemen, aen de tacskens vande stele die een cubitus lanck is, andersins en zijn sy den voorgaende [106] (97) niet onghelijck. De selfde heeft ons alerdeerst in zijnen hof ghethoont de zeer gheleerde Medicijn Alart Ruerius van Rijssel, ende daer nae Jan Douve gheheeten Voghelsanck, ende veel meer andere.

Wilde zee Iris van Languedoc. Iris silvestris maritima Narbonensis, een Medium Dioscoridis? (Iris spuria)

Zeer aardig is ook deze ander soort die wij hier figuurlijk en schriftelijk gesteld hebben en allereerst bij ons op de zeekant en zavelachtige groene plaatsen van het land van Languedoc geplukt die lang van D. Assatius van Montpellier voor Medium gehouden werd die niet ver van de stad Frontignan op deze zijde van het meer tegenover de berg Cetus in vochtige grasachtige plaatsen veel gevonden wordt die ook nergens elders overal in Frankrijk of Itali goed te vinden is dan alleen daar aan de zeekant. Daarom of het ook in Duitsland of Zwitserland gevonden wordt laat ik de herbaristen van deze tijd geloven die ik liever heb zulks te bevestigen dan om zoծ kleine zaak woorden te maken, hoewel dat we nooit geen wortel vers uitgegraven en gebroken geroken hebben die de reuk had van een abrikoos zulks als Matthiolus zegt dat ze heeft. De steel, blad, hauw en zaad is de Iris gelijk, maar kleiner. De wortel is zwart, houtachtig en ruikt niet zo goed tenminste ons die haar gezien hebben ter plaatse waar het groeit, te weten meestal in vochtige en ongebouwde plaatsen. Maar de bloem die omtrent de eerste juni voortkomt is gelijker van kleur en gedaante en ook van bladertjes minder omgeslagen dan die van het wandluiskruid. De smaak is heet, bitter en zeer subtiel wat we bij onderzoek van de medicijnen bevonden hebben.

Zeer kleine wilde Iris met smalle bladeren. Iris persupilla silvestris angustifolia. In Engels Small floure de Luce.

Lang geleden hebben onze herbaristen beschreven een andere soort van Iris en die geheten Chamaeiris, met grasachtige, stijve bladeren, van een 17cm of dertig cm hoog die van de kleine Gladiolus gelijk met wijde open bloemen die licht paars en somtijds donker violet zijn en heeft negen bladertjes. De steel is een 30cm hoog, de wortel dun en tweemaal kleiner dan een kleine vinger, scherp en heeft de smaak van wandluiskruid en wordt zeer veel gevonden in Duitsland en Nederland.

Verschillen van wilde Iris met smalle bladeren.

Door de vlijt van de Nederlanders ziet men groeien in onze hoven Iris zo wel met smalle bladeren als ook met brede bladeren van 68cm lang. Maar zij hebben beide drie of vier bloemen aan de takjes van de steel die een 45cm lang is, anderszins zijn zij de voorgaande [97] niet ongelijk. Dezelfde heeft ons allereerst in zijn hof getoond de zeer geleerde dokter Alart Ruerius van Rijssel en daarna Jan Douve geheten Voghelsanck en veel meer andere.

Schoon wildt Lischken van Constantinoplen. Perperam Illyrica maior herbariorum.

Dit mach oock gherefereert zijn onder de wilde Lischkens ende is van onse liefhebbers gheheeten maer tկnrechte Illyrica maior, om dat sy ghesien hebben dat de bloemen grootter, breeder, blaeu ende schoon geel ghestreept hooger wten bladerkens op verheven staen dan de twee voorseyde wilde Lischkens met smalle bladeren, die bycants van een grootte zijn in dese drye Lischkens, maer de wortelkens zijn zeer veselachtich.

Alle de Lischen die ick hebbe sien groyen int wildt, in steenrotsen, oft oude mueren oft steenachtige drooge plaetsen tzy in Tuscanen, Languedoc ende elders, wtgenomen de wilde Iris van Montpelliers ende Xyris oft Wandtluys-cruydt de welcke in waterighe beemden oft canten groeyen ende zijn redelick diep in dաerde ghelijck de drye andere wilde Lischkens met smalle bladeren. Maer alle dՠandere liggen schier metter wortelen op den grondt, andersins rotten sy, ghelijckerwijs sy oock doen, ten sy datmense alle vier oft vijf iaeren scheydt ende verplant inde Oogstmaendt.

Wandtluys-cruydt. In Griecks ende Latijn Xyris ende Iris agria van Theophrastus. In Hoochduytsch Wandtluys-cruydt. In Franchois, Glayeul puant. In Spaensch, Vulpe ende Lirio spadanal. In Engels, Spourghwurt or stinking Gladin, and wild Ireos.

Dit cruydt heeft oock vanden ouders zeer wel Xyris gheheeten gheweest, alsoo veel te segghen, als een scheir-mes, om de ghelijckenisse van tblat, want tblat is zeer ghelijck een schaers dat over beyden sijden snijdende is, scherper ende dunner van snede, ende met een stijver punt dan de Gladiolus oft Ireos. Ghemeynlick ist gheheeten Spatula foetida, dշelck als de groote berispers misprijsen, soo gheven sy te kennen dat sy luttel planten hebben wtghesteken daer sy van selfs groeyen, ende niet vele versocht en hebben wat cracht datse hebben. Want als sy, ick en weet wat van coleur ende grootte, begheeren inde wortel ende bloeme, soo en ghedencken sy niet, dat eenich van dese twee, gelijck meer ander, lichtelick door cleyne oorsaecke verandert werden. Want ist dat de wortels ende bloemen van Ireos [98] soo zeere veranderen van coleur, grootte, dicktheydt, deucht ende reucke, in vueghen dat by aldien die hier te lande groeyet, by de Florentijnsche gheleken werdt, men soude meynen dattet al een ander waere van verwe ende reucke: waerom en soude dan den Wandtluys-cruydt soo cleynen veranderinghe niet moghen ghebeuren, dՠwelcke oock ghemeynlick van alle man Ireos geheeten wordt, ghelijck alst oock over oude tijden van Theophrastus wilden Ireos genoemt werdt? Jae dat meer is, de wortel vanden Slavoenschen ende Illyrischen siet rosachtich, ende vanden onsen is graeu ende aschverwich, die van Florencen is wit ende zeer wel rieckende, maer dՠonse is onlieflick bycants altijts stinckende. Ende daer Dioscorides seght, breede bladers ende scherper van punte, gheeft hy te kennen dat dՠmiddel van tblat breedt oft buyckachtigher is, maer dկpperste onghelijck veel spitser, ghelijck als men sien mach het Wandtluys-cruydt op sommige plaetsen daert van selfs voorts comt, sonderlinghe van Provencen ende Engellandt, waer dat overvloedich staet ontrent de vochte bemden ende duynen vander zee. De welcke ist dat ghy confereert metten Ireos die int velt ghegroyet is op drooghen sandtachtighen grondt oft op meuren, ghy sultse vinden smalder van bladers, ende oock meer stelen die meer dan een cubitus lanck zijn, glat, rondt, middelbaer dicke, die midden wt de bladers recht op groeyen, draghende int opperste bloemen van wilde Ireos, met drye bladers die recht op staen ende niet ommegeboghen doncker violet ghelijck de Violette, hebbende inde middel sommighe gele ende castaniebruyne aderkens, inde maenden van Iunius ende Augustus in Engellandt. Desghelijcks oock dryehoeckighe haeuwen, met een dryevoudighe cromte gapende. Alst saedt rijpe is gheworden, dշelcke root, claer ende rondt is, met een dobbel reke inde lengde, soo ist gheborghen in velachtighe cribbekens, ghelijck Pioen-saedt, die vanden Erven, (als sommighe wt Oribasius lesen) oft boonen ghelijck, niet van ons ghemeyne, maer van de oude boone van Dioscorides: de welcke veel minder ende ronder was dan ons boone, als vande gheleerde bewesen wordt. De wortel is cleyne (want een cleyne ende dickwils ghebeurende veranderinghe is van groot in cleyn) gheknoopt, met veel veselinghen, ende van verwe die vanden Ireos gelijck oft bruyn. Met sulcken cracht ende scherpheydt beghift, hoe wel datse den reucke heeft van stinckende Camille oft weegluysen, datse doet de selfde dinghen die Dioscorides den Xyris toeschrijft, ghelijck ghenoech blijckt byde experientien ende schriften vande Medicijns van onse tijden. Jae dat meer is, sy en is niet alleene van ghedaente den Ireos ghelijck, maer gaet die oock in cracht te boven, soo wel om den ouden sweeren ende beenders de schubben oft schorsse af te nemen, als oock int lijf ghenomen de decoctie oft tsap om zeer sterck water te doen maecken ende sweeten, maer tverbrandt bycants den roeper. Ist datse veel by decoctie ghedroncken wordt, sy doet braecken ende maeckt crimpinghen des buycks, ghelijck Ireos doet. Wy hebbent gheproeft dat scherp was, iae oock tghene dat in Engellandt aende zeecant tot bycants inde Winter ghesien wordt, inde hanghende gapende haeukens.

Cracht.

Dioscorides. De wortel is crachtich opde wonden ende ghebrocken dinghen, want sy treckt wt sonder quellinghe doornen ende alle splinters, om datse (als Galenus segt) is van subtijle deelen, en oock een naetreckende, verteirende, ende drooghende cracht heeft, maer noch veel meer de vrucht, die oock water sal doen maecken.

De wortel ghemengt met een derde deel Spaensch groen, ende vande wortel van groote Santorie [99] ende honich een vijfste deel, met azijn gheleydt op gheswillen ende vergaderinghen, gheneest die. Dioscorides.

De wortel wordt ghedroncken met Muscadelle teghen de convulsien, ghebroken leden, Sciatica, druppelpisse ende buyckloop. Dioscorides.

Tsaedt een halve drachme inghedronken doet sterckelick water maecken. Dioscorides.

Tselfde met azijn ghedroncken, mindert de milte. Dioscorides. Ende mach ghenesen de verharte milten. Galenus. Doet oock de croppen, coude vergaeringhen ende gheswillen scheyden daer op gheleydt. Plinius.

Wordt ghedroncken teghen den buyckloop] Min noch meer als de Rhabarber, ende Asarum den buycloop stopt, de materien leydende ende afkeerende door de urine, want andersins gheeft den schaepherders ende slechten boeren int Hertogdom van Somerset in Engellandt, de decoctie van dese wortel, oft inden Ael gheweyckt, purgatie ghelijck Ireos doet.

Mooi wild lisje van Constantinopel. Perperam Illyrica maior herbariorum. (Iris illyrica)

Dit mag ook gerefereerd zijn onder de wilde lisjes en is van onze liefhebbers geheten maar te onrecht Illyrica maior omdat zij gezien hebben dat de bloemen groter, breder, blauw en mooi geel gestreept hoger uit de bladertjes verheven staan dan de twee voor vermelde wilde lisjes met smalle bladeren die bijna van een grootte zijn in deze drie lisjes, maar de worteltjes zijn zeer vezelachtig.

Alle lissen die ik heb zien groeien in het wild, in steenrotsen of oude muren of steenachtige droge plaatsen het is in Toscane, Languedoc en elders, uitgezonderd de wilde Iris van Montpellier en Xyris of wandluiskruid die in waterachtige beemden of kanten groeien, zijn redelijk diep in de aarde gelijk de drie andere wilde lisjes met smalle bladeren. Maar alle anderen liggen vrijwel met der wortels op de grond, anders rotten ze gelijk zij ook doen tenzij dat men ze alle vier of vijf jaren scheidt en verplant in augustus.

(Iris foetidissima)

Wandluiskruid. In Grieks en Latijn Xyris en Iris agria van Theophrastus. In Hoogduits Wandtluys-kruid. In Frans Glayeul puant. In Spaans Vulpe en Lirio spadanal. In Engel, Spourghwurt of stinking Gladin and wild Ireos.

Dit kruid is ook van de ouders zeer goed Xyris geheten geweest wat betekent als een scheermes vanwege de gelijkenis van het blad want het blad is zeer gelijk een schaar dat aan beide zijden snijdt, scherper en dunner van snede en met een stijvere punt dan de Gladiolus of Iris. Gewoonlijk is het geheten Spatula foetida wat zoals de grote berispers misprijzen zo geven zij te kennen dat zij weinig planten hebben uitgestoken daar zij vanzelf groeien en niet veel onderzocth hebben welke kracht dat ze hebben. Want zoals zij, ik weet wat van kleur en grootte begeren in de wortel en bloem ze bedenken zij niet dat enig van deze twee gelijk meer ander licht door een kleine oorzaak veranderd worden. Want is het dat de wortels en bloemen van Iris [98] zo zeer veranderen van kleur, grootte, dikte, deugd en reuk, in voegen dat bij als het hier te lande groeit bij de Florentijnse vergeleken wordt men zou menen dat het geheel een ander was van kleur en reuk. Waarom zou dan het wandluiskruid zoծ kleine verandering niet mogen gebeuren wat ook gewoonlijk van alle man Iris geheten wordt gelijk als het ook over oude tijden van Theophrastus wilde Iris genoemd werd? Ja, dat meer is, de wortel van de Slavische en Illyrische ziet rosachtig en van de onze is grauw en askleurig, die van Florence is wit en ruikt zeer goed, maar de onze is onlieflijk en bijna altijd stinkend. En daar Dioscorides zegt, brede bladeren en scherper van punt geeft hij te kennen dat het middelste van het blad breed of buikiger is, maar het opperste duidelijk veel spitser gelijk als men zien mag het wandluiskruid op sommige plaatsen daar het vanzelf voortkomt en vooral van Provence en Engeland waar dat overvloedig staat omtrent de vochtige beemden en duinen van de zee. Die is het die ge vergelijkt met de Iris die in het veld gegroeid is op droog zandachtige grond of op muren, ge zal ze vinden smaller van bladeren en ook meer stelen die meer dan een 45cm lang zijn, glad, rond, middelbaar dik die uit het midden van de bladeren rechtop groeien en dragen in het opperste bloemen van wilde Iris met drie bladeren die rechtop staan en niet omgebogen en donker violet gelijk de viool en heeft in het midden sommige gele en kastanjebruine adertjes in de maanden juni en augustus in Engeland. Desgelijks ook driehoekige hauw met een drievormige kromming gapend. Als het zaad rijp is geworden, wat rood, helder en rond is met een dubbele rij in de lengte, zo is het geborgen in velachtige kribjes gelijk pioenzaad en die van de erven, (als sommige uit Oribasius lezen) of bonen gelijk, niet van onze gewone maar van de oude boon van Dioscorides die veel kleiner en ronder was dan onze boon als van de geleerden bewezen wordt. De wortel is klein (want een kleine en dikwijls gebeurende verandering is van groot in klein) geknoopt en met veel vezels en van kleur die van de Iris gelijk of bruin. Met zulke kracht en scherpte begiftigd, hoewel dat ze de reuk heeft van stinkende kamille of wegluizen, dat ze doet dezelfde dingen die Dioscorides de Xyris toeschrijft gelijk genoeg blijkt uit onderzoek en schriften van de dokters van onze tijden. Ja, dat meer is, ze is niet alleen van gedaante de Iris gelijk maar gaat die ook in kracht te boven zowel om de oude zweren en beenderen de schubben of schors af te nemen als ook in het lijf genomen, de afkooksel of het sap om zeer sterk water te doen maken en zweten, maar het verbrandt bijna de roeper. Is het dat ze veel bij afkooksel gedronken wordt doet ze braken en maakt krimpingen van de buik gelijk Iris doet. We hebben het beproefd dat het scherp is, ja ook het geen dat in Engeland aan de zeekant tot bijna in de winter gezien wordt in de hangen gapende hauwtjes.

Kracht.

Dioscorides. De wortel is krachtig op de wonden en gebroken dingen want zij trekt uit zonder kwelling doornen en alle splinters omdat ze (als Galenus zegt) is van subtiele delen, ook een natrekkende, verterende, en drogende kracht heeft, maar noch veel meer de vrucht die ook water zal doen maken.

De wortel gemengd met een derde deel Spaans groen en van de wortel van grote santorie [99] en honing een vijfde deel met azijn gelegd op zwellingen en verzamelingen geneest die. Dioscorides.

De wortel wordt gedronken met muskadellen tegen de krampen, gebroken leden, ischialgie, druppelpis en buikloop. Dioscorides.

Het zaad een 0, 65 gram ingedronken doet sterk water maken. Dioscorides.

Hetzelfde met azijn gedronken vermindert de milt. Dioscorides. En mag genezen de verharde milt. Galenus. Doet ook de kroppen, koude verzamelingen en zwellingen scheiden, daarop gelegd. Plinius.

Wordt gedronken tegen de buikloop.] Min of meer zoals de rabarber en Asarum de buikloop stopt, de materin leidt en afwendt door de urine want anderszins geeft het den schaapherders en slechte boeren in het hertogdom van Somerset in Engeland het afkooksel van deze wortel of in de ale geweekt purgatie gelijk Iris doet.

Gengber. In Griecks ende Latijn, Zinziber. In Hoochduytsch, Ingber. In Franchois, Zingembre. In Italiaensch, Gengevo. In Spaensch, Gengivre. In Engels, Genger.

Gengber is oock wtlandtsch van cruydt ende name, dշelck den ouders meer bekent was van cracht, dan van aensien, als daer af dat Dioscorides alle voorder beschrijvinghe achterlaetende, alleen segt dat cleyne wortelkens zijn, dien vanden Cyperus ghelijck, den welcken sy nochtans niet zeere gelijck en zijn, ende oock veel meerder, noch oock hanghende ghelijck die vanden Cyperus, maer ghelijck die van Ireos aenden anderen hanghende, de welcke nu den ghemeynen volcke over al soo wel bekent zijn, datse gheen voorder beschrijvinghe van doen en hebben. Maer de reste vande gedaente, de welcke gheheel den Ireos oft Wandtluys-cruydt ghelijck is, met opstaende doncker groene bladers, gheven wy hier van niemandt tot nu gheconterfeyt, soodaenich als groeyende onderhouden heeft de zeer goede borgher van Antwerpen ende zeer gheschickte ende gheleerde Apoteker Willem Driesch, die ons die verleent heeft, hoe wel datse gheen bloemen en heeft voorts ghebrocht, als zijnde inden Noorderschen ende couden ghewesten des hemels, ende groyet op door de overvloedighe vochticheydt vander aerden ende locht, tot bladers, tverflenst ende verrot, ende ten laetsten soo versterft de wortel vanden Gengber: daerom moetse ghelijck sommighe clisters ende ayjuyn wtghegraven worden, ende ghelijck eenen wijngaerdt sonder bladers, sommighe rancken ende overvloedighe scheuten afghebroken zijnde, elders ghestelt werden. Tsaedt is welrieckende, wat tsamentrecken, inde smaecke, wit ghelijck de Gengber, ende bycants soo groot als de groote Cardamomum, maer langher ende niet soo heet, in een dryehoeckighe schelpe, die gherimpelt ende hartachtich is, met sommighe hayricheydt ende cronckelinghen overtrocken, de schelpe vande cleyne Chamaeiris niet onghelijck. [100]

Cracht.

Dioscorides. Gengber is goedt inde spijse, ende wordt gheconfijt gheten: heeft een verwarmende ende teirende cracht, maeckt oock saechtelick den buyck weeck, ende is der maghen nut, ende zeer goedt teghen alle tghene dat tghesichte verduystert. Men pleget te doen in preservatieven. Metten cortsten, het heeft de crachten van Peper.

Aegineta. Galenus. De wortel verwarmt sterck, nochtans niet terstondt int eerste aencomen, want het heeft oock eenighe onverwinnelicke vochticheydt, ende grover substantie dan Peper, (seght Galenus) Daerom wordet lichtelick vande wormen ghesteken, maer het houdt een vaste warmte.

Onverwinnelicke vochticheydt] Tschijnt in hem te hebben een goede ongeaerbeyde ende grove vochticheydt, ghelijck dՠlanck Peper, waerom dat de warmte die vanden Gengber oft lanck Peper comt, langher blijft duerende, dan die vanden witten oft swerten Peper. Maer als men wil tgheheel lichaem warm maecken, dan moetmen ingheven dinghen die zeer haest warm worden doort aentasten van onse warmte, ende zeer haest over al henen trecken. Maer als wy eenighe partije die vercoudt is willen verwarmen, dan moetmen contrarie doen, te weten, met te gheven dingen die lancksamich verwarmende langhen tijdt heet blijven.

Gengber is een medicijne voor de maghe, thooft ende lever, ende die tot oncuyscheydt verweckt, sonderlinghe alst groen oft gheconfijt is, ende is oock een warme ende vochte medicijne, maer ghedroogt zijnde soo ist heet ende drooghe tot inden derden graedt. Het opent de verstoptheden vande lever die van grove flegmatijcke humeuren comen, inciderende, teirende, verwarmende ende drooghende. Tverdrijft ende scheydt de verladinghen, vande darmen, maghe ende longher. Dՠovervloedighe vochticheydt wegh genomen hebbende, soo helpet, versterckende de herssenen ende memorie. Tgeneest de schemeringhe der ooghen.

Dՠmaeckt den buyck weeck. Dioscorides] Ze weten, ist dat de rijpe maer teere ende groene wortelkens gheten worden, eer dat de glatte ende purgerende vochticheydt wtghedroogt is, ghelijck wy inden Ireos ghesien hebben: Waerom dat de oude wortels eer drooghen ende den loop stoppen. Maer de sapachtighe die groen gheconfijt worden, worden met grooten lof wt diversche plaetsen van Indien ende van Afriken daer aen palende int wterste Europen Noordt ende Suydt te coope ghebrocht, hoe wel dat nu de laxerende cracht vergaen zijnde, de Venetianen, die van Antwerpen ende ander voorcoopers over al die in looghe gheweyckt zijnde, confijten.

Mekijn. Zinziber fuscum Officinarum.

Men confijt oock ende vindt inde winckels te coopen een ander wortel Mekijn nu ghenoemt, den Gengber zeer ghelijck, van dշelcke dat van rijpheydt ende in deuchden luttel verschilt, ghelijck sommige onwaerachtich geschreven hebben, maer eer in ghedaente ende vasticheydt (want het en heeft gheen hayrkens ende veselinghen) claerheydt, bruynicheydt, ende heeten smaeck, noch en pleegt oock vande wormen niet gheten te worden.

Diverscheydt van Mechin selden ghevonden.

Dese soorte Mechin daer wy hier de figuere af stellen, en hebben wy noyt van te voren ghesien, de welcke onlancks is begonst hier ghebracht te worden, vande welcke oock Meester Morgant Apotecharis zeer vermaert tot Londen seker ponden ghecocht heeft. Tsiet ghelijck de ghemeyne Gengber Mechin gheheeten, maer aerdigher van fatsoen, hebbende de verwe vanden Mekin ende de schorsse van witten Gengber, maer met schubbekens, gheknoopt ende bycants gheledet ghelijck Doronicum, doorluchtich int ghesichte, ende veel heeter ende droogher van smaecke dan de Gengber, vande wormen niet ghesteken.

Gengber. In Grieks en Latijn Zinziber. In Hoogduits Ingber. In Frans Zingembre. In Italiaans Gengevo. In Spaans Gengivre. In Engels Genger. (Zingiber officinale)

Gember is ook buitenlands van kruid en naam wat de ouders meer bekend was van kracht dan van aanzien als daarvan Dioscorides alle verdere beschrijving nalaat en alleen zegt dat het kleine worteltjes zijn die van de Cyperus gelijk waar ze toch niet veel op lijken en ook veel groter, en ook niet hangen gelijk die van de Cyperus, maar gelijk die van Iris aan de anderen hangen. Ze zijn nu het gewone volk overal zo goed bekend dat er geen verdere beschrijving nodig is. Maar de rest van de gedaante die geheel de Iris of wandluiskruid gelijk is met opstaande donker groene bladeren geven we hier van niemand tot nu geschilderd zodanig als groeiend onderhouden heeft de zeer goede burger van Antwerpen en zeer geschikte en geleerde apotheker Willem Driesch die ons die verleend heeft, hoewel dat ze geen bloemen heeft voort gebracht omdat ze in de Noorse en koude gewesten van de hemel is en groeit op door de overvloedige vochtigheid van de aarde en lucht tot bladeren en dan verflenst en verrot het en tenslotte zo sterft de wortel van de gember. Daarom moet ze gelijk sommige klisters en uien uitgegraven worden en gelijk een druif zonder bladeren waarvan je sommige ranken en overvloedige scheuten afbreekt, elders gesteld worden. Het zaad is welriekende, wat tezamen trekkende in de smaak, wit gelijk de gember en bijna zo groot als de grote Cardamomum, maar langer en niet zo heet in een driehoekig schil die gerimpeld en hardachtig is met sommige harigheid en kronkels overtrokken, de schil van de kleine Chamaeiris niet ongelijk. [100]

Kracht.

Dioscorides. Gember is goed in de spijs en wordt gekonfijt gegeten. Heeft een verwarmende en verterende kracht, maakt ook zachtjes de buik week en is de maag nuttig en zeer goed tegen alle hetgene dat het gezicht verduistert. Men pleegt het te doen in preservatieven. Min het kort, het heeft de krachten van peper.

Aegineta, Galenus. De wortel verwarmt sterk, nochtans niet terstond in het eerste aankomen want het heeft ook enige onoverwinnelijke vochtigheid en grovere substantie dan peper. (zegt Galenus) Daarom wordt het licht van de wormen gestoken, maar het houdt een vaste warmte.

Onoverwinnelijke vochtigheid.] Het schijnt in zich te hebben een goede onverwerkte en grove vochtigheid gelijk de lange peper waarom dat de warmte die van de gember of lange peper komt langer blijft houden dan die van de witte of zwarte peper. Maar als men het gehele lichaam warm wil maken dan moet men ingeven dingen die zeer gauw warm worden door het aantasten van onze warmte en zeer gauw overal heen trekken. Maar als we enige partij die verkoeld is willen verwarmen dan moet men het tegenovergestelde doen, te weten met te geven dingen die langzaam verwarmen en lange tijd heet blijven.

Gember is een medicijn voor de maag, het hoofd en lever en die tot onkuisheid verwekt en vooral als het groen of gekonfijt is en is ook een warme en vochtige medicijn, maar gedroogd zo is het heet en droog tot in de derde graad. Het opent de verstoppingen van de lever die van grove slijmachtige levenssappen komen, insnijdend, verterend, verwarmend en drogend. Het verdrijft en scheidt de verladingen van de darmen, maag en longen. Als de overvloedige vochtigheid weg genomen is zo helpt het, versterkt de hersens en memorie. Het geneest de schemering van de ogen.

Het maakt de buik week. Dioscorides.] Ze weten als de rijpe maar tere en groene worteltjes gegeten worden eer dat de gladde en purgerende vochtigheid uitgedroogd is gelijk we in de Iris gezien hebben. Waarom dat de oude wortels eerder drogen en de loop stoppen. Maar de sapachtige die groen gekonfijt worden komen met grote lof uit diverse plaatsen van Indien en van Afrika daaraan palende in het uiterste Europa, Noord en Zuid te koop gebracht, hoewel dat nu de laxerende kracht vergaan is die de Venetianen, die van Antwerpen en andere inkopers overal die in loog weken en konfijten.

Mekijn. Zinziber fuscum Officinarum. (wel een vorm van de vorige)

Men konfijt ook en vindt in de winkels te koop een andere wortel nu Mekijn genoemd de gember zeer gelijk waarvan dat van rijpheid en in deugden weinig verschilt gelijk sommige onwaar geschreven hebben, maar eerder in gedaante en vastheid (want het heeft geen haartjes en vezels) helderheid, bruinheid en hete smaak, noch pleegt ook van de wormen niet gegeten te worden.

Verschillen van Mechin zelden gevonden.

Deze soort Mechin daar we hier de figuur van stellen hebben we nooit te voren gezien die onlangs begonnen hier gebracht te worden waarvan ook meester Morgant apotheker zeer vermaard te Londen zekere ponden gekocht heeft. Het ziet gelijk de gewone gember Mechin geheten, maar aardiger van vorm en heeft de kleur van de Mekin en de schors van witte gember maar met schubjes, geknoopt en bijna geleed gelijk Doronicum, doorluchtig in het gezicht en veel heter en droger van smaak dan de gember en niet gestoken door de wormen.

Terra merita, Curcuma vanden Apotekers, Cyperus Indicus van Dioscorides.

De Wtlandtsche wortel, die gemeynlick gheheeten is Terra merita, oft vanden Apotekers Curcuma, vande welcke Dioscorides verstaen hadde datse in Indien groeydde inde ghedaente van [101] Gengber, comt nae ons verstant veel naerder den Gengber, dan den Cyperus, hoe wel dat de selfde aucteur by yemanden ghelesen hadde dat een soorte van Cyperus was, ende dat hy daerom by aventure niet soo bequaemlick heeft in tweede boeck gheseydt, De wortels van Gengber zijn cleyne, witachtich, welrieckende ghelijck de Cyperus: want andersins en heeftse niet dan zeer cleyne ghelijckenisse metten Cyperus. Maer sy heeft sommighe crachten (wtghenomen tgeel sap datse met knouwen gheeft) den Gengber zeer ghelijck, hoe wel datse slapperen, ende onlieflickeren smaecke heeft, maer een beter cracht om dՠinghewandt te openen, ende daerom soo menghen hedens-daegs de quacksalvers ende landtloopers ende vroukens onder den Gengber teghen de Geelsucht, want die heete cracht van het cael maecken schijnt te versterven door de lanckheydt des tijdts ende wijde gheleghentheydt der plaetsen van een, ende tsteken vanden ghewormte, den welcken tselfde onderworpen is, maer min dan de Gengber. Het wordt hedens-daeghs vande Schilders ende Alchimisten meer ghebruyckt dan inde medicijnen.

Cracht.

Dioscorides. Gheknout zijnde gheeftet de cracht van saffraen, het is bitter van smaecke: ende opgestreken zijnde, hevet een rassche cracht van medicijne, die thayr wegh neemt.

Terra merita, Curcuma van de apothekers, Cyperus Indicus van Dioscorides. (Curcuma longa)

De buitenlandse wortel die gewoonlijk geheten is Terra merita of van de apothekers Curcuma waarvan Dioscorides verstaan heeft dat ze in Indien groeide in de gedaante van [101] gember komt naar ons verstand veel dichter bij de gember dan de Cyperus, hoewel dat die auteur bij iemand gelezen heeft dat het een soort van Cyperus is en dat hij het daarom bij avonturen niet zo bekwaam in het tweede boek gezegd heeft; De wortels van gember zijn klein, witachtig, welriekend gelijk de Cyperus. Want anders heeft ze niet dan zeer kleine gelijkenis met de Cyperus. Maar zij heeft sommige krachten (uitgezonderd het gele sap dat ze met kauwen geeft) de gember zeer gelijk, hoewel dat ze slapper en onaangenamere smaak heeft maar een betere kracht om het ingewand te openen en daarom zo mengen tegenwoordig de kwakzalvers en landlopers en vrouwtjes het onder den gember tegen de geelzucht want die hete kracht van het kaal maken schijnt te versterven door de lengte van tijd en wijde gelegenheid der plaatsen vaneen en het steken van de wormen die hetzelfde onderworpen is, maar minder dan de gember. Het wordt tegenwoordig van de schilders en alchimisten meer gebruikt dan in de medicijnen.

Kracht.

Dioscorides. Gekauwd geeft het de kracht van saffraan, het is bitter van smaak en opgestreken heeft het een snelle kracht van medicijn die het haar wegneemt.

Costus van Arabien ende Syrien den Gengber ghelijck. Zinziberis effigie Costus Arabisus & Syriacus.

Veel duysterder is de kennisse van Costus, dՠwelck oock een vremde Indiaensche plante is, noch in gheenderhande manieren gheconterfeyt, die ons nochtans soude nut ende behulpich zijn. De diversche opinien ende twisten vande Herbaristen van onsen tijden zijn te verachten. Maer hier sal dienen verhaelt tghene dat den gheleerden soude moghen wesen nut ende profijtelick. Ontrent ses iaeren gheleden, begost tot Venegien ghebrocht te werden een wortel wt Syrien ende Egypten die den Zedoar oft Gengber gelijc sach, de welcke aldereerst onse zeer sonderlinghe ende eerbaer vriendt Walerant Donrez van Rijssel in Vlaendren, ende in deser sacken zeer gheschickt, seyde te wesen oprechte Costus: wien Gesnerus ghegheven hadde dՠeerste stuck (dշelck by ghevalle onder een groot deel Gembers ghevonden was) doen hy soude nae Venegien reysen, tot eenen toecomenden monster, te meer om dat de selfde Walerant van daer soude overvaren nae Syrien om de cruyden te doorsoecken. De welcke is van binnen wit, effen, gheensins swaer, eenen duym dicke, twee duymen oft onderhalf lanck, van beyden sijden lanckworpighe knobbels hebbende, welrieckende, scherp van smaecke, met eenen stercken ende lieflicken reucke van Cypres oft eenichsins vanden Cederboom van Libanus: somtijdts [102] is sy oock geelachtich ghelijck de ghemeyne Costus ende oock van reucke ende smaecke ghelijck, alle beyde bitterachtich, ende in alle ander saecken ghelijck. De Torcken die dickwils dese wortels onsen voorseyde vriendt vercochten, gaven die voor eenen cleynen prijs, midts dat sy meynden dat wilde Gengber was. De selfde ghethoonte zijnde int college vande medicijns van Venegien, heeft henlieden so wel behaeght, dat sy die oordeelden weerdich te wesen om gevoegt te worden byde excellentste simpelen oft drooghen vanden Triakel, die inden iaere 1563 ghemaeckt werdt: Waer door corts daer nae ende voortsvan dien tijdt af dese voorseyde wortel met meerder menichte tot Venegien ghebrocht is gheweest. Ende is oock by mijnen toedoen gheschiedt, datse onsen vrienden tot Antwerpen den welcken wy die ghesonden hebbe, bekent is gheworden. De welcke hoe wel datse niet en waere de oprechte Costus, nochtans gemerckt dat een wortel is die eenen excellenten ende scherpen aromatijcken reucke heeft, soo schijntse weerdich te zijn lof ende graedt te hebben als Costus, ende niet alleene meer gheacht te zijn dan de bruyne, swaere wortel die gheenen reuck en heeft, ende een tsamen ghedronghen stijfheydt van een onbekende Alantwortel, de welcke hedens-daeghs inde Apoteken misbruyckt werdt, maer oock van de Zedoar, die min reucke heeft ende min aromatijck ende lieflick van smaecke is. Jae dat meer is, dՠAngelica, die men nu ter tijdt heet swert oft Indiaensch Costus, om haer groote crachten ende zeer lieflicken reucke, en is niet meer te achten dan dese: want ten is soo zeer vremden cruydt niet, maer in Europen genoech vindelick, welck geknout zijnde niet en pleeg te branden inden mont ende gheensins en is tsamen treckende, als Matthiolus segt dat Galenus den Costus toeschrijft. Wiens plante by hem in sijnen laetsten Herbarius gestelt onder de naeme van Costus, die ons dickwils vanden Herbaristen van Slavonien ghethoont is gheweest, ghemerckt datse niet en heeft dat den Costus weerdich is, maer eer Panax is, behoort byden selfden ghestelt te zijn.

Soete ende bitter Costus. Costus dulcus & amarus.

Wy en kennen gheenen Costus die soet is, ten zy bye enige ghelijckenisse van scherpere ende bittere Costus die so genaemt wordt, op welcker wijse men mach meynen datse Actuarius verstaen heeft: Want de wortel van tselve cruydt, alst noch versch ende groen is, is veel saechter ende niet soo scherp: maer oudt gheworden zijnde, ist door de bitterheydt ende meerder hitte onlieflicker, ende daer om bitter ende onlieflicker gheheeten. Nochtans Galenus seght dat alle Costus bitter is. Maer men moet den Cruydenbeschrijvers van onsen tijdt die de Araben naeghevolgt hebben, dit toegheven, dat zy eenighe soorten van Costus, die van soeter reuck, ende van minder hitte is, soete Costus geheeten hebben, ende inde ghewoonte toeghelaten. Ghelijckerwijs oft yemandt seyde dat Gengber, Alantwortel, Santorie, Radijs, ende veel meer ander wortels, lieflicker ende soeter zijn, als sy noch teer ende ionck zijn, maer ouder gheworden zijnde heeter ende scerper zijn.

Costus van Moluca, schorftachtich ende gherimpelt. Costus Molucensis hortensis corticosus, rugosus.

Wy sullen hier noch mede deylen den goeden mannen twee ander wtlandtsche wortels die den Costus zeer ghelijck zijn, met al sulcken goedtwillicheydt als den zeer gheleerden Launay Medicijn van Rocelle de selfde heeft over vier iaeren ons mede ghedeylt. Hy hadde die alle beyde ghecreghen vande schippers die weder ghecomen waeren wt de eylanden van Moluca, vande welcke [103] dՠeene, te weten de meeste schijnt te wesen de schorsse van eenen grootachtighen boom, ende de ghedaente te hebben van een oude ende aschverwighe Vlier schorsse, vol rimpels ende vouwen, van reucke ende smaecke even sterck.

Costus van Moluca. Houtachtich ende zeer heet. Molucensis lignosus feruidior.

Dՠander die minder is, is zeer ghelijck de wortel van wilde Nascaye, van verwe bleeck bruyn, soo heet van smaecke, dat de tonghe zeer quaelick de hitte lijden oft verdraghen kan. Sy lieten henlieden alreede duncken dat een soorte van Costus was, hoe wel dat luttel reucks hadde. Maer gelijck wy dat niet en ontkennen, alsoo sullen wy oock dՠeerste voor tbeste houden, ende van dese twee van Moluca, te weten die soo zeer groot niet en zijn van reucke, hebben wy hier de figueren gestelt, om dat de Herbaristen hen goetduncken daer af souden moghen segghen.

Sommige valschen den Costus met de zeer harte wortel van Comagenis Alant, dշelck goedt om mercken, want den Alant en smaeckt niet heet, noch en heeft gheenen crachtighen reucke, datter hooft soude wee doen.

Cracht.

Dioscorides. Alle Costus heeft een verwarmende cracht, doet water maecken ende verweckt, ende drijft den vrouwen haerlieder maendtstonden.

Gheneset de ghebreken vande vrouwelickheydt, soo wel daer op gheleydt, als met stoven ende beroocken.

Sextans, oft vier scrupelen inghenomen is goedt teghen de beten vande slanghe gheheeten Vipera.

Met wijn ende Alssem inghedroncken is zeer goedt teghen de pijnen vande borst, convulsien, ende opblasinghen.

Met Meede inghedroncken verweckt tot oncuyscheydt, want het is (als Aegineta seght) bitterachtich, zeer heet, ende scherp.

Met water ghebruyckt gheneset den hayrworm opden buyck. Galenus seght daer by, dat is om sijn bitterheydt wille.

Costus met olie ghestreken, eer de cortsen aencomen, betert tbeven ende schudden, ende wordt oock ghestreken teghen de lammicheydt.

Met water oft honich ghemengt, betert alle ghebreken des huyts int aensicht, ende wordt oock ghebruyckt in preservatijven ende weeckmaeckende salven.

Galenus. Beven ende schudden] Om dat in hem heeft een soo zeer scherpe ende heete qualiteyt ende oock cracht dat blaren maeckt: insghelijck oock den ghenen die de Sciatica hebben. Ende metten cortsten gheseydt, in allen saecken daer in wy soecken eenich deel te verwarmen, oft van binnen wtwaerts te trecken eenighe humeuren, soo is de Costus goedt. Daerom dienet om water te doen maecken, ende den vrouwen hen maendtstonden te verwecken, ende tot ghescheurtheydt, ende vercrompen leden, ende pijnen der sijden. [104]

Costus met de wortel vande groote Santorie met een stucsken vande stamme ghelijckende Ferula. Costus facie radicis Centaurij maioris cum caulis ferulacei frustulo; radice pulla: num Diosciris Indicus Costus? Costus Indicus Clusij.

Over vijfthien iaeren heeftmen begonst tot Venegien te brenghen die swerte Costus de welcke van ghedaente ende ghewas ghelijck is de wortel vande groote Santorie oft Genciane, ende eenen zeer excellenten reuck hebbende vanden Ireos, nochtans met eenigen bockachtigen stanck. Van de welcke de buytenste schorsse swertachtich siet, maer afgheschrabt zijnde, soo sietse geelachtich wten graewen. Oft oock is, als de swerte Ferula, de Indiaensche Costus van Dioscorides, laet ick de gheleerde oordeelen. Hy en behoort oock niet wtghelaeten te werden inde preservativen, als is hy zeer bitter ende onlieflick van smaecke.

Costus van Arabi en Syri de gember gelijk. Zinziberis effigie Costus Arabisus & Syriacus. (Saussurea costus)

Veel duisterder is de kennis van Costus dat ook een vreemde Indiaanse plant is en noch op heen manier geschilderd die ons nochtans zou nuttig en behulpzaam zijn. De diverse opinies en twisten van de herbaristen van onze tijden zijn te verachten. Maar hier zal die verhaald worden wat de geleerden nuttig en profijtelijk zou mogen wezen. Omtrent zes jaar geleden begon te Veneti gebracht te worden een wortel uit Syri en Egypte die de zedoar of gember gelijk zag die allereerst onze zeer bijzondere en eerbare vriend Walerant Donrez van Rijssel in Vlaanderen en in deze zaken zeer geschikt zei te wezen de echte Costus. Wie Gesnerus gegeven had het eerste stuk (die hij bij toeval onder een groot deel gember gevonden was) toen hij naar Veneti zou reizen tot een toekomend monster, te meer omdat dezelfde Walerant vandaar zou overvaren naar Syrië om de kruiden te doorzoeken. Die is van binnen wit, effen, geenszins zwaar, een cm dik, twee of 2,5 cm lang, en heeft aan beide zijden langwerpige knobbels, welriekend, scherp van smaak met een sterken en lieflijke reuk van Cyprus of enigszins van de cederboom van Libanon. Soms [102] is zij ook geelachtig gelijk de gewone Costus en ook van reuk en smaak gelijk, alle beide bitterachtig en in alle ander zaken gelijk. De Turken die dikwijls deze wortels aan onze voor vermelde vriend verkochten gaven die voor een kleine prijs omdat zij meenden dat het wilde gember was. Die getoond wordt in het college van de dokters van Venetië heeft hen zo goed behaagd dat zij die oordeelden aardig te wezen om gevoegd te worden bij de excellentste simpelen of drogen van de triakel die in 1563 gemaakt wordt. Waardoor kort daarna en voorts van die tijd af deze voor vermelde wortel met grotere menigte te Veneti gebracht werd. En is ook bij mijn toe doen geschied dat ze onze vrienden te Antwerpen die het gezonden heb bekend is geworden. Hoewel het niet de echte Costus is, nochtans gemerkt dat het een wortel is die een excellente en scherpe aromatische reuk heeft zo schijnt ze waard te zijn lof en graad te hebben als Costus en niet alleen meer geacht te zijn dan de bruine, zware wortel die geen reuk heeft en een tezamen gedrongen stijfheid van een onbekende alantwortel die tegenwoordig in de apotheken misbruikt wordt, maar ook van de zedoar die minder reuk heeft en minder aromatisch en lieflijk van smaak is. Ja, dat meer is, de Angelica die men tegenwoordig heet zwart of Indiaanse Costus vanwege haar grote krachten en zeer lieflijke reuk is niet meer te achten dan deze. Want het niet zon zeer vreemd kruid, maar in Europa genoeg te vinden welke gekauwd niet plag te branden in de mond en geenszins tezamen trekt zoals Matthiolus zegt dat Galenus de Costus toeschrijft. Wiens plant bij hem in zijn laatste Herbarius gesteld is onder de naam van Costus die ons dikwijls van de herbaristen van Slavonie getoond is geweest, gemerkt dat ze niets heeft dat de Costus waardig is maar eerder Panax is en behoort bij die gesteld te worden.

(Costus speciosus) Xylocarpus molucensis

Zoete en bittere Costus. Costus dulcus & amarus.

We kennen geen Costus die zoet is tenzij bij enige gelijkenis van scherpere en bittere Costus die zo genoemd wordt op welke wijze men mag menen dat Actuarius dat verstaan heeft. Want de wortel van hetzelfde kruid als het noch vers en groen is is veel zachter en niet zo scherp. Maar oud geworden is het door de bitterheid en grotere hitte en meer onlieflijk en daar om bitter en onlieflijk geheten. Nochtans zegt Galenus dat alle Costus bitter is. Maar men moet de kruidbeschrijvers van onze tijd die de Arabieren nagevolgd hebben dit toegeven dat zij enige soorten van Costus die van zoete reuk en van minder hitte is zoete Costus geheten hebben en in de gewoonte toegelaten. Net zo alsof iemand zei dat gember, alantwortel, duizendguldenkruid, radijs en veel meer ander wortels lieflijker en zoeter zijn als zij noch teer en jong zijn, maar ouder geworden zijn ze heet en scherper.

(Costus molucensis of speciosus)

Costus van Molukken, schurftachtig en gerimpeld. Costus Molucensis hortensis corticosus, rugosus.

We zullen hier noch meedelen de goede mannen twee ander buitenlandse wortels die de Costus zeer gelijk zijn met,i al zulke goedwilligheid als de zeer geleerde Launay dokter van Rochelle die een vier jaar geleden ons meegedeeld heeft. Hij had die alle beide gekregen van de schippers die thuis gekomen waren uit het eiland van de Molukken waarvan [103] de ene, te weten de grootste schijnt te wezen de schors van een grootachtige boom en de gedaante te hebben van een oude en askleurige vlierschors vol rimpels en vouwen, van reuk en smaak even sterk.

Costus van Molukken. Houtachtig en zeer heet. Molucensis lignosus feruidior.

De andere die kleiner is is zeer gelijk de wortel van wilde nachtschade, van kleur bleek bruin en zo heet van smaak dat de tong zeer kwalijk de hitte lijden of verdragen kan. Zij dachten alreeds dat het een soort van Costus was, hoewel dat het weinig reuk had. Maar gelijk we dat niet ontkennen alzo zullen we ook de eerste voor het beste houden en van deze twee van Molukken, te weten die niet zo zeer groot zijn van reuk hebben we hier de figuur gesteld omdat de herbaristen hun goeddunken daarvan zouden mogen zeggen.

Sommige vervalsen de Costus met de zeer harde wortel van Comagenis alant wat goed om merken is want de alant smaakt niet heet, noch heeft geen krachtige reuk zodat die het hoofd pijn zou doen.

Kracht.

Dioscorides. Alle Costus heeft een verwarmende kracht, doet water maken en verwekt en drijft de vrouwen hun maandstonden.

Geneest de gebreken van de vrouwelijkheid en zowel daarop gelegd als met stoven en beroken.

Sextans of 5, 2 gram ingenomen is goed tegen de beten van de slang geheten Vipera.

Met wijn en alsem opgedronken is zeer goed tegen de pijnen van de borst, krampen en opblazingen.

Met mede opgedronken verwekt tot onkuisheid want het is (als Aegineta zegt) bitterachtig, zeer heet en scherp.

Met water gebruikt geneest het de haarworm op den buik. Galenus zegt daarbij dat is vanwege zijn bitterheid.

Costus met olie gestreken eer de koortsen aankomen verbetert het beven en schudden en wordt ook gestreken tegen de lamheid.

Met water of honing gemengd verbetert alle gebreken van de huid in het aanzicht en wordt ook gebruikt in preservatieven en week makende zalven.

Galenus. Beven en schudden.] Omdat het in zich heeft een zo zeer scherpe en hete kwaliteit en ook kracht dat blaren maakt. insgelijks ook diegene die de ischialgie hebben. En in het kort gezegd, in alle zaken waarin we zoeken enig deel te verwarmen of van binnen naar buiten te trekken enige levenssappen, zo is de Costus goed. Daarom dient het om water te doen maken en den vrouwen hun maandstonden te verwekken en tot breuken en verkrompen leden en pijnen der zijden. [104]

Costus met de wortel van de grote santorie met een stukje van de stam die op Ferula lijkt. Costus facie radicis Centaurij maioris cum caulis ferulacei frustulo; radice pulla. num Diosciris Indicus Costus? Costus Indicus Clusij.

Een 15 jaar geleden begon met naar Ventie te brengen de zwarte Costus die van gedaante en gewas gelijk is de wortel van de grote santorie of gentiaan en heeft een zeer excellente reuk van de Iris, nochtans met enige bokachtige stank. Van die de buitenste schors zwartachtig ziet. Maar afgeschrabd dan ziet ze geelachtig uit het grauwe. Of het ook is als de zwarte Ferula, de Indiaanse Costus van Dioscorides laat ik de geleerde oordelen. Het behoort ook niet ingelaten te worden in de preservatieven omdat het zeer bitter en onlieflijk van smaak is.

Block Zeduar gheheeten, Zerumbeth van Serapio, ende ghemeyn Zedoar wortelen zijn deelen ofte stucken van een selfde wortele.

Desghelijcks zijn inde Apotekers-winckels noch twee vremde ende wtlandtsche wortels te coope, vande welcke de gheheele figuere vande plante soo wel niet en is bekent, als sy vermaert zijn van crachten. Want gheen van beyden en werdt vande Griecken beschreven, dan is alleene vande Cruydebeschrijvers van onsen tijden ghestelt inde ghedaente vanden Gengber. De bekenste vandese twee, is ghenoemt Zedoar, ende dՠander die selden ghesien wordt, heet Zerumbeth, dat is Block-Zedoar, ende ghelijck sy beyde eenen naem hebben, soo soude ick met goeden reden moghen seggen dat stucken zijn van een ende de selfde wortel, ende datter gheen ander verschil tusschen is, dan ghesien wordt inden ronden ofte inden langen Cyperus, van haerlieder tsamen hanghende cromten [105] vande wortels, ghelijckmen binnen Antwerpen heeft moghen sien ende crijghen inde wel ghestoffeerde Apoteke van Franchois Pennin: ende daer om heeft Serapio de selfde Zedoar zeere wel gheheeten Zerumbet, ende beschrijft dat de wortels rondt zijn die vanden ronden holwortel ghelijck, met de verwe ende smaecke vanden Gengber, ghewassen in China, te weten int wterste Indien. Maer Avicenna, soo verre als zijn oversetters gheen bedriegers en zijn, heeft verkeerende de namen, de ghelijckenisse vanden Zedoar ende Zerumbeth gheheel contrarie ghestelt, by wien ick liever hebbe te lesen dat de Zedoar den Cyperus gelijck is, nochtans minder van reucke, ende dat de Zerumbeth wortels heeft die vanden ronden Osterlucie gelijck, waer nochtans den neerstigen ondersoecker om de dingen te weten, luttel aengelegen is. Want dwordt van Serapio genoech onderscheyden, alleene dat hijt aldus verstae, als dat beyde dese wortels knobbelachtich zijn, ende ghelijck den Doronicis oft Osterlucien ende Oenanthis gebeurt, de welcke verschillen in lanckworpige ronde, oft ronde knobbelachtige masse, van wortel: welck den Zedoar oock also gebeurt is, van wiens natuere, gelijck vande name de Zerumbeth deelachtich is, want theeft de selfde bitterheydt, hitte, reuck, verwe, de stercke onlieflick smaeck, tfatsoen, hartheydt ende gheduericheydt, ende dient oock teghen de pijnen vande Colica, ende sonderlinghe zeer wel teghen fenijnighe dinghen, waer af dat by aventueren den name ghecreghen heeft. Ende hier nae schijnt dat Avicenna, Serapio, ende sommige Mooren veel preservatijven ghenoemt hebben, oft remedien die gemaeckt zijn teghen tfenijn, met eenen gemeynen name ghelijck sy meestendeel doen, ghelijckerwijs als Bezeardica generalick gheheeten worden vande Araben, dinghen die dլeven beschermen, ende dat sy daerom eenigen exellenten boom ghenoemt hebben met de selfde name van Zedoar oft Zerumbeth, met wilghen bladers, rieckende ghelijck de Citroen, de welcke oock met de syllabe Ze zeer wel accordeert. Oock is die Zedoar de beste, al oftmen seyde preservatijf, de welcke aende wortels vande Napelus gegroyet is, ende met goede redenen gheheeten wordt dՠaldercrachtichste Triakel van tselfde fenijnich Napellus, ghelijck als wy versocht hebben, ende op diversche berghen wt ghesteken, als int capittel vanden Thora geseydt wordt. Maer om dat voort die treffelicke beschermer vander waerheydt, ende philosophe Avicenna niet meer en soude een beuselaer gheheeten worden van dien Jode ende polijsteraer vande Indiaensche waere, ghetrocken wt de ghemeyne historien vande Navigatien, de welcke ick vreese dat selve zeer veel fabelen wtgheslaghen heeft, ende voorwaer op diversche plaetsen veel dinghen niet wel bedacht gheschreven die hy beter ghesweghen hadde, ghelijck vanden Calamus aromaticus, Costus ende meer ander. Die hem oock niet en heeft gheschaemt te segghen dat Arnabon soude een hooghen boom zijn by Aegineta ghestelt int 3 capittel van zijn 7 boeck, daer nochtans gheensins mencie van eenighen boom oft plante ghemaeckt wordt ter plaetsen daer van Arnabon, int 321 blat vanden Grieckschen boeck, vermaendt wordt. Voorwaer Matthiolus heeft den goeden Medicijn bedroghen, de welcke vastelick seght dat den Arnabon van Aegineta, ende Zerumbeth van Serapio een plante is, om dat dese de selfde crachten den Zerumbeth heeft toegheschreven, die de ander gheeft den Arnabon. Maer ten is alsoo niet, noch Paulus en heeft oock gheen deel van eenighe plante verclaert, dan alleenlick gheseydt zijn dat de selfde plante waere, ghemerckt dat de selfde Serapio Zerumbeth ende Zedoar voor een plante hout, te weten met een ronde wortel, ende Avicenna verclaert dat het een cruydt is den Cyperus ghelijck maer niet soo sterck van reucke. Jae dat meer is, Isac die ouder is dan sy alle beyde, seght dat de wortels van Zerumbeth gelijck zijn die vande ronde Osterlucie maer van coleur ende smaecke den Gengber ghelijck, ende datse wt China moeten gehaelt worden. Daerom dunckt my dat dՍ Araben hebben willen segghen van dryederhande Zedoar, te weten de ghemeynste lanckworpighe, die den Cyperus best ghelijckt, ende tstuck van dese, Zerumbeth gheheeten, dat inder Apoteken soo wel niet bekent is van ons Block-Zedoar gheheeten: ende de derde, die eenen fraeyen boom is, nu ter tijdt quaelijck bekent. Ende ghemerckt dat de Cruydebeschrijvers van onse tijden vande twee eerste schrijven datse de bladers ende natuere hebben den Gengber ghelijck, ende oock niet en verschillen van int fatsoen vande wortel, soo hebben wy niet onbequaemelick de figueren hier by ghevoegt. Maer in dien dat yemandt ons Syriaens Costus met de wortel ghelijck ende meerder, dan die vanden Gengber, schijnt den Zedoar beter te gelijcken, die mach sijn opinie houden, want men seght oock dat de selfde vande wterste ghewesten vande Oostelicke zee van China overghesonden wordt in Persen ende Syrien, waer datse oock groeyet, al ist zeer luttel. Nochtans is der waerheydt meest ghelijc dat de ghemeynste oprechter zijn, midtst datse aen malcanderen vasthouden. Maer dat den Arnabon van Paulus ende Mamiras ons noch is onbekent, [106] is by aventuere meer te beclaghen dan te verwonderen, ghemerckt dat de schaemte vanden ouders niet en heeft derren vande vremde cruyden die sy noch niet ghesien en hadden, den naecomers sottelick de figuere beschrijven: waerom dat den Narcaphthon dՠwelck een aromatijcke schorsse is, ende meer ander zeer vermaerde Thymiamen by gheen teecken beschreven en zijn gelaeten. Nochtans de ghene die meynen dat Mamiras ende Doronicum al een dinck is, en zijn by aventuere gheensins bedroghen. Maer de ghene die wil raden dat Arnabon de Zurumbeth is vanden Araben, in dien hy de waerheydt segt, houdt hem voor een zeer goedt prophete.

Crachten.

Serapio. Zedoar is heet ende drooghe tot inden tweeden graedt, tդoet scheyden de winden, voedt ende maeckt vet door eenighe eyghen cracht.

Verdrijft de stercken ende vuylen stanck die van tloock, ayiuyn oft vanden wijn comt, alst daer nae inghenomen wordt.

Is goedt teghen de beten vande fenijnighe dieren, tstopt oock den buyckloop, het resolveert de sweeren vande moeder, tՠbenemt het braecken ende verdrijft de pijne vande Colica ende vande maghe.

Doodt oock alle ghewormte des buycks, ende wordt ghedaen inde preservativen.

(Curcuma zedoaria, Boesenbergia rotunda) Blok Zeduar geheten Zerumbeth van Serapio en gewone Zedoar wortels zijn delen of stukken van een zelfde wortel.

Desgelijks zijn in de apothekers winkels noch twee vreemde en buitenlandse wortels te koop waarvan de gehele figuur van de plant zo wel niets bekend is als zij vermaard zijn van krachten. Want geen van beiden wordt van de Grieken beschreven, dan is alleen van de kruidbeschrijvers van onze tijden gesteld in de gedaante van de gember. De bekendste van deze twee is genoemd zedoar en de andere die zelden gezien wordt heet zerumbeth, dat is blok zedoar. Gelijk zij beide een naam hebben zo zou ik met goede reden mogen zeggen dat het stukken zijn van een en dezelfde wortel en dat er geen ander verschil tussen hen is dan gezien wordt in de ronde of in de lange Cyperus van hun tezamen hangen krommingen [105] van de wortels gelijk men binnen Antwerpen heeft mogen zien en krijgen in de goed voorziene apotheek van Frans Pennin. En daarom heeft Serapio dezelfde zedoar zeer goed geheten zerumbet en beschrijft dat de wortels rond zijn die van de ronde holwortel gelijk met de kleur en smaak van de gember en gegroeid in China, te weten in het uiterste Indien. Maar Avicenna, zover als zijn overzetters geen bedriegers zijn, heeft de namen veranderd, de gelijkenis van de zedoar en zerumbeth geheel tegengesteld gezet bij wie ik liever heb te lezen dat de zedoar de Cyperus gelijk is, nochtans minder van reuk en dat de zerumbeth wortels heeft die van de ronde oosterlucie gelijk waar nochtans de vlijtige onderzoeker om de dingen te weten weinig aan gelegen is. Want het wordt van Serapio genoeg onderscheiden, alleen dat hij het aldus verstaat als dat beide deze wortels knobbelachtig zijn en gelijk de Doronicum of oosterlucie en Oenanthus gebeurt die verschillen in langwerpige ronde of ronde knobbelachtige massa van wortel. Welke de zedoar ook alzo gebeurt is, van wiens natuur gelijk van de naam de zerumbeth deelachtig is want het heeft dezelfde bitterheid, hitte, reuk, kleur en de sterke onlieflijke smaak, de vorm, hardheid en goed blijven en dient ook tegen de pijnen van de koliek en vooral zeer goed tegen venijnige dingen waarvan dat het bij avonturen de naam gekregen heeft. En hierna schijnt dat Avicenna, Serapio en sommige Moren veel preservatieven genoemd hebben of remedies die gemaakt zijn tegen het venijn met een algemene naam gelijk zij meestal doen net zoals de Bezeardica gewoonlijk geheten worden van de Arabieren dingen die het leven beschermen en dat zij daarom enige excellente boom genoemd hebben met dezelfde naam van zedoar of zerumbeth met wilgenbladeren die ruikt als de citroen die ook met de syllabe Ze zeer goed overeenkomt. Ook is die zedoar de beste alsof men zei preservatief die aan de wortels van de Napellus gegroeid is en met goede redenen geheten wordt de allerkrachtigste teriakel van hetzelfde venijnige Napellus, gelijk als we onderzocht hebben en op diverse bergen uitgestoken zoals in het kapittel van de Thora gezegd wordt. Maar omdat voorts die voortreffelijke beschermer van de waarheid en filosoof Avicenna geen beuzelaar meer genoemd zou worden van die Jood en polijsteraar van de Indiaanse waren getrokken uit de algemene historin van de navigatie die ik vrees dat die zeer veel fabels uitgeslagen heeft en voorwaar op diverse plaatsen veel dingen niet goed bedacht geschreven heeft die hij beter verzwegen had gelijk van de Calamus aromaticus, Costus en meer andere. Die hem ook niet heeft geschaamd om te zeggen dat Arnabon zou een hoge boom zijn bij Aegineta gesteld in het 3^de kapittel van zijn 7^de boek daar nochtans geenszins spreekt van enige boom of plant gemaakt wordt ter plaatse daar van Arnabon in het 321^ste blad van het Griekse boek vermaand wordt. Voorwaar Matthiolus heeft de goede dokter bedrogen die vast zegt dat de Arnabon van Aegineta en zerumbeth van Serapio een plant is omdat die dezelfde krachten aan de zerumbeth heeft toegeschreven die de ander geeft de Arnabon. Maar het is niet zo, noch Paulus heeft ook geen deel van enige plant verklaard dan alleen gezegd dat het dezelfde plant is, gemerkt dat diezelfde Serapio zerumbeth en zedoar voor een plant houdt, te weten met een ronde wortel en Avicenna verklaart dat het een kruid is de Cyperus gelijk, maar niet zo sterk van reuk. Ja, dat meer is, Isaac die ouder is dan zij alle beide, zegt dat de wortels van zerumbeth gelijk zijn aan die van de ronde oosterlucie maar van kleur en smaak de gember gelijk en dat ze uit China moeten gehaald worden. Daarom denk ik dat de Arabieren hebben willen zeggen van drievormige zedoar, te weten de gewoonste langwerpige die de Cyperus het best gelijkt en het stuk van deze, zerumbeth geheten dat in de apotheken niet zo goed bekend is, van ons blok zedoar geheten. En de derde die een fraeie boom is nu ter tijd slecht bekend. En gemerkt dat de kruidbeschrijvers van onze tijden van de twee eerste schrijven dat ze de bladeren en natuur hebben de gember gelijk en ook niet verschillen in de vorm van de wortel zo hebben we niet onbekwaam de figuren hierbij gevoegd. Maar indien dat iemand ons Syrische Costus met de wortel vergelijkt en meer met dan die van de gember schijnt de zedoar beter te gelijken die mag zijn opinie houden want men zegt ook dat die van de uiterste gewesten van de Oostelijke zee van China overgezonden wordt in Perze en Syrie, waar dat ze ook groeit al is het zeer weinig. Nochtans is de waarheid meest gelijk dat de gewoonste echter zijn omdat ze aan elkaar vasthouden. Maar dat de Arnabon van Paulus en Mamiras ons noch onbekend is [106] is bij avonturen meer te beklagen dan te verwonderen, gemerkt dat de schaamte van de ouders niet heeft durven van de vreemde kruiden die zij noch niet gezien hadden de nakomelingen zot de figuur beschrijven. Waarom dat de Narcaphthon die een aromatische schors is en meer ander zeer vermaarde Thymiamen bij geen tekens beschreven zijn nagelaten. Nochtans diegene die menen dat Mamiras en Doronicum alle een ding is zijn bij avonturen geenszins bedrogen. Maar diegene die wil raden dat Arnabon de zurumbeth is van de Arabieren, indien hij de waarheid zegt hou ik hem voor een zeer goede profeet.

Krachten.

Serapio. Zedoar is heet en droog tot in de tweede graad, het doet scheiden de winden, voedt en maakt vet door enige eigen kracht.

Verdrijft de sterke en vuile stank die van het look, ui of van de wijn komt als het daarna ingenomen wordt.

Is goed tegen de beten van de venijnige dieren, het stopt ook de buikloop, het lost op de zweren van de moeder, het beneemt het braken en verdrijft de pijn van de koliek en van de maag.

Doodt ook alle gewormte van de buik en wordt gedaan in de preservatieven.

Cyperus rotundus, oft Iuncus angulosus. Iuncus quadratus, Iuncus angulosus ende triangularis van Celsus ende Plinius. In Franchois, Souchet. In Italiaensch, Cypero. In Spaensch, Iunca cheyrosa, Iunca avellanada.

Om de ghelijckheydt van natuere, ende plaetse van groeyen, soo sullen nae de Cyperi volghen de gheslachten vande Biesen, ghelijck oock Theophrastus schijnt te willen by brenghen, als hy geschreven heeft vanden Cyperus, Papyrus, Calamus, ende ander die in marasschen groeyen. Tschijnt ghenoemt te wesen in Griecks Cyperos oft Cyperis, om de ghelijckenisse van de wortel, de welcke een busken, oft cleyn potteken ghelijck is, alsoo oock in Theophrastus tblaesken vanden Olmboom Cyperis gheheeten wordt. De historie van desen cruyde is veel sekerder dan vanden Curcuma, oft van tghene datmen voor Cyperus van Babylonien, waer af wy int voorgaende capittel ghesproken hebben, om des wille dat binnen luttel iaeren inde hoven van Italien dit seltsaem cruydt, ronden Cyperus gheheeten, gheoeffent werdt, ende dat wy oock ghenoech tot Venegien hebben sien brenghen wt de coopsteden van Syrien twee soorten diemen ronde Cyperus noemt, ten huyse vanden Apoteker Albertus Martinellus, van wien wy die oock hebben, waerom datter meer soorten zijn dan van Dioscorides zijn verhaelt gheweest. Te weten de groote ende cleyne ronde van Dioscirides beyde vremde oft wtlandtsche planten van Syrien. Maer van die van onsen lande, zijn de langhe welrieckende, ende diversche ende ronde sonder reucke, ten laetsten oock de Trasi van Verone, de welcke voorwaer soorten van Cyperus zijn. Sy zijn allen tsamen van een ghedaente ende fatsoen, met ghestrepte porreye bladers die vanden Asphodelus ghelijck, hoeckich ende stijf ghelijck die vanden Sperganium, oft bloeyende water-biese, met eenen dunnen stele, claer, dryehoeckich, biesachtich, met biesachtighe bloemen, saedt ende gheaerde tsoppen. Sy wassen gheerne ghelijck de Biesen op vochte plaetsen, oock aen grachten ende oevers vande rivieren, waerom dat dկuders met goede reden de selfde ghenoemt hebben, cantighe of dryehoeckighe biese, ende wy oock hier ghestelt hebben. Tverschil van allen is nochtans gheleghen inde wortels, want de wortels vanden meesten Syriaenschen hebben zeere veel veselinghen, de welcke rondtachtich zijn ghelijck eyckelkens oft die vande Filipendulae ghelijck, soo groot als olijven, binnen wit ende buyten rosachtich, den smaeck hebbende [108] vande cleyne Galigaen, ende eenen aromatijcken reuck, de welcke pleeght met meerder gracie ende cracht ghemengt te werden inde preservativen.

Maer de cleynste wortel is tweemael minder, met een bruyne hayrachtighe schorsse, binnen hart ende wit, anderssins is sy den anderen van reucke ende smaecke ghelijck, ende en is niet alleene voorts comende op vochte berghachtighe plaetsen van Syrien, maer oock in dergelijcke plaetsen van Slavonie ende Apulien, waer dat van selfs groeyet, ende werdt van daer ghebrocht in Italien, waer dat beyde de soorten diere vercocht worden om in de Triakel te doen, ende worden bedeckt met was, om datse niet en souden ghewormstect werden. Seer bequaeme is sy gheordonneert van over langhen tijdt byde Collegien van Padua ende Venegien inde plaetse vanden Xylobalsamum, ende oock ghebruyckt: hoe wel datmen noch bequaemer dingen soude moghen inde plaetse stellen, ghelijck wy sullen segghen in onse tractaete vande Cruyden die ghelijcke crachten hebben vande Apotekers geheeten quid pro quo.

Cracht.

De ronde Cyperus is heet van complexie, opent de lochtgaten vanden aderen, ende doet oock water maecken.

Is zeer goedt inghenomen teghen den steen, ende watersucht.

Tselfde is oock goedt teghen tsteken vande Scorpioenen.

Ende is goedt met stovinghe teghen de vercoutheydt ende verstoptheden vande moeder, ende drijft wt de maendtstonden vande vrouwen.

Dese wortel tot meel * ghestooten gheneest de verouderde seeren vanden mondt, al waerent oock etende seeren. * Meel, seydt hy, om dat de ronde Cyperus in meelachtich poeder lichtelick ghebrocht wordt.

Dese wortel is goedt ghedaen in weeckmaeckende ende verwarmende salven ende plaesteren.

Cyperus (seght Aegineta) is middelmatich heet ende drooghe, sonder ineten, waerom dat wonderlijck doet sluyten de quaede seeren die door te zeer groote vochticheydt quaelijck toegaen willen.

Drijft wt de maendtstonden] Galenus seght, om dat heet ende drooge is sonder scherpheydt, ende dat eenichsins tsamentreckende is.

Voorts soo is inden Cyperus (seght Aegineta) eenighe snijdende cracht, door de welcke hy den steen breeckt, ende de maendtstonden ende dՠurine is verweckende.

Wilde Galigaen. Cyperus longus odoratior, habitior. In Hoochduytsch, Wilder Galgan. In Enghels, Wilde Galigaen ende Galinga. In Spaensch, Iuncia olorosa.

Inde landen gheleghen Noordtwaerts, als Duytschlandt, Nederlandt, Engellandt ende Vranckrijck groeyen veel meer, ende worden oock meer ghebruyckt de twee soorten vanden hierlandtschen Cyperus, dan inde landen onder den anderen Pole, Suydtwaerts gheleghen. Oock is dՠeene van dese twee grooter, ghelijvigher, grover ende beter van reucke. Sijn wortels zijn lanck aen een hanghende, ghelijck die vanden Boomvaren, ende midts haerlieder zeer soeten reucke vande vrouwen wel bekent, de welcke daer af wateren distilleren oft poeder maecken.

(Cyperus rotundus) Cyperus rotundus, of Iuncus angulosus. Juncus quadratus, Juncus angulosus en triangularis van Celsus en Plinius. In Frans Souchet. In Italiaans Cypero. In Spaans Junca cheyrosa, Juncia avellanada.

Vanwege de gelijkheid van natuur en plaats van groeien zo zullen na de Cyperi de geslachten van de biezen volgen gelijk ook Theophrastus schijnt te willen bij brengen als hij geschreven heeft van de Cyperus, Papyrus, Calamus en ander die in moerassen groeien. Het schijnt genoemd te wezen in Grieks Cyperos of Cyperis vanwege de gelijkenis van de wortel die een busje of klein potje gelijk is en alzo ook in Theophrastus het blaasje van de olm Cyperis genoemd wordt. De historie van dit kruid is veel zekerder dan van de Curcuma of van hetgeen dat men voor Cyperus van Babyloni, waarvan we in het voorgaande kapittel gesproken hebben, omdat enkele jaren geleden in de hoven van Itali dit zeldzame kruid, ronde Cyperus geheten, geteeld wordt en dat we ook genoeg te Veneti hebben zien brengen uit de koopsteden van Syri twee soorten die men ronde Cyperus noemt te huize van de apotheker Albertus Martinellus van wie we die ook hebben waarom dat er meer soorten zijn dan van Dioscorides verhaald zijn geweest. Te weten, de grote en kleine ronde van Dioscorides beide vreemde of buitenlandse planten van Syrië. Maar die van ons land zijn de lange welriekende en diverse en ronde zonder reuk, tenslotte ook de Trasi van Verona die voorwaar soorten van Cyperus zijn. Zij zijn allen tezamen van een gedaante en vorm met gestreepte prei bladeren die van de Asphodelus gelijk, hoekig en stijf gelijk die van de Sparganium of zwanenbloem, met een dunne steel, helder, driehoekig, biesachtig en met biesachtige bloemen, zaad en aarvormige toppen. Zij groeien graag gelijk de biezen op vochtige plaatsen, ook aan grachten en oevers van de rivieren waarom dat de ouders met goede reden die genoemd hebben kantige of driehoekige bies en wij ook hier gesteld hebben. Het verschil van allen is nochtans gelegen in de wortels, want de wortels van de grootste Syrische hebben zeer veel vezels die rondachtig zijn gelijk eikeltjes of die van de Filipendula gelijk, zo groot als olijven, binnen wit en buiten rosachtig en hebben de smaak [108] van de kleine galigaan en een aromatische reuk die met meerder gratie en kracht gemengd plag te worden in de preservatieven.

Maar de kleinste wortel is tweemaal kleiner met een bruine haarachtige schors, binnen hard en wit, anderszins is zij de andere van reuk en smaak gelijk en komt niet alleen voort op vochtige bergachtige plaatsen van Syrië, maar ook in dergelijke plaatsen van Slovenië en Apulië waar dat vanzelf groeit en wordt vandaar gebracht in Italië waar beide de soorten duur verkocht worden om in de teriakel te doen en worden bedekt met was zodat ze niet wormstekig worden. Zeer geschikt is zij geordonneerd al sins lange tijd bij het college van Padua en Veneti in de plaats van de Xylobalsamum en ook gebruikt. Hoewel dat men noch beeetere dingen in de plaats zou mogen stellen gelijk we zullen zeggen in ons traktaat van de kruiden die gelijke krachten hebben en van de apothekers geheten quid pro quo.

Kracht.

De ronde Cyperus is heet van samengesteldheid, opent de luchtgaten van de aderen en doet ook water maken.

Is zeer goed ingenomen tegen de steen en waterzucht.

Hetzelfde is ook goed tegen het steken van de schorpioenen.

En is goed met stoving tegen de verkoudheid en verstoppingen van de moeder en drijft uit de maandstonden van de vrouwen.

Deze wortel tot meel * gestampt geneest de verouderde zeren van de mond al waren het ook etende zeren. * Meel, zegt hij, omdat de ronde Cyperus in meelachtig poeder licht gebracht wordt.

Deze wortel is goed gedaan in week makende en verwarmende zalven en pleisters.

Cyperus (zegt Aegineta) is middelmatig heet en droog, zonder ineten waarom dat wonderlijk doet sluiten de kwade zeren die door te zeer grote vochtigheid slecht dicht gaan willen.

Drijft uit de maandstonden.] Galenus zegt omdat het heet en droog is zonder scherpte en dat het enigszins tezamentrekkende is.

Voorts zo is in de Cyperus (zegt Aegineta) enige snijdende kracht waardoor het de steen breekt en de maandstonden en de urine verwekt.

(Cyperus longus)

Wilde galigaan. Cyperus longus odoratior, habitior. In Hoogduits Wilder Galgan. In Engels Wilde Galigaan en Galinga. In Spaans Juncia olorosa.

In de landen gelegen Noordwaarts als Duitsland, Nederland, Engeland en Frankrijk groeien veel meer en worden ook meer gebruikt de twee soorten van de inlandse Cyperus dan in de landen onder de andere pool zuidwaarts gelegen. Ook is de ene van deze twee groter, steviger, grover en beter van reuk. Zijn wortels zijn lang aaneen hangende gelijk die van de boomvaren en vanwege hun zeer zoete reuk van de vrouwen goed bekend die daarvan wateren distilleren of poeder maken.

Wilde Galigaen sonder reucke. Longus inodorus sylvestris.

Dՠander soorte is sonder reucke, ende zeer luttel gheacht, de welcke de Paracelsisten in Switserlandt mengden onder heurlieder medicijnen: Sijn bladeren ende wortelen zijn de voorseyden niet onghelijck, maer sijn saedt comt voort met troskens ghelijck Sparganium ofte Ranunculus, oft Biesen. Tgroeyet aen vochtighe water-canten in veel plaetsen van Nederlandt als het vervolghends naestcomende.

Valsche Wilde-Galigaen. Pseudocyperus.

Dit is zeer veel over al in Nederlandt alsoo wel aen de canten van staende wateren ende vochtighe water-landen, als in loopende beeckens ende rivierkens, met bladeren ende stamme dryecantich als de voorseyde, maer sijn aren zijnde lanckworpich hanghende ghelijck de cattekens vanden Haeselaere, stekende. De wortele is swert, veselachtich. Allen dese wilde Watere-Galigaenen en worden nerghents toe ghebruyckt dat ick weet, dan om te stroyen op boeren kermissen, ende ommeganghen.

De peerden en etense niet gheerne om dat snijdende haere muylen ende lippen bebloeydt maeckt, hoe wel dat sy zijn van ghedaente ende natuere van suer gras Cyperoides ghenoemt. [109]

[110]

Water Cyperus van Nederlandt. Cyperus aquaticus Septentrionalis.

Aende grachten ende beecken de welcke ligghen ontrent de zeer lieflicke riviere vande Schelt by Antwerpen aende Niew Stadt, groeyet noch een ander soorte, hebbende de selfde bladers, ende een langhe are. De wortel heeft sommighe, maer luttel, lanckworpighe, ronde knobbelkens ghelijck olijven, als de roode Steenbreke heeft, tsamen treckende van smaeck, sonder eenighen reucke.

Ronde Cyperus sonder reucke. Cyperus rotundus littoreus inodorus.

Inde Noordtcontreye van Engellandt, ende aende canten vande rivieren van Nederlandt, oock aende soetloopende beecken, ende ontrent de zeebaren, groeyet een fraye soorte van Cyperus, met langhe ende wijdt wtghespreydde wortels twee cubitus lanck, aende welcke dat veel knobbelachtigh wortelen hanghen, die vanden ronden Cyperus ghelijck. De bladers zijn cantich, ende heeft eenen stele van eenen cubitus of onderhalf lanck, claer, dryecantich, aende welcke dat voorts comen druyfachtige aren. De wortel is coudt ende drooghe, tsamen treckende van smaecke, sonder eenighe sonderlinge reucke oft smaecke.

(Cladium mariscus) Wilde galigaan zonder reuk. Longus inodorus sylvestris.

De andere soort is zonder reuk en zeer weinig geacht die de Paracelisten in Zwitserland mengen onder hun medicijnen. Zijn bladeren en wortels zijn de voor vermelden niet ongelijk, maar zijn zaad komt voort met trosjes gelijk Sparganium of Ranunculus of biezen. Het groeit aan vochtige waterkanten in veel plaatsen van Nederland zoals de volgende.

(Carex pseudocyperus)

Valse wilde galigaan. Pseudocyperus.

Dit is zeer veel overal in Nederland alzo wel aan de kanten van staande wateren en vochtige waterlanden als in lopende beekjes en riviertjes met bladeren en stam driekantig zoals de voor vermelde, maar zijn aren zijnde langwerpig hangen gelijk de katjes van de hazelaar en steken. De wortel is zwart en vezelachtig. Alle deze wilde water galiganen worden nergens toe gebruikt dat ik weet dan om te strooien op boeren kermissen en omgangen.

De paarden eten ze niet graag omdat ze snijden hun muilen en lippen bebloed maakt, hoewel dat zij zijn van gedaante en natuur van zuur gras Cyperoides genoemd. [110]

(Bolboschoenus maritimus)

Water Cyperus van Nederland. Cyperus aquaticus Septentrionalis.

Aan de grachten en beken die liggen omtrent de zeer lieflijke rivier de Schelde bij Antwerpen aan de Nieuwe Stad groeit noch een ander soort die dezelfde bladeren en een lange aar heeft. De wortel heeft sommige, maar weinig, langwerpige ronde knobbeltjes gelijk olijven zoals de rode steenbreek heeft, tezamen trekkende van smaak en zonder enige reuk.

(Bolboschoenus maritimus)

Ronde Cyperus zonder reuk. Cyperus rotundus littoreus inodorus.

In de Noord contreien van Engeland en aan de kanten van de rivieren van Nederland en ook aan de zoet lopende beken en omtrent de zee baren groeit een fraaie soort van Cyperus met lange en wijd uitgespreide wortels van 90cm lang waaraan dat veel knobbelachtige wortels hangen die van de ronde Cyperus gelijk. De bladeren zijn kantig en heeft een steel van een 45 of 68cm lang, helder, driekantig waaraan voortkomen druifachtige aren. De wortel is koud en droog, tezamen trekkende van smaak zonder enige bijzondere reuk of smaak.

Zoete Cyperus. In Latijn, Trasi Veronensium, oft esculenti Cyperi: ende is Dulcichinum Guillandini, ende Cyperus dulcis Theophrasti. In Italiaensch, Trasi dolce, ende Dozolini.

Dese plante is oock in alder manieren vanden gheslachte van Cyperus, tzy datmen aensiet haer wortels, oft oock de gheheele plante, ende de plaetsen daer sy is groeyende, in vueghen datter gheen onderscheydt en is dan inde smaecke, de welcke lieflick is ende niet min nut om eten, waer af datse vanden ghemeynen volck van Italien den naem heeft gecreghen, ende is by aventure de Tragus, die eenichsins den Halica gelijck is, by Dioscorides beschreven in sijn tweede boeck, hoe wel dat de twee planten niet natuerlick en zijn. Maer Trasi is voorwaer een plante die niet vele gevonden en wordt, ende nerghens in Christenrijck van selfs voorts comende, dan inde zeer lustighe contreye van Verone, niet wijdt vander stadt, waer datse gheoeffent wordt in vet ende vochtich landt, daer ons heeft [109]) gheleydt de zeer goede borgher ende zeer neerstighe Apoteker Andries Bellicoc, inde maendt van Iulius alst bloeydde, welcker wortels in Vranckrijck, Nederlandt, ende Engellandt ghesaeydt zijnde, ghehouden werden van diversche onse vrienden voor de wortels vanden cleynen ronden Cyperus: den welcken sy oock ghelijck is, nochtans zeer goedt om te onderkennen, wantse witter, claerder, sonder reucke is, ende inde medicijne niet gebruyckt, maer van meer voedende ende soeteren smaecke dan de Castanien, waerom datse te Veronen ende te Venegien ghemeynlick geheeten wordt Dolce Traci, de welcke vande kinderen met volle corfkens binnen Verone ende Venegien te coope ghebrocht worden. Men etet die raew oft ghesoden metten fruyt, ende zijn zeer goedt teghen de scherpe fluxien. Ende onghetwijfelt een Ptisane vande selfde ghemaeckt, soude zeer goedt zijn, als daer wat Corianders ende wat Ireos by ghedaen waere, ghelijck sommighe die bereyden. De Africanen, waer datse oock van selfs is groeyende, noemense Hab alselim. In Nederlandt op vochtighe plaetsen groeyende, soo gheeftse veel faselachtighe wortels.

Cracht.

Dese wortels verwecken tot oncuyscheydt, sy suyveren middelmatich vocht maeckende, ende daerom dienense wel om de borst te suyveren.

Grasachtich oft Hirsachtich Cyperus. Cyperus graminea sive Miliacea.

Onder de soorten vanden Cyperus, behoort oock dese plant ghestelt te werden, als wy aenmercken de stele van dien ende de plaetse daer sy is groeyende, want sy is eenichsins ghelijck den Cyperus sonder reuck, nochtans corter van bladers, de welcke van beneden opgroeyende, half begrijpen ende omvanghen den stele die bycants eenen voet hooghe is, dunne, dryecantich, met een wtghespreyde fraeye are, ende meerder dan haer grootte is eyssende, voorts brenghende zeer veel saedts dat vanden Hirs oft vande Biese ghelijck, ontrent de welcke van onder eenighe bladerkens wtspruyten, ghelijck inden Cyperus oft Papier-riet, welcke are wy hebben ghehadt, met grooter behendicheydt ghepluckt vanden zeer neerstighen Medicijn Thomas Pennius int landt van Heydelberg aende riviere de Necker.

(Cyperus esculentus) Zoete Cyperus. In Latijn Trasi Veronensium of esculenti Cyperi en is Dulcichinum Guillandini en Cyperus dulcis Theophrasti. In Italiaans Trasi dolce en Dozolini.

Deze plant is ook in alle manieren van het geslacht van Cyperus, het zij dat men de wortels of ook de gehele plant aanziet en de plaatsen daar zij groeit, in voegen dat er geen onderscheid is dan in de smaak die lieflijk is en niet minder nuttig om te eten waarvan dat ze van het gewone volk van Itali de naam heeft gekregen en is bij avonturen de Tragus die enigszins de Halica gelijk is bij Dioscorides beschreven in zijn tweede boek, hoewel dat de twee planten niet natuurlijk zijn. Maar Trasi is voorwaar een plant die niet veel gevonden wordt en nergens in het Christenrijk vanzelf voort komt dan in het zeer lustige landschap van Verona niet ver van de stad waar ze geteeld wordt in vet en vochtig land waar ons heeft [109!!] geleid de zeer goede burger en zeer vlijtige apotheker Andries Bellicoc in de maand juli toen het bloeide welke wortels in Frankrijk, Nederland en Engeland gezaaid worden en gehouden van diverse van onze vrienden voor de wortels van de kleine ronde Cyperus. Die zij ook gelijk is, nochtans zeer goed om te herkennen want ze is witter, helderder en zonder reuk en in de medicijnen niet gebruikt maar van meer voedende en zoetere smaak dan de kastanje waarom dat ze te Verona en te Venetië gewoonlijk geheten wordt Dolce Traci die van de kinderen met volle korfjes binnen Verona en Venetië te koop gebracht worden. Men eet die rauw of gekookt met het fruit en zijn zeer goed tegen de scherpe opzwelling. En ongetwijfeld een ptisane daarvan gemaakt zou zeer goed zijn als daar wat koriander en wat Iris bij gedaan wordt gelijk sommige die bereiden. De Afrikanen waar ze ook vanzelf groeit noemen het hab alselim. In Nederland op vochtige plaatsen groeiende zo geeft hete veel vezelachtige wortels.

Kracht.

Deze wortels verwekken tot onkuisheid, zij zuiveren middelmatig vochtig makende en daarom dienen ze wel om de borst te zuiveren.

(Fimbristylis miliacea?)

Grasachtig of hirsachtige Cyperus. Cyperus graminea sive Miliacea.

Onder de soorten van de Cyperus behoort ook deze plant gesteld te worden als we aanmerken de steel van die en de plaats daar ze groeit want zij is enigszins gelijk de Cyperus zonder reuk, nochtans korter van bladeren die van beneden opgroeien en half begrijpen en omvangen de steel die bijna dertig cm hoog is, dun, driekantig en met een uitgespreide fraaie aar die groter is dan naar de verhouding van de plant en brengt voort zeer veel zaad die van de hirs of bies gelijk waar omtrent van onderen enige bladertjes uitspruiten gelijk in de Cyperus of papierriet welke aar we hebben gehad met grote handigheid geplukt van de zeer vlijtige dokter Thomas Pennius in het land van Heidelberg aan de rivier de Neckar.

Papier-Riet vande Nyl. Papyrus Nilotica.

Tpapier van Egypte en is niet, als sommighe ghemeynt hebben, ghemaeckt vande schorsse oft onderste schelle, om daer in te schrijven, maer van een zeer schoone groote plante, die den Cyperus zeer ghelijck is, van ghedaente, plaetse van groeyen, ende oock Egyptiaenschen name, in welck landt sy is groeyende aende riviere de Nyl, in broecklandighe gronden, oock en comtse niet voorts wter diepten, maer is alleene voorts comende wter ondiepten niet verre vanden oever, ghelijck oock inde heylighe schriftuere verhaelt wordt dat Moyses een teer schoon kindeken, ende van groote ende goddelicke hope wtgheset wordt van sijn moeder teghen haeren danck int Papier-riet oft Lisch aenden oever vanden Nyl, van waer dat hy door Godts ghehenghenisse by bevel vande dochter van Pharao wtghenomen is gheweest, ende daerom Moyses ghenoemt, als getrocken zijnde wten wateren. Wy hebben ghesien groeyende inden alderlustichsten hof van Pisa, wel vercierdt met vremde wtlandtsche planten, het Papier-riedt van Egypte, soodaenich als Plinius ende Theophrastus ons beschrijven, dwelck daer wt Egypten gebracht was, ende alst bloeyde, hebben wy dat gepluckt door de goedtwillicheydt vanden zeer gheleerden Andries Acroarius Professeur inde Universiteyt van Pisa, door wiens ingheven wy oock sommighe scheuten van Papier-Riet, ende ander luttel ghevonden planten aen Gesnerus ghesonden hebben: de welcke ghenoechte nemende inde vremdtheydt, ghelijck hy een sonderlinghe zeegbaer ende gheleert man is, soo heeft hy ons tselfde onlancks daer nae zeer bedanckende by sijn brieven verclaert, in deser manieren: De twee planten die ghy my gheschoncken hebt, hebben my sonderlinghe ghenoeghelick gheweest om sien, vande welcke die eene ghy heet Paper-riet van Egypten, ende dՠander is my soo wel als u onbekent. Ick en soude die ander oock niet [110] ghekent hebben, ten waer dat ghy my gheschreven hadt dat Papier-Riet was van Egypten, ghepluckt inden hof van Pisa. Plinius wil seggen datter is tweederhande, te weten, van Egypten ende Babylonien, waer af metter naelden bereydt worden Papieren in zeer dunne ende subtijle schorssen oft vellekens. Maer oft het uwe alsoo soude mogen bereydt worden en weet ick niet. De lange bladerkens van Plinius worden met perssen gedruckt, ende worden onderscheyden byden stele met de huyskens daer tsaedt in groeyet, de welcke nemmermeer en zijn over de twintich. Veel meer ander dinghen die Plinius daer schrijft en verstae ick niet, oock en hebbe ick nu gheenen tijt om die met Theophrastus te conferen: maer ick soude zeer wel willen weten hoedaenich dat de bladers zijn vanden uwen, ende oft gheen Cyperus en is, ten eynde dat ick die soude moghen doen conterfeyten teghen dat ons boeck sal int licht comen, ende bekennen dat van u ontfanghen te hebben.

Ten is gheensis wonder dat Gesnerus ghedocht heeft dat dit cruydt was Cyperus, gemerckt dat een soorte is van dien, ende dien oock zeer ghelijck, maer veel aerdigher, met eenen dryecantigen biesachtigen oft rietachtigen stele, die vol vlochachtich marck is, van de welcke, nae datse ghestooten ende ghelijck een lijm ghemaeckt was, ghemaeckt werden papier bladers, die aen malcanderen gheperst zijnde, dickwils bladers werden bequaeme om daer op te schrijven, ghelijck men nu ter tijdt maect vande snipperlinghen van lijnwaet ghestooten ende tot een wit lijm ghebrocht. Tmarck ghebruycken sy by ordonnantie vanden ouders, gelijck hedens-daeghs de Chirurgiens van Italien gebruycken de veselinghen ende tpluck, die ghemaeckt zijn van dխarck van Vlier, oft van een Sponsie, om datse door henlieder spongieusheydt te beter souden moghen den etter indrincken, ende drooghende door haerlieder natuere, de fistulen souden moghen wijder maecken, dշelck Dioscorides seght, dat dicwils pleegt te gheschieden. Het heeft veel langhe, glatte, claere, rechte stelen van ses, iae somtijdts van seven cubitus hooge, aen de welcke nerghens dan beneden bladers en zijn, ommegeslaghen ghelijck die vanden Cyperus oft Sparganium, maer de wortels zijn rietachtich, ende faselachtich, de welcke sy seyden dat in Egypte wtghesteken waeren, ende daer niet gegroeyet en waeren, ghemerckt dat gheen saedt en heeft, niet teghenstaende dat zeer schoone bloemen heeft, die eenen zeer schoonen crans inde ronde ghelijck zijn, zeer dicht ende ghelijck met aren beset, ende wtstekende puntkens, by een vergadert ghelijck die vande Ferula, ende niet wtghespreydt ghelijck die vanden Cyperus, rondtomme de welcke van onder staen aerdighe bladers die veel minder zijn dan de ghene die beneden staen, ghelijck inden Cyperus. Daerom is der waerheydt gelijck dat dese is de waerachtige Papyrus van Theophrastus, ende de dobbel beschrijvinge vanden Papier-Riet in Plinius, maer onvolcomen, ghemaeckt van twee diversche soorten van Papier-Riet onder een ghemengt, te weten, wt desen van Egypten ende dat van Babylonien, van de welcke oock ander auteuren mencie ghemaeckt hebben. Want ghelijck de naem metter saecken bewijst, soo en ist Papier-Riet van Theophrastus gheen ander, dan tselfde van Dioscorides, dշelck eenen yeghelicken zeere wel bekent was, van de welcke tpapier ghemaeckt werdt, ende oock zeer nut was den Medicijns, om boven de Fistel gaten wijder te maecken, te weten, dխarck, ghelijck wy voren verclaert hebben, alsoo men oock hedens-daeghs doet metten Biese-marck: Want dattet niet en is tpapier, maer dՠmarck, blijckt byde woorden van Dioscorides, daer hy seght, dat de asschen van ghebrant Papier-Riet, beter zijnde dan vanden papier, ende dat gheensins de stelen pleghen inde fistels oft holle gaten ghesteken te werden, maer wel dխarck, om de oorborlickheden die Dioscorides verhaelt. Ende daerom verclaert Plinius [111] zeer duyster tghebruyck soo wel vande coorden als vanden papier, als hy seght: Sy worden alle ghelijck gheweven met een bart dat nat is vanden water vanden Nyl: dշelck yemandt moghelick soude moghen verstaen vande corden. Ende terstondt daer nae seght hy, De dicke watericheydt gheeft de cracht vanden lijm, als ten eersten tplat ligghende blat vanden papiere, bestreken wordt inde lengde vanden papiere, dշelck mocht wesen als over beyden sijden de stucken afghesneden waeren, ende wordt daer nae met de dweirsche hurde volmaeckt, voorts wordense gheperst, ende de bladers ghedroogt inde Sonne, ende met malcanderen ghevoegt, de welck schijnen te willen segghen dlijm vanden marck, daer men pleegt papier af te maecken. Maer daer hy schrijft datter groeyet inde riviere Euphrates ontrent Babylonien, daer en schijnt hy niet de selfde te beschrijven, maer dat tpapier tselfde ghebruyckt heeft, dՠwelck metter naelde van een ghescheyden zijnde in zeer dunne, maer zeer breede vellen bereydt werdt, daerom al ist saecke dat die zeer breede bladers, inde welcke de suycker brooden ghepact overghebrocht worden wt dեyelanden geleghen over de linie onder den Suyderschen Pole, moghen ghenoemt worden papier bladers, gelijck eertijdts de Dadel bladers ende oock van ander boomen, inde welcke bequaemelick yet mocht gheschreven worden, soo is nochtans seker datse gheen natuerlicke Papier-Rieten en zijn. Daerom ist beste dat men by gebreke van dit ons Papier-Riet, asschens maecke van dխarck vanden ghemeynen Cyperus, oft vande groote water-biese, ende die ghebruyckt om te bedwinghen tvoorts eten vande etende seeren.

Papier met breede bladers van Bresilien. Papyrus latifolia Brasilia.

Dat oock het blat dշelck de zeer geleerde Gesnerus beschrijft, gheen Papier blat en is blijck claerlick wt dien dat Dioscorides niet de bladers, maer yet dat by seker middel bereydt is, iae de plante Papier noemt. Hoe wel nochtans, als wy gheseydt hebben, dat dien niet tegenstaende, dese bladers als opde welcke zeer aerdich eenighe letters oft yet anders gheschreven worden, moghen papier gheheeten worden, sonderlinghe om dat opde selfde plaetsen is groeyende, daer Tsuycker-Riet, ende ander water-planten groeyen.

Papier-Riet, oft Matten-Lisch. Arundo Papyracea.

Daer is oock een ander water-plante die zeer overeencomt met de beschrijvinghe vanden Papier, ende in sommighe landen van Vranckrijck zeere ghemeyn is, die zeer hooge is, de welcke wy dicwils siende inde staende wateren vande Riviere Lanus niet verre van Montpelliers, souden ghetwijfelt hebben dat gheweest hadde tzeer bekent Papier-Riet van Dioscorides, ten waere dat de stelen min cantich hadde, die ses oft acht cubits hooghe waeren, van dickte ende fatsoen die vande Lisch-dodde ghelijck, maer aen dշterste vande stele hevet een bloeme ghelijck het Riet, insghelijcks heeft de bladeren die vanden Rieten oft van Sparganium ghelijck, maer langher, ghecromt, ghelijfvigher, dryecantich, ende een breede ende dicke wortel, de welcke herwaerts ende derwaerts haer tacken is schietende, ende drooghe zijn bequaem is om te verbranden. Vande bladers worden Matten ghevlochten, ghelijck men doet vande groote Biese, Sparte, Zee-nestel, ende veel meer ander planten.

Cracht.

Dioscorides. Papier-Riet van de welcke papier ghemaeckt wordt, ende dat alle man bekent is, dient aldermeest inde medicijne om de fistels wijder te maecken. Het wordt gewonden nat gemaeckt zijnde in vlas, tot dat gheheel drooghe is: want tsamen ghedronghen zijnde ende in tgat gesteken, soo wordet vol etters oft vochticheydt, ende swillende soo openet de fistels.

De wortel heeft een weynich voedtsels. Daerom knouwen de selfde de Egyptenaers, alleene tsap inswilghende, ende spouwen de gheknoude wortel wt. Sy ghebruycken de wortels in stede van hout.

Asschens van tghebrandt Papier-Riet, bedwingt tvoortgaen vande etende seeren, waer datse staen, maer principalick vanden mondt. Maer noch beter doet tselfde tverbrandt Papier datter af ghemaeckt is.

Galenus. Gheweyckt oft verbrandt zijnde ist zeer oorboorlick. Daerom in wijn oft Oxicraton gheweyckt, sy doet sluyten de versche wonden, principalick rondtomme de wonde gheleydt, in voeghen datse hier is als een materie die inde ghenesende medicijnen comt. Maer als sy ghebrandt is, dan is (als oock Aegineta seght) een drooghende medicijne, ghelijck oock is dաsschen van verbrandt Papier, dan datse minder cracht is dan dաsschen van Papier. [112]

(Cyperus papyrus) Papierriet van de Nijl. Papyrus Nilotica.

Het papier van Egypte is niet zoals sommige gemeend hebben gemaakt van de schors of onderste schil om daarin te schrijven, maar van een zeer mooie grote plant die de Cyperus zeer gelijk is van gedaante, plaats van groeien en ook de Egyptische naam in welk land waar ze groeit aan de rivier de Nijl in broekachtige gronden. Ook komt ze niet voort uit de diepten maar komt alleen voort uit ondiepten niet ver van de oever gelijk ook in de heilige schriften verhaald wordt dat Mozes een teer mooi kindje en van grote en goddelijke hoop uitgezet wordt van zijn moeder tegen haar wil in het papierriet of lis aan de oever van de Nijl van waar dat hij door Gods wil op bevel van de dochter van Pharao uitgezonderd is geweest en daarom Mozes genoemd als getrokken zijnde uit de wateren. Wij hebben het zien groeien in de allerlustichste hof van Pisa die goed versierd was met vreemde buitenlandse planten het papierriet van Egypte zodanig als Plinius en Theophrastus ons beschrijven wat daar uit Egypte gebracht was en toen het bloeide hebben we dat geplukt door de goedwilligheid van de zeer geleerde Andries Acroarius professor in de universiteit van Pisa door wiens ingeven we ook sommige scheuten van papierriet en andere weinig gevonden planten aan Gesnerus gezonden hebben. Die nam genoegen in die vreemdheid gelijk hij een bijzonder zegbaar en geleerd man is zo heeft hij ons onlangs daarna zeer bedankte bij zijn brieven verklaard in deze manier. De twee planten die ge me geschonken hebt zijn me bijzonder genoeglijk geweest om te zien waarvan die ene ge noemt paperriet van Egypte en de andere is me zo wel zoals u onbekend. Ik zou die andere ook niet [110] gekend hebben tenzij dat ge me geschreven had dat het papierriet was van Egypte geplukt in de hof van Pisa. Plinius wil zeggen dat er zijn twee soorten, te weten van Egypte en Babylonië waarvan met de naalden bereid worden papieren in zeer dunne en subtiele schorsen of velletjes. Maar of het uwe alzo zou bereid mogen worden weet ik niet. De lange bladertjes van Plinius worden met persen gedrukt en worden onderscheiden bij de steel met de zaadhuisjes daar het zaad in groeit waarvan er nimmermeer zijn boven de twintig. Veel meer ander dingen die Plinius daar schrijft versta ik niet, ook heb ik nu geen tijd om die met Theophrastus te vergelijken. Maar ik zou zeer wel willen weten hoedanig dat de bladeren zijn van de uwe en of geen Cyperus is ten einde dat ik die zou mogen doen afbeelden tegen de tijd dat ons boek in het licht zal komen en bekennen dat het van u ontvangen is.

Het is geenszins wonder dat Gesnerus gedacht heeft dat dit kruid was Cyperus, gemerkt dat het een soort is van die en die ook zeer gelijk, maar veel aardiger met een driekantige biesachtige of rietachtige steel die vol vlooiachtig merk is en die, nadat ze gestampt en gelijk een lijm gemaakt is, gemaakt werden papieren bladeren die aan elkaar geperst zijn dikwijls bladeren werden geschikt om daarop te schrijven gelijk men nu ter tijd maakt van de snippers van lijnwaad gestampt en tot een wit lijm gebracht. Het merg gebruiken zij bij ordonnantie van de ouders gelijk tegenwoordig de chirurgen van Itali gebruiken de vezels en het pluksel die gemaakt zijn van het merg van vlier of van een spons omdat ze door hun sponsachtigheid beter zouden mogen het etter indrinken en drogen door hun natuur de lopende gaten zouden mogen wijder maken waarvan Dioscorides zegt dat dikwijls pleegt te geschieden. Het heeft veel lange, gladde, heldere rechte stelen van 270, ja soms van 315cm hoog waaraan nergens dan beneden bladeren zijn, omgeslagen gelijk die van de Cyperus of Sparganium, maar de wortels zijn rietachtig en vezelachtig die zij zeiden dat ze in Egypte uitgestoken waren en daar niet gegroeid waren, gemerkt dat het geen zaad heeft, niet tegenstaande dat het zeer mooie bloemen heeft die een zeer mooie krans in de ronde gelijk zijn, zeer dicht en gelijk met aren bezet en uitstekende puntjes bij een verzameld gelijk die van de Ferula en niet uitgespreid gelijk die van de Cyperus. Rondom die van onderen staan aardige bladeren die veel kleiner zijn dan diegene die beneden staan gelijk in de Cyperus. Daarom is de waarheid gelijk dat deze is de ware Papyrus van Theophrastus en de dubbele beschrijving van het papierriet in Plinius, maar onvolkomen, gemaakt van twee diverse soorten van papierriet onder elkaar gemengd. Te weten, uit deze van Egypte en dat van Babyloni van die ook ander auteurs melding gemaakt hebben. Want gelijk de naam met de zaak bewijst zo is het papierriet van Theophrastus geen ander dan hetzelfde van Dioscorides welke iedereen zeer goed bekend was waarvan het papier gemaakt werd en ook zeer nuttig was de dokters om boven de lopende gaten wijder te maken, te weten, het merg gelijk wij voren verklaard hebben alzo men ook tegenwoordig doet met het biezenmerg. Want dat het geen papier is maar het merg blijkt bij de woorden van Dioscorides daar hij zegt dat de as van gebrand papierriet beter zijn dan van de papier en dat geenszins de stelen plegen in de lopende gaten of holle gaten gestoken te worden, maar wel het merg vanwege het gebruik die Dioscorides verhaalt. En daarom verklaart Plinius [111] zeer duister het gebruik zo wel van de koorden als van het papier als hij zegt; zij worden alle gelijk geweven met een plank dat nat is van het water van de Nijl. Wat iemand mogelijk zou mogen verstaan van de koorden. En terstond daarna zegt hij; De dikke waterachtigheid geeft de kracht van de lijm als ten eerste het plat liggende blad van het papier, bestreken wordt in de lengte van het papier, wat mocht wezen als over beide zijden de stukken afgesneden waren en wordt daarna met de dwarse stukken volmaakt, voorts worden ze geperst en de bladeren gedroogd in de zon en aan elkaar gevoegd wat schijnt te willen zeggen het lijm van het merg daar men pleegt papier van te maken. Maar daar hij schrijft dat het groeit in de rivier Eufraat omtrent Babyloni daar schijnt hij niet dezelfde te beschrijven, maar dat het papier hetzelfde gebruikt heeft wat met de naald vaneen gescheiden wordt in zeer dunne, maar zeer brede vellen bereid wordt daarom al is het zaak dat die zeer brede bladeren waarin de suikerbroden gepakt overgebracht worden uit de eilanden gelegen over de linie onder de Zuidelijke pool mogen genoemd worden papierbladeren, gelijk eertijds de dadelbladeren en ook van andere bomen waarin geschikt iets mag geschreven worden zo is nochtans zeker dat ze geen natuurlijke papierrieten zijn. Daarom is het beste dat men bij gebrek van dit ons papierriet as maakt van het merg van de gewone Cyperus of van de grote waterbies en die gebruikt om te bedwingen het voort eten van de etende zeren.

(Tetrapanax papyrifera)

Papier met brede bladeren van Brazili. Papyrus latifolia Brasilia.

Dat ook het blad wat de zeer geleerde Gesnerus beschrijft geen papierblad is blijk helder uit dat Dioscorides niet de bladeren, maar het is bij zeker middel bereid is, ja, de plant papier noemt. Hoewel nochtans zoals we gezegd hebben dat die niet tegenstaande deze bladeren als waarop zeer aardig enige letters of iets anders geschreven worden mogen papier geheten worden en vooral omdat het op dezelfde plaatsen groeit daar het suikerriet en andere waterplanten groeien.

Papierriet of mattenlis. Arundo Papyracea. (Schoenoplectus lacustris?)

Daar is ook een andere waterplant die zeer overeen komt met de beschrijving van het papier en in sommige landen van Frankrijk zeer algemeen en zeer hoog is die we dikwijls zagen in de staande wateren van de rivier Lanus niet ver van Montpellier en zouden getwijfeld hebben dat was het zeer bekende papierriet van Dioscorides, tenzij dat de stelen minder kantig waren die 270 of 315 cm hoog waren, van dikte en vorm die van de lisdodde gelijk, maar aan het uiterste van de steel heeft het een bloem gelijk het tiet, insgelijks heeft het de bladeren die van de rieten of van Sparganium gelijk, maar langer, gekromd, steviger, driekantig en een brede en dikke wortel die herwaarts en derwaarts zijn takken schiet en droog geschikt zijn om te verbranden. Van de bladeren worden matten gevlochten gelijk men doet van de grote bies, Spartium, zeenestel en veel meer andere planten.

Kracht.

Dioscorides. Papierriet waarvan papier gemaakt wordt en dat alle man bekend is dient allermeest in de medicijnen om de lopende gaten wijder te maken. Het wordt gewonden en eerst nat gemaakt in vlas totdat het geheel droog is. Want tezamen gedrongen en in het gat gestoken zo wordt het vol etter of vochtigheid en al zwellende zo opent het de lopende gaten.

De wortel heeft een weinig voedsel. Daarom kauwen die de Egyptenaren die alleen het sap inzwelgen en spuwen de geknauwde wortel uit. Zij gebruiken de wortels in plaats van hout.

As van het gebrande papierriet bedwingt het voortgaan van de etende zeren, waar dat ze staan, maar voornamelijk van de mond. Maar noch beter doet dat het verbrande papier dat er van gemaakt is.

Galenus. Geweekt of verbrand is het zeer gebruikelijk.

Daarom in wijn of Oxicraton geweekt sluit ze de verse wonden, voornamelijk rondom de wond gelegd in voegen dat ze hier is als een materie die in de genezende medicijnen komt. Maar als zij gebrand is dan is (als ook Aegineta zegt) een drogende medicijn gelijk ook is de as van verbrand papier dan dat ze minder krachtig is dan de as van papier. [112]

Seer snijdende drye-cantigh Lisch, gheheeten Sparganium en Butomus Theophrasti lib. 1 cap. 8. En het ierste Sparganium van Tragus. Oft het soude moghen wesen Phleos Theophrasti.

Sparganium is zeer ghelijck de Lischdodde, bloeyende Biesen, den Papier-Rieten ende Cyperen, ende schijnt te zijn het Butomos (dat is te segghen, zeer snijdende) van Theophrastus, gelijck de name dat is bewijsende. Want het groeyt inde selfde broeckachtighe plaetsen ende canten vande wateren ende oock daer in, hebbende der ghelijcke bladeren, dryecantigh, den rugghe wtstekende over beyden sijden zeer scherp ende snijdende de handt van diet wilt plucken, die eens-deels voorts comen wt een grasachtighe ende faselachtighe wortel, ende eens-deels wt de stele die twee cubitus lanck is, by behoorte over beyde sijden wtghespreydt ende gheboghen, ende inde holheydt vande selfde comen voorts stekende bollekens die doncker groen zijn, hart en smets. Daer zijnder sommige, gelijck Matthiolus, diet verachten, sonder nochtans te beschrijven, niet meer dan hy de water Bloembiese de welcke tot nu door sijn Cruydeboeck niet en is bekent, ende niet zeer recht wt en leght de twee Griecksche woordekens, stenotera & epiclinoteta, dat is te segghen, smalder ende meer gheboghen. Maer dan onvast teecken van breeder oft smalder bladers, is dicwils niet seker, ende wordt zeer dickwils in Dioscorides genomen met een contrarie verstandt, als elders bewesen wordt. Ende daer hy seght, meer geboghen dan die vanden Gladiolus, daer bewijst hy claerlijck, datse meer van een ende wtghespreydt staen (ghelijck sy oock doen) dan die vanden Gladiolus, de welcke meestendeel recht op ende zeer nae de stele even ghelijck neffens een opgroeyen. Maert tghemeyne verstandt vande letter heeft Matthiolus bedroghen, de welcke alsdus inhoudt: de bladers hevet meer nae der aerden gheboghen.

Diverscheydt van snijdende dryecantich Lisch.

In Brabandt is een ander soorte, de welcke heeft een effender stele, sonder sijdt-bladers, ende minder, draghende int opperste vande stele ronde bloemen dՠeen boven dաnder staende, de welcke saechter, ende niet soo stekende ende stijf zijn als de voorgaende.

Cracht.

De wortel vanden Sparganium met wijn inghenomen, is goedt teghen tfenijn vande slangen. [113]

(Sparganium erectum) Zeer snijdend driekantig lis geheten Sparganium Butomus Theophrasti lib. 1, kapittel 8. Het eerste Sparganium van Tragus of zou het mogen wezen Phleos Theophrasti.

Sparganium is zeer gelijk de lisdodde, bloeiende biezen, het papierriet en Cyperus en schijnt te zijn het Butomus (dat is te zeggen, zeer snijdend) van Theophrastus gelijk de naam dat bewijst. Want het groeit in dezelfde broekachtige plaatsen en kanten van de wateren en ook daarin en heeft dergelijke bladeren, driekantige, de rug uitstekend en aan beide zijden zeer scherp en snijdend de hand van die het wil plukken die eensdeels voortkomen uit een grasachtige en vezelachtige wortel en eensdeels uit de steel die 90cm lang is, bij beurten aan beide zijden uitgespreid en gebogen en in de holte er van komen voort stekende bolletjes die donker groen zijn, hard en smets. Daar zijn er sommige, gelijk Matthiolus, die het verachten zonder het nochtans te beschrijven en niet meer dan hij de water bloembies die tot nu door zijn kruidboek niet bekend is en niet zeer recht uitlegt de twee Griekse woordjes stenotera & epiclinoteta, dat is te zeggen, smaller en meer gebogen. Maar dat onvaste teken van breder of smaller bladeren is dikwijls niet zeker en wordt zeer dikwijls in Dioscorides genomen met een contrarie verstand als elders bewezen wordt. En daar hij zegt meer gebogen dan die van de Gladiolus daar bewijst hij duidelijk dat ze meer vaneen en uitgespreid staan (gelijk zij ook doen) dan die van de Gladiolus die meestal rechtop en zeer bij de steel even gelijk naast elkaar opgroeien. Maar het gewone verstand van de letter heeft Matthiolus bedrogen die aldus inhoudt; de bladeren heeft het meer naar de aarde gebogen.

(Sparganium emersum)

Verschillen van snijdend driekantige lis.

In Brabant is er een ander soort en, die heeft een vlakkere steel zonder zijbladeren en kleiner die in het opperste van de steel ronde bloemen draagt die de ene boven de andere staan die zachter en niet zo stekend en stijf zijn als de voorgaande.

Kracht.

De wortel van de Sparganium met wijn ingenomen is goed tegen het venijn van de slangen. [113]

Lisch-dodde, ende Donsen, om dat de wolachticheydt van dien inden ooren comende doof maeckt. In Latijn, Typha. In Hoochduytsch, Narrenkolben, Moszkolben. In Franchois, Masse de Ionc. In Italiaensch, Mazza Sorda. In Spaensch, Behordo, oft Iunco Amacorodaco. In Enghels, Cattijs tayle ende Reede Mase.

De lanckworpighe ronde forme vande bloeme, die haer is draeyende ghelijck een gedraey vanden windt Typhon, schijnt deser plante ghegheven te hebben den Grieckschen name Typha. Dese is oock van deghene die maer op seker plaetsen voorts comen, te weten in saechtloopende wateren ende ondiepten, oock in vijvers ende marasschen. Wt de Biesachtige wortel spruyt eeen langen ronden effen stele, somtijdts zijnde van een mans hooghde oft meer, recht, glat, van verwe ende fatsoen gelijck die vande groote riviere-biese, by de welcke datse dickwils groeyet, met bladers die van onder voorts comen over ander by ghebeurte, dryecantich ende spits gelijck die vanden Cyperus, tsop vanden stele is ghesloten met eenen lanckworpigen ronden dodde van onderhalve palme ofte eenen voet lanck naer fatsoen vande vruchte van Turcksch koren. De wolachtighe aren die van binnen graeu ende van buyten swert zijn, metten windt afghewaeyet zijnde, worden vergadert vande bedde-vulsters, waer af cussens ende beddekens ghevult worden die zeer nut ende goede zijn den nieren ende verhitte lendenen. Dat sy gheseydt hebben dattet zeer goedt is tegen de gescheurtheydt, en gheloove ick niet, maer meyne dat tselfde moet toegeschreven worden tgene datter bygevoeght ende mede ghemengt wordt, te weten den Tongheblat, Gladiolus ende Betonie: want ick hadde liever dat dese wolachticheydt daer wt bleve, de welcke by brenght perijckel van versticken, ghemerckt dat den ghemeynen man bekent is, dat de muysen alsoo ghedoodt zijn gheweest, ende datse ander medicijnen ondeugelicker maeckt.

Oft nu de Typha Cerealis van Theophrastus een soorte is van dese, oft dat de gebaerde Spelte is, dat hebben wy gheseydt int capittel vande Graenen.

Cracht.

Dese saechte wolachtige hayrkens vande Lischdodden met vercken-smeir ghemengt ende gestooten, oft met ghesmolten speck, verdrijven vande partijen die verbrandt zijn tgheswil ende inflammatien, ende oock de vergaderinghen vande brandende watericheydt, want sy drooghen ende suyveren middelmatich.

De bloeme van Lischdodde met gewasschen smeer oft liese gemengt, geneest verbrandtheydt. Dioscorides.

De selfde opgheleydt zijnde stelpet bloedt. Dioscorides.

Cleyn Lischdodde. Typha minor.

Int landt van Genuen daer de Rhone ende Arbe tsamen comen, groeyet een cleyne Lischdodde met Biesachtige, stijve stelen sonder knoopen, nauwe eenen cubitus oft onderhalf lanck, boven aende welcke dat groeyen twee doddekens boven malcanderen met wolachtighe bloemen, te weten int alder wterste een die zeer cleyne is ende sonder saedt, aen de welcke is groeyende een corenachtich blaeyken dat oock inghedraeyt is: dander staet nederwaerts met eenighe spacie tusschen beyden, de welcke dicker ende ghelijvigher is, rondtomme de Biese ghelijck een oprechte dodde, maer veel minder, gelijck oock zijn de bladers die beneden staen een weynich stijf zijnde. De wortel cruypt voorder, gelijck ons heeft verclaert de zeer gheschickte ende zeer neerstighe ondersoecker vande Cruyden Tomas [114] Penneus Engelsman, die inde voorleden iaeren dese wortel heeft wtgheghraven, ende ons medeghedeylt.

(Typha latifolia) Lisdodde en donzen, omdat de wolachtigheid van die in de oren komt doof maakt. In Latijn Typha. In Hoogduits Narrenkolben en Moszkolben. In Frans Masse de Ionc. In Italiaans Mazza Sorda. In Spaans Behordo of Junco Amacorodaco. In Engels, Cattijs tayle en Reede Mase.

De langwerpige ronde vorm van de bloem, die zich draait gelijk het draaien van de wind Typhon schijnt deze plant gegeven te hebben de Griekse naam Typha. Deze is ook van diegene die maar op zekere plaatsen voort komen, te weten in zacht lopende wateren en ondiepten, ook in vijvers en moerassen. Uit de biesachtige wortel spruit een lange ronde effen steel die soms is van een mannen hoogte of meer, recht, glad, van kleur en vorm gelijk die van de grote rivierbies waarbij ze dikwijls groeit met bladeren die van onder voort komen om beurten over elkaar, driekantig en spits gelijk die van de Cyperus, de top van de steel is gesloten met een langwerpige ronde dodde van 15 of dertig cm lang naar vorm van de vrucht van mais. De wolachtige aren die van binnen grauw en van buiten zwart zijn en met de wind wegwaaien worden verzameld van de beddenvulsters waarvan kussens en bedjes gevuld worden die zeer nuttig en goed zijn de nieren en verhitte lendenen. Dat zij gezegd hebben dat het zeer goed is tegen de breuken geloof ik maar meen dat hetzelfde moet toegeschreven worden hetgene dat er bijgevoegd en mee gemengd wordt, te weten het tongenblad, Gladiolus en betonie. Want ik had liever dat deze wolachtigheid daaruit bleef die bij brengt het probleem van vertikken gemerkt dat het de gewone man bekend is dat de muizen alzo gedood worden en dat ze andere medicijnen ondeugdelijker maakt.

Of het nu de Typha Cerealis van Theophrastus een soort is van deze of dat het de gebaarde spelt is dat hebben we gezegd in het kapittel van de granen.

Kracht.

Deze zachte wolachtige haartjes van de lisdodde met varkensmeer gemengd en gestoten of met gesmolten spek verdrijven van de partijen die verbrand zijn de zwellingen en ontstekingen en ook de verzamelingen van de brandende waterachtigheid want zij drogen en zuiveren middelmatig.

De bloem van lisdodde met gewassen smeer of vet gemengd geneest verbranding, Dioscorides.

Dezelfde opgelegd stelpt het bloedt. Dioscorides.

(Typha angustifolia)

Kleine lisdodde. Typha minor.

In het land van Genua daar de Rhone en Arbe tezamen komen groeit een kleine lisdodde met biesachtige stijve stelen zonder knopen, nauwelijks een 45 of 68cm lang, waar bovenaan groeien twee dodjes boven elkaar met wolachtige bloemen, te weten in het aller uiterste een die zeer klein is en zonder zaad waaraan groeit een korenachtig blaadjes dat ook ingedraaid is. De andere staat nederwaarts met enige ruimte tussen beiden die dikker en steviger is, rondom de bies gelijk een echte dodde, maar veel kleiner gelijk ook zijn de bladeren die beneden staan en een weinig stijf zijn. De wortel kruipt verder gelijk ons heeft verklaard de zeer geschikte en zeer vlijtige onderzoeker van de kruiden Tomas [114] Penneus, Engelsman, die in de vorige jaren deze wortel heeft uitgegraven en ons medegedeeld.

Stoebe.

Meer dan vijfthien iaeren lanck leefden wy op hope, dat wy erghens souden gheraecken te sien dկprechte Stoebe, maer nu hebben wy bycants den moet verloren, ghemerckt datse noyt en is gevonden oft ghesien gheweest vande neerstighe Cruydt soeckers, in eenighe staende wateren, poelen, meyren oft ander vochte plaetsen. De welcke ten minsten waert dat sy ghevonden hadden de Phleon van Theophrastus, ghemeynt souden hebben dat sy de Stoebe van Dioscorides gecreghen hadden, om dat sy hun lieten duncken dat dese twee planten maer een dinck en waeren, door de gestolen oversettinghe van Matthiolus wten gheleerden Ruellius ghenomen. Maer dՠoude argumenten van den ghemeynen name alleen en zijn niet nootelick, de welcke terstondt willen seggen dat Stoebe ende Phleo een cruydt is, alleene door een cranck gheraetsel, om dat hy heeft gheschreven int 6 boeck, ende eerste capittel, dat Phleon vande sommighe Stoebe gheheeten wordt, want de naem mach dienen tot alle ander wolachtighe oft voose planten, ghelijck de Lischdodde, Cottoencruyden, Centuncula oft Gnapharia gheheeten, Artichauts ende Onse vrouwen distels. Jae dat meer is, als Galenus segt int boeck vande preservatijven, dat Stoebe is van zeer scherpe ende heete cracht, soo ist blijckelick ghenoech dat de selve name heeft moghen ghegheven worden planten van contrarie natuere, want hy verhaelt int achtste vande Cruyden een ander Stoebe, dat gheen scherpheydt en heeft, sulcks als Dioscorides ende Aegineta beschrijven. Ende ghemerckt dat Dioscorides tselfde niet en heeft beschreven, om dat te zeer ghemeyne schijnt gheweest te zijn, als een saecke die zeer dickwils ghebruyckt was, soo schijnet wel te wesen een ander cruydt dan het Indiaensch Phleo van Theophrastus dat aen den poel Oronemus groeyet, dշelck vande distel oft dornachtighe plante is. Oock en is niet zeer te achten dՠautoriteyt van Plinius, als de gene die alleene overset, iae verkeerdelick stelt op die plaetse de beschrijvinghe van Theophrastus, want hy stelt int 21 boeck 25.cap.aldus: Sommighe hebben vast by de doorne tblat, ghelijck de Tribulus ende Stalcruydt, sommighe hebben de doorne aen tblat ende aenden stele, ghelijck Phleos, de welcke sommighe geheeten hebben Stoebe, daer nochtans Theophrastus seght dattet blat vanden Phleon niet stekende en is, in 5 ende 6 cap. Welcke fautkens Plinio, meer ghebeuren. Maer oock dit Phleon van Theophrastus alsoo ghenoemt, soo sy meynen om de overvloedicheydt van tsaedt, en is niet meer bekend wter beschrijvinghe, die perfect ende claer genoech, dan Folium Indicum, Caneele, ende andere die inde selfde landen voortscomen, verre van onse geweste ghelegen. Want de plante heeft eenen scherpen oft stekenden stele (valschelick hebben sy overghestelt scherp van bladeren oft met stekende bladeren) saecht roodtachtich saedt, ende de wortel is den scapen zeer aenghenaem, nerghens groeyende dan in waterachtighe plaetsen, ende onder de selfde wordt voor dwijfken ghenomen de ghene die onvruchtbaer is, ende goedt om mede te binden ende te vlichten. Insghelijcks seggen sy, dat de Phleon heeft ghelijvighe bladers, die veel kerven hebben, ende veel scheuten voorts brengt int midden vande Lente, oock dat sijn bladers niet en verlaet. Ende die meer dan een iaer is houdende, iae twee oft drye iaeren blijft staende sonder vergaen, ende dat niet alleene de stele maer oock tblat stekende is: Insghelijcks dat Phleon vast by de doorne tblat heeft, de welck sommighe Stoebe noemen, ende dat de vrouwen de wolachtighe bloeme oft aren ghebruycken om looghe te maecken: dat oock de schapen de bladers eten, de sochs de scheuten, ende tbenedenste deel naest de wortel noch mals zijnde vande kinderen gheten wordt: dat oock de wortel niet diepe en loopt, ende dat zeer overvloedich groeyet in Orchomenen, ende in Arabi, teghen over tgeweste van Ethiopien, principalick aende riviere, die tselfde landt, (als Strabo seght) scheydet vanden lande daer de Caneele groeyet. Alle de welcke ende veel teecken ghenoech te kennen geven, dat dese plante, soo verre als die erghens in Europen ghesien mocht zijn, nochtans quaelick sal moghen voor seker wesen die van Discorides: ghemerckt datse by gheen lijckteeckenen beschreven en is, dan met ghemeyne ende onsekere name ende crachten, de welcke niemandt onghelijck noch oncrachtigher sal bevinden in Teskens-cruydt, zee-Cattoen-cruydt, Iaceis ende Spaenschen Stoebe cruydt, Scabiosen, Madelieven ende Globularia, vande welcke hoe wel dat de redenen meerstendeel [115] vanden ouders niet vermaent en zijn, soo is nochtans moghelick, dat eenighe van dien, de Stoebe zij van Dioscorides, oft emmers sonder groot achterdeel in stede van dien mach ghebruyckt worden: want dկuders hebben de selfde crachten den Gnaphalio oft Cattoen-kruydt, Lischdodde, ende Biesen toegheschreven.

Kemels Hoy, Schoenanthum. Iuncus odoratus Σχοινς αρωματιχος. In Hoochduytsch, Camdisch-hew. In Franchois, Pasture de Chameau. In Engels, ende inde Apoteken ende in Italiaensch, Squinanthum.

Dեxcellentste onder alle Biesen werdt hier voortijdts inde tijden van Galenus gheheeten welriekende Schoenanthos om sonderlingen goeden roosachtigen reucke vanden bloemen, hoe wel nochtans dat Galenus in sijnen tijdt seyde dattet quaelick alsoo ghenoemt werdt, ende sommighen bevolen heeft datmen Schoenanthum soude menghen inde compositien, waer af men de bloemen niet wel ghenoech en sal vinden, midts dat de kemels van Afriken de sopkens af eten, die de Schoenanthum zeer gheirne eten. Met welcke reden van Galenus, Matthiolus dwaselick spot, als quaedt ende loghenachtich zijnde, als oft nerghens in Europen gheen van die bloemen te crijgen en waeren, maer dat de Kemels die al af gheten hadden, also hy seyde. Maer Galenus segt alleene dat dickwils de reste vanden Cruyde sonder bloeme gebrocht werdt, te weten de wortel, tblat, de stele, ende daerom dat de bloemen so vele niet te crighen en zijn, ghelijck men hedens-daeghs mach sien inde coopsteden van Genua, Venegien, Antwerpen ende elders, waer ghebrocht wordt zeer groote menichte vande planten, maer niet veel bloemen. Want midts dien dat de bloemen zijn eenichsins wolachtich, dunne, ende lichtelick afvallen, ende oock met ander grasachtighe cruyden afghesneden worden om tեten, iae dat door de hitte haerlieder reuck vergaende is, soo is gebeurt eens-deels om datter luttel zijn, oock eens-deels door dկnachtsaemheydt vande voorcoopers, datter zeer luttel ghebrocht werden. Maer nu ter tijdt heeft de meerder hope van ghewin de cooplieden soo neerstich ghemaeckt int vergaderen ende brenghen, dat niemandt en twijfelt, daer en zijn nu zeer veel oprechte rieten met gheheele bloemen wt Nabathea, Arabien ende Afriken, vande welcke een yeghelijck de crachten soude moghen kennen wt de reucke, want men vintse somtijdts inde winckels te coope die oprecht zijn, maer so crachteloos gheworden, dat sommighe souden meynen dat anders gheen plante en is, dan die over al ghesien [116] ende ghevonden werdt aende duynen ende savelachtighe plaetsen vande Adriatische ende Middellandtsche zee, de welcke van ghedaente, grootte, ende ghelijckverwighe halmen den welrieckende Schoenanthum gheheel ghelijck is, iae my staet wel vorren, dat ons dese werdt vanden Apotekers inde handt ghesteken te Venegien ende te Montpelliers, de welcke versekerden dat een soorte was vanden oprechten Schoenanthum. Maer sy schilt van deugden wel soo vele, als tgemeyne riet verschilt vanden Calamus aromaticus: voorts hevet grasachtighe bladers, ende een bloeme den anderen gheheel onghelijck, soodaenighen welrieckende als yemandt soude moghen seggen wt tverhalen van Plinius dat in Campanien groeyet, maer minder van crachten. Dese ghedroogt zijnde pleegt men nu ter tijdt te vercoopen in busselkens gebonden, ende heeft een cleyne wortel, hartachtich, dorre, met veel cleyne veselinghen boven inder aerden wtghespreydt, met voorwaerts gheboghen bladers tsamen ghewonden ende schelpwijs in malcanderen ghestelt, dickachtich, stijf, onderhalve palme hooghe, spits, bleeck, rondtsomme een geknoopt rondt rietken, dat vol is, niet hol, blinckende, eenen voet hooghe, glat ghelijck de Cyperus oft Biese, ende boven int opperste gheheel dunne, waer aen dat groeyen bleeck-roode wt de geel bloemkens, met cafachtighe schubbekens oft blaeskens die van buyten rootachtich zijn ende van binnen wolachtich, licht, ende gheheel nae den Cyperus riecken, maer als sy in eenen mortier oft tusschen de vinghers ghewreven zijn, sonderlinghe de binnenste bladers ende rietkens, soo riecken sy soo wtermaten wel, dat die soude willen loochenen dattet den oprechten Schoenanthus niet en waer, die soude voor eenen plompen onverstandighen gheacht werden. Datse nu hen clappen laeten staen vanden stele vanden Cyperus, van de welcke Dioscorides schijnt te willen segghen vanden ghemeynen Biesen ende niet vanden Schoenanthum, midts dat hy daer expressellijck niet by en voegt. Voorts gemerckt dat de reste vande beschrijvinghe soo claer is, soo moghen dese ongheruste menschen int ondersoecken vande teeckenen henlieden wel schaemen.

De schoone wolachtighe bloemen van desen Schoenanthum, eenichsins die vanden oprechten Schoenanthum ghelijck, vast tsamen vergaedert, ende ghelijck een vossen-steert van vijf ende ses duymen lanck spits opstaende, heeft die zeer gheschickte Apoteker ende Herbarist Franchois Pennin gepluckt aenden oever vande Middellandtsche zee inden lande van Montpelliers by Aigues-mortes, op den wegh nae Piscairen.

Cracht.

Dioscorides. Schoenanthum is heet ende zeer scherp op de tonghe, men ghebruyckt de bloeme, de halmen, ende wortel, want tverweckt tot pissen, ende drijft wt den vrouwen haerlieder maendtstonden, het doet de gheswillen scheyden( omdat, als Galenus seght, een weynich verwarmt ende tsamen treckt, met subtijlheydt vande deelen) tbeswaert thooft, het treckt een weynich tsamen, tbreeckt, tverteirt, ende opent de lochtgaten vande aders.

De bloeme is goedt, inghedroncken den genen die bloet spouwen, ende oock tegen de pijne vande maghe, longher, lever, ende nieren, Wordt oock ghemengt onder de preservativen.

De wortel is meer tsamentreckende, daerom wordt daer af een vierendeel loots, met soo veel yopers sommighe daghen gheduerende inghegheven teghen de walginghe vander maghen, den watersuchtighen, ende die de stuypen hebben. [117]

De decoctie is goedt teghen de verhittinghe vande moeder, met stoven daer over gheseten.

Maer midts dien dat de bloemen nu ter tijdt overghebrocht worden sonder reuck, daer om ist beter datmen de halmen oft rietkens ghebruycke.

Stoebe.

Meer dan vijftien jaren lang leefden we op hoop dat we ergens zouden raken te zien de rechte Stoebe, maar nu hebben we bijna de moed verloren gemerkt dat ze nooit is gevonden of gezien geweest van de vlijtige kruidzoekers in enige staande wateren, poelen, meren of andere vochtige plaatsen. Die tenminste was het dat zij gevonden hadden de Phleon van Theophrastus gemeend zouden hebben dat zij de Stoebe van Dioscorides gekregen hadden omdat zij dachten dat deze twee planten maar een ding waren door de gestolen overzetting van Matthiolus uit de geleerde Ruellius genomen. Maar de oude argumenten van de gewone naam alleen zijn niet noodzakelijk die terstond willen zeggen dat Stoebe en Phleo een kruid is en alleen door een zwak raadsel omdat hij heeft geschreven in het 6^de boek en eerste kapittel dat Phleon van sommige Stoebe geheten wordt want de naam mag dienen tot alle ander wolachtige of voze planten gelijk de lisdodde, katoenkruiden, Centuncula of Gnapharia geheten, artisjokken en onze vrouwen distels. Ja, dat meer is, als Galenus zegt in het boek van de preservatieven dat Stoebe van zeer scherpe en hete kracht is zo is het duidelijk genoeg dat dezelfde naam mag gegeven worden aan planten van contrarie natuur want hij verhaalt in het achtste van de kruiden een andere Stoebe dat geen scherpte heeft zulks als Dioscorides en Aegineta beschrijven. En gemerkt dat Dioscorides hetzelfde niet heeft beschreven omdat het te zeer algemeen schijnt geweest te zijn als een zaak die zeer dikwijls gebruikt wordt zo schijnt het wel te wezen een ander kruid dan het Indiaanse Phleo van Theophrastus dat aan de poel Oronemus groeit wat een distel of dorenachtige plant is. Ook is niet zeer te achten de autoriteit van Plinius als diegene die alleen overzet, ja verkeerd stelt op die plaats de beschrijving van Theophrastus want hij stelt in het 21^ste boek en 25^ste kapittel aldus; Sommige hebben vast bij de dorens het blad gelijk de Tribulus en stalkruid, sommige hebben de dorens aan het blad en aan de steel gelijk Phleos die sommige geheten hebben Stoebe daar nochtans Theophrastus zegt dat het blat van de Phleon niet steekt in 5^de en 6^de kapittel. Welke foutjes Plinius meer gebeuren. Maar ook dit Phleon van Theophrastus alzo genoemd zo zij menen om de overvloedigheid van het zaad is niet meer bekend uit de beschrijving die perfect en helder genoeg dan Folium Indicum, kaneel en andere die in dezelfde landen voortkomen en ver van onze gewesten gelegen. Want de plant heeft een scherpe of stekende steel (vals hebben zij over gesteld scherp van bladeren of met stekende bladeren) zacht roodachtig zaad en de wortel is de schapen zeer aangenaam die nergens groeit dan in waterachtige plaatsen en onder die wordt voor het wijfje genomen diegene die onvruchtbaar is en goed om mee te binden en te vlechten. Insgelijks zeggen zij dat de Phleon heeft stevige bladeren die veel kerven hebben en veel scheuten voort brengen in het midden van de lente. Ook dat zijn bladeren niet verliest en die meer dan een jaar oud is houdt, ja twee of drie jaren blijft staan zonder te vergaan en dat niet alleen de steel maar ook het blad steekt. Insgelijks dat Phleon vast bij de dorens het blad heeft die sommige Stoebe noemen en dat de vrouwen de wolachtige bloemen of aren gebruiken om loog te maken. Dat ook de schapen de bladeren eten en de zeugen de scheuten en het benedenste deel naast de wortel als die nog mals zijn van de kinderen gegeten wordt. Dat ook de wortel niet diep loopt en dat zeer overvloedig groeit in Orchomenen en in Arabi tegenover het gewest van Ethiopi en voornamelijk aan de rivier die hetzelfde land (als Strabo zegt) scheidt van het land daar de kaneel groeit. Alle die en veel tekens genoeg te kennen geven dat deze plant, zo ver als die ergens in Europa gezien mocht zijn, nochtans kwalijk zeker zal zijn die van Dioscorides. Gemerkt dat ze bij geen teken beschreven is dan met gewone en onzekere naam en krachten die niemand ongelijk noch zwakker zal bevinden in tajeskruid. Zee katoenkruid Jacea en Spaanse Stoebe kruid, Scabiosa, madelieven en Globularia waarvan, hoewel dat de redenen meeste deel [115] van de ouders niet vermaand zijn, zo is nochtans mogelijk dat enige van die de Stoebe is van Dioscorides of immers zonder groot nadeel in plaats van die mag gebruikt worden. Want de ouders hebben dezelfde krachten den Gnaphalium of katoenkruid, lisdodde en biezen toegeschreven.

(Cymbopogon schoenanthus)

Kamelenhooi, Schoenanthum. Juncus odoratus Σχοινς αρωματιχος. In Hoogduits Candisch-hew. In Frans Pasture de Chameau. In Engels en in de apotheken en in Italiaans Squinanthum.

De excellentste onder alle biezen werd hier voortijds in de tijden van Galenus geheten welriekende Schoenanthos vanwege de bijzondere goede roosachtige reuk van de bloemen. Hoewel nochtans dat Galenus in zijn tijd zei dat het kwalijk alzo genoemd werd en sommige bevolen heeft dat men Schoenanthus zou mengen in de composities waarvan men de bloemen niet voldoende kan vinden omdat de kamelen van Afrika de topjes af eten die de Schoenanthus zeer graag eten. Met welke reden van Galenus, Matthiolus dwaas spot als kwaad en leugenachtig te zijn alsof nergens in Europa geen van die bloemen te krijgen zijn omdat de kamelen die alles opgegeten hebben zoals hij zegt. Maar Galenus zegt alleen dat dikwijls de rest van het kruid zonder bloem gebracht worden. Te weten de wortel, het blad, de steel en daarom dat de bloemen niet zo veel te krijgen zijn gelijk men tegenwoordig zien mag in de koopsteden van Genua, Veneti, Antwerpen en elders waar gebracht wordt zeer grote menigte van de planten, maar niet veel bloemen. Want omdat de bloemen enigszins wolachtig en dun zijn en gemakkelijk afvallen en ook met andere grasachtige kruiden afgesneden worden om te eten, ja dat door de hitte hun reuk vergaat zo is gebeurd het eensdeels omdat er weinig en ook eensdeels door de onachtzaamheid van de inkopers dat er zeer weinig gebracht worden. Maar nu ter tijd heeft de meerder hoop van winst de kooplieden zo vlijtig gemaakt in het verzamelen en brengen dat niemand twijfelt dat er nu zijn vele echt rieten met gehele bloemen uit Nabathea, Arabi en Afrika waarvan iedereen de krachten zou mogen kennen uit de reuk. Want men vindt ze soms in de winkels te koop die echt zijn maar zo krachteloos geworden dat sommige zouden menen dat het geen andere plant is dan die overal gezien [116] en gevonden wordt aan de duinen en zavelachtige plaatsen van de Adriatische en Middellandse zee die van gedaante, grootte en gelijk kleurige halmen de welriekend Schoenanthus geheel gelijk is, ja me staat wel voor dat ons deze van de apothekers in de hand gestoken werd te Veneti en te Montpellier die verzekerden dat het een soort was van de echte Schoenanthus. Maar zij verschilt van deugden wel zoveel als het gewone riet verschilt van de Calamus aromaticus. Voorts heeft het grasachtige bladeren en een bloem den anderen geheel ongelijk, zodanig welriekend als iemand zou mogen zeggen uit het verhalen van Plinius dat in Campani groeit, maar minder van krachten. Als deze gedroogd zijn pleegt men het nu ter tijd in bosjes te verkopen en heeft een kleine wortel, hardachtig, dor en met veel kleine vezels boven in de aarde uitgespreid met voorwaarts gebogen bladeren tezamen gewonden en schelpvormig in elkaar gesteld, dikachtig, stijf, 15 cm hoog, spits, bleek, rondom een geknoopt rond rietje dat vol is en niet hol, blinkend, dertig cm hoog, glad gelijk de Cyperus of bies en boven in het opperste geheel dun waaraan groeien bleekrode uit de gele bloempjes met kafachtige schubjes of blaasjes die van buiten roodachtig zijn en van binnen wolachtig, licht en geheel naar de Cyperus ruiken. Maar als zij in een mortier of tussen de vingers gewreven zijn en vooral de binnenste bladeren en rietjes zo ruiken zij zo uitermate goed dat die zou willen verloochenen dat het de echte Schoenanthus niet is die zou voor een plompe onverstandige geacht worden. Dat ze nu hun klappen laten staan van de steel van de Cyperus waarvan Dioscorides schijnt te willen zeggen van de gewone bies en niet van de Schoenanthus omdat hij daar expres niets bijvoegt. Voorts gemerkt dat de rest van de beschrijving zo helder is zo mogen deze ongeruste mensen in het onderzoeken van de tekens zich wel schamen.

De mooie wolachtige bloemen van deze Schoenanthus die enigszins die van de echte Schoenanthus gelijk zijn vast tezamen verzameld en gelijk een vossenstaart van vijf en zes cm lang spits opstaande heeft de zeer geschikte apotheker en herbarist Frans Pennin geplukt aan de oever van de Middellandse zee in het land van Montpellier bij Aigues-mortes op de weg naar Piscairen.

Kracht.

Dioscorides. Schoenanthus is heet en zeer scherp op de tong, men gebruikt de bloemen, de halmen en wortel, want het verwekt tot pissen en drijft uit de maandstonden van de vrouwen, het doet de zwellingen scheiden( omdat het als Galenus zegt een weinig verwarmt en tezamen trekt met subtielheid van de delen) het bezwaart het hoofd, het trekt een weinig tezamen, het breekt, het verteert en opent de luchtgaten van de aders.

De bloem is goed opgedronken diegene die bloed spuwen en ook tegen de pijn van de maag, longen, lever en nieren. Wordt ook gemengd onder de preservatieven.

De wortel is meer tezamen trekkende, daarom wordt daarvan bijna 2gram met zoveel hysop sommige dagen durende ingegeven tegen de walging van de maag, de waterzuchtige en die de stuipen hebben. [117]

Dat afkooksel is goed tegen de verhitting van de moeder, met stoven daarover gezeten.

Maar omdat de bloemen nu ter tijd overgebracht worden zonder reuk daarom is het beter dat men de halmen of rietjes gebruikt.

Spica Nardi. In Griecks, Nardos oft Nardon stachis. In Latijn, Nardus. In Franchois ende inder Apoteke Spica Nardi. In Hoochduytsch, Nederduytsch ende Enghels, Spicke Narde. In Italiaensch, Spigo ende Spigo-Nardi. In Spaensch, Azumbar, oft Espigefil, ende is Nardus Gangitis van Anguillara.

Oft dit cruydt Nardus gheheeten is nae de stadt Naardus van Syrien die gheleghen is aende riviere Eufrates, waer dat oock een ander Nardus is, als Plinius seght, is onseker: nochtans ist seker dat dՠoprechte Nardus wt diversche plaetsen van Egypten ende Syrien in Europe ghebrocht wordt, niet alleene de wortel, sulcks als Galenus wil, maer oock vier verscheyden deelen, te weten de wortel, aren, tstroo, ende de bladers. Dկnderste wortel die de Schoenanthum wortelen ghelijck is, comt wt met een dunne ende dorre veselinghe wt een cleyn wortelken oft wrongesken, waer op dat groeyet ghehayrde aren ende in een ghevoegde vergaderinghe bycants door ghecroltheydt, heuvelkens, oft keirnen onderscheyden, ende met hayrkens tsamen ghebrocht, ghelijck in het Maeon oft Berrewortel, wt welcker middelste spacien sommige biesachtige bladers spruyten, op de maniere vanden Zee-nestelen, hoe wel datse veel minder zijn. Wy hebben dese drooge gesien onder groote bussels van Nardus ten huyse van onsen vriendt ende gheleerde Apoteker Alberto Martinello te Venegien inden Enghel, ende wy weten oock datse van sommige andere te Lyons gade gheslaghen zijn gheweest.

Cracht.

Dioscorides. Spicke-narde zijn warm ende drooghe (warm inden eersten ende drooghe tot int wterste vanden tweede, seght Galenus. Sy doen water maecken, sy stoppen den buyckloop, ghedroncken. De vloet vande vrouwen ende dեtter doense ophouden, opgheleydt.

Met cout water inghedroncken verdrijvense de walginghe, ende ghenesen dեtinghe vander maghe, de swellinghen, de lever, de geelsucht, ende de ghebrecken vande nieren, want sy zijn ghemaeckt van een ghenoech tsamen treckende substantie die scherp is, niet zeer heet, ende eenichsins bitterachtich, segt Galenus.

In water ghesoden ghenesen sy int stoven daer overgeseten de verhitheydt vande moeder, ende zijn oock goedt voor de cale ooghschelen, want sy doen thayr dicker daer aen groeyen, ende worden ghestroyt in zeer vochtighe lichaemen.

Spica Nardi tot poeder ghestampt met wijn ghetempert ende broeykens daer af ghemaeckt worden bewaert in een nieu aerden vat dat niet bepect nocht verloot en is voor medicijne vander oogen, ende wordt oock ghemengt inde preservatijven.

Galenus. Het droogt de fluxien die inden buyck zijn ende inghewandt, ende daer en boven oock die vanden hoofde ende borst.

Valsche Nardus Gangitis van Languedoc. Nardus Gangitis spuria Norbonensis.

Het is nu tvijfde iaer dat wy ghecreghen hebben een ander Nardus die den anderen ghelijck is, oock in groote menichte. In dlandt van Languedoc is gheleghen een zeer lustighen ende hooghen bergh, staende ontrent seven mijlen van tstedeken Ganges ghenoemt, opde welcke veel excellente cruyden groeyen, waerom dat hy gheheeten wordt Lՠhort de Diou, dat is te segghen Ons heeren hof. Int opgaende van desen bergh aende Suydtsijde nae de Middellandtsche zee, comt dese Nardus zeer overvloedich voorts, in mosachtighe vochte gewesten, dՠonderste wortel is cleyne met cleyne harte ende dunne veselinghen, de welcke zijn onder de gheaerde ende hayrachtighe heuvelkens die soo dicke zijn als eenen cleynen vingher, bleeckachtich bruyn van verwe, bycants een palme hooghe, niet zeer spits, maer schijnen eenichsins boven afghesneden te wesen. De bladers zijn groen, stijf, biesachtich, nauwe eenen voet hooghe, maer vele, de welcke spruyten beneden wt de wortel, wtsteken [118] midden door de hayrachtighe aren omvanghende dՠonderste vanden stele, soo dat veel planten als tsamen op eenen risch verwarret zijnde, de ghedaente hebben van een plante alleene. Sy is gheheel sonder reucke, behalven de aerachtighe hayren, de welcke veel grover zijn dandie vanden Indiaenschen Nardus, rieckende ghelijck mosch van Eycken boomen oft vander aerden, inde welcke half met aerde bedeckt zijnde, groeyen aerachtige hayrkens, waer wt dat spruyt eenen dunnen ende claeren biesachtighen halm die niet ongelijck en is die vanden Elpha oft vijghkorve-biesen van eenen cubitus hooghe, de welcke vande midden tot boven toe heeft by gebeurte zeer cleyne puntkens van een grasachtighe haeuwe wt de blaeskens spruytende, eenichsins der bloemen vanden Schoenanthum ende den afgaenden Navelcruydt ghelijck. Dese werdt doen ghesien van onsen meester Rondellet, ende Jacob Wtenhove edelman van Gendt ende zeer gheleerden medediscipel, ende in desen soo wel als in ander deelen vander medicijne zeer geschickt, de welcke die met sijn eyghen handen heeft ghepluckt, ende ons oock dunckt wat over een te comen met de Gangitische Nardus van Dioscorides. Niemandt en derf hem oock verwonderen dat wy mencie ghemaeckt hebben van tstedeken Ganges, want ons en quam gheen stedeken ter voorschijn, noch oock gheen vermaerden ende naerder plaetse dan die, aen de welcke comen zeer lustighe rivierkens, waer af dՠeene heeft eenen sandtachtighen grondt gemengt met goude glinsteringen, waer wt dat oock goudt vergaedert wordt. Maer door wat oorsaecke dattet desen naeme ghecreghen heeft, is onbekent, nochtans weet men wel dat gheenen Indiaenschen Nardus en is.

(Nardostachys jatamansi) Spica Nardi. In Grieks Nardos of Nardon stachis. In Latijn Nardus. In Frans en in de apotheken Spica Nardi. In Hoogduits, Nederduits en Engels Spicke Narde. In Italiaans Spigo en Spigo-Nardi. In Spaans Azumbar of Espigefil en is Nardus Gangitis van Anguillara.

Of dit kruid Nardus geheten is naar de stad Naardus van Syrië die gelegen is aan de rivier Eufraat waar daar ook een andere Nardus is zoals Plinius zegt is onzeker. Nochtans is het zeker dat de echte Nardus uit diverse plaatsen van Egypte en Syrië in Europa gebracht wordt en niet alleen de wortel, zulks als Galenus wil, maar ook vier verschillende delen, te weten de wortel, aren, het stro en de bladeren. De onderste wortel die de Schoenanthus wortels gelijk is komt uit met een dunne en dorre vezel uit een klein worteltje of wrongetje waarop groeit gehaarde aren en ineen gevoegde verzamelingen bijna door krullen, heuveltjes of kernen onderscheiden en met haartjes tezamen gebracht gelijk in het Maeon of beerwortel. Uit de middelste ruimtes spruiten sommige biesachtige bladeren op de manier van de zeenestelen, hoewel dat ze veel kleiner zijn. We hebben deze droog gezien onder grote bosjes van Nardus ten huize van onze vriend en geleerde apotheker Alberto Martinello te Venetië in de Engel en we weten ook dat ze van sommige andere te Lyon gadegeslagen zijn geweest.

Kracht.

Dioscorides. Spicke-narde zijn warm en droog (warm in de eerste en droog tot in het uiterste van de tweede zegt Galenus. Zij doen water maken, zij stoppen de buikloop, gedronken. De vloed van de vrouwen en het etter doen ze ophouden, opgelegd.

Met koud water opgedronken verdrijven ze de walging en genezen het eten van de maag, de zwellingen, de lever, de geelzucht en de gebreken van de nieren want zij zijn gemaakt van een genoeg tezamen trekkende substantie die scherp is, niet zeer heet en enigszins bitterachtig zegt Galenus.

In water gekookt genezen zij in het stoven daar over gezeten de verhitting van de moeder en zijn ook goed voor de kale oogschellen, want zij doen het haar dikker daaraan groeien en worden gestrooid in zeer vochtige lichamen.

Spica Nardi tot poeder gestampt en met wijn getemperd en broeiing daarvan gemaakt worden bewaard in een nieuw aarden vat dat niet bepekt noch verlood is, 7 gram, is voor medicijnen van de ogen en wordt ook gemengd in de preservatieven.

Galenus. Het droogt de opzwelling die in de buik zijn en ingewand en daarboven ook die van het hoofd en borst.

(Nardus gangitis) Nardus gangitis. Valse Nardus Gangitis van Languedoc. Nardus Gangitis spuria Norbonensis.

Het is nu het vijfde jaar dat we gekregen hebben een andere Nardus die de anderen gelijk is en ook in grote menigte. In het land van Languedoc is gelegen een zeer lustige en hoge berg staande omtrent zeven mijlen van het stadje Ganges genoemd waarop veel excellente kruiden groeien waarom dat het geheten wordt Lՠhort de Diou, dat is te zeggen Onze Heren hof. In het opgaan van deze berg aan de zuidzijde naar de Middellandse zee komt deze Nardus zeer overvloedig voort in mosachtige vochtige gewesten. De onderste wortel is klein met kleine harde en dunne vezels, die zijn onder de geaarde en haarachtige heuveltjes die zo dik zijn als een kleine vinger, bleekachtig bruin van kleur en bijna 10cm hoog, niet zeer spits, maar schijnen enigszins boven afgesneden te zijn. De bladeren zijn groen, stijf, biesachtig, nauwelijks dertig cm hoog, maar veel en die spruiten beneden uit de wortel en uitsteken en [118] midden door de haarachtige aren omvangen het onderste van de steel zodat veel planten als tezamen op een rij verward zijn en de gedaante hebben van een plant alleen. Zij is geheel zonder reuk, behalve de aarachtige haren die veel grover zijn dan die van de Indiaanse Nardus, ruiken gelijk mos van eiken bomen of van de aarde. In die half met aarde bedekt zijn groeien aarachtige haartjes waaruit spruit een dunne en heldere biesachtige halm die niet ongelijk is die van de Elpha of vijgenkorf bies van een 45cm hoog die van het midden tot boven toe om beurten zeer kleine puntjes heeft van een grasachtige hauw die uit de blaasjes spruiten, enigszins der bloemen van de Schoenanthus en het verwelkende navelkruid gelijk. Deze werd toen gezien van onze meester Rondellet en Jacob Uitenhove edelman van Gendt en zeer geleerde medediscipel en in deze zo wel als in ander delen van de medicijnen zeer geschikt die het met zijn eigen handen heeft geplukt en ons ook denkt wat overeen te komen met de Gangitische Nardus van Dioscorides. Niemand durft zich ook te verwonderen dat we melding gemaakt hebben van het stadje Ganges, want ons kwam geen stadje te voorschijn, noch ook geen vermaarde en dicht bij zijnde plaats dan die waaraan komen zeer lustige riviertjes, waarvan de ene heeft een zandachtige grond gemengd met gouden glinsteringen waaruit ook goud verzameld wordt. Maar door welke oorzaak dat het deze naam gekregen heeft is onbekend, nochtans weet men wel dat geen Indiaanse Nardus is.

Ghemyen onscherpe Biese. In Griecks, Schoenos. In Latijn, Iuncus levis vulgatus. In Hoochduytsch, Binzen, Schemelen. In Franchois, Ionc. In Italiaensch, Giumco, in Spaensch, Iunco. In Enghels, Rusches.

Nu laet ons voorts gaen ende vervolghen de reste vande beschrijvinghe vande Biesen. Ghelijckerwijs dat Griecks woordt Schoenanthos, dշelck een Biese beteeckent, heeft zijnen naem van lederen geesselen ende coorden, alsoo dat dLatijnsche woordt Iuncus heeft sijnen oorspronck iungendo, dat is te samen voeghen. In vochte slechte bemden en groeyet niet beter noch meer dan de gemeyne Biese, de welcke tweederhande is, maer in spitsheydt alleen verschillende. Sy zijn alle beyde rechte, effen, garsgroene, hebbende blinckende rijskens oft halmen die spits zijn, met swert saedt, ende wit marck ghelijck lemmet, dat oock in stede van dien ghebruyckt wordt, stijf, ende eenen cubitus oft onderhalf lanck, maer de halmen en hebben niet zeer harte punten, aende welcke dat groeyet swertachtich saedt ende mosachtich in cleyne cafachtighe troskens. Ten wordt noch vande beesten noch vande menschen gheten, dan alleene ghebruyckt om de salen ende camers te bestroeyen, principalick in Enghellandt.

Men vinter over al diversche soorten die alleene verschillen in rouheydt, in t blincken ende overvloedicheydt van marck, de welcke de Cruydtbeschrijvers van onsen tijde niet al te aerdich gedeylt en hebben in vier oft vijf specien.

Cracht.

Dioscorides. Tsaedt van dese twee soorten van Biesen, gheroost, ende met ghewaterden wijn [119] ghedroncken, stopt de camerganck, om dat haerlieder complexie, seght Galenus, gemaeckt is te weten wt eerdich wesen dat een weynich cout ende vochtich is, ende oock wat warm om te mogen drooghen dՠonderste deelen, ende allenckskens coude dompen doen opstijghen nae thooft, waer door dattet slaperachtich maeckt.

Tselfde stopt oock den rooden vloet vande vrouwen, tverweckt tot water maecken, ende stilt de pijnen vanden hoofde.

De teere bladers die naest de wortel staen, worden bequaemlick opgheleydt teghen tsteken vande ghespickelde spinnen.

Tsaedt vande Indiaensche Biese doet slapen, maer daer moet mate ghehouden zijn int innemen, op dat den slaep niet te sterck en worde.

Zee-bies tweederhande. Iuncus maritimus duplex.

Maer van dese scherpe Biese zijn int landt van Languedoc ontrent den zeecant tweederhande soorten, de welcke veel langher zijn, ende niet min dan drye cubitus hooghe. Beyde dese soorten groeyen in staende wateren ende broeckachtighe plaetsen ontrent de zee, tusschen dՠoude stedeken Lates ende tdorp Peraus, de welcke onghelijck scherper ende stekender zijn. Dՠeene heeft zeer veel swertachtich saedt in schubachtighe scherpe ende swertachtighe troskens, maer dՠander heeft een saechte wolachticheydt die wit is ende vlockachtich. Dՠmarck van desen is oock zeer beqauem tot lemmetten, ende ghenoeghelicke constighe wercken vande landtloopers ofte quacksalvers, vande welcke wy ghesien hebben duyfkens ghemaeckt die inde locht vloghen, ende hen selven inde locht waeren houdende.

(Schoenoplectus pungens, Juncus effusus?)Gewone stompe bies. In Grieks Schoenos. In Latijn Juncus levis vulgatus. In Hoogduits, Binzen, Schemelen. In Frans, Ionc. In Italiaans Giumco, in Spaans, Iunco. In Engels Rusches.

Nu laat ons voort gaan en vervolgen de rest van de beschrijving van de biezen. Gelijks dat Griekse woordt Schoenanthos wat een bies betekent heeft het zijn naam van lederen gesels en koorden alzo dat het Latijnse woord Juncus heeft zijn oorsprong iungendo, dat is te samen voegen. In vochtige slechte beemden groeit het niet beter noch meer dan de gewone bies die tweevormig is maar in spitsheid alleen verschillen. Zij zijn alle beide recht, effen, donker groen en hebben blinkende twijgjes of halmen die spits zijn, met zwart zaad en wit merg gelijk een lemmet dat ook in plaats van die gebruikt wordt, stijf en een 45 of 68cm lang, maar de halmen hebben niet zeer harde punten. Waaraan groeit zwartachtig zaad en mosachtig in kleine kafachtige trosjes. Het wordt noch van de beesten noch van de mensen gegeten dan alleen gebruikt om de zalen en kamers te bestrooien en voornamelijk in Engeland.

Men vind er overal diverse soorten die alleen verschillen in ruwheid, in het blinken en overvloedigheid van het merg die de kruidbeschrijvers van onze tijd niet al te aardig gedeeld hebben in vier of vijf species.

Kracht.

Dioscorides. Het zaad van deze twee soorten van biezen geroosterd en met gewaterde wijn [119] gedronken stopt de kamergang omdat hun samengesteldheid, zegt Galenus, gemaakt is te weten uit aards wezen dat een weinig koud en vochtig is en ook wat warm om te mogen drogen de onderste delen en geleidelijk aan koude dampen doen opstijgen naar het hoofd waardoor dat het slaperachtig maakt.

Hetzelfde stopt ook de rode vloed van de vrouwen, het verwekt tot water maken en stilt de pijnen van het hoofd.

De tere bladeren die naast de wortel staan worden bekwaam opgelegd tegen het steken van de gespikkelde spinnen.

Het zaad van de Indiaanse bies doet slapen, maar daar moet mate gehouden worden in het innemen zodat de slaap niet te sterk wordt.

(Blysmus rufus. Bolboschoenus maritimus?)

Zeebies tweevormig. Juncus maritimus duplex.

Maar van deze scherpe bies zijn in het land van Languedoc omtrent de zeekant twee soorten die veel langer zijn en niet minder dan 135cm hoog. Beide deze soorten groeien in staande wateren en broekachtige plaatsen omtrent de zee, tussen het oude stadje Lates en het dorp Peraus die ongelijk scherper en stekender zijn. De ene heeft zeer veel zwartachtig zaad in schubachtige scherpe en zwartachtige trosjes. Maar de ander heeft een zachte wolligheid die wit is en vlokachtig. Het merg van deze is ook zeer geschikt tot lemmet en genoeglijke kunstige werken van de landlopers of kwakzalvers waarvan we gezien hebben duifjes gemaakt die in de lucht vlogen en zichzelf in de lucht hielden.

Aldermeeste water-Biese, Matten-biesen, Vijver-biesen. σλος χοςνος. Iuncus aquaticus maximus.

Dաldermeeste Biese van allen, de welcke int water is groeyende, ende dաlderlanckste Lischdodde [120] ghelijck, is zeer wel over al bekent den ghenen oock die onder den Noorderschen Pole woonen, sonderlinghe haer voos marck, van de welcke matten gevlochten worden, om inde eetcamers oft saletten te legghen.

Cleyne Water-biese met taykens van Peerdtsteert.Iuncus aquaticus minor capitulis equiseti.

Vande soorte vande naest voorgaende groeyet zeer overvloedicch een ander die veel minder is tot Oosterweel buyten Antwerpen inde staende ende oock saechtloopende wateren, hebbende een wortel met zeer veel faselinghen ende naeckte halmen, die de ghemeyne Biese ghelijck zijn, maer met druyfachtighe knoppen scherp opgaende, ghelijck die vanden Speragus oft Peerdtsteert, ende elck beneden hebbende eenen knoop.

Waterlisch Bloem-biese. Iuncus Cyperodes floridus paludosus, ende is de Gladiolus palustris van Cordus.

Bloembiese ghenoemt Iuncus floridus, dat is, bloeyende Biese, ghelijck die verschilt vanden anderen, alsoo gaetse alle die andere te boven, want van bladers ende croone is sy eenichsins den Cyperus ghelijck, maer van wortel en is sy den anderen niet zeer onghelijck. Sy heeft eenen biesachtigen ronden ende gars-groenen stele van Lischdodde, maer dunder, van drye cubitus hooghe, aenden welcken dat staet eenen crans van wilde-Galigaen, van schoone lijfverwighe bloemen van ghedaente van Ampeloprassum. De bladers zijnlanghere dan die van Cyperus oft Affodillen comende wt een biesachtighe wortele, maer dicker. Tgroeyet over al in grachten ende staende oft saechtvloeyende wateren van Nederlandt. Enghellandt, ende tot Londen aenden Tour ende plaetse daer de ghereedtschap vande schepen van orloghe ligghet.

[121]

Allergrootste waterbies, mattenbiezen, vijverbiezen. σλος χοςνος. Juncus aquaticus maximus. (Schoenoplectus lacustris)

De allergrootste bies van allen die in het water groeit en de allerlangste lisdodde [120] gelijk is zeer goed overal bekend diegene ook die onder de Noordse pool wonen en vooral het voze merg waarvan matten gevlochten worden om in de eetkamers of saletten te leggen.

Kleine waterbies met takjes van paardenstaart. Juncus aquaticus minor capitulis equiseti. (Eleocharis palustris)

Van de soort van de laatst voorgaande groeit zeer overvloedig een andere die veel kleiner is te Oosterweel buiten Antwerpen in de staande en ook zacht lopende wateren. Het heeft een wortel met zeer veel vezels en naakte halmen die de gewone biezen gelijk zijn, maar met druifachtige knoppen scherp opgaande gelijk die van de Asparagus of paardenstaart en elk heeft beneden een knoop.

Waterlis bloembies. Juncus Cyperodes floridus paludosus en is de Gladiolus palustris van Cordus. (Butomus umbellatus)

Bloembies genoemd Juncus floridus, dat is bloeiende bies gelijk die verschilt van de anderen alzo gaat ze alle anderen te boven want van bladeren en kroon is zij enigszins den Cyperus gelijk, maar van wortel is zij de anderen vrij gelijk. Zij heeft een biesachtige ronde en donker groene steel van lisdodde, maar dunner, van 135cm hoog waaraan staat een krans van wilde galigaan van mooie vleeskleurige bloemen van gedaante van Ampeloprasum. De bladeren zijn langer dan die van Cyperus of affodillen en komen uit een biesachtige wortel, maar dikker. Het groeit overal in grachten en staande of zacht vloeiende wateren van Nederland, Engeland en tot Londen aan de Tower en plaatsen daar het gereedschap van de schepen van oorlog ligt. [121]

Zee-biese. Iuncus maritimus.

Dese en is niet zeer onghelijck den anderen soorten, maer en groeyet nerghens vele dan aende oevers, ende opde sandtachtighe plaetsen van Languedoc ende Provencen, nauwe eenen voet ende onderhalve palme hooghe. Sy heeft veel bladers, die dunne zijn, witachtich, smal, ende tweemael langer dan de stele van onderhalve palme, taey, wtghespreydt, gheboghen, dicke, loockverwich, voorts comende wt een dicke wortel, die swert is ende enckel die vanden wilden-Galigaen ghelijck, geknoopt, ende verre cruypende. Int opperste vanden stele zijn ghemeynlick drye bladerkens, van drye duymen lanck, ende een ronde bloeme beset met schubachtighe ghetroste saden die vanden Biesen ghelijck, ende is scherpachtich, van verwe bleeck bruynroot, vande grootte ende ghedaente vanden Ampeloprassum.

Cleyne Biesken. Iuncellus.

Inde Noordersche dorre, sandtachtighe, ende onvruchtbaer Heyen wordt over al ghesien dաlderminste van allen, die nauwe onderhalve palme lanck is, met een cleyne ende corte wortel, teere aderkens, de bloemkens van een staende, ende boven sonder spitsch.

Sijde Biese, Vlock-biese oft Quispel-biese, Matten-vlasch, Cottoen-biese. In Latijn, Iuncus Bombycinus, ende is Tomentum ende Linum pratense van Cordus, oft Gnaphalium van Jeronymus Bock. In Hoochduytsch, Wisen wollen, Matten-vlasch, in Enghels, Water leeke.

Inde Mey ende Hoeymaendt, Wedemaendt ende Oogstmaendt wordt ghesien inde vochte ende natte bemden ende Heye by Brugghe ende elders een soorte van Biesen met cleyne ende bycants grasachtighe bladerkens, ende sneewit blinkende are oft vlocke, de welcke oock van zeer verre door haer schoone witheydt dՠooghen tot haer is treckende. Sy heeft een wortel met veel cleyne veselinghen, ende մ spitse boven niet zeer stijf. De Duytschen heetent om de vlockachtige ende vlasachtighe bloeme, ende om tghebruyck, Matten-vlasch, soo veel te segghen als een culcten vlasch oft vlocken.

Cracht.

In wijn ghesoden is zeer goedt teghen de pijnen ende crimpinghen vanden buyck. Cordus. [122]

Spartum Plinij ende Clusij. In Provencen heetet Spaensche Elpho. In Spaensch, Esparto.

Kaerle vander Cluse heeft zeer wel den naecomers te kennen ghegheven den Spartum, soodaenich als ick ghesien hebbe inden zeer lustighen ende rijcken hof van diversche Cruyden, vanden excellenten ende zeer geleerden man Mijn-Heere Jan Boisot, met smalle, biesachtighe, donckergroene bladers eenen cubitus lanck, de welcke by lanckheydt van tijden tsamen ghetrocken worden ghelijck een ronde Biese, bequaeme om te vlichten. De halmen zijn onderhalve cubitus lanck, ende de bloemen aerachtich ende wolachtich, gelijck die vanden Riet. Tsaedt is row ende cafachtich. Tgroeyet op diversche plaetsen int Coninckrijck van Valencien ende Granade, by Carthagena.

Ander Spartum van Plinius & Clusius. In Spaensch, Albardin.

Daer is oock een ander soorte van Spartum den anderen niet zeer onghelijck, waer af oock Kaerle vander Cluse de zeer gheleerde kenner vande vremde oft wtlandtsche cruyden, dese zeer nauwe heeft beschreven. Sy heeft de Biese saechter ende dunder dan die eerste, ende brengt voort inde Maerte een corte are, besloten in eenich sloofken oft velachtich blaesken, bycants ghelijck de Narcissen, Ayiuyn ende derghelijcke bloemen. Tgroeyet int Coninckrijck [123] van Mursien op vochte plaetsen. Om corfkens af te vlichten en ist soo bequaem niet, maer zeer nut om lijnwaetsacken mede te vullen die men onder de bedden leght.

Zeebies. Juncus maritimus. (Bolboschoenus maritimus)

Deze is vrij gelijk de anderen soorten, maar groeit nergens veel dan aan de oevers en op de zandachtige plaatsen van Languedoc en Provence, nauwelijks 45cm hoog. Zij heeft veel bladeren die dun zijn, witachtig, smal en tweemaal langer dan de steel van 15cm, taai, uitgespreid, gebogen, dik, lookkleurig die voortkomen uit een dikke wortel die zwart is en enkel die van de wilde galigaan gelijk, geknoopt en ver kruipend. In het opperste van de steel zijn gewoonlijk drie bladertjes van drie cm lang en een ronde bloem bezet met schubachtige trosvormige zaden die van de biezen gelijk en is scherpachtig, van kleur bleek bruinrood, van de grootte en gedaante van de Ampeloprasum.

Kleine biesje. Juncellus. (Isolepis fluitans)

In de Noordelijkee dorre, zandachtige en onvruchtbare heide wordt overal gezien het allerkleinste van allen die nauwelijks 15cm lang is met een kleine en korte wortel, tere adertjes, de bloempjes staan vaneen en boven zonder spits.

(Eriophorum angustifolium)

Zijde bies, vlokken bies of kwispelbies, mattenvlas, katoenbies. In Latijn, Juncus Bombycinus en is Tomentum en Linum pratense van Cordus of Gnaphalium van Hieronymus Bock. In Hoogduits Wisen wollen, Matten-vlasch en in Engels, Water leeke.

In mei en juni, juli en augustus wordt gezien in de vochtige en natte beemden en heide bij Brugge en elders een soort van biezen met kleine en bijna grasachtige bladertjes en sneeuwwit blinkende aren of vlokken die ook van zeer ver door hun schone witheid de ogen tot zich trekken. Zij heeft een wortel met veel kleine vezels en het spitse boven niet zeer stijf. De Duitsers heten het om de vlokachtige en vlasachtige bloem en om het gebruik mattenvlas, zo veel te zeggen als een doek vlas of vlokken.

Kracht.

In wijn gekookt is zeer goed tegen de pijnen en krimpingen van de buik. Cordus. [122]

(Macrochloa tenacissima) Spartum Plinij en Clusij. In Provence heet het in Spaans Elpho. In Spaans Esparto.

Kaerle Clusius heeft zeer goed de nakomelingen te kennen gegeven de Spartum zodanig als ik gezien heb in de zeer lustige en rijke hof van diverse kruiden van de excellente en zeer geleerde man mijnheer Jan Boisot met smalle, biesachtige, donkergroene bladeren van een 45cm lang die op den duur tezamen getrokken worden gelijk een ronde bies en geschikt om te vlechten. De halmen zijn 68cm lang en de bloemen aarvormig en wolachtig gelijk die van het riet. Het zaad is rouw en kafachtig. Het groeit op diverse plaatsen in het koninkrijk van Valencia en Granada bij Carthagena.

(Lygeum spartum) Ander Spartum van Plinius & Clusius. In Spaans Albardin.

Daar is ook een andere soort van Spartum de anderen niet zeer ongelijk waarvan ook Kaerle Clusius de zeer geleerde kenner van de vreemde of buitenlandse kruiden deze zeer nauwkeurig heeft beschreven. Zij heeft de bies zachter en dunner dan de eerste en brengt voort in maart een korte aar die besloten is in enig slofje of velachtig blaasje bijna gelijk de narcissen, ui en dergelijke bloemen. Het groeit in het koninkrijk van Murcia [123] op vochtige plaatsen. Om korfjes van te vlecht is het niet zo geschikt maar zeer nuttig om linnenzakken mee te vullen die men onder de bedden legt.

Spartum van desen lande. Spartum nostras, ende Spartum tertium Clusij. In Hollandt ende Zeelandt Helm ghenaemt.

Dese derde soorte van Spartum comt soo overvloedich voorts, half versmoort inde sandtachtige plaetsen vande West-zee van Enghellandt, nae tgheweste van Yerlandt, dat met sijn stijve spitse bladers dickwils totten bloede toe quetst de beenen vande ghene die daer lancks reysen. Theeft een wortel die vande Peyen ghelijck, stekende inde savel hoopen, geknoopt ghelijck Peyen-gras, wijt ende lanck onder dՠaerde loopende, met stijve bladers van onderhalven oft twee voeten lanck, ende boven een harte punt die vanden Schoenanthum oft zee-Biese gelijck. Opde stele van twee cubitus hooge groeyet een wolachtige bloeme, van grootte ende fatsoen van de are van rogghe met cafachtich saedt, den deck-Riet ghelijck, welck van schapen noch van treckbeesten gheensins gheten en wordt. Men plantet in Walckeren inde duynen om de sandtberghen te verstercken ende tկnderhouden, te weten inde plaetsen die zeere vanden windt gheslaeghen worden, daer die van selfs groeyende waeren vanden tempeest verslaghen.

Ander Spartum van desen lande. Spartum nostras alterum.

Noch vindtmen inde duynen ende sandtberghen van Walckeren ende Hollandt tweederley Spartum. Dՠeen is van aren, wortele, grootte, cafachtich saedt inde ghedaente den voorseyden heel ghelijck. Dկnderscheydt is alleenlick in sijn bladeren de welcke schoon, ende breeder zijn dan die vande Terwe oft van tghestreept gras, blaeu groen. [136] (124)

Cleyn Spartum van desen landen. Spartum nostras parvum.

Dՠander is veel cleynder ontrent een spanne, oft neghen oft thien duymen hooghe met biesachtige dorre bladerkens ende wortelen. De aren zijn van gras, lanckworpigh ende dun.

Onder de graskens zijn sommighe met dorre ende stijve bladerkens, waer mede men oock mocht korfkens vlichten. Daerom de ghene die willen, moghense hier by voeghen.

Spartum van dit land. Spartum nostras en Spartum tertium Clusij. In Holland en Zeeland helm genoemd. (Ammophila arenaria)

Deze derde soort van Spartum komt zo overvloedig voort en half versmoord in de zandachtige plaatsen van de west zee van Engeland naar het gewest van Ierland dat met zijn stijve spitse bladeren dikwijls tot het bloeden toe kwetst de benen van diegene die daar langs reizen. Het heeft een wortel die van de kweek gelijk die steekt in de zavelhopen en geknoopt gelijk kweek, wijdt en lang onder de aarde lopende met stijve bladeren van 45 of 60cm lang en boven een harde punt die van de Schoenanthus of zeebies gelijk. Op de steel van 90cm hoog groeit een wolachtige bloem, van grootte en vorm van de aar van rogge met kafachtig zaad het dekriet gelijk welke van schapen noch van trekbeesten geenszins gegeten wordt. Men plant het in Walcheren in de duinen om de zandbergen te versterken en te onderhouden, te weten in de plaatsen die zeer van de wind geslagen worden daar die vanzelf gegroeid waren en van de tempeest verslagen.

(Calamagrostis epigejos)

Ander Spartum van deze landen. Spartum nostras alterum.

Noch vindt men in de duinen en zandbergen van Walcheren en Holland twee soorten Spartum. De ene is van aren, wortels, grootte, kafachtig zaad in de gedaante de voor vermelde heel gelijk. Het onderscheid is alleen in zijn bladeren die mooi en breder zijn dan die van de tarwe of van het gestreepte gras, blauw groen. [124]

(Leymus arenarius)

Klein Spartum van deze landen. Spartum nostras parvum.

De andere is veel kleiner en omtrent een 17 of 9 of 10cm hoog met biesachtige dorre bladertjes en wortels. De aren zijn van gras, langwerpig en dun.

Onder de grasjes zijn sommige met dorre en stijve bladertjes waarmee men ook korfjes kan vlechten. Daarom diegene die willen mogen ze hierbij voegen.

Wy hebben begonnen aenden Gladiolus ende derghelijcke planten: Nu sullen wy voeghen dՠhistorien vande Jacinthen byde bolachtighe planten, aldereerst beginnende aenden Jacint vande Poeten, als de ghene die eenichsins is van fatsoen tusschen Ireos, Lelien, Jacinthen, Gladiolos ende Affodillen. De welcke wy wel hadden willen naest de soorten van Ireos stellen, ende hadde voorwaer wel moghen wesen, ten waere dat den Acorus ende ander planten die beter ghelijck gheweest waeren, den welcken dese soo zeer ghelijck is van bloemen, datse veel persoonen voor Ireos hielden. Maer van bladers ende bollen is sy den Jacinthen ghelijcker, ende daerom hebben wy haer hier by ghevoegt: Want de constige ende milde natuere schijnt hier ghespeelt te hebben int conterfeyten van diversche soorten van planten.

Wij zijn begonnen aan de Gladiolus en dergelijke planten. Nu zullen we voegen de historin van de hyacinten bij de bolachtihe planten en allereerst beginnen aan de hyacint van de poten als diegene die enigszins is van vorm tussen Iris, lelies, hyacinten, Gladiolus en affodillen. Die we wel hadden willen naast de soorten van Iris stellen en dat had voorwaar wel mogen wezen tenzij dat de Acorus en andere planten die beter gelijk geweest waren dien deze zo zeer gelijk is van bloemen dat veel personen het voor Iris hielden. Maar van bladeren en bollen is zij de Hyacinten gelijker en daarom hebben we haar hierbij gevoegd. Want de kunstige en milde natuur schijnt hier gespeeld te hebben in het schilderen van diverse soorten van planten.

Jacinthe van de Poeten.

De Griecksche letters, ι ende ν zijn malcanderen soo nae maechschap, dat men lichtelick mach presumeren dat alle zeer schoone bloemen vande ouders ghenoemt zijn gheweest Violetten, sonderlinghe die inde Lente voorts comen, ende inde cranskens ghebrocht plegen te worden, waer door dat soo veel diversche soorten van bloemen eenen ghemeynen naeme van Viola quasi Hyola ghecreghen hebben, ende daerom oock toegheschickt is gheweest den Jacinthen vande welcke de peersche (als Plinius schrijft) vanden ouders swerte Violetten genoemt werden, om de ghelijcke peersche oft Violette verwe, als blijckt by die van Theocritus, ende by ghelijcke redenen te presumeren is, dat die van Dioscorides oock alsoo ghenoemt is gheweest om de peersche, cromme ende nederwaerts hanghende crans vol peersche bloemen, ghelijck die gheconterfeyt ende hedends-daeghs ghesien wordt.

Jacinthe met Lisch-bloemen van Theocritus ende Poeten, in Engellandt groeyende. Blaeu-Violet. Iris bulbosa Theocriti & Potarum. Hyacinthus Anglicus.

Dit cruydt hebben wy ghenoemt Enghelschen Jacinthe, oft Jacinthe met bloemen van Ireos, van Theocritus ende andere Poeten: Ende is Enghelsche Iris bulbosa der Herbaristen van Nederlandt, in Enghelsch gheheeten Flour de luce, dat is te segghen, Lisch-bloemen, ende overmidts de ghelijckenisse hebben dat oock gheheeten groot Gladiolus.

Het en schijnt niet dat eenich Autheur van onse tijden wel onderscheeden oft gekent heeft de Jacinthe der Poeten: hierom hebben sommighe Ireos daer voor ghehouden: ander volghende Palladium, hebben Gladiolum daer voor ghenomen: sommighe meynende dat het droef bloedt op de aerde ghestort, de cruyden gheverwet hadde, ende niet meer bloedt zijnde, ontfanghen hadde met een zeer schoone purper verwe de gantsche ghedaente der Lelien, hebben van de roode Lelien van Dioscorides, Martagon nu ter tijdt vande Herbaristen ende Alchimisten gheheeten, de purpre hyacinthus van Ovidius ghemaeckt, meynende dat om het gestort bloedt de bloeme bloedtverwich moeste wesen: midts datter gheschreven staet: Si non purputeus color his, nempe hyacinthis, argenteus esset in illis, nimirum liliis candidis: dat is: Waert dat dese Hyacinthen niet purpurverwich en hadden gheweest, soo souden sy silverwit zijn ghelijck witte Lelien. Maer dat de verwe van de Poetische Hyacint violet purper is, ende niet roodt orange als minie, soo men siet in de bloemen van Guychelheyl. ende Martagons: dit bewijst blijckelick genoech het violet ende peertsch coleur van Ostreum Tirium, ende Buccina purpura, (oesters of schelpen) wiens etterachtich sap maer een luttel bloedtroodtachtich en is wt den violetten, alsoo ock selve die dickwils wt de Adriaensche ende Middelandtsche zee gheraept hebbe: aengaende het voorseydt bloedt, is kennelick ghenoech dat het ghemeynlick peersch-roodt schijnt te wesen, als een wijle tijdts ghestaen heeft: Ende Virgilius noemt den Hyacinth [130] suave rubens, als met luttel ende lieflick roodt ghemengt: maer Martagon en heeft de bladers niet bleeck roodt, maer vlammich ende geel blinckende roodt. Ende voorts alsoo de Poete seydt, Ibera ferrugine tinctum, bediet het coleur van ghepalleerde ende int vier gebruyneerde helmetten ende wapenen: de welcke wt den viere ghetrocken zijnde, wordense terstond claer violet-roodtachtich van verwe: des-halven Claudianus de violetten heeft gheheeten ferrugineas, nae het wtwijsen van het voorseydt ijser-violet coleur: gheenssins droefverwich, alsoo men ghemeynt heeft: Want het Veersken van Virgilius bewijst contrarie: Pictus acu chlamydem, & ferrugine clarus Ibera. Waerom dat in alder manieren onsen Poetische Jacinth sal te vreden stellen de begheerte vande liefhebbers van desen tijdt, den welcken gheen en heeft moghen behaghen, ghemerckt dat sy desen noch niet en kenden, de welcke niet alleen en is van tgeslacht vande Jacinthen, maer heeft oock alsoo veel ghelijckenisse met de Lelie, Ireos, ende Gladiolus, dat men hier wt mach lichtelick presumeren datse vande Poeten, Histori schrijvers, ende schrijvers vande Landtneringhe ende oock ander, gheleken zijn gheweest by de selfde planten, ende somtijdts daer voor ghehouden gheweest, de welcke wy oock gheseydt hebben dat vanden ghemeynen volcke ghebeurt inden Ireos. Want, ist dat ghy de bloeme, tsaedt ende den gheheelen stele met de haeukens van dese plante aensiet met Poetische ooghen, ghy sult segghen dat gheen Jacinthen is, maer Ireos: maer ist dat ghy aenmerckt de bollekens ende Pareyeachtighe bladers, met de blaeu purper verwe, soo sult ghy segghen dattet Jacint is. Maer een vervaren oordeeldeer van desen dinghen (hoe wel dat hy Pausanias, Palladius ende ander autheuren siet in twijfelachtighe opinien) staende op dՠondersoeck van desen, sal seggen dat niet en is gheheel een Jacinth, want sommige dingen bewijsen contrarie, ende sal oock ontkennen dat Ireos is, om dat noch wortel noch bladers daer mede accorderen, nochtans en sal hy daerom de hope niet verliesen, maer liever met sulcke moderatie ende maniere die wy hier dickwils aenpreken, ter neder legghen den twist vande Poeten ende Historieschrijvers. En wilt niet naevolgen de [131] groote sorchvuldicheyt van sommighe persoonen die onlancks gheweest zijn, de welcke hen selven so zeere quellen int consideren vande planten wten ouders, dat sy meynen dat een cruydt te vergeefs voorts comen is, ende bycants inden schat de natuere verloren, ten zy dat onder eenigh gheslachte by henlieden beschreven, als onder zijn vendel soude moghen ghebrocht worden. Maer wy moghen hier veel beter nae de waerachticheydt segghen tghene dat Aristoteles ende Theophrastus gheseydt hebben inde beschrijvinge vande Steenen, Vischen ende Viervoetighe dieren, als datter zijn veel planten van ghemengde ende twijfelachtighe natuere, min noch meer dan de muylen die van contrarie oft diversche specien van dieren ghegeneert zijn, ende Zoophyta oock houden van diversche dieren ghegenereert, ende veel meer ander derghelijcke dieren van twee natueren. Daerom ghemerckt dat dese plante gheen Ireos en is, ende nochtans dien, ende de aerdicheydt vande bloeme der Lelien niet onghelijck en is, byde welcke de Poeten haer gheleken hebben, ende Palladius seyde dat om de ghelijckenisse vande bladers Ireos oft Gladiolus geheeten was: Dat dan nae ons opinie de Jacinth vande Poeten zije, soodaenige als men over al inde zeer lustige hoven van Enghellandt ende Vlaenderen sien mach, soo sal dan van diversche geslachte zijn de tweederdhande Jacinthe, te weten onsen Poetischen, purperen, blaeuwen, peerschen oft bruyn-violetten, vande Historieschrijvers ende Palladius Ireos gheheeten, van de Poeten Gladiolus, ende ghemeynlick der Lelie ghelijck, soodaenich als den onsen claerlick is, te weten, van ghedaente den Ireos oft Gladiolus meer gelijck, dan den Jacinth van Dioscorides. Waerom dat wy hier aldereerst sullen schrijven vanden Gladiolus ende bastaert Jacinthen, te weten Duytsche, Engelsche, diverscherhande Griecksche, ende Spade oft Herftsche Jacinthen, om datse hebben ghesterrede bloemen die vanden Lelien gelijck: ende terstondt daer na sullen wy spreken vande tweede cransachtighe specie van Dioscorides.

Spaensche Jacinthen vande Poeten. In Latijn Hispanicus Potarum Hyacinthus. Iris bulbosa angustifolia flore vario Clusij. In Spaensch, Lirio Illyrico.

Dese Spaensche Jacinthe die ons de constighe natuere is gevende wt de hovelen van Valedolit in Spaignen, en is den Engelschen niet zeer onghelijck, ende heeft stijve bladers half tusschen die vander Affodille ende Pareye, gotewijs ende op den averechte sijde ghestreept. Opden eenighen stele van onderhalve cubitus hooghe groeyet een soetrieckende bloeme, gemeynlick een alleene, somtijdts oock twee, ende somtijdts drye, by ghebeurte vergaende, breeder dan die vanden Wandtluys-cruydt, met drye omgheslaghen bladers, witachtich, inde midden geel, met soo veel ander blaeuw die recht op staen tusschen beyden comende, die witte strepen hebben. Tsaedt is wat meerder dan dat vanden Gladiolus, maer de Hulse wat minder dan die van onsen Engelschen Poetischen Jacint. Dese met veel meer ander sonderlinghe planten en heeft niet alleene in sijnen hof groeyende de zeer gheschickte ende vervaren Apoteker van Antwerpen Willem Driesch, die hem gheschonken heeft de zeer excellente schilder Raphael van Coxie tot Mecchelen, maer is oock inde zeer fraeye hoven van veel ander liefhebbers van sonderlinghe schoone planten.

Dese bloeme heeft haer verschil, dat de bloeme corter is, oft hoogher oft bleecker van verwe, oock is de wortel corter ende langher.

Hyacint van de poeeten. (Iris latifolia, hoewel hij verderop een Iris latifolius beschrijft)

De Griekse letters, ι en ν zijn elkaar zo verwant dat men licht mag veronderstellen dat alle zeer mooie bloemen van de ouders violette genoemd zijn geweest en vooral die in de lente voort komen en in de kransjes gebracht plegen te worden waardoor dat zoveel diverse soorten van bloemen een algemene naam van Viola quasi Hyola gekregen hebben en daarom ook geweest de hyacinten gekregen heeft waarvan de paars (als Plinius schrijft) van de ouders zwarte violette genoemd werden om de gelijke paarse of violette kleur als blijkt bij die van Theocritus en bij gelijke redenen te veronderstellen is dat die van Dioscorides ook alzo genoemd is geweest vanwege de paarse, kromme en neerwaarts hangende krans vol paarse bloemen gelijk die geschilderd tegenwoordig gezien wordt.

(Hyacinthoides non-scripta) Hyacint met lisbloemen van Theocritus en poten die in Engeland groeit. Blauwe violet. Iris bulbosa Theocriti & Potarum. Hyacinthus Anglicus.

Dit kruid hebben we genoemd Engelse hyacint of hyacint met bloemen van Iris van Theocritus en andere poten. En is Engelse Iris bulbosa der herbaristen van Nederland, in Engels geheten flour de luce, dat is te zeggen lisbloem en vanwege de gelijkenis is dat ook genoemd grote Gladiolus.

Het schijnt niet dat enig auteur van onze tijden goed onderscheiden of gekend heeft de hyacint der poten. Hierom hebben sommige Iris daarvoor gehouden. Andere die Palladium volgen hebben Gladiolus daarvoor genomen. Sommige menen dat het droeve bloed op de aarde gestort de kruiden gekleurd had en er niet meer bloed was ontvangen hebben met een zeer mooie purperen kleur de ganse gedaante der lelies en hebben van de rode lelies van Dioscorides, Martagon nu ter tijd van de herbaristen en alchimisten geheten, de purperen Hyacinthus van Ovidius gemaakt en meenden dat vanwege het gestorte bloed de bloem bloedkleurig moet wezen omdat er geschreven staatՠSi non purputeus color his, nempe hyacinthis, argenteus esset in illis, nimirum liliis candidis. Dat is’ was het dat deze hyacint niet purperkleurig was geweest dan zouden zij zilverwit zijn gelijk witte lelies. Maar dat de kleur van de potische hyacint violet purper is en niet rood oranje als menie zo men ziet in de bloemen van guichelheil en Martagon. Dit bewijst duidelijk genoeg het violette en paarse kleur van Ostreum Tirium en Buccina purpura, (oesters of schelpen) wiens etterachtig sap maar een weinig bloedroodachtig is uit de violette die ik ook vaak uit de Adriatisch en Middellandse zee geraapt heb. Aangaande het voor vermelde bloed is duidelijk genoeg dat het gewoonlijk paarsrood schijnt te wezen als het een tijdje gestaan heeft en Virgilius noemt de hyacint [130] suave rubens als met wat en lieflijk rood gemengd. Maar Martagon heeft de bladeren niet bleek rood maar vlammend en geel blinkend rood. En voorts alzo de poet zegt; Ibera ferrugine tinctum, betekent het de kleur van gepaleerde en in het vuur gebruinde helmet en wapens die uit het vuur getrokken zijn en worden ze terstond helder violetroodachtig van kleur. Derhalve Claudianus de violetten heeft geheten ferrugineas naar het uitwijzen van de voor vermelde ijzer violette kleur en geenszins droef gekleurd alzo men gemeend heeft. Want het versje van Virgilius bewijst ten tegendeel; Pictus acu chlamydem & ferrugine clarus Ibera. Waarom dat in alle manieren onze potische hyacint zal tevreden stellen de begeerte van de liefhebbers van deze tijd die geen heeft mogen behagen gemerkt dat zij deze noch niet kenden die niet alleen is van het geslacht van de hyacinten maar heeft ook alzo veel gelijkenis met de lelie, Iris en Gladiolus zodat men hieruit licht mg veronderstellen dat ze van de poten, historie schrijvers en schrijvers van de landnering en ook andere vergeleken zijn geweest bij dezelfde planten en somtijds daarvoor gehouden geweest die we ook gezegd hebben dat het van het gewone volk gebeurt in de Iris. Want is het dat ge de bloem, het zaad en de gehele steel met de hauwtjes van deze plant aanziet met potische ogen ge zal zeggen dat het geen hyacint is maar Iris. Maar is het dat ge aanmerkt de bolletjes en preiachtige bladeren met de blauw purperen kleur dan zal ge zeggen dat het een hyacint is. Maar een ervaren beoordelaar van deze dingen (hoewel dat hij Pausanias, Palladius en ander auteurs ziet in twijfelachtige opinies) en staat op het onderzoek van deze zal zeggen dat het niet geheel een hyacint is want sommige dingen bewijzen het tegendeel en zal ook ontkennen dat het Iris is omdat noch wortel noch bladeren daarmee overeen komen, nochtans zal hij daarom de hoop niet verliezen maar liever met zulke moderatie en manier die we hier dikwijls aanspreken neer leggen de twist van de poten en historieschrijvers en wil niet navolgen de [131] grote zorgvuldigheid van sommige personen die er onlangs geweest zijn die zichzelf zeer kwellen in het bevestigen van de planten uit de ouders zodat zij menen dat een kruid tevergeefs voort gekomen is en bijna in de schat der natuur verloren tenzij dat onder enig geslacht die bij hen beschreven is als onder zijn vaandel zou mogen gebracht worden. Maar we mogen hier veel beter naar de waarheid zeggen hetgeen dat Aristoteles en Theophrastus gezegd hebben in de beschrijvingen van de stenen, vissen en viervoetige dieren als dat er zijn veel planten van gemengde en twijfelachtige natuur, min of meer zoals de muilezels die van tegen gestelde of diverse species van dieren gegeneerd zijn en Zoophyta ook houden van diverse dieren gegenereerd en veel meer ander dergelijke dieren van twee naturen. Daarom gemerkt dat deze plant geen Iris is en nochtans die en de aardigheid van de bloem de lelies niet ongelijk is waarbij de poten haar vergeleken hebben en Palladius zei dat vanwege de gelijkenis van de bladeren het Iris of Gladiolus geheten was. Dat dan naar onze opinie de hyacint van de poten is zodanige als men overal in de zeer lustige hoven van Engeland en Vlaanderen zien mag zo zal het dan van diverse geslachten zijn de tweevormige hyacint, te weten onze potische purperen, blauwe, paarse of bruin violette van de historieschrijvers en Palladius Iris geheten en van de poten Gladiolus en gewoonlijk de lelie gelijk zodanig als de onze duidelijk is. Te weten van gedaante de Iris of Gladiolus meer gelijk dan de hyacint van Dioscorides. Waarom dat we hier allereerst zullen schrijven van de Gladiolus en bastaard hyacinten, te weten Duitse, Engelse, diverse vormen Griekse en late of herfst hyacinten omdat ze hebben stervormige bloemen die van de lelies gelijk. En terstond daarna zullen we spreken van de tweede kransachtige specie van Dioscorides.

(Iris xiphium)

Spaanse hyacinten van de poten. In Latijn Hispanicus Potarum Hyacinthus. Iris bulbosa angustifolia flore vario Clusij. In Spaans Lirio Illyrico.

Deze Spaanse hyacint die ons de kunstige natuur geeft uit de heuvels van Valedolit in Spanje is de Engelse niet zeer ongelijk en heeft stijve bladeren half tussen die van de affodil en prei, gootvormig en op de onderkant gestreept. Op de enige steel va 68cm hoog groeit een zoet ruikende bloem en gewoonlijk een alleen en somtijds ook twee en somtijds drie die om beurten vergaan en breder dan die van het wandluiskruid met drie omgeslagen bladeren, witachtig in het midden geel met zo veel ander blauw die rechtop staan en tussen beide komen die witte strepen hebben. Het zaad is wat groter dan dat van de Gladiolus, maar de huls wat kleiner dan die van onze Engelse potische hyacint. Deze met veel meer andere bijzondere planten heeft niet alleen in zijn hof groeien de zeer geschikte en ervaren apotheker van Antwerpen Willem Driesch die hem geschonken heeft de zeer excellente schilder Raphael van Coxie te Mechelen maar is ook in de zeer fraai in de hoven van veel andere liefhebbers van bijzonder mooie planten.

Deze bloem heeft haar verschil dat de bloem korter is of dieper of bleker van kleur, ook is de wortel korter en langer.

Gele Jacinthe vande Poeten. In Latijn, Hyacinthus Potarum luteus Lusitanicus; ende is Iris bulbosa luteo flore Clusij angustifolia. In Spaensch, Reilla Buey.

Noch en wordt een ander soorte gesien groeyen in Nederlandt aldaer van buyten ingebracht, vanden anderen alleenlick verschillende datse heeft bleeck-gele, somtijdts oock schoon gele bloemen, met cleynder ende bleecker bladers. De bladers zijn breedt, sonder reucke ende tsamen getrocken, gelijck dit vanden Engelschen Poetischen Jacinth. Clusius segt datse van selfs nergens en is groeyende dan in vette aerde op de steenachtighe heuvels byde riviere Tagus boven Lisbone, de welcke oock aen eenige sijne vrienden bollekens van daer heeft ghesonden in Nederlandt. [132]

(Iris xiphium var. lusitanica) Gele hyacint van de poten. In Latijn Hyacinthus Potarum luteus Lusitanicus en is Iris bulbosa luteo flore Clusij angustifolia. In Spaans Reilla Buey.

Noch wordt een andere soort gezien groeien in Nederland aldaar van buiten ingebracht die van de andere alleen verschilt dan dat ze heeft bleekgele en somtijds ook mooie gele bloemen met kleiner en bleker bladeren. De bladeren zijn breed, zonder reuk en tezamen getrokken gelijk dit van de Engelse poetische hyacint. Clusius zegt dat ze vanzelf nergens groeit dan in vette aarde op de steenachtige heuvels bij de rivier Tagus boven Lissabon die ook aan enige van zijn vrienden bolletjes vandaar heeft gezonden in Nederland. [132]

Jacinthe vande Poeten met breede bladers. In Latijn, Potarum Hyacinthus latifolius, ende is Iris bulbosa latifolia Hispanica van Clusius. In Spaensch ende Portegueys, Lirio espadanal, dat is te seggen, sweertwijs, Ende schijnt te wesen een mede soorte van Hermodactylus die niet fenijnich en is.

Veel min werdt ghevonden hier Noordtwaerts de Jacinthe met groote ende breede bladers die vanden Pancratium ghelijck, op beyden sijden over malcanderen groeyende ende dՠeen den anderen overdeckende, boven smal eyndende. De bloeme staende op dկpperste vanden stele blaeu, somtijdts wit, hebbende neghen bladerkens. Sijn wortel oft bol is soet van smaecke, die vanden Engelschen Poetischen Jacint bycants ghelijck. Wordt in Nederlandt zeer neerstich bewaert vande liefhebbers van excellente planten, nochtans en heeftse daer noch stele noch bloeme gecreghen, al ist datse de coude verdraghen mach. Sy wasset van selfs opde heuvels van Portugael ende Granaden niet verre vande riviere Guadiana, ende zeer overvloedich ontrent Antiquera ende Cordoa. Clusius schrijft datse daer bloeyet in Januario ende Februario.

Spaenschen Poetischen Jacint met dobbel ghelijck ghebreydde bollekens, ende is het Sisynrichium van Clusius ende Cordus. In Latijn Hyacinthus Poticus Hispanicus gemino Gladioli reticulato bulbo. In Spaensch, Noselha.

De vijfde diversche soorte vande Poetische Jacint, is de ghene die Cordus zeer fraeye seght te wesen Sisynrichium: De bloeme is van Ireos, duerende een oft twee uren, zeer haest vergaende ende verdwijnende, ende zijn vier oft vijf by ghebeurte voorts comende, ende vergaende, hebbende drye ommegheslaghen blaeuwe bladers van Ireos, ende drye inde midden ende beneden geel, des ghelijcks oock drye die verheven zijn ghespleten ende in tween ghedeylt. Aende stele die drye palmen hooghe is, comen twee bladers ommegheslagen ter aerden waerts. De wortel heeft twee bollekens dեen op dՠander ghelijck die vanden Gladiolus. Des ghelijcks oock ist saedt roodt in een lanckworpich [133] huysken, ghelijck Gladiolus, maer minder. De schaepherders van Spaignen eten zeer gheerne de wortel, ende heetense Noselha, soo veel te segghen als een haselnotken, waerom datse met reden soude moghen van yemandt ghestelt worden onder de etelicke bollekens. Inde hanghende hofkens ende teylen, in Nederlandt wordtse in grooter weerden gehouden door de beleeftheydt van Clusius, die de bollekens ofte wortelkens daer ghesonden heeft aen sijn vrienden wt de heuvels gheleghen ontrent Lisbone.

(Iris xiphium) Hyacint van de poten met brede bladeren. In Latijn Potarum Hyacinthus latifolius en is Iris bulbosa latifolia Hispanica van Clusius. In Spaans en Portugees Lirio espadanal, dat is te zeggen zwaardvormig en schijnt te wezen een medesoort van Hermodactylus die niet venijnig is.

Veel minder wordt gevonden hier Noordelijk de hyacint met grote en brede bladeren die van de Pancratium gelijk, aan beide zijden over elkaar groeien en de ene de andere bedekkende en boven smal eindigen. De bloemen staan op het opperste van de steel en zijn blauw en somtijds wit, hebben negen bladertjes. Zijn wortel of bol is zoet van smaak en die van de Engelse potische hyacint bijna gelijk. Wordt in Nederland zeer vlijtig bewaard van de liefhebbers van excellente planten, nochtans heeft ze daar noch steel noch bloem gekregen al is het dat ze de koude verdragen mag. Ze groeit vanzelf op de heuvels van Portugal en Granada niet ver van de rivier Guadiana en zeer overvloedig omtrent Antiquera en Corda. Clusius schrijft dat ze daar bloeit in januari en februari.

(Gynandiris sisyrinchium)

Spaanse potische hyacint met dubbele gelijk gespreide bolletjes en is het Sisyrinchium van Clusius en Cordus. In Latijn Hyacinthus Poticus Hispanicus gemino Gladioli reticulato bulbo. In Spaans Noselha.

De vijfde verschillende soort van de potische hyacint is diegene die Cordus zeer fraai zegt te wezen Sisyrinchium. De bloem is van Iris en duurt een of twee uren die zeer snel vergaat en verdwijnen en komen vier of vijf om beurten voort en vergaan, hebben drie omgeslagen blauwe bladeren van Iris en drie in het midden en beneden geel, desgelijks ook drie die verheven zijn gespleten en in tweeën gedeeld. Aan de steel die 30cm hoog is komen twee bladeren omgeslagen ter aarde waart. De wortel heeft twee bolletjes, de ene op de andere gelijk die van de Gladiolus. Desgelijks ook is het zaad rood in een langwerpige [133] huisjes gelijk Gladiolus, maar kleiner. De schaapherders van Spanje eten zeer graag de wortel en heten ze noselha, zo veel te zeggen als een hazelnootje waarom dat ze met reden van iemand zou mogen gesteld worden onder de eetbare bolletjes. In de hangen hofjes en teilen in Nederland wordt ze in grote waarde gehouden door de beleefdheid van Clusius die de bolletjes of worteltjes daar gezonden heeft aan zijn vrienden uit de heuvels gelegen omtrent Lissabon.

Diverscheydt.

Cleyn Noselha. In Griecks, Sisynrichion Theophrasti Clusio. In Spaensch, Lirio ende Macucas.

De cleyne Noselha en is den anderen gheensins onghelijck, dan datse cleynder ende minder is: gheen oft zeer luttel onderscheydt heefter aen ghevonden die edel heere Jan van Brancion, in wiens hof, die van zeer sonderlinghe cruyden wel voorsien is, wy die ghesien hebben.

Clusius seght datse ghevonden wordt inde Coninckrijcken van Valencien ende Murcien.

Clusius verclaert wt segghen vande inwoonders van die landen, dat zeer goedt is teghen de pijne ende crimpinghen des buycks, maer de ghene die vande wortel inghenomen heeft, moet terstondt springhen ende danssen, ende dlichaem exerceren.

Knobbelachtich Ireos vande Nederlander gheheeten. In Latijn, Iris tuberosa Belgarum, ende is, als Ulysses Aldroandus meynt, dՠeerste Lonchitis van Dioscorides, qualick van Matthiolus den rechten Hermodactylus gheheeten.

De selfde, die van onse Herbaristen hedens-daeghs Knobbelachtich Ireos gheheeten wordt, [134] houden vele van de gheleertste ende gheschickste Italiaenen metten zeer gheleerden Aldroandus voor dեerste Lonchitis van Dioscorides, om datter gheene plante gesien en werdt die den Lonchitis naerder comt ende ghelijcker is. Sy heeft de bladers vande Poetische Jacinthe, de Pareye ghelijck, ghestreept, stijf, viercantich ende boven spitsch. De bloeme is eenichsins vanden Ireos, hebbende de bladers ommegheslaghen, oft ghelijck een hoyken, den gapende batement-speelders gelijck, doncker groen met swertachtighe boorden oft lijsten. Tsaedt is hoeckachtich in huyskens besloten, ende als Dioscorides seght, ghelijck een lancie, dryecantigh. De wortel is knobbelachtich, ende hier ende daer doordringhende, de welcke als de bloeme verdwijnt is, haer in veel wortels vingherwijs wt spreydt, waer wt datse de name vanden Hermodactylus mach ghecreghen hebben. Maer de ghene die de zeer gheleerde medicijn Nicleas Espillet van Rijssel, nae dleven heeft te Boloigne doen conterfeyten door de goedtwillicheydt van sijnen vermaerden meester Ulysses Aldroandus, schijnt een weynich te schillen van desen van onsen lande.

De wortel met wijn inghenomen doet water maecken. Dioscorides ende Galenus.

Verschillen.

(Moraea sisynrichium) ) Klein noselha. In Grieks, Sisynrichion Theophrasti Clusio. In Spaans Lirio en Macucas.

De kleine noselha is de andere geenszins ongelijk, dan dat ze kleiner en minder is. Geen of zeer weinig onderscheidt heeft eraan gevonden de edele heer Jan van Brancion in wiens hof die van zeer bijzondere kruiden goed voorzien is we die gezien hebben.

Clusius zegt dat ze gevonden wordt in de koninkrijken van Valencia en Murcia.

Clusius verklaart uit het zeggen van de inwoners van die landen dat het zeer goed is tegen de pijn en krimpingen der buik, maar diegene die van de wortel ingenomen heeft moet terstond springen en dansen en het lichaam oefenen.

(Iris tuberosa)

Knobbelachtig Iris van de Nederlanders geheten. In Latijn Iris tuberosa Belgarum en is zoals Ulysses Aldroandus meent de eerste Lonchitis van Dioscorides, kwalijk van Matthiolus de echte Hermodactylus geheten.

Dezelfde die van onze herbaristen tegenwoordig knobbelachtige Iris geheten wordt [134] houden vele van de geleerdste en geschiktste Italianen met de zeer geleerde Aldrovandus voor de eerste Lonchitis van Dioscorides omdat er geen plant gezien wordt die dichter bij de Lonchitis komt en gelijker is. Zij heeft de bladeren van de potische hyacint en de prei gelijk, gestreept, stijf, vierkantig en boven spits. De bloem is enigszins van de Iris en heeft de bladeren omgeslagen of gelijk een tuiltje de gapende amusement spelers gelijk, donker groen met zwartachtige boorden of lijsten. Het zaad is hoekachtig en in zaadhuisjes besloten en als Dioscorides zegt gelijk een lans driekantig. De wortel is knobbelachtig en hier en daar doordringend die als de bloem verdwijnt zich in veel wortels vingerwijs uitspreidt waaruit dat ze de naam van de Hermodactylus mag gekregen hebben. Maar diegene die de zeer geleerde dokter Nicleas Espillet van Rijssel naar het leven heeft laten schilderen te Bologna door de goedwilligheid van zijn vermaarde meester Ulysses Aldrovandus schijnt een weinig te verschillen van deze van ons land.

De wortel met wijn ingenomen doet water maken. Dioscorides en Galenus.

Gladiolus van Languedoc. In Griecks, Xiphion. In Latijn, Gladiolus Narbonensis. In Hoochduytsch, Schwertel. In Franchois, Glais.

Gladiolus oft Sweirdekens cruydt heeft de name creghen nae de figuere van sijn bladers, de welcke al ist datse bycants veel planten hebben, ghelijck den Ireos, Wandtluys-cruydt, Acorus, ende sommighe bollen, oock sommighe visschen, nochtans heeft dese voor alle ander die naem behouden, om datse meest spitsch is ende ghestreept met voorkens ende rouwe zenuen, ende stijf ende vast is. Seer vele wordet ghevonden in besaeydde plaetsen, ende daerom wordet vande Romeynen Segetalis ghenoemt. Dit cruydt heeft maer eenen stele, die recht is, rondt, ghestreept, claer, al oft sy wt de bladers waere spruytende, aende welcke dat groeyn dեen boven dՠander fraey bloemkens [135] somtijdts maer op dՠeen sijde vande stele (ghelijck aen die vande Languedoc) ende altemets over beyde sijden, ghelijck die van Italien. De bloemen zijn blijde ende schoon purperverwe, hebbende ses ende seven bladerkens die vanden Lelien oft wit veldt Ayiuyn gelijck, maer min ommegeslagen oft van een gescheyden. Tsaedt inde ronde blaeskens is roodt vande grootte van Rakette, De wortels hebben dobbel bollekens, vande welcke de ghelijvichste ende grofste somtijdts boven is ende op dՠonderste light, somtijdts is dՠonderste meerder ende swacker. Als de Lente ghepasseert is, ende dat gheen bloemen meer en crijght, soo verbreytse haer in veel cleyne bollens met faselachtighe hayrkens ghelijck de witten veldt-Ayiuyn. De bollens zijn slijmachtich die becleedt worden met een bruyn rouwe ende netachtich omwindtsel, niet onlieflick van smaecke, ende scherp, ende soo excellent goedt teghen de harte gheswillen ende clieren, dat gheen cruydt daer by te ghelijcken en is, gelijck by de medicijns van onsen tijdt sekerlick bevonden is gheweest. Het oprecht Gladiolus groeyet zeer overvloedich inde ackers ende saeylanden van Languedock by Montpelliers, waerom dat vande wiedtsters wtgheroeydt wordt met de Draba ende gheworpen opden naesten pat ende wegh.

Incarnaet Gladiolus. Gladiolus van Italien. Gladiolus Italicus binis florum ordinibus cinctus.

De Gladiolus wordt somtijdts gesien met veel aengewassens bollekens, ende smalder van bladers: hy wordt oock in Spaignen gevonden, maer selden met bloemen incarnaet, gelijck wy dit iaer noch gesien hebben inden wel vercierden ende lustigen hof van Mijn-Heer Jan Hoboken Doctoor inde rechten ende Greffier van deser stadt van Antwerpen die wter maten ghenoechte neemt in dese aerdicheydt van vremde ende zeer lustighe cruyden.

Dioscorides. Dՠopperste wortel vanden Gladiolus met wieroock ghemengt ende wijn, treckt doornen ende splinters wten lichaem.

De selfde met meel van Lolium oft Drespe ende Honichwater ghemengt, doet de geswillen, diemen Panos noemt, scheyden ende vergaen, waerom dat sy in dusdaenighe salven pleegt gedaen te werden.

Dՠopperste wortel met wijn inghenomen, verweckt tot oncuyscheydt, maer men seght dat dՍ onderste onvruchtbaer maecken. [136]

Men gheeft oock dՠopperste wortel met water in dranck, zeer profijtelick teghen de ghescheurtheydt vande kinderen.

Galenus. De wortel van Gladiolus, principalick dՠopperste, heeft een naetreckende, verteirende, ende drooghende cracht.

Apuleius. Tegen de Fistels die inden lichaem comen, salmen nemen ses oncen wortel van Gladiolus, ses oncen Amylon (elders Amomum) twee croesen azijn, smout drye oncen, tsamen ghestooten ende met wijn ghemengt, ende dan op eenen doeck ghestreken, ende daer op gheleyt, ghy sult verwonderen vanden effect.

Dՠopperste deel vande wortel van Gladiolus drooghe ende ghestooten zijnde, ende in ghelijcke ghewichte met wijn ghemengt, treckt wt de ghebrocken beenders vanden hoofde, oft in dien datter int lichaem yet gheapostumeert is, oft dat men met voeten ghetreden heeft op beenders van fenijnighe dieren, teghen alsulcken fenijnen is die zeer crachtich.

Teghen de pijne vander blase, ende voor de ghene die gheen water en connen maecken, so sult ghy Gladiolus met de wortel wttrecken, ende de ghedroogde schorsse pulveriseren, de welck ghy mengen sult met twee croesen wijns, ende vier croesen warm waters: tselfde alsoo te drincken ghevende, sult ghy wonder sien.

Teghen de pijne vande milte, Men sal nemen dat cruydt van Gladiolus dat wel rijpe is, de welcke ghedrooght ende ghepulveriseert zijnde zeer cleyne, sal met cleynen wijn ghemengt werden ende inghedroncken, want tsal de milte wonderlick drooghen.

Tegen de Colica ende borstsweer: Neemt ghestooten besien van Gladiolus, ende gheeft die met laewen geyten melck, oft beter met esels melck te drincken: de pijne sal vergaen ende ophouden.

(Gladiolus communis) Gladiolus van Languedoc. In Grieks Xiphion. In Latijn Gladiolus Narbonensis. In Hoogduits Schwertel. In Frans Glais.

Gladiolus of zwaard kruid heeft de naam gekregen naar de figuur van zijn bladeren die al is het dat bijna veel planten die hebben gelijk de Iris, wandluiskruid, Acorus en sommige bollen en ook sommige vissen, nochtans heeft deze voor alle andere die naam behouden omdat ze meest spits is en gestreept met voortjes en ruwe zenuwen en stijf en vast is. Zeer veel wordt het gevonden in bezaaide plaatsen en daarom wordt het van de Romeinen Segetalis genoemd. Dit kruid heeft maar een steel die recht is, rond, gestreept, helder al of zij uit de bladeren spuiten waaraan groeien de ene boven de andere fraaie bloempjes, [135] somtijds maar aan de ene zijde van de steel (gelijk aan die van de Languedoc) en af en toe aan beide zijden gelijk die van Itali. De bloemen zijn blij en mooi purperkleurig en hebben zes en zeven bladertjes die van de lelies of Ornithogalum gelijk, maar minder omgeslagen of vaneen gescheiden. Het zaad in de ronde blaasjes rood en van de grootte van raket. De wortels hebben dubbele bolletjes waarvan de stevigste en grofste somtijds boven is en op de onderste ligt, somtijds is de onderste groter en zwakker. Als de lente gepasseerd is en dat het geen bloemen meer krijgt zo verspreidt ze zich in veel kleine bolletjes met vezelachtige haartjes gelijk Ornithogalum. De bolletjes zijn slijmachtig die bekleed worden met een bruine ruwe en netachtig omwindsel, niet onlieflijk van smaak en scherp en zo excellent goed tegen de harde zwellingen en klieren dat geen kruid daarbij te vergelijken is gelijk bij de dokters van onze tijd zeker bevonden is geweest. Het echte Gladiolus groeit zeer overvloedig in de akkers en zaailanden van Languedoc bij Montpellier waarom dat van de wiedsters uitgeroeid wordt met de Draba en geworpen op het naaste pad en weg.

(Gladiolus italicus)

Inkarnate Gladiolus. Gladiolus van Itali. Gladiolus Italicus binis florum ordinibus cinctus.

De Gladiolus wordt somtijds gezien met veel aangegroeide bolletjes en smaller van bladeren. Het wordt ook in Spanje gevonden, maar zelden met bloemen inkarnaat gelijk we dit jaar noch gezien hebben in de goed versierde en lustige hof van mijnheer Jan Hoboken doctor in de rechten en griffier van deze stad Antwerpen die uitermate genoegen neemt in deze aardigheid van vreemde en zeer lustige kruiden.

Dioscorides. De opperste wortel van Gladiolus met wierook gemengd en wijn trekt dorens en splinters uit het lichaam.

Dezelfde met meel van Lolium of drespe en honingwater gemengd doet de gezwellen die men Panos noemt scheiden en vergaan waarom dat zij in dusdanige zalven pleegt gedaan te worden.

De opperste wortel met wijn ingenomen verwekt tot onkuisheid, maar men zegt dat de onderste onvruchtbaar maken. [136]

Men geeft ook de opperste wortel met water in drank zeer profijtelijk tegen de breuken van de kinderen.

Galenus. De wortel van Gladiolus en voornamelijk de opperste heeft een natrekkende, verterende en drogende kracht.

Apuleius. Tegen de lopende gaten die in het lichaam komen zal men nemen zes ons wortel van Gladiolus, zes ons zetmeel (elders Amomum) twee kroezen azijn, vet drie ons en tezamen gestampt en met wijn gemengd en dan op een doek gestreken en daarop gelegd ge zal u verwonderen van het effect.

De opperste deel van de wortel van Gladiolus droog en gestampt en in gelijk gewicht met wijn gemengd trekt uit de gebroken beenderen van het hoofd of indien dat er in het lichaam iets verzweert is of dat men met voeten getreden heeft op beenderen van venijnige dieren tegen al zulke venijn is die zeer krachtig.

Tegen de pijn van de blaas en voor diegene die geen water kunnen maken zal ge Gladiolus met de wortel uittrekken en de gedroogde schors verpoederen die ge mengen zal met twee kroezen wijn en vier kroezen warm water. Hetzelfde alzo te drinken geven zal ge wonderen zien.

Tegen de pijn van de milt zal men nemen dat kruid van Gladiolus dat goed rijp is en als die gedroogd en zeer klein verpoederd is zal met kleine wijn gemengd worden en opgedronken want het zal de milt wonderlijk drogen.

Tegen de koliek en borstzweer. Neem gestampt bessen van Gladiolus en geeft die met lauwe geitenmelk of beter met ezelmelk te drinken. De pijn zal vergaan en ophouden.

Duytsche Jacinthe met lelie bloemen, oft Meertbloemen. In Latijn, Hyacinthus Germanicus Liliflorus, oft flos Martius stellatus, ende is Narcissus caeruleus van Bock, de Satyrium Erythroneum, oft trifolium van Dodonaeus, ende Hyacinthus bifolius van Theophrastus, want de minste soorte van desen heeft meestendeel maer twee bladers, met blaeu sterrewijse bloemkens, maer in als minder dat dՠander soorte. In Hoochduytsch, Blaw hornungblumen. In Engels, Our ladies flour. [148] (137)

Wt den Gladiolus ende Jacinthe vande Poeten moet ghekent worden die schoone ghesterrede ende wormachtighe wortel die in Duytschlandt zeere bekent is, de welcke van sommighe zeer gheleerde mannen met Fuchsius heeft ghehouden gheweest voor den Jacint vande Poeten, om de hemelsblau verwe van de cleyne bloemkens, ende ghedeylt met bladerkens ghelijck de Lelie oft eer den Asphodille: nochtans de onsen is veel schoonder om sien, hebbende de gratie vande Lischbloeme, ende gaet dese zeer veel te boven in aerdicheydt ende groodtheydt. Voorts de reste van fatsoen van dese comt veel beter over een metten Jacinth van Dioscorides, dan vande Poeten, want van grootte zijn sy bycants ghelijck. Maer sijnen bol is wit, ende de bloemen purper-blau den sterrekens vanden Asphodille oft veldt-Ayiuyn ghelijck. Sy groeyet inde hooghe gheberghten van Languedoc, Geneven oft Switserlandt, ende in de velden van Duytschlandt ontrent de tuynen ende haghen.

Witachtighe spaede ghesterrede Hyacinthe. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus.

Dese bloeyt spaeder dan de voorseyde, ende heeft oock dunner ende smalder bladeren. De bloeme is witachtich zeer schoon om aensien. Wy hebben die hier te lande ghecreghen wt tէheberchte van Biscayen, ende is my wt Doornick overghesonden tot een ghifte van Jan Moton.

Diverscheydt vande Sterrewijs Jacinth, gheheeten vande Herbaristen Sterrekens. In Latijn, Hyacinthus bifolius Theophrasti.

Daer is een soorte van dese die cleynder is die maer twee bladeren en heeft, ende heeft oock meestendeel maer een blaeu sterrewijse bloemken. De wortels, bladers ende bloemen zijn veel cleynder, dan de voorseyde.

(Scilla bifolia) Duitse hyacint met lelie bloemen of maartbloemen. In Latijn Hyacinthus Germanicus Liliflorus of flos Martius stellatus en is Narcissus caeruleus van Bock, de Satyrium Erythroneum of trifolium van Dodonaeus en Hyacinthus bifolius van Theophrastus want de kleinste soort van deze heeft meestal maar twee bladeren met blauwe stervormige bloempjes, maar in alles kleiner dan de andere soort. In Hoogduits Blaw hornungblumen. In Engels Our ladies flour. [137]

Uit de Gladiolus en hyacint van de poten moet gekend worden die mooie stervormige en wormachtige wortel die in Duitsland zeer bekend is die van sommige zeer geleerde mannen met Fuchsius is gehouden geweest voor de hyacint van de poten vanwege de hemelsblauwe kleur van de kleine bloempjes en gedeeld met bladertjes gelijk de lelie of eerder den affodil. Nochtans de onze is veel mooier om te zien en heeft de gratie van de lisbloem en gaat deze zeer veel te boven in aardigheid en grootte. Voorts de rest van vorm van deze komt veel beter overeen met de hyacint van Dioscorides dan van de poten want van grootte zijn zij bijna gelijk, maar zijn bol is wit en de bloemen purperblauw, de sterretjes van de affodil of Ornithogalum gelijk. Zij groeit in de hoge bergen van Languedoc, Geneve of Zwitserland en in de velden van Duitsland omtrent de tuinen en hagen.

Witachtige late stervormige hyacint. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus. (Scilla autumnalis)

Deze bloeit later dan de voor vermelde en heeft ook dunnere en smallere bladeren. De bloem is witachtig en zeer mooi om te zien. We hebben die hier te lande gekregen uit het gebergte van Biscaye en is me uit Doornik overgezonden tot een gift van Jan Moton.

(Scilla hyacinthoides)

Verschillen van de stervormig hyacint geheten van de herbaristen sterretjes. In Latijn Hyacinthus bifolius Theophrasti.

Daar is een soort van deze die kleiner is en die maar twee bladeren heeft en heeft ook meestal maar een blauwe stervormige bloempje. De wortels, bladeren en bloemen zijn veel kleiner dan de voor vermelde.

Ghesterrede Hyacinthe met Lelien-bladeren ende wortelen. In Latijn, Hyacinthus stellaris Lilifolius floridus Mutoni.

Ghesterrede Hyacinthe met Lelie-bladeren, met wortel, bladeren ende saedt. In Latijn, Liliaceus Hyacinthus, sive stellaris Hyacinthus Liriophyllus, cum radice, foliis & semine.

Dese zeer selde ende overschoone Lelie-hyacinthe, is wt tgheberchte van Biscaye aller ierst aen Jan Moton ghebracht, de welcke my wel mildelick deelachtich daer af ghemaeckt heeft. Den bol van de wortele is clisterachtich ghelijck die vande Lelie, maer cleynder, langer ende geel als die van Cinghelen oft Lelien van Calvarien. De bladeren zijn dien van witte Lelien zeer ghelijck, seven oft acht tsaemen, tusschen de welcke int midden wtspruyt eenen naeckten steel een spanne hooghe, in tsop van dien violet-blaw bloemen vande ghesterrede Hyacinthe hebbende. [138]

(Hyacinthoides hispanica) Stervormige hyacint met leliebladeren en wortels. In Latijn Hyacinthus stellaris Lilifolius floridus Mutoni. Stervormige hyacint met leliebladeren, met wortel, bladeren en zaad. In Latijn Liliaceus Hyacinthus sive stellaris Hyacinthus Liriophyllus, cum radice, foliis & semine.

Deze zeer zelden en zeer mooie leliehyacint is uit het gebergte van Biscaye allereerst aan Jan Moton gebracht die me wel milddadig deelachtig daarvan gemaakt heeft. De bol van de wortel is klisterachtig gelijk die van de lelie, maar kleiner, langer en geel als die van singels of lelie van Calvarie. De bladeren zijn die van witte lelies zeer gelijk, zeven of acht tezamen waartussen in het midden uitspruit een naakte steel van een 17cm hoog met in zijn top violetblauwe bloemen met de vorm van de stervormige hyacint. [138]

Witachtige spaede ghesterrede Hyacinthe. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus.

De minste van dese twee soorten, maer schoone, hebben wy aldereerst van Verone tot Antwerpen ghesonden aen Wilhelm Driesch, ende is gheheeten Herftsche oft spaede Jacinthe. Naederhandt hebben wy de selfde vele ghesien tot Parijs, ende tot Aigues-mortes in Languedoc, ende tot Celle neufue van Montpelliers, op rouwe savelachtighe plaetsen, de welcke in tbeghinsel vanden Herfst ende niet inde Lente haer bloemkens gheeft, ghelijck de voorgaende, noch fleschachtige bloemkens, maer ghesterrede met vijf oft ses blaeu bladerkens, die vanden cleynen veldt-Ayiuyn ghelijck, voorts aengaende de reste, zijn sy den anderen ghelijck, maer veel minder.

Groote spaede oft Herftsche Jacinthe. In Latijn Hyacinthus Autumnalis maior.

Inde hanghende hoven aende vensteren van Nederlandt wordt bewaert dese Jacinthe, die de voorgaende ghelijck is, maer meerder van wortel, breeder van bladers, van bloemen, ende oock langher ende ghelijfvigher van stele.

Witachtige late stervormige hyacint. Hyacinthus Germanicus stellaris albicans, serotinus. (Scilla autumnalis)

De kleinste van deze twee soorten, maar mooie, hebben we allereerst van Verona tot Antwerpen gezonden aan Wilhelm Driesch en is geheten herfst of late hyacint. Naderhand hebben we dezelfde veel gezien te Parijs en tot Aigues-mortes in Languedoc en te Celle neufue van Montpellier op rouwe zavelachtige plaatsen die in het begin van de herfst en niet in de lente haar bloempjes geeft gelijk de voorgaande, noch flesachtige bloempjes, maar stervormig met vijf of zes blauwe bladertjes die van de kleine Ornithogalum gelijk, voorts aangaande de rest zijn zij de anderen gelijk, maar veel kleiner.

(vorm van de vorige)

Grote late of herfst hyacint. In Latijn Hyacinthus Autumnalis major.

In de hangende hoven aan de vensters van Nederland wordt bewaard deze hyacint die de voorgaande gelijk is, maar groter van wortel, breder van bladeren, van bloemen en ook langer en steviger van steel.

Enghelsche ofte Nederlandtschen Jacinth. In Latijn, Hyacinthus Anglicus & Belgicus, ende is Hyacinthus non scriptus Dodonaei.

Desen hebbe ick willen heeten Engelschen oft Nederlandtschen Jacinth, om dat hy nergens ter wereldt in groen bosschen ende bemden overvloediger en groeyet, dan in Engellandt, Nederlandt, ende principalick by Doornick aenden bergh van Trinite geheeten, ende desghelijcke by Bruessel. Dese is vande bollekens ende bladers zeer ghelijck den Duytschen Jacinth, maer daer is groot verschil inde bloemen: want de bloemen van dese hebben lanckworpighe huyskens als den Jesamijn: de bloemen zijn doncker claer blaeu of licht blaeu, ende somtijdts wit, hebbende dwterste canten met ommegheslaghen [139] randen sterrewijs van een staende, ende veel bloemkens wt eenen effenen ende bloote stele, nederhangende, onghelijck van een staende. Tsaedt comt voorts in een groen blaesken, swert, als van alle ander Jacinthen, die vanden Ayiuyn oft Nigelle ghelijck.

(Hyacinthoides non-scripta) Engelse of Nederlandse hyacint. In Latijn Hyacinthus Anglicus & Belgicus en is Hyacinthus non scriptus Dodonaei.

Deze heb ik willen heten Engelse of Nederlandse hyacint omdat het nergens ter wereld in groene bossen en beemden overvloediger groeit dan in Engeland, Nederland en voornamelijk bij Doornik aan de berg van Trinite geheten en desgelijks bij Brussel. Deze is van de bolletjes en bladeren zeer gelijk de Duitse hyacint maar daar is groot verschil in de bloemen want de bloemen van deze hebben langwerpige zaadhuisjes als de jasmijn. De bloemen zijn donker helderblauw of licht blauw en somtijds wit, hebben de uiterste kanten met omgeslagen [139] randen die stervormig vaneen staan en veel bloempjes uit een effen en blote steel, neerhangend die ongelijk vaneen staan. Het zaad komt voort in een groen blaasje, zwart zoals van alle ander hyacinten en die van de ui of Nigella gelijk.

Griecksche Orientale Jacinthe. Hyacinthus Orientalis Graecus.

Wy hebben aldereerst binnen Padua ghesien inden iaer 1562 ende gheschoncken ghecreghen dese twee ayiuynachtighe bollen tsamen met de bollen vanden Moly van Homerus, vanden zeer gheleerden ende vermaerden Doctoor Trevisaen, de welcke malcander zeere ghelijck waeren, ende niet zeer onghelijck den voorseyden Engelschen, maer grooter: nochtans worden sy onderscheyden door de bloemen, want dՠeene is grover ende corter van bolle ende bloeme, de welcke zijn ghelijck fleschkens, violet, blaw, oft wit, ghestelt als Engelschen Jacinth, maer niet dicke op een, dmiddel vande stele tot boven toe hanghende.

Diverscheyden van Jacinthen van Constantinoplen.

Die vande Indiaenen Zumbul geheeten wordt, comt zeer dick ende grof wt, daer naer gaet open ende laet terstondt zijn botten zien, ende heeft den stele gheplect ghelijck de Serpentaria, ende gedraeyde bladers: Sijn wortelen en zetten nemmermeer gheen clister af, als M. Joris vanden Rye over langhen tijdt aenghemerckt heeft: maer heeft goedt saedt ende ionghe planten gewonnen, de welcke hy gheschoncken heeft dit iaer 80 Mijn-Heere Jan Hoboken Greffier van Antwerpen zeer groot liefhebber van desen.

Dryederhande Jacinthen van Constantinoplen.

De stele vanden Jacinth van Constantinoplen is alleene met ader vlecken ghespickelt, nae dat hy gheen bloemen meer en draeght, de welcke dryederhande is, verschillende van bladers ende bloemen, [141] te weten, met smalle bladers, breede bladers, ende de ander soorte oft minste met veel bloemen.

De vroeghe is bleecker van bloemen. De spaede, hoogher van verwe, blijder, blaeu, ende lustich. De vroeghen ende bleecken setten zeer af met clisters. Dՠander wat min, ende de sommighe hebben bruyne bollen, ende de sommighe roodt, ende sommighe wit, die schoone bloemen tanneyt oft purper wten blaeuwen voortbrenghen.

Dese Jacinth heeft vander halve stele opwaerts tot boven toe veel bloemen die alle ghelijck over een sijde hanghen, die zeer lustich zijn ende blaeu, wel groot, ghelijck buskens ghefatsoeneert. De bladers zijn breedt ende de bollen die vanden Narcisse ghelijck. Ende groeyet inden hof vande Heere Ioannes Brancio, ende tot Joris vande Rye te Mechelen.

Tweederhande witte Hyacinthe Orientale. Groote Orientale Jacinthe met veel bloemen op een rye. In Latijn, Hyacinthus Orientalis maior polyanthos. Witte Griecksche Oriental Hyacinthe. In Latijn, Hyacinthus Orientalis albus.

Dese en is van smalle bladeren ende wortele de vroeghen bleecken Jacinthe niet onghelijck: ende is tweederhande, verschillende wat inde bloeme: dՠeene is wit met wat blaeuws ghemengt. Dՠanders is sneewit. Mijn-Vrouwe Catharina van Eekeren huysvrouwe van Heere Jan Straele Amman van Antwerpen heeft dese twee soorten in weerden met veel andere in haeren welvercierden hof. De voorseyde Heere M. Jan Hoboken ende sommige andere liefhebbers hoevense oock zeer neerstichlick. Alle dese Jacinthen ghelijck vele andere bollekens, en verdraghen niet wel reghen oft water, oft mest om het rottens wille: sy groeyen van selfs in goedt landt, ende zijn ghemeynlick eenen halven voet oft ses duymen diep in dաerde, waer door sy beter bewaert worden soo van reghen als van ander onweder.

(Hyacinthus orientalis) Griekse Orintaalse hyacint. Hyacinthus Orientalis Graecus.

We hebben die allereerst binnen Padua gezien in het jaar 1562 en geschonken gekregen deze twee uiachtige bollen tezamen met de bollen van de Moly van Homerus van de zeer geleerde en vermaarde doctor Trevisaen die elkaar zeer gelijk waren en niet zeer ongelijk de voor vermelde Engelsen, maar groter. Nochtans worden zij onderscheiden door de bloemen want de ene is grover en korter van bol en bloem die gelijk flesjes zijn, violet, blauw of wit en gesteld als Engelse hyacint, maar niet dik opeen, het midden van de steel hangt tot boven toe.

Verschillen van hyacinten van Constantinopel.

Die van de Indianen Zumbul geheten wordt komt zeer dik en grof uit, daarna gaat het open en laat terstond zijn knotten zien en heeft de steel gevlekt gelijk de Serpentaria en gedraaide bladeren. Zijn wortels zetten nimmermeer een klister af zoals M. Joris van de Rye over lange tijd aangemerkt heeft. Maar heeft van goed zaad jonge planten gewonnen die hij geschonken heeft dit jaar 1580 aan mijnheer Jan Hoboken, griffier van Antwerpen en zeer groot liefhebber van deze.

Drievormige hyacinten van Constantinopel.

De steel van de hyacint van Constantinopel is alleen met adervlekken gespikkeld nadat het geen bloemen meer draagt die drievormig is en verschillen van bladeren en bloemen. [141] te weten met smalle bladeren, brede bladeren en de andere soort of kleinste met veel bloemen.

De vroege is bleker van bloemen. De late dieper gekleurd, blijder, blauw en lustig. De vroege en bleke zetten zeer af met klisters. De ander wat minder en sommige hebben bruine bollen en sommige rood en sommige wit die mooie bloemen gelooid of purper uit het blauwe voortbrengen.

Deze hyacint heeft van de halve steel opwaarts tot boven toe veel bloemen die alle gelijk over een zijde hangen die zeer lustig zijn en blauw, wel groot en gelijk busjes gevormd. De bladeren zijn breed en de bollen die van de narcis gelijk en groeit in de hof van de heer Joannes Brancio en bij Joris van de Rye te Mechelen.

Tweevormige witte Orintaalse hyacint. Grote Orintaalse hyacint met veel bloemen op een rij. In Latijn Hyacinthus Orientalis maior polyanthos. Witte Griekse Orintaalse hyacint. In Latijn Hyacinthus Orientalis albus.

Deze is van smalle bladeren en wortels de vroege bleke hyacint niet ongelijk en is tweevormig en verschillen wat in de bloemen. De ene is wit met wat blauw gemengd. De andere is sneeuwwit. Mevrouw Catharina van Eekeren, huisvrouw van heer Jan Straele Amman van Antwerpen heeft deze twee soorten in waarde met veel andere in haar goed versierde hof. De voor vermelde heer M. Jan Hoboken en sommige andere liefhebbers behoeden ze ook zeer vlijtig. Alle deze hyacinten gelijk vele andere bolletjes verdragen niet goed regen of water of mest vanwege het rotten. Zij groeien vanzelf in goed land en zijn gewoonlijk een 15 cm of zes cm diep in de aarde waardoor zij beter bewaard worden zo van regen als van ander onweer.

Winterschen witten orientalen Hyacinth. In Latijn, Hyacinthus Brumalis, Orientalis albus.

Dese seldene ende zeer schoone soorte van Orientaelsche Hyacinthe is my eerst wt Loven ghesonden [153] (142) van den wel gheleerden Conincklicken Professeur Cornelis Gemma, aerdichlick gheconterfeyt ende beschreven in dese naevolghende maniere.

Dese soorte van Hyacinthen schijnt zeer vreemdt ende wtlandtsch te wesen: want al ist dat de figuere der blaeren ende bloemen met dՠander wel overeen comt: nochtans heeft sy dit in sonderheydt, dat sy terstondt met den Winter wt der aerden spruyt, den stele oock somtijdts voortbrenghende int midden van den sneeuw. Sy laet haere zeer lieffelicke bloeme wtschieten ontrent het beghinsel van Januarius: soo dat sy te mijnent nu alreedt drye oft vier mael heeft ghebloeyt van dՠeynde van December tot bycants int midden vande Meerte, met zeer groote verwonderinghe ende belustinge der aenschouwers.

Sy en wast niet gheern, in vochtighe plaetsen: maer wordt eer bedorven van de vochticheydt dan van de coude: daer om wordt sy aller best bewaert in een teyle: nochtans en heb ick tot nu toe gheen saedt oft spruytsel van den bolle van de selve plante connen vercrijghen, welck gheschiedt overmidts de zeer haestighe ende vroeghe voortdrijvinghe der bloemen.

Dese en heeft gheen slappe ende saechte bladeren ghelijck dՠandere, maer sapachtighe, dicke ende bycants altijdt overeynde staende, ghelijck de gheslachten van Donderbaerdt. Men ziet aen dese gheen merckelicke zenuen oft pesen, maer alleenlick rechte streepkens, ende als dunne peeskens. Sy blijven ghedurichlick groeyende tot dՠeynde van Julius, ende veel langhere dan dՍ andere.

De bloeme heeft eenen effenen stele, ontrent het hoochste aen alle steelkens een weynich wtgheholt: sy hangt wit, maer heeft nochtans ontrent tբeghinsel ende de opperste canten wat licht blawachtich: ende als dit allenckskens vergaet, wordt sy ontrent Februarius wit als melck, met zeer soeten reuck, blijvende voorts in dese ghedaente meer dan een maendt lanck. [154] (143)

De wortele is bolachtich, wit van binnen, rosch van buyten, ende ontrent het wtspruyten der bladeren crijgt sy sommighe plecken, gelijck men siet in den stele van Speerwortele oft Draecken-wortele, met purperroodt onder swert ghemengt: Maer dit geschiedt meestendeels ontrent tՠbeghinsel van de Lente, ende als sy verplant zijnde eenen onnutten stele draegt.

Winterse witte Orintaalse hyacint. In Latijn, Hyacinthus Brumalis, Orientalis albus. (Bellavalia spicata var. Albus, Romeinse hyacint)

Deze zelden en zeer mooie soort van Orintaalse hyacint is me eerst uit Leuven gezonden [142] van de zeer geleerde koninklijke professor Cornelis Gemma en aardig geschilderd en beschreven in deze navolgende manier.

Deze soort van hyacint schijnt zeer vreemd en buitenlands te wezen. Want al is het dat de figuur der bladeren en bloemen met de ander wel overeenkomt nochtans heeft zij dit bijzondere dat zij terstond met de winter uit de aarde spruit en ook soms de steel voortbrengt in het midden van de sneeuw. Zij last gauw zeer liefelijke bloemen uitschieten omtrent het begin van januari zo dat zij bij mij nu alreeds drie of vier maal heeft gebloeid van het eind van december tot bijna in het midden van maart met zeer grote verwondering en lustigheid der toeschouwers.

Ze groeit niet graag in vochtige plaatsen maar wordt eerder bedorven van de vochtigheid dan van de koude. Daarom wordt zij allerbest bewaard in een teil. Nochtans heb ik tot nu toe geen zaad of bijbollen van de bol van dezelfde planten kunnen krijgen welk geschiedt vanwege de zeer snelle en vroege komst der bloemen.

Deze heeft geen slappe en zachte bladeren gelijk de andere, maar sapachtige, dikke en bijna altijd overeind staande gelijk de geslachten van donderbaard. Men ziet aan deze geen merkelijke zenuwen of pezen, maar alleen rechte streepjes als dunne peesjes. Zij blijven steeds groeien tot het eind van juli en veel langer dan de andere.

De bloem heeft een effen steel die omtrent het hoogste aan alle steeltjes wat uitgehold is. Zij hangt wit, maar heeft nochtans omtrent het begin en de opperste kanten wat licht blauwachtig en als dit geleidelijk aan vergaat wordt zij omtrent februari wit als melk met een zeer zoete reuk en blijft verder in deze gedaante meer dan een maand lang. [143]

De wortel is bolachtig, wit van binnen en roze van buiten en omtrent het uitspruiten der bladeren krijgt zij sommige plekken gelijk men ziet in de steel van speerwortel of drakenwortel met purperrood onder zwart gemengd. Maar dit geschiedt meestal omtrent het begin van de lente en als zij verplant zijn draagt het een onnutten steel.

Groote gecroonde Jacinth van Dioscorides. In Griecks, Hyacinthos. In Latijn, Hyacinthus Dioscoridis comosus maior. In Hoochduytsch, Brunlingh, blauw Meertzenblum. In Franchois, Vaccet. In Spaensch, Maios flores, ende is de Hyacinthus Neotericorum van Dodonaeus, ende Hyacinthus maior van Bock, ende Sylvester Hyacinthus van Cordus.

Hoe wel dat den oprechten Jacinth zeer quaedt om kennen is, nochtans ghemerckt dat Dioscorides die beschreven heeft te hebben een gheboghen crans vol purper bloemen, soo hebben wy dese soorten vande Jacinthen vande voorgaende ghescheyden, als de ghene die wy meynen dat den Jacinth van Dioscorides aldernaest comt, ende terstondt daer nae ghestelt ende beschreven hebben, midts dien dat hy dien selden oock zeer gelijck is, wtgenomen dat de voorgaende liever van selfs bloeyen inde Noordersche landen ende dese inde landen int Suydt gheleghen. Niettemin de groote Jacinth comt overvloedich ghenoech voorts in Italien, Languedoc, Provence ende warme contreyen van Vranckrijck, inde ackers ende aende canten vande weghen, met Pareyachtighe bladers, breeder dan die vande Bulbus vomitorius ommegheslaghen nae der aerden, met een effen ronde witachtighe groene stele, die vanden middel tot boven toe becleedt is met veel bloemkens arewijs by een ghevoegt, lanckworpich ende purper aen zeer cleyne steelkens voorts comende, die vande Lavender bloemen gelijck, oft de sterrekens van de wijndruyve, ende boven heeftse eenen wijdtachtighen crans van bloemen die de stele doen buyghen ende nederwaerts hanghen van verwen purperblaeu, met een lieflicke roodtheydt ghemengt. De wortels is den Ayiuyn ghelijck bycants soo groot als die vanden Narcisse, maer de buytenste verwe is claer roosenverwich, bleeck purper, waer door dat sommighe zeer gheleerde ende verware mannen van Montpelliers meynden datet was de Bulbina van Plinius, oft Bulbus esculentus, ende ander dat een soorte was van Pancratium: want sy meynden dat de cleyne die wy nu sullen gaen beschrijven, dՠoprechte was.

Dioscorides. De wortel vanden Jacinth met witten wijn ghemengt ende opgheleydt, men segt datse gheenen baert laet voortcomen.

De selfde met wijn inghenomen stopt den camerganck, doet water maeken, ende is goedt tegen de beten vande fenijnighe spinnen.

Tsaet is noch meer ende sterckelicker stoppende ende goedt inde Theriaca ghedaen, ende met wijn ghedroncken gheneset de geelsucht.

Witten Hyacinth den ghecransten ghelijck. In Latijn, Hyacinthus comosus albus.

Een ander gheslachte van den voorseyden wordt ghevonden in sommighe hoven van Nederlandt, met ghelijcke bladeren, maer met witte bloemen van binnen verciert met blauwe draeykens: De schellen van de wortele en zijn niet roodt ghelijck dՠandere.

Ghemeyne druyvekens Jacinth. In Latijn, Hyacinthus Botryoides vulgaris, ende is Hyacinthus Neotericorum primus Dodonaei, ende Bulbus esculentus. Hyacinthus sylvestris Cordi: Hyacinthus exiguus Tragi. Hyacinthus Botryoides Herbariorum. Barreletz vande Provencialen.

Dese Jacinth is voorwaer zeer ghemeyne ende vele over al inde Suydtcontreye, maer Noordtwaerts nerghens dan inde hoven. Inde Lente, soo verciert dese plante de hooge plaetsen ende groene canten vande velden. Sy heeft ooc zeer aerdige bloemkens in eenen aerwijsen crans by reken tsamen ghevoegt ghelijck druyfkens, staende gelijck zeer veel cleyne open flechkens vast by een vergadert, waerom datse van tghemeyne volck van Provencen Bariletz, soo vele te segghen, als de fleschkens genoemt worden. De steelkens heeftse onderhalve palme hooghe, teere biesachtighe bladers, gespreydt ende ghestreept, ende is het tweede Pancratium van die van Montpelliers. Tgeheel druyveken van de bloemen is doncker blaeu violet.

Licht blaeuw Violet druyfken.

Dit druyfken is veel schoonder, lichter ende playsanter van verwen dan de voorseyde: sijn bladeren zijn wat grover. Sijnen bol en is den anderen niet onghelijck. Tsaedt is insghelijck swert gelijck Ayiuyn groeyende in blaeskens.

(Muscari comosum) Grote gekroonde hyacint van Dioscorides. In Grieks Hyacinthos. In Latijn Hyacinthus Dioscoridis comosus maior. In Hoogduits Brunlingh, blauw Meertzenblum. In Frans Vaccet. In Spaans Maios flores en is de Hyacinthus Neotericorum van Dodonaeus en Hyacinthus maior van Bock en Sylvester Hyacinthus van Cordus.

Hoewel dat de echte hyacint zeer slecht om herkennen is, nochtans gemerkt dat Dioscorides die beschreven heeft te hebben een gebogen krans vol purperen bloemen zo hebben we deze soorten van de hyacinten van de voorgaande gescheiden als diegene die we menen dat het de hyacint van Dioscorides het dichtste bij komt en terstond daarna gesteld en beschreven hebben omdat het die zelfde ook zeer gelijk is, uitgezonderd dat de voorgaande liever vanzelf bloeien in de Noordelijke landen en deze in de landen in het zuiden gelegen. Niettemin de grote hyacint komt overvloedig genoeg voort in Itali, Languedoc, Provence en warme streken van Frankrijk in de akkers en aan de kanten van de wegen met preiachtige bladeren, breder dan die van de Bulbus vomitorius en omgeslagen naar de aarde met een effen ronde witachtige groene steel die van het midden tot boven toe bekleed is met veel bloempjes die aarvormig bijeen gevoegd zijn, langwerpig en purper en aan zeer kleine steeltjes voortkomen, die van de lavende bloemen gelijk of de sterretjes van de wijndruif. Boven heeft ze een wijdachtige krans van bloemen die de steel laten buigen en nederwaarts hangen ven van kleur purperblauw met een lieflijke roodheid gemengd. De wortel is de ui gelijk en bijna zo groot als die van de narcis, maar de buitenste kleur is helder rooskleurig bleek purper waardoor sommige zeer geleerde en ervaren mannen van Montpellier meenden dat het was de Bulbina van Plinius of Bulbus esculentus en andere dat een soort was van Pancratium. Want zij meenden dat de kleine die we nu zullen gaan beschrijven de echte was.

Dioscorides. De wortel van de hyacint met witte wijn gemengd en opgelegd men zegt dat ze geen baard laat voortkomen.

Dezelfde met wijn ingenomen stopt de kamergang, doet water maken en is goed tegen de beten van de venijnige spinnen.

Het zaad is noch meer en sterker stoppende en goed in de theriaca gedaan en met wijn gedronken geneest de geelzucht.

Witte hyacint de gekranste gelijk. In Latijn Hyacinthus comosus albus.

Een ander geslacht van de voor vermelde wordt gevonden in sommige hoven van Nederland met gelijke bladeren maar met witte bloemen die van binnen versierd zijn met blauwe draadjes. De schillen van de wortels zijn niet rood gelijk de andere.

(Muscari botryoides)

Gewone druifjes hyacint. In Latijn Hyacinthus Botryoides vulgaris en is Hyacinthus Neotericorum primus Dodonaei en Bulbus esculentus. Hyacinthus sylvestris Cordi. Hyacinthus exiguus Tragi. Hyacinthus Botryoides Herbariorum. Barreletz van de Provencialen.

Deze hyacint is voorwaar zeer algemeen en veel overal in de Zuidelijke gebieden, maar Noordelijk nergens dan in de hoven. In de lente zo versierd deze plant de hoge plaatsen en groene kanten van de velden. Zij heeft ook zeer aardige bloempjes in een aarvormige krans bij rijen tezamen gevoegd gelijk druifjes die staan gelijk zeer veel kleine open flesjes vast bijeen verzameld waarom dat ze van het gewone volk van Provence bariletz genoemd wordt wat flesjes betekent. De steeltjes heeft ze 15cm hoog, tere biesachtige bladeren gespreid en gestreept en is het tweede Pancratium van die van Montpellier. Het gehele druifje van de bloemen is donker blauw violet.

Licht blauw violet druifje.

Dit druifje is veel mooier, lichter en plezieriger van kleur dan de voor vermelde. Zijn bladeren zijn wat grover. Zijn bol is de anderen niet ongelijk. Het zaad is insgelijks zwart gelijk ui en groeit in blaasjes.

Dipcadi met witte bloemen tweederhande. In Latijn, Tipcadi albis floridis.

Die sneewitte bloemen heeft, ende op sommighe plaetsen bleeck purper, heeft de bladers boven breedtst, corter ende bot.

Veranderinghe.

Dit druyfken metten bloemen wten blaeuwen groen, wordt oock ghesien in ons hoven, ende andersins den voorgaenden ghelijck. [144]

Dipcadi Chalcedonicum & Italorum: Muscari gheheeten om dat sijne bloeme rieckt ghelijck Muscus. Bulbus vomitorius Matth. & Muscari C. Clusij.

De wortel van desen als sy ten aldergrootsten is, is grooter dan de bol vande volwassen Narcisse, de welcke heeft inde plaetse van dunne ghewronghen faselinghen onder de bol, hartachtighe, houtachtige, dicke, taeye wortels gelijck venckel wortels, die hen wtstrecken ende inder aerden loopen, de welcke oock twee ende drye iaer lanck vande bolle ghebroken zijnde groene ghebleven hebben inden hof vanden Heere Brancion. De bladers heeftse nederwaerts hanghende, onder breedt ende boven scherp. De bloeme is bleeck purper, wten gars geel ende aschgraeuw, de welcke alleene zeer lieflicken reucke heeft als sy wijdt open is.

Ghele Dipcadi oft Muscari van Constantinoplen oft Chalcedonien.

De ghele Muscari en verschilt niet van de voorseyde in den bol der wortelen, noch oock in de pesen, noch in de dicke ende verspreyde holachtighe bladeren, de welcke nochtans op te wterste eynden purperverwich zijn, ghelijck oock de stelen, van vijf, ses oft seven duymen hoooghe, beset bycants van de middelt af tot het opperste met geele welrieckende bloemen, ghelijck cleyne fleschkens, tsamen vergadert ende hanghende als de Hyacinthen ghenaemt Druyfkens.

Dipcadi met witte bloemen tweevormig. In Latijn Tipcadi albus floridis. (Muscari muscarimi)

Die sneeuwwitte bloemen heeft en op sommige plaatsen bleek purper, heeft de bladeren boven het breedst, korter en bot.

Verandering.

Dit druifje met de bloemen uit het blauwgroene wordt ook gezien in onze hoven en anderszins de voorgaande gelijk. [144]

Dipcadi Chalcedonicum & Italorum. Muscari geheten omdat zijn bloem ruikt gelijk muscus. Bulbus vomitorius Matth. & Muscari C. Clusij.

De wortel van deze als zij het allergrootste is dan is groter dan de bol van de volwassen narcis. Die heeft in plaats van dunne gewrongen vezels onder de bol hardachtige, houtachtige, dikke, taaie wortels gelijk venkel wortels die zich uitstrekken en in de aarde lopen die ook twee en drie jaar lang als ze van de bol gebroken zijn groene bleven in de hof van de heer Brancion. De bladeren heeft ze nederwaarts hangen, onder breed en boven scherp. De bloem is bleek purper, uit het donker geel en asgrauw die alleen zeer lieflijk ruikt als zij wijd open is.

Gele Dipcadi of Muscari van Constantinopel of Chalcedonica.

De gele Muscari verschilt niet van de voor vermelde in de bol der wortels, noch ook in de pezen, noch in de dikke en verspreide holachtige bladeren die nochtans op het uiterste einde purperkleurig zijn gelijk ook de stelen van vijf, zes of zeven cm hoog die bezet zijn van het midden af aan tot het opperste met gele welriekende bloemen gelijk kleine flesjes die tezamen verzameld zijn als hyacinten genoemd druifjes.

Eriophorus oft Bulbus Bombycinus.

Ick hebbe tot een ghedenckenisse den naecomers hier willen byvoeghen de wonderlijcke figueren van drye wtlandtsche planten, vanden gheleerden man Dodonaeus beschreven, die geschoncken [145, 146) zijn gheweest vanden neerstighen ondersoecker vande wtlandtsche planten Antonius Cortusius, ende door de goedertierenheydt ende ghewoonelicke deugt vanden edelen man de Heere Brancion my ghethoont zijnde, my een sonderlinghe dinck om sien waeren. De selfde Cortusius en heeft niet alleene inde voorleden iaeren ghesonden den selfden excellenten Heere Brancion dese planten met haer verwen gheconterfeyt nae dլeven, maer oock den bolle vanden Eriophorus, by wiens datse zeere wel gegroeyet ende vermeerdert zijn, de welcke heeft een tsamen ghedrongen wortel met schelferachtighe vellekens die vanden Ayiuyn oft Squille gelijck, vol wolle, alsmense van een breeckt, wt den welcken dat voorts comt eenen dicken crans van faselinghen, gheensins beset, met gapende schubbachtighe vellekens, als de figuere wtwijst, maer met veel aenghewassen lanckworpighe ronde clisteratighe bollen. De bladers zijn lanckworpigh die vanden zee Pancratium van die van Montpelliers ghelijck, de welcke in locken ghedeylt worden. Vande sijdtachtighe bloeme hebben wy langhe ghetwijfelt, ende ghemeynt dat versierdt was, oft dat de bloeme was van een ander wtlandtsche plante, de welcke wy oock, maer te vergheefs, met veel consten ende practijcken ghesocht hebben, soo wel in Italien als in Nederlandt te ghewinnen: maer soo wy in twijfel waeren, wat daer af soude te verclaeren zijn, soo heeft ons ten laetsen binnen corte daghen herwaerts Kaerle vander Cluse wt alle twijfelinghe ghestelt, als terstondt sal verclaert worden.

Waerachtighe beschrijvinghe vanden waerachtighen Eriophorus.

Ghemerckt dat die vlockachtighe figuere tsamen met haeren bol van Cortusius ghesonden zeere verschillende is van die wtlandtsche bol Eriophorus, so blijckt ghenoech ende claerlick dat hy de bloeme noyt ghesien en hadde, ende hier wt machmen mercken de cranckheydt vande menschelicke neersticheydt. Maer op dat wy voortaen niet en souden sottelick gheloove ghenen de perfuasien ende fraeye listighe contrefeytsels, noch bedroghen worden van sommighe, die stoutelick de dinghen die sy noyt gesien noch gehoort en hebben, eer verkeert stellen dan openbaren, soo heeft die vermaerde, ghetrouwe, ende perfecte beschrijver vanden cruyden Kaerle vander Cluse allen liefhebbers van cruyden de [147] waerachtighe bloemen vanden Eriophorus gheopenbaert, als die de saecke bekent was door gesien te hebben, waerom dat wy zijn woorden int corte ende claerlick sullen byvoeghen tot hulpe van onser memorie, int vervolghen van onsen voornemen ende ordeninghe. Wt de middel tusschen de bladers groeyet op een stele van eenen cubitus oft meer hooghe, rechte, die vander Squille ghelijck, effen, sonder bladers, groen, maer int opperste nae tblaeu treckende, aende welcke dat boven int opperste is gelijck een lanckworpighe dicke are, ghedeylt in thien oft meer reken, eerst groen zijnde, maer allencskens (als de bloemen open gaen) blaeu wordende. De bloemen hebben ses bladerkens sterrewijs wtghespreydt, met een dryecantich schildekens inde midden verheven. Sy zijn bycants gelijck den bloemen vande spade oft Herftste Jacinthe, sonder reucke, ende sy zijn met hen cleyne steelkens blaeu, hebben binnen staende cleyne hayren, waer af de punckens int eerste purper zijn, maer als sy gheheel open gegaen zijn, staense al oftse met eenich bleeckachtich meel bestoven waeren. Sy beghint te bloeyen van beneden, ghelijck de Squille pleeght.

Theophrastus heeft vanden Eriophorus geschreven int 7 boeck ende 13 cap.vande Planten, dat hy groeyet aende oevers, ende dat hy heeft wolle onder dՠeerste vellekens, vande welcke tabbarts ende ander cleeders ghemaeckt worden.

(Camassia quamash) Eriophorus of Bulbus Bombycinus.

Ik heb tot een gedenkenis de nakomelingen hier willen bijvoegen de wonderlijke figuren van drie buitenlandse planten van de geleerde man Dodonaeus beschreven die geschonken [145, 146] zijn geweest van de vlijtige onderzoeker van de buitenlandse planten Antonius Cortusius en door de goedertierenheid en gewoonlijke deugd van de edele man de heer Brancion me getoond zijn en met een bijzonder ding om te zien waren. Dezelfde Cortusius heeft niet alleen in de vorige jaren gezonden dezelfde excellente heer Brancion deze planten met hun kleuren geschilderd naar het leven, maar ook de bol van de Eriophorus bij wie dat ze zeer goed gegroeid en vermeerderd zijn. Die heeft een tezamen gedrongen wortel met schilferachtige velletjes die van de ui of Squil gelijk vol wol als men ze vaneen breekt waaruit voortkomt een dikke krans van vezels en geenszins bezet met gapende schubachtige velletjes zoals de figuur uitwijst, maar met veel aangegroeide langwerpige ronde klisterachtige bollen. De bladeren zijn langwerpig en die van de zee Pancratium van die van Montpellier gelijk die in lokken gedeeld worden. Van de zijdeachtige bloem hebben we lang getwijfeld en gemeend dat het versierd was of dat de bloem was van een andere buitenlandse plant die we ook, maar tevergeefs, met veel kunsten en praktijken gezocht hebben zo wel in Itali als in Nederland te winnen. Maar zo we in twijfel waren wat daarvan te verklaren zou zijn zo heeft ons tenslotte enkele dagen geleden Kaerle Clusius ons uit alle twijfels gesteld zoals terstond verklaard zal worden.

Ware beschrijving van de ware Eriophorus.

Gemerkt dat die vlokachtige figuur tezamen met zijn bol van Cortusius gezonden zeer verschilt van die buitenlandse bol Eriophorus zo blijkt genoeg en duidelijk dat hij de bloem nooit gezien heeft en hieruit mag men opmerken de zwakte van de menselijke vlijt. Maar zodat we voortaan niet zot zouden geloven de geen overtuigingen en fraaie listige afbeeldingen, noch bedrogen worden van sommige die stout de dingen die zij nooit gezien noch gehoord hebben eerder verkeert stellen dan openbaren zo heeft die vermaarde, getrouwe en perfecte beschrijver van de kruiden Kaerle Clusius alle liefhebbers van kruiden de [147] ware bloemen van de Eriophorus geopenbaard als die de zaak bekend was door het gezien te hebben waarom dat we zijn woorden in het kort en duidelijk zullen bijvoegen tot hulp van onze memorie in het vervolgen van ons voornemen en ordening. Uit het midden tussen de bladeren groeit op een steel van een 45cm of meer hoog rechte, die van de squille gelijk, effen en zonder bladeren, groen, maar in het opperste naar het blauwe trekkende waaraan dat boven in het opperste is gelijk een langwerpige dikke aar gedeeld in tien of meer rijen die eerst groen zijn maar geleidelijk aan (als de bloemen open gaan) blauw worden. De bloemen hebben zes bladertjes stervormig uitgespreid met een driekantig schildje in de midden verheven. Zij zijn bijna gelijk de bloemen van de late of herfst hyacint en zonder reuk en zij zijn met hun kleine steeltjes blauw en hebben binnen kleine haren staan waarvan de puntjes in het eerste purper zijn, maar als zij geheel opengegaan zijn staan ze alsof ze met enig bleekachtig meel bestoven waren. Zij begint te bloeien van beneden gelijk de squil doet.

Theophrastus heeft van de Eriophorus geschreven in het 7^de boek en 13^de kapittel van de planten dat het groeit aan de oevers en dat het heeft wol onder het eerste velletje waarvan tabbaards en andere kleren gemaakt worden.

De bloeme van Tigris. Tigridis flos, an Dracunculi species?

Veel selder is de wtlandtsche bloeme van Tigris ghenoemt, die wy bekennen noyt gesien te hebben. De figuere van dien zeer net met haer coleuren ghemaeckt heeft tot goeder ghedenckenisse ons wt vriendtschap ghemeyne ghemaeckt die zeer edel Heere Ioannes de Briancon, de welcke heeft lanckworpige smalle ende spitsche groene bladers, voorts comende wt de swertachtighe bol vande wortel: de bloeme is geel, met zeer veel cleyne bruynroode tipkens ghespickelt, wt midden vande welcke voorts comt een lieflicke roode stijl. Dese plante heeft tot nu toe allen Herbaristen onbekent gheweest. Men seght dat den bol goedt is om eten.

(Tigridia pavonia) De bloem van Tigris. Tigridis flos, an Dracunculi species?

Veel zeldzamer is de buitenlandse bloem van Tigris genoemd die we bekennen nooit gezien te hebben. De figuur van die zeer netjes met haar kleuren gemaakt heeft tot goede nagedachte ons uit vriendschap gewoon gemaakt die zeer edele heer Joannes de Briancon. Die heeft langwerpige smalle en spitse groene bladeren die voort komen uit de zwartachtige bol van de wortel. De bloem is geel met zeer veel kleine bruinrode tipjes gespikkeld uit dat midden komt voort een lieflijke rode stijl. Deze plant is tot nu toe alle herbaristen onbekend geweest. Men zegt dat de bol goed is om te eten.

Spaensche Jenetten. In Griecksch, Narcissos. In Latijn, Narcisus. In Hoochduytsch, Narcissen Roszlin. In Franchois, Narcisses ende Ianettes. In Italiaensch ende Spaensch, Narcisso.

Noch vande droefheydt, als wy nu gheseydt hebben, heeft de Jacinthe, noch de Narcisse haer medesoorte vanden wtsinnighen vrienden Jongelinck de name ghecreghen, ghelijck de Poeten versiert hebben, maer vande cracht van te doen slapen, de welcke sy in Griecksch Narcosin heeten, ende [149] de visch Torpedo, Natkin, de welcke van verre de handt vande ghene die haer raeckt verdooft, alsulcke cracht als Plinius ende Plutarchus segghen te wesen in dese Spaensche Jenetten, te weten die den zenuen contrarie is, ende thooft swaer maeckt. Dese zijn nu ter tijdt zeere wel bekent, niet alleene soo veel soorten als byden ouders verclaert staen, maer veel meer ander, daer sy gheen mencie af maecken, onder de welcke dat sommighe zijn die tusschen vande Narcissen ende Lelien comen.

Vroege Narcissen vande Poeten, inde middel Saffraen-geel op het purper treckende. In Latijn, Narcissus Poticus Mediocroceus purpureus praecox. In Spaensch, Lirio blanco ende Cebollina.

De Narcisse vande Poeten, is dՠalderghemeynste Saffraen-roodt, gele, wiens cransken vande bloemen sien mach, rondtomme met witte bladers beset, ghelijck Ovidius zeer fraeye is schrijvende, ende is de selfde Narcisse van Dioscorides, de welcke in Sprockelle, Meere ende April is vercierende met een Lelieachtighe witticheydt sterrewijs de bemden van Montpelliers ende Provencen. Want sy heeft melck witte bloemen met ses bladerkens ghesterret, die inde middel eenen gefronsten rinck hebben wten Saffraan gelen treckende opt purper, met een zeer soete ende recht tot slaep verweckende reucke al oftse yet hadde den reucke vanden plompen ghelijck, de welcke besloten staen in een verlachtich blaeskens dat wt knoopen aldereerst is voorts comen op een ronde cale stele, maer over beyden sijden ghedronghen ende ghestreept. Tsaedt dat swert is wasset in velachtighe haeukens dien vande Nigelle oft Nardus saedt ghelijck. Den bol is in veel vellekens ghewonden, ende met een dicht vel becleedt, zeer ghelijck die vanden zee-Ayiuyn Pancratium ghenaemt oft Squille, maer minder. De bladers zijn die vande Pareye ghelijck vol witachtighe slijm, ghelijck de Jacinthen, Ayiuyn ende Squille. Inde hoven van Nederlandt, Duytschlandt ende Enghellandt wt vremde landen ghebracht zijnde zijn sy eygher gheworden daermen noch twee andere van dese soorte vindt, te weten een groote met veel bloemen ende een cleyn die spaede bloeyet, de welcke meestendeel maer een bloeme en draegt ghelijck dese die vroegh bloeyet. [150]

Ghemeyne zeer witte, spaede bloeyende Narcisse, met veel bloemen.

In breydde ende grootte van bladeren is dese ghelijck de groote gele Narcisse van Spaignien, dickwils in den Mey voortbrenghende twee, drye, oft vier breede ende schoone bloemen op eenen stele, ghemeynlick gheschickt ende verciert met sesse ende dickwils met seven, acht ende negen bladeren, soo dat dickmael schijnt dat sy dobbel zijn. De bladeren van dese zijn meer doncker-groen dan de voorseyde.

Cleyne zeer witte, spaede Narcisse.

De cleynste bloeyet nae alle dՠandere: de bladeren ende bloemen zijn veel cleynder ende engher dan de ghemeyne, oock niet meer dan een bloeme op elcken stele ghemeynlick draghende.

(Narcissus poeticus) Spaans Jenetten. In Grieks Narcissos. In Latijn Narcissus. In Hoogduits Narcissen Roszlin. In Frans Narcisses en janettes. In Italiaans en Spaans Narcisso.

Noch van de droefheid zoals we nu gezegd hebben heeft de hyacint noch de narcis haar medesoort van de uitzinnige vriendelijke jongeling de naam gekregen gelijk de poten versierd hebben, maar van de kracht van te doen slapen die zij in Grieks narcosin heten en [149] de vis Torpedo, Natkin, die van ver de hand van diegene die haar raakt verdooft al zulke kracht als Plinius en Plutarchus zeggen te wezen in deze Spaanse jenetten, te weten die de zenuwen tegen gesteld is en het hoofd zwaar maakt. Deze zijn nu ter tijd zeer goed bekend en niet alleen zoveel soorten als bij de ouders verklaard staan maar veel meer andere daar zij geen melding van maken onder die zijn er sommige die tussen de narcissen en lelies komen.

Vroege narcissen van de poten in het midden saffraangeel op het purper trekkende. In Latijn Narcissus Poticus Mediocroceus purpureus praecox. In Spaans Lirio blanco en Cebollina.

De narcis van de poten is de aller gewoonste saffraan rode gele wiens kransje van de bloemen zien mag rondom met witte bladeren bezet gelijk Ovidius zeer fraai schrijft en is dezelfde narcis van Dioscorides die in februari, maart en april versierd is met lelieachtige witheid stervormig de beemden van Montpellier en Provence. Want zij heeft melkwitte bloemen met zes bladertjes stervormig die in het midden een gefronste ring hebben die uit het saffraan geel trekt naar het purper met een zeer zoete en recht tot slaap verwekkende reuk alsof ze iets van de reuk van de plompen heeft die besloten staan in een velachtig blaasje dat uit de knoop allereerst is voort gekomen op een ronde kale steel maar over beide zijden gedrongen en gestreept. Het zaad dat zwart is groeit in velachtige hauwtjes die van de Nigella of nardus zaad gelijk. De bol is in veel velletjes gewonden en met een dicht vel bekleedt zeer gelijk die van de zeeui, Pancratium genoemd of Urginea, maar kleiner. De bladeren zijn die van de prei gelijk vol witachtig slijm gelijk de hyacinten, uien en Urginea. In de hoven van Nederland, Duitsland en Engeland waar het uit vreemde landen gebracht is zijn ze eigen geworden daar men noch twee andere van deze soort vindt, te weten een grote met veel bloemen en een kleine die laat bloeit die meestal maar een bloem draagt gelijk deze die vroeg bloeit. [150]

(var. majalis)

Gewone zeer witte en laat bloeiende narcis met veel bloemen.

In breedte en grootte van bladeren is deze gelijk de grote gele narcis van Spanje die dikwijls in mei voortbrengt twee, drie of vier brede en mooie bloemen op een steel. Gewoonlijk zijn ze geschikt en versierd met zes en dikwijls met zeven, acht en negen bladeren zo dat het vaak schijnt dat zij dubbel zijn. De bladeren van deze zijn meer donker groen dan de voor vermelde.

Kleine zeer witte late narcis.

De kleinste bloeit na alle andere. De bladeren en bloemen zijn veel kleiner en enger dan de gewone en dragen gewoonlijk ook niet meer dan een bloem op elke steel.

Witte droeve Narcisse met eenen gelen crans int midden.

De neersticheydt der Cruydt-liefhebbers van onsen Nederlande heeft vercreghen vier soorten van Narcissen int midden geel, de welcke sy noemen Medio lutei. De Narcisse die int landt is gheweest wel over dertich iaeren, is in bollekens ende bladeren ghelijck den ghemeynen zeer witten Narcisse: maer de steel is hooger, gemeynlick voortbrenghende twee oft drye witachtighe bloemen, veel droever dan de voorseyde, der welcker croone int midden geel is ghelijck als occre.

Narcisse oft Spaensche Jenette geel inde middel. Dese twee hebben wy in Nederlandt ghesonden wt Languedoc int iaer 1561 ende wordt oock ghenoemt in Latijn, Narcissus medioluteus. In Spaensch, Lirio.

Tcomt oock meer overvloedich voorts dan eenich inde voorseyde bemden van Montpelliers, te weten van Boutonnet, Selle neuve, Lates ende andere plaetsen inde selfde contreyen gelegen, de welcke meestendeel heeft aen een steelken ses, thien oft twaelve van een staende bloemen, die niet so wit en zijn als de voorgaende sneeu-wit Narcisse met eenen bleeck-gelen rinck inde middel: de bol is ghelijvigher ende van buyten swert, ende heeft dicker bladers. In Provencen daer vande bloemen cranskens ghemaeckt worden, zijn de bloemen gheheeten Donas, maer zijn den Gras daer schadelick. [151]

Narcisse inde middel geel, van Pise wt Italien ghebrocht. In Latijn, Narcissus medioluteus, Pisanus Italiae delatus.

De herbaristen van Nederlandt met onsen Clusius maecken de vroeghe Narcisse van deser soorten, ende heeft breede bladers ende veel zeer lustighe bloemen die inde middel een gelen cranskens hebben. De bloemen zijn wat cleynder dan de voorseyde, ende sijn coleure is levender. Sy is hier wt Pisa ghesonden, sommighe segghen datse wt Constantinople comt, ghelijckerwijs het naeste volghende.

Witte droevige narcis met een gele krans in het midden.

De vlijt der kruidliefhebbers van ons Nederland heeft verkregen vier soorten van narcissen die in het midden geel zijn die zij noemen Medio lutei. De narcis die in het land is geweest een dertig jaar gelede is in bolletjes en bladeren gelijk de gewone zeer witte narcis maar de steel is hoger die gewoonlijk voortbrengt twee of drie witachtige bloemen veel droeviger dan de voor vermelde wiens kroon in het midden geel is gelijk als oker.

(Narcissus x medioluteus, een kruising met tazetta en dan var. chinensis?)

Narcis of Spaanse jenette geel in het midden. Deze twee hebben we in Nederland gezonden uit Languedoc in het jaar 1561 en wordt ook genoemd in Latijn Narcissus medioluteus. In Spaans Lirio.

Het komt ook meer overvloedig voort dan enige in de voor vermelde beemden van Montpellier, te weten van Boutonnet, Selle neuve, Lates en andere plaatsen in hetzelfde gebied gelegen die heeft meestal aan een steeltje zes, tien of twaalf vaneen staande bloemen die niet zo wit zijn als de voorgaande sneeuwwitte narcis met een bleek gele ring in het midden. De bol is steviger en van buiten zwart en heeft dikker bladeren. In Provence daar van de bloemen kransjes gemaakt worden zijn de bloemen geheten donas, maar zijn het gras daar schadelijk. [151]

(Narcissus pseudonarcissu subsp. pisanus)

Narcis in het middel geel van Pisa uit Itali gebracht. In Latijn Narcissus medioluteus, Pisanus Italiae delatus.

De herbaristen van Nederland met onze Clusius maken de vroege narcis van deze soort en heeft brede bladeren en veel zeer lustige bloemen die in het middel een geel kransje hebben. De bloemen zijn wat kleiner dan de voor vermelde en zijn kleur is levendiger. Zij is hier uit Pisa gezonden, sommige zeggen dat ze uit Constantinopel komt gelijk de volgende.

Narcisse met eenen gelen dobbelen crants int midden.

Mijn-Heer Philips van Deurnaghe Heer van Vroylandt, heeft dese voorledene iaeren ghehadt dese teghenwoordighe Narcisse onder vele besonder planten: De lusticheydt van de bloemen is, dat sy in stede van de enckele croonkens int midden wel dobbel zijn: welck zeer seldtsaem ende ghenoechlick is om sien. Aengaende de reste, soo is dese ghelijck ghenoech met de voorseyde Narcissen geel int middel, soo wel in bladeren ende wortele, als in soeten reuck die slaperich maeckt.

Gheheel witte Narcisse. In Latijn, Narcissus totus albus. In Spaensch, Iunquillos blancos.

De Narcisse wordt somtijdts bevonden gheheel witte bloemen te hebben, maer vande reste is sy den voorgaenden gheheel ghelijck.

Dese verschilt datse min bloemen heeft, ende tblat witachtich ende stijf: beyde de soorten vindtmen inde hoven van Nederlandt door neersticheydt van M. Kaerle de lՅscluse, die den bol heeft wtghesteken inde vochte plaetsen aen de zeecant gheleghen van Portugael ende Granaden, ende sijnen vrienden ghesonden. [152]

Dobble witte Narcisse van Constantinople. De dobbel witte Narcis van Constantinople met veel bloemen, schoon, blijde ende zeer zelden, van Chalcedonien. Sout wesen dՠachtste Narcisse van Matthiolus die niet beschreven en is. In Latijn, Narcissus albus polyanthos, Oft Chalcedonicus elegantior, hilarior & rarior, & multiplex.

Dese is door neersticheydt vande naecomers ons bekent gheworden, vanden ouders ende Dioscorides niet beschreven, de welcke ghesonden zijnde wt Constantinoplen vanden edelen Ridder Charles Rijm Heere van Eekenbecken wt Vlaenderen zeer gheleert edelman, ende Ambassadeur vanden Keyser Maxilimiaen byden grooten Turck Solyman, wordt in grooter weerden ghehouden inden hof vanden grooten lief-hebber vande wtlandtsche cruyden Jan Brancion, ende vader vande cruyden, ende heeft veel bloemen ende bladerkens, die lieflick sneeuw-wit ende zeer lustich om sien zijn, sonder eenighen gelen rinck inde midden te hebben, maer heeft in stede van dien dobble bloemen, hebbende nochtans eenighe apparentie van geelheydt hier en daer tusschen de bladers ghemengt.

Opde selfde plaetse hebbense oock eenighe veranderinghe, als van ghewronghen ende ommegekeerde bladers die langher ende breeder zijn. Men sieter oock met smalle bladers ende met bleecke bloemen nae tgele treckende.

Narcis met een gele dubbele krans in het midden.

Mijnheer Philips van Deurnaghe, heer van Vroylandt, heeft deze voor leden jaren gehad deze tegenwoordige narcis onder vele bijzondere planten. De lustigheid van de bloemen is dat zij in plaats van de enkele kroontjes in het midden goed dubbel zijn. Welk zeer zeldzaam en genoeglijk is om te zien. Aangaande de rest zo is deze gelijk genoeg met de voor vermelde narcissen, geel in het middel zowel in bladeren en wortel als in zoeten reuk die slaperig maakt.

(Narcissus tazetta)

Geheel witte narcis. In Latijn Narcissus totus albus. In Spaans Junquillos blancos.

De narcis wordt somtijds bevonden geheel witte bloemen te hebben, maar van de rest is zij de voorgaande geheel gelijk.

Deze verschilt dat ze minder bloemen heeft en het blad witachtig en stijf. Beide soorten vindt men in de hoven van Nederland door vlijt van M. Kaerle Clusius die den bol heeft uitgestoken in de vochtige plaatsen aan de zeekant gelegen van Portugal en Granada en aan zijn vrienden gezonden. [152]

(Narcissus tazetta)

Dubbele witte narcis van Constantinopel. De dubbele witte narcis van Constantinopel met veel bloemen, mooi, blij en zeer zeldzaam van Chalcedonie. Zou het wezen de achtste narcis van Matthiolus die niet beschreven is. In Latijn Narcissus albus polyanthos of Chalcedonicus elegantior, hilarior & rarior, & multiplex.

Deze is door vlijt van de nakomelingen ons bekend geworden en van de ouders en Dioscorides niet beschreven die gezonden is uit Constantinopel van de edele ridder Charles Rijm, heer van Eekenbecken uit Vlaanderen, een zeer geleerd edelman en ambassadeur van keizer Maximiliaan bij de grote Turk Solyman. Die wordt in grote waarde gehouden in de hof van de grote liefhebber van de buitenlandse kruiden Jan Brancion en vader van de kruiden. Het heeft veel bloemen en bladertjes die lieflijk sneeuwwit en zeer lustig om te zien zijn zonder enige gelen ring in het midden te hebben maar heeft in plaats van die dubbele bloemen heeft nochtans enige kleur van geelheid hier en daar tussen de bladeren gemengd.

Op dezelfde plaats hebben ze ook enige verandering als van gewrongen en omgekeerde bladeren die langer en breder zijn. Men ziet er ook met smalle bladeren en met bleke bloemen die naar het gele trekken.

Berg-Narcisse oft geel Tijdeloosen. In Latijn, Narcissus totus luteus montanus Theophrasti. In Hoochduytsch, Wethblumen, Hornungsblumen ende Zeytloosen. In Franchois, Coquelourde. In Spaensch, Campanilla, ende is de Pseudo-Narcisse van Clusius, ende Luteus sylvestris van Dodonaeus, ende Bulbus Codion van Theophrastus, ende niet Cordiaminum als Gaza heeft overgheset.

Dese en verschilt oock niet in ghedaente ende cracht vande Narcisse van Dioscorides, maer alleene in de bloemen, de welcke sy voorts brengt zeer schoon ende geel, al oftse twee in een waeren, niet met eenen cleynen rinck, maer ghelijck een belle, viermael meerder dan de gele grootte Sleutelbloemen: tknopken is ghefronst nochtans niet onghelijck: gelijck oock noch bladers, noch bol en zijn, dan datse dunder ende cleynder zijn. In Sprockelle ende Meerte zijn sy tot Londen op de warmoesmarckt met groote hopen, ende oock de boschachtighe bemden van al Engellandt ende Nederlandt zijnder vol af. Maer inde landen die Suydtwaerts ligghen, als Languedoc, Gascoigne, ende [153] Spaignen, en groeyen die niet dan op de hooghe gheberghten, ende bloeyen in Meye ende Wedemaendt, ghelijckmen sien mach boven op de gheberghten van Vigaen, Mijnden, ende Pyrenen, niet verre van Tolouse, maer sonder reucke ende cracht, die oock soo zeere niet en verweckt tot slapen.

Spaensch geel Tijtloosen.

Daer is een ander soorte van luttel onderscheydt, maer breeder van bladers ende meerder van bloemen die gheheel geel zijn oft saffraenverwich, alle de reste is den anderen gheheel gelijck. Dese met de ghene die terstont volghen sal, hebben groeyende henlieder hoven de zeer gheschickte Herbaristen Jan Baillet van Rijssel ende Mouton. Somtijdts is die veel cleynder, met een stele van een spanne oft halve voet lanck. De bloeme is ghelijck de Narcisse van desen lande, maer minder ende lanckworpigher, ende geluwer.

De boeren ende schaepherders segghen dat de ghesoden wortel purgeert, ghelijck het stinckende Lisch, ende sonder twijfel sy doet braecken.

(Narcissus pseudonarcissus) Berg narcis of gele tijdelozen. In Latijn Narcissus totus luteus montanus Theophrasti. In Hoogduits Wethblumen, Hornungsblumen en Zeytloosen. In Frans Coquelourde. In Spaans Campanilla en is de Pseudo-Narcisse van Clusius en Luteus sylvestris van Dodonaeus en Bulbus Codion van Theophrastus en niet Cordiaminum als Gaza heeft overgezet.

Deze verschilt ook niet in gedaante en kracht van de narcis van Dioscorides, maar alleen in de bloemen die zij voorts brengt zeer mooi en geel alsof ze twee in een waren en niet met een kleine ring maar gelijk een bel viermaal groter dan de gele grote sleutelbloemen. Het knopje is gefronst nochtans niet ongelijk gelijk ook noch bladeren, noch bol zijn dan dat ze dunner en kleiner zijn. In februari en maart zijn zij te Londen op de warmoesmarkt met grote hopen en ook de bosachtige beemden van al Engeland en Nederland zijn er vol van. Maar in de landen die zuidelijk liggen als Languedoc, Gascoigne en [153[ Spanje groeien die niet dan op de hoge bergen en bloeien in mei en juni gelijk men zien mag boven op de bergen van Vigaan, Mijnden en Pyreneen niet ver van Toulouse maar zonder reuk en kracht die ook niet zo zeer verwekt tot slapen.

Spaanse gele tijdelozen.

Daar is een andere soort van weinig onderscheid maar breder van bladeren en groter van bloemen die geheel geel zijn of saffraankleurig en al de rest is de anderen geheel gelijk. Deze met diegene die terstond volgen zal hebben groeien in hun hoven de zeer geschikte herbaristen Jan Baillet van Rijssel en Mouton. Somtijds is die veel kleiner met een steel van een 15 of 17 cm lang. De bloem is gelijk de narcis van deze landen, maar kleiner en langwerpiger en geler.

De boeren en schaapherders zeggen dat de gekookte wortel purgeert gelijk het stinkende lis en zonder twijfel zij doet braken.

Allercleynsten gelen berchschen-Narcissus met biesen-bladerkens. In Latijn, Narcissus montanus iuncifolius minimus alter flore luteo.

Heeft dunne bladerkens een palme hoge, veel cleynder dan die van de biesen, ter aerdens-waerts ghebooght, tusschen de welcke een steelken voortcomt een palm hooghe: ende in het sop van dien een bloeme zeer lustich om aenschouwen, gelijck ghemeyne gele Tijdeloosen, spruytende wt een velleken, als alle andere Narcissen, waer nae volght de bolster van de Narcisse. Het bolleken van de wortele heeft de grootte van een haselnoot. Aluarus Nonnius de wel gheleerde Medicijn tՠAntwerpen heeft my daer af ierst vermaent ghemaeckt: Daer nae heeft Mijn-Vrouwe Marie de Brimeu my [154] een bolleken ghegheven, wt der welcker potten wy de bloeyende plante hebben nae dՠleven doen contrefeyten. Corts daer nae heeft my Jan Mouton van Doornick de selve figuere ghesonden, maer alleenlick verschillende van dese met recht opstaende bladerkens.

Dese wordt in potten bewaert ende gheoeffent, ghelijck als de naevolghende, ierst ghebracht in Nederlandt wt tgheberghte van Biscaye door eenen wandeler oft pelgrim wt Galissien wederom comende: Welcke bollekens onse voorseyde vriendt Mouton zeer neerstelick onderhoudt in sijnen wel gheoeffenden hof tot Doornick.

Anderen allercleynsten berghschen-Narcisse, met gele ghecrolde bloemen, van Mouton. In Latijn, Narcissus montanus iuncifolius minimus alter flore luteo fimbriato Mutoni.

Boven de voorseyde cleyne Narcisse heeft noch de voorgenoemde Mouton drye andere ghecreghen, waer af dՠeerste heeft recht opstaende bladerkens, met ghefronste gele bloemen, andersins den voorseyden niet zeer onghelijck.

De derde soorte van dաldercleynste berg-Narcisse van bloeme ghelijck de voorseyde cleynste gele, maer wit. In Latijn, Narcissus omnium minimus montanus albus.

Dese minste van allen heeft cleynder ende ronder bladers dan die vande Herftsche Jacinthe, nae der aerden ommegheboghen, ende een wit bloemken, dat de gele berg-Narcisse oft de Tijdeloose gelijck is, maer veel minder, voorts comende op een steelken van een palme. De zeer gheschickte Apoteker van Doornick Jan Mouton, bewaert dese wel neerstelick in sijnen hof, ende heeftse ghecreghen wt den dale vanden gheberchte Pyrenee, aende Westersche zee.

Purperblaeuwe Narcisse. In Latijn, Narcissus Purpurocaeruleus.

Eenighe van ons vrienden gheloofweerdighe persoonen, seyden ons voor seker dat sy by de [155] Lanus riviere van Montpelliers ghevonden hadden Narcissen met gheheel purperbloemen, de welcke wy nochtans daer, ende in ander aengheleghen bemden, langhe ende dicwils te vergheefs ghesocht hebben, ende oock de neerstighe soeckers vande cruyden, ende ons meesters gebeden dat sy ons de selfde souden willen wijsen.

(Narcissus bulbocodium) Allerkleinste gele berg narcis met biezenbladertjes. In Latijn Narcissus montanus juncifolius minimus alter flore luteo.

Heeft dunne bladertjes van een 10cm hoog en veel kleiner dan die van de biezen, ter aarden waart gebogen waartussen een steeltje voortkomt van een 10cm hoog. In de top van die komt een bloem die zeer lustig is om te aanschouwen gelijk de gewone gele tijdeloze en spuit uit een velletje zoals alle andere narcissen waarna volgt de bolster van de narcis. Het bolletje van de wortel heeft de grootte van een hazelnoot. Aluarus Nonnius de zeer geleerde dokter te Antwerpen heeft me daarvan eerst vermaand en daarna heeft mevrouw Marie de Brimeu me [154] een bolletje gegeven uit welke potten we de bloeiende plant naar het leven hebben laten schilderen. Kort daarna heeft me Jan Mouton van Doornik dezelfde figuur gezonden die alleen maar verschilt van deze met recht opstaande bladertjes.

Deze wordt in potten bewaard en geteeld gelijk als de volgende eerst gebracht in Nederland uit het gebergte van Biscaye door een wandelaar of pelgrim die uit Galici wederom kwam. Welke bolletjes onze voor vermelde vriend Mouton zeer vlijtig onderhoudt in zijn goed geteelde hof te Doornik.

(Narcissus assoanus)

Andere allerkleinste berg narcis met gele gekrulde bloemen van Mouton. In Latijn Narcissus montanus iuncifolius minimus alter flore luteo fimbriato Mutoni.

Boven de voor vermelde kleine narcis heeft noch de voorgenoemde Mouton drie andere gekregen waarvan de eerste heeft recht opstaande bladertjes met gefronste gele bloemen, anderszins de voor vermelden niet zeer ongelijk.

(Narcissus asturiensis)

De derde soort van de allerkleinste berg narcis van bloem gelijk de voor vermelde kleinste gele, maar wit. In Latijn Narcissus omnium minimus montanus albus.

Deze kleinste van allen heeft kleinere en rondere bladeren dan die van de herfst hyacint die naar de aarde omgebogen zijn met een wit bloempje dat de gele berg narcis of de tijdeloos gelijk is, maar veel kleiner voort komt op een steeltje van een 10cm. De zeer geschikte apotheker van Doornik Jan Mouton, bewaart deze zeer vlijtig in zijn hof en heeft ze gekregen uit het dal van de het gebergte Pyreneen aan de Oceaan.

(Ferraria undulata)

Purperblauwe narcis. In Latijn, Narcissus Purpurocaeruleus.

Enige van onze vrienden geloofwaardige personen zeiden ons voor zeker dat zij bij de [155] Lanus rivier van Montpellier gevonden hebben narcissen met geheel purperen bloemen die we nochtans daar en in ander aangelegen beemden lang en dikwijls tevergeefs gezocht hebben en ook de vlijtige zoekers van de kruiden en onze meesters gebeden dat zij ons die zouden willen wijzen.

Cleyn ghecroonde berghe-Narcissen. In Latijn, Narcissus montanus minimus coronatus.

In dit iaer M. D. LXXIX heeft my ons voorseydt goedt vriendt Mouton gesonden noch een vierde gheslachte van zeer cleyn Narcisse, welcke hy ghehadt heeft van de selve plaetse, daer dՠandere voorseyde wassen: ende heeft die wel eyghentlick ghenoemd Ghecroonde Narcisse, aenghesien dat die opwaerts omkeert de sesse geel-bleecke bladeren van haere bloeme, ghelijck als Dens Caninus, welcke wy Erithronium hebben genoemt, gelijckerwijs als een croonken: de welcke hebben hanghende in stede van het cransken een cleyn witachtich croesken oft clocsken: int midden van dien hangt een wit draeyken wat geelachtich, ghelijck als een stamperken. Dese en heeft maer een dunne bladerken ende steelken hooghe vijf oft ses duymen. Het bolleken is, ghelijck de keerne van een haselnot, swert van buyten ende wit van binnen. Aenghesien dat dese zeer zelden by ons is, soo en hebben wy gheen experience oft vervarentheydt vande crachten ende werckinghen daer af.

Geel Tijtloosen met dobbel bloemen. In Latijn, Narcissus luteus multiplici flore.

Dese Tijtloose met bleck-geel dobbel bloemen is een aerdighe veranderinghe om sien inde Nederlandtsche hoven van ons vrienden: voorts zijn die in als den anderen gheheel gelijck. Dese heeft aldereerst binnen Doornick ghevonden gheweest inden hof van een aerm mensche. Jan Mouton is daer af wel ghestoffeert. [156]

Cracht vande Narcissen.

Dioscorides ende Plinius. De wortel vande Narcisse ghecoct, met spijse oft dranck inghenomen doet braecken.

De selfde wortel met een luttel honichs zeer wel ghemengt, is goedt gheleydt op verbrandtheydt, ende gheneest de ghequetste zenuen.

De selfde met honich wel ghemengt, is zeer goedt gheleydt op de knoken die wt de leden zijn, ende op alle oude pijnen vande lenden ende ioncturen.

De wortel vande Narcisse met saedt van Netels ende azijn gemengt, neemt wegh de sproeten ende masen wt den aensicht.

De selfde met Vitsen meel ende honich ghemengt, suyvert de vervuylde sweeringhen, ende doet wtbreken de harte aposteunien.

De selfde ghemengt met Dravick meel ende honich, treckt de splinters ende doornen wt den lichaem, daer op gheleydt zijnde.

Galenus. De wortel heeft soo grooten drooghende cracht, datse zeer groote wonden tsamen heylet, iae die tot door de tendoenen oft pesen loopen: want sy is wat abstersijf ende tsamen treckende.

Narcissen schijnen te hebben de crachten vanden Jacinth ende Saffraen, int verteiren, tsamen trecken, toeheylen ende tot slaep verwecken.

Rondelet ghebruyckte de wortel vande Narcisse om te ghenesen de doorhouwen zenuen, ghescheurtheydt ende sieckten des buycks.

De wortel midts datse lijmachtich is, ghemengt met Peerdtsteert, duysentknoop ende der ghelijcke drooghende cruyden, heylet tsamen de ghequetste zenuen, ende daerom wordtse ghepresen gelijck de Waelwortel tot de ghescheurtheden ende sweeringhen vande blase ende nieren.

Apuleius. Tot wonden die van selfs comen, salmen nemen de wortel vande Narcisse, ende ghestooten zijnde menghen met olie ende meel, ende alsoo in stede van een plaester opde wonde leggen, want sy sal die wonderlick wel ghenesen. [157]

Teghen wtdrooghen, ende colica, Sal men nemen tcruydt vande Narcisse, ende gestooten zijnde tsap drincken, want tթs zeer goedt teghen de colica ende den hoest.

Om olie daer te maecken, soo sult ghy de bloeme in olie legghen, ende daer mede de siecke strijcken: ghy sult u verwonderen van haer cracht.

Geel Narcisse van Afriken. Jonquilles ghenaemt. In Latijn, Narcissus luteus, Aphricanus: an Bulbus vomitorius? In Spaensch, Ionquillos.

Dese Narcisse thoonde eenen Barbier ende Chirurgijn vande galeyen van Genua, de welcke ghebrocht was van Bona ende Argel oft plaetsen ontrent Carthago in Afrike ghelegen, ende hadde gheheel gele bloemen, van goeden reucke, maer van fatsoen was die ghelijck de Narcisse van Languedoc metten gelen rinck, nochtans minder, smalder ende herter van bladers, ende niet so slijmachtich, maer booghachtich ende aenvolghender, andersins gheensins verschillende vande ghele Narcisse. Men seght datse ghevonden wordt niet verre vande haven van Agathen, ende is onlancks wt Spaignien ghebrocht gheweest in Nederlandt ende Vranckrijck.

Clusius schrijft datse van selfs voorts comt niet verre van Toledo inde berghachtighe bemden.

Kleine gekroonde berg narcis. In Latijn Narcissus montanus minimus coronatus. (Narcissus cyclamineus)

In dit jaar 1579 heeft me onze voor vermelde goede vriend Mouton gezonden noch een vierde geslacht van zeer kleine narcis welke hij gehad heeft van dezelfde plaats daar de andere voor vermelde groeien en heeft die wel eigenlijk genoemd gekroonde narcis aangezien dat die opwaarts omkeert de zes geel bleke bladeren van haar bloem gelijk als Dens Caninus welke we Erythronium hebben genoemd gelijk als een kroontje. Die hebben hangen in plaats van het kransje een klein witachtig kroesje of klokje. In het midden van die hangt een wit draadje wat geelachtig gelijk als een stampertje. Deze heeft maar een dunne bladertje en steeltje hoog vijf of zes cm. Het bolletje is gelijk de kern van een hazelnoot, zwart van buiten en wit van binnen. Aangezien dat deze zeer zelden bij ons is zo hebben we geen experience of ervaring van de krachten en werking daarvan.

(Narcissus pseudonarcissus)

Gele tijdeloze met dubbele bloemen. In Latijn Narcissus luteus multiplici flore.

Deze tijdeloze met bleekgele dubbele bloemen is een aardige verandering om te zien in de Nederlandse hoven van onze vrienden. Voorts zijn die de anderen geheel gelijk. Deze is allereerst binnen Doornik gevonden in de hof van een arm mens. Jan Mouton is daarvan goed voorzien. [156]

Kracht van de narcissen.

Dioscorides en Plinius. De wortel van de narcis gekook en met spijs of drank ingenomen doet braken.

Dezelfde wortel met wat honing zeer goed gemengd is goed gelegd op verbranding en geneest de gekwetste zenuwen.

Dezelfde met honing goed gemengd is zeer goed gelegd op de knoken die uit het lid zijn en op alle oude pijnen van de lenden en gewrichten.

De wortel van de narcis met zaad van netels en azijn gemengd neemt weg de sproeten en mazelen uit het aanzicht.

Dezelfde met vitsen meel en honing gemengd zuivert de vervuilde zweren en doet uitbreken de harde zweren.

Dezelfde gemengd met dravik meel en honing trekt de splinters en dorens uit het lichaam, daarop gelegd.

Galenus. De wortel heeft zo’n grote drogende kracht dat ze zeer grote wonden tezamen heelt, ja die tot door de tendoenen of pezen lopen want zij is wat assertief en tezamen trekkende.

Narcissen schijnen te hebben de krachten van de hyacint en saffraan in het verteren, tezamen trekken, toe helen en tot slaap verwekken.

Rondelet gebruikte de wortel van de narcis om te genezen de doorhouwen zenuwen, breuken en ziektes van de buik.

De wortel omdat ze lijmachtig is gemengd met paardenstaart, duizendknoop en dergelijke drogende kruiden heelt tezamen de gekwetste zenuwen en daarom wordt ze geprezen gelijk de waalwortel tot de breuken en zweren van de blaas en nieren.

Apuleius. Tot wonden die vanzelf komen zal men nemen de wortel van de narcis en gestampt mengen met olie en meel en alzo in plaats van een pleister op de wonden leggen want zij zal die wonderlijk goed genezen. [157]

Tegen uitdrogen en koliek zal men nemen het kruid van de narcis en als het gestampt is het sap drinken want het is zeer goed tegen de koliek en de hoest.

Om olie daarvan te maken zal ge de bloemen in olie leggen en daarmee de zieke strijken. Ge zal u verwonderen van haar kracht.

(Narcissus tazetta)

Gele narcis van Afrika jonquilles genoemd. In Latijn Narcissus luteus, Aphricanus, an Bulbus vomitorius? In Spaans jonquillos.

Dese narcis toonde een barbier en chirurg van de galeien van Genua die gebracht was van Bona en Argel of plaatsen omtrent Carthago in Afrika gelegen en had geheel gele bloemen van goede reuk, maar van vorm was die gelijk de narcis van Languedoc met de gele ring, nochtans kleiner, smaller en harder van bladeren en niet zo slijmachtig, maar boogvormig en navolgende, anderszins geenszins verschillend van de gele narcis. Men zegt dat ze gevonden wordt niet ver van de haven van Agaten en is onlangs uit Spanje gebracht in Nederland en Frankrijk.

Clusius schrijft dat ze vanzelf voort komt niet ver van Toledo in de bergachtige beemden.

Vroeghe gele Narcisse met biese-bladers. In Latijn, Narcissus luteus iuncifolius praecox.

Gele spade Narcisse met biese-bladers, ofte Jonquilles. In Latijn, Narcissus iuncifolius serotinus.

De gele spade Narcisse met biese-bladers verschilt alleene vanden anderen datse min bladers ende bloemen heeft.

Dioscorides. De Bulbus dien sy vomitorius heeten, heeft veel slapper ende langher bladers [158] dan Bulbus esculentus, dat is Bulbus nut om te eten, maer eenderghelijcke wortel, met een swerte schorsse.

De wortel van dien gheten, oft een decoctie daer af ghesoden ende ghedroncken gheneest de gebreken vande blase, ende doet braecken.

Galenus. De selfde is veel heeter van natuere dan Bulbus esculentus.

Junquilles met ronde ende breede bloemen op de wijse van enckel Rooskens. In Latijn, Iuncifolius flore rotundae circinitatis roseo.

Int hof vande eersame Vrouwe-Vrouwe Maria van Brimeu ende Heer Aluaro Nonez wordt opghevoedt een gheslachte van Narcisse met biese-bladers, al heel ghelijck de spaede Narcisse met biese-bladers, maer de bloeme is ronder ende breeder.

Aldermeeste Spaensche Jonquille

Mijn-Heer Jan Hoboken Greffier van Antwerpen, Christoffel Plantijn, ende wy, hebben vercreghen een andere soorte van Jonquille die den bol ende bladeren heeft noch eens soo groot als alle de voorseyde. Sijnen stam is wel twee cubitus hooghe, draghende vier, vijf, oft ses bloemen inden April, den anderen niet onghelijck, maer meerder.

Cleyn spade Narcisse. In Latijn, Narcissus Autumnalis parvus. In Spaensch, Tonada.

Dese Narcisse is een plantken van eenen duym lanck. In October brengtse voorts een witte bloeme, die inde middel gele is, welrieckende, op een dunne steelken. De wortel is minder dan die vande Iunquilles vol slijmicheydt. Clusius schrijft datse sonder bladers groeyt in Granaden aende riviere Guadiana. In Nederlandt en is sy noch niet bekent. [159]

(Narcissus jonquilla) Vroege gele narcis met biezen bladeren. In Latijn Narcissus luteus juncifolius praecox.

Gele late narcis met biezen bladeren of Jonquilles. In Latijn Narcissus juncifolius serotinus.

De gele late narcis met biezen bladeren verschilt alleen van de andere dat ze minder bladeren en bloemen heeft.

Dioscorides. De Bulbus die zij vomitorius heten heeft veel slappere en langere bladeren [158] dan Bulbus esculentus, dat is Bulbus nuttig om te eten, maar een dergelijke wortel met een zwarte schors.

De wortel van die gegeten of een afkooksel daarvan gekookt en gedronken geneest de gebreken van de blaas en doet braken.

Galenus. Dezelfde is veel heter van natuur dan Bulbus esculentus.

Junquilles met ronde en brede bloemen op de wijze van enkele roosjes. In Latijn Juncifolius flore rotundae circinitatis roseo.

In de hof van de eerzame vrouw Maria van Brimeu en heer Aluaro Nonez wordt opgevoed een geslacht van narcis met biezen bladeren al heel gelijk de late narcis met biezen bladeren, maar de bloem is ronder en breder.

Allergrootste Spaanse Jonquille.

Mijnheer Jan Hoboken, griffier van Antwerpen, Christoffel Plantijn en wij hebben verkregen een andere soort van Jonquille die de bol en bladeren heeft noch eens zo groot als alle de voor vermelde. Zijn stam is wel 90cm hoog en draagt vier, vijf of zes bloemen in april de anderen niet ongelijk, maar groter.

(Sternbergia lutea)

Kleine late narcis. In Latijn, Narcissus Autumnalis parvus. In Spaans Tonada.

Deze narcis is een plantje van een duim lang. In oktober brengt ze voorts een witte bloem die in het middel geel is en welriekend op een dun steeltje. De wortel is kleiner dan die van de Junquilles en vol slijmigheid. Clusius schrijft dat ze zonder bladeren groeit in Granada aan de rivier Guadiana. In Nederland is zij noch niet bekend. [159]

Witte bemdt-Lelie vande Lente oft Tijtloosen met veel bloemen. In Latijn, Leuconarcissolirion pratense vernum. Tՠis vande soorte van Viola alba Theophrasti met veel bloemen: ist Moly van Rondelet? Ende is Leucoum bulbosum hexaphyllum Dodonei: ende Narcissus 7 van Matth.niet beschreven.

Dese Tijdtloose die oock in cranskens ghebruyckt wordt, is dryederhande verschillende van bloemen ende grootte. Want die van Languedoc met veel bloemen, gelijck sy meerder is dan dՠander twee, alsoo is sy oock schoonder ende lustigher van bloemen, want sy zijn melckwit ghelijck die vanden velt Ayiuyn, maer van fatsoen die vande cleyne Lelie ghelijck, voorts comende ende hanghende wt eenen knoop van yeghelicke opperste stele, die vele zijn, ses oft seven bloemen, ende heeft sijn saedt dat rondt is ende swert ghelijck dat vande Pioene ghesloten in een velachtich blaesken. De wortel ende bladers zijn die vande Narcisse metten gelen rinck ghelijck, ende groeyet zeer vele in bemden oft in leeghe vruchtbaer plaetsen ende vochtighe grachten, niet verre van Montpelliers ende Maguelone aen tvervallen slot van Lates. Tsaedt wordt rijpe in Hoymaendt.

Witte Narcisse met luttel bloemen. In Latijn Leuconarcissolirion paucioribus floribus.

De selfde wordt oock ghesien in Duytschlandt, Vranckrijck ende Nederlandt, gheen onderscheydt hebbende dan datse min bloemen voortbrengt, de welcke den voorgaenden niet onghelijck en zijn, dan datse maer een oft twee en heeft op yeghelijcke stelen die minder zijn, hebbende oock inde middel wtstekende sommighe stijve draeyen ende swert saedt.

(Leucojum vernum) Witte beemd lelie van de lente of tijdeloze met veel bloemen. In Latijn Leuconarcissolirion pratense vernum. Het is van de soorten van Viola alba Theophrasti met veel bloemen. Is het Moly van Rondelet? en is Leucoum bulbosum hexaphyllum Dodonei en Narcissus 7 van Matthiolus niet beschreven.

Dese tijdeloze die ook in kransjes gebruikt wordt is drievormig en verschilt van bloemen en grootte. Want die van Languedoc met veel bloemen, gelijk zij groter is dan de ander twee, alzo is zij ook mooier en lustiger van bloemen want zij zijn melkwit gelijk die van de Ornithogalum, maar van vorm die van de kleine lelie gelijk die voortkomen en hangen uit een knop van elke opperste steel die veel zijn, zes of zeven bloemen en heeft zijn zaad dat rond en zwart is gelijk dat van de pioen gesloten in een velachtig blaasje. De wortel en bladeren zijn die van de narcis met de gele ring gelijk en groeit zeer veel in beemden of in lage vruchtbare plaatsen en vochtige grachten niet ver van Montpellier en Maguelone aan het vervallen slot van Lates. Het zaad wordt rijp in juli.

(Leucojum aestivum)

Witte narcis met weinig bloemen. In Latijn Leuconarcissolirion paucioribus floribus.

Dezelfde wordt ook gezien in Duitsland, Frankrijk en Nederland en heeft geen verschil dan dat ze minder bloemen voortbrengt die de voorgaande niet ongelijk zijn dan dat ze maar een of twee heeft op elke steel die kleiner zijn en hebben ook in het midden uitstekende sommige stijve draden en zwart zaad.

Alderminste vroeghe witte Lelie Narcisse oft Somer sottekens. In Latijn, Leuconarcisso-lirion minimum, ende is Leucoium bulbosum triphyllum van Dodonaeus, ende de seste Narcisse van Matthiolus, oft ooc is de Narcissus herbaceus Plinij?

Dՠalderminste heeft een steelken van een palme lanck, ende groeyet oock vele Noordtwaerts, gelijck tot Antwerpen ende in Normandie, maer met luttel bladers, die ghemeynlick maer drye oft vier en heeft, ende alleene een cleyne bloeme, die melckachtich groen is, ende wordt daerom vande sommige ghehouden voor de groene Narcisse van Plinius, de welcke waerachtich zijnde, soo soude der waerheydt [171] (160) ghelijck zijn dat de voorgaende Lelie-Narcisse soude wesen de witte Narcisse vanden selfden, alle de welcke sommighe groene oft grasgroene linien onder hebben, waer door datse Plinius alsoo soude ghenoemt hebben.

Alderminste witte Lelie. Narcisse vanden Herfst. In Latijn Leuconarciolirion minimum Autumnale, ende is Leucoium bulbosum minimum Autumnale van Clusius.

Dese is de cleyne Somersotteken ghelijck, maer heeft de bloeme met ses bladers die vande Leucoium bulbosum hexaphyllon, oft vande velt-Aiuyn nederwaerts hanghende gelijck, de welcke inden Herfst voorts comt. De bladers zijn cleyne ende groen die vande spade Jacinthe ghelijck. De wortel is ghelijck van alle dՍ ander, schelferachtich als die vanden Ayiuyn. Sy groeyet van selfs niet verre van Badaios, ende bloeyet, als Clusius schrijft, in October ende November. De bollekens die in Nederlandt ghesonden waeren, zijn vergaen ende bedorven.

(Convallaria majalis) Allerkleinste vroege witte lelie narcis of zomerzotjes. In Latijn, Leuconarcisso-lirion minimum en is Leucojum bulbosum triphyllum van Dodonaeus en de zesde narcis van Matthiolus of het ook is de Narcissus herbaceus Plinij?

De allerkleinste heeft een steeltje van een 10cm lang en groeit ook vele Noordwaarts gelijk te Antwerpen en in Normandi, maar met weinig bladeren die het gewoonlijk maar drie of vier heeft en alleen een kleine bloem die melkachtig groen is en wordt daarom van sommige gehouden voor de groene narcis van Plinius wat als het waar zou zijn zo zou de waarheid [160] gelijk zijn dat de voorgaande lelie narcis zou wezen de witte narcis van dezelfde en alle die sommige groene of grasgroene lijnen onder hebben waardoor dat Plinius het alzo zou genoemd hebben.

(Acis autumnalis)

Allerkleinste witte lelie. Narcis van de herfst. In Latijn Leuconarciolirion minimum Autumnale en is Leucoium bulbosum minimum Autumnale van Clusius.

Deze is de kleine zomerzotje gelijk, maar heeft de bloem met zes bladeren die van de Leucojum bulbosum hexaphyllon of van de Ornithogalum nederwaarts hangen gelijk die in de herfst voort komt. De bladeren zijn klein en groen en die van de late hyacint gelijk. De wortel is gelijk alle de andere, schilferachtig als die van de ui. Zij groeit vanzelf niet ver van Badaios bloeit, als Clusius schrijft, in oktober en november. De bolletjes die in Nederland gezonden waren zijn vergaan en bedorven.

Gele berg-Lelie-Narcisse van Languedoc gheheeten in Nederlandt Tulipa van Montpelliers. In Latijn, Narbonensis Lilio-Narcissus luteus montanus, ende de Cleyne Tulipa van Dodonaeus.

Dese Narcisse wtghesteken hebbende boven op tgheberghte den hof Godts ghenoemt van Sevene in Languedoc, hebben wy over veel iaeren in Nederlandt ghesonden aen onse goede vrienden van Antwerpen, die metten eersten de selfde Tulipa gheheeten hebben, maer wy by aventuere wat te stout (ghelijck wy pleghen tot beter onderscheydt vande dinghen) hebben die ghenoemt geel Narcisse-Lelie. De bloeme comt insghelijcks voort van yeghelijcke bolleken, ende op een stele die minder, teerder, ende delicater is dan die vande Narcisse, te weten een alleene die geel is, hebbende ses bladers, ghelijck ende eenichsins de bloemen vande Lelie, oft eer vande gele Asphodille-Lelie met gele wtstekende draeyen die wt den midden voorts comen. De bolle is veel cleynder, soo groot als een lanckworpich clister loocks, ende heeft dickwils aen haer een ander onderclister ghelijck ghemeynlick [161] alle die ionghe Tulipa van Constantinople hebben: met een cleyn draeyken vast aengewassen: voorts heeftse luttel dickachtighe bladers midden aende stelen voorts comende, die vande Pareye ghelijck.

Gele Lelie-Narcisse van Boloignien gheheeten Tulipa van Boloignien. In Latijn, Bononiensis Lilio-Narcissus luteus sive Tulipa Boloniensis.

Die van Boloignien is van bladers, stele, ende bloeme zeer ghelijck die van Sevene, maer alle sijn deelen zijn grover ende meeder, ende heeft somtijdts op eenen stele die in tween gedeylt is, twee sterwijse bloemen, iae somtijdts drye, met een lieflicke reuck die vande steen Violieren ghelijck.

Gele berg lelie narcis van Languedoc geheten in Nederland Tulipa van Montpellier. In Latijn Narbonensis Lilio-Narcissus luteus montanus en is de kleine Tulipa van Dodonaeus. (Tulipa gesneriana)

Deze narcis is uitgestoken boven op het gebergte de hof Gods genoemd van Sevene in Languedoc en hebben we jaren geleden gezonden naar Nederland aan onze goede vrienden van Antwerpen die deze eerste Tulipa geheten hebben, maar we bij avonturen wat te stout (gelijk we plegen tot beter onderscheid van de dingen) hebben die genoemd gele narcis lelie. De bloem komt insgelijks voort van elke bolletjes en op een steel die kleiner, teerder en delicater is dan die van de narcis, te weten een alleen die geel is en heeft zes bladeren gelijk en enigszins de bloemen van de lelie of eerder van de gele affodil lelie met gele uitstekende draden die uit het midden voort komen. De bol is veel kleiner en zo groot als een langwerpig klister look en heeft dikwijls aan zich een andere onderste klister gelijk gewoonlijk [161] alle jonge Tulipa van Constantinopel hebben die met een klein draadje eraan vast gegroeid zijn. Voorts heeft ze weinig dikachtige bladeren die midden aan de stelen voort komen en die van de prei gelijk.

(Tulipa bononiensis)

Gele lelie narcis van Bologna geheten Tulipa van Boloignien. In Latijn Bononiensis Lilio-Narcissus luteus sive Tulipa Boloniensis.

Die van Bologna is van bladeren, steel en bloem zeer gelijk die van Sevene, maar al zijn delen zijn grover en groter en heeft somtijds op een steel die in tween gedeeld is twee stervormige bloemen, ja soms drie met een lieflijke reuk die van de muurbloemen gelijk.

Turcks Tulipan oft Cafe lale: oftse soude moghen wesen de roode Narcisse van Plinius? In Latijn, Tulipan Turcicum sive Lilio-Narcissus sanguineus, ende Satyrion vande sommighe.

Het is langhen tijdt gheleden dat wy aldereerst sagen tot Venegien ende Padua dese Griecksche oft Macedonische Lelie, de welcke in Turcksche tale Cafe lale ende Tulipan gheheeten wordt, om de ghelijckenisse die de bloemen, de welcke schoon purperverwich zijn, hebben metten Turban ofte Tulba die de Turcken op thooft draghen: daer nae hebben wy die ghesien tot Florencen ende Genua met een gele ende oock bruynroode bloeme. De bol is die vande Colchicum ghelijck, ende de bladers, effen groen, ghelijck die vande Lelie, een weynich holachtich ende geboghen, met vlammewijse canten: voorts heeftse eenen enckelen stele van eenen voet hooge, op de welcke dat voorts comt een schoone Lelie bloeme die blinckende bloedt-roodt is, de bloeme vande Pioene van verwen gelijck, bycants soo groot als de roode Lelie, met ses dicke bladerkens, de welcke haer breedt opent ghelijck de bodem van eenen kelck oft Marietten bloemen, hebbende inde middel ses opstaende stijve draeyen ghelijck de Lelie. Tsaedt groeyet besloten in een velachtich blaesken, ende is cantachtich, ende wat plat, ghelijck dat vander Aristolochie clematidis. Sy bloeyt in ons landt int midden [162] vande Lente, niet alleene in Italien, maer oock inde hoven van Nederlandt ende Vranckrijck, ende comen alderbest in lichte goede aerde daer gheen mest en is om het rottens wille: men verplantse in Julio ende Augusto als de bladeren ende saedt vergaen zijn, ghelijck het meestendeel van alle andere bollen.

Diversche soorten van roode gele, overige, witten purperen, violetten vroege Lelie-Narcisse.

Door overvloeicheydt ende spel vander natuere, hebben van dՠeerste hier in Nederlandt van dese soorte veel zeer aerdighe diversche manieren van bloemen ghehadt de zeer edel ende doorluchtighe Prince van Chimaey, Mijn heere Kaerle van Croy, ende de edel ende vermaerde mannen de Heere Jan van Brancion, de Heere Jan Boisot, de heere Jan vander Delft, Joufvrouwe Marie de Brimeu huysvrouwe van Coenraedt Schetz, Joris Rye ende Jan Mouton, ende naer de handt van veel andere Heeren ende Joufvrouwen die inde hoven zeer groote ghenoechte ende verstant hebben, als den hooghe gheleerde Heere Philips de Marnix Heere van S. Aldegonde, Mijn-Vrouwe Catharine van Eekeren huysvrouwe van Heer Jan Straele Amant van Antwerpen, Mijn Vrouwe Radegonde du Quesnoy huysvrouwe van Heer Matthias Laurin Tresorier generael van Vlaenderen, Mijn-heere Willem Martini, ende Mijn-Heere Jan van Hoboken Greffier van Antwerpen, Raphael Coxia, Frederick Genibello, Olivier Dries, Jan Coene ende meer andere goede vrienden.

Neghen onderscheyden van vroeg oft spade bruyn-roode Lelie-Narcisse oft Tulipans inde bloemen.

Dՠeerste is ghenoemt Eriophorus, om dat de ayiuynachtighe vellekens daer de wortels mede becleedt is, is ghevult met een saechte sijdachtighe vlocke, ghelijck de Castainien. De bloeme is bruyn-roodt ghelijck dՠandere naest volghende, van de welcke dՠonderste bladeren zijn swert, ende inde middel geel.

Den tweeden doncker-roodt Tulipa heeft dՠonderste van zijn bladeren geel ende dmiddelste swert. [163]

De 3. heeft een ghespickelt bladt, ende inde middel bruyn oft swert.

De 4, is bloedt-roodt, met een gheheel swerte bodem.

De 5, geheel roodt, met eenen gelen grondt.

De 6 ende 7 gantsch bruyn-roodt met eenen swerten grondt, de welcke aende drye hoecken wat geels heeft, ende is tweederley, te weten met een welrieckende bloeme, oft oock sonder reucke.

De 8, is schoon bruyn-roodt met eene-schoone-breede-swerte-grondt, zeer hupsch verciert rontsomme met eenen gelen randt op de wijse vande roode Vijfvouters oft Botervlieghen.

De 9, Pumilio Naenken ghenaemt is den voorseyden ghelijck, alsoo wel van onderste swerte breede plecken, zeer fraeye met geel beset, als vande ghehele bloeme die bruyn roodt is, maer veel cleynder, ghelijckerwijs de gheeele plante die nauwelijck een palme hooghe en groeyet. De welcke ick nergens hier te lande ghesien hebbe, dan inde zeer lustighen hof van Mijn-vrouwe de Brimeu tot Antwerpen onder een schoon menichte van anderen Tulipans, waer tըeeft alreede sommighe iaeren ghebloeyet, ende altijdt cleyn ende in eenen doene ghebleven.

Tulipan zeer schoon bruyn-roodt met eenen swerten grondt verciert met eenen gelen randt. In Latijn, Lilio-Narcissus sanguineus puniciusve octavus.

Van alle de voorseyde bruynsten roodt van coleuren met swerte grondt, bloeyen alderspaetste, ende dueren langste, van de welcke de sommige eenen soeten reucke hebben vanden Saffraen oft Narcisse, ende die andere zijn sonder reucke. Tselfde ghebeurt oock by de gele, vroeghe ende spade, ende desghelijcks oock allen die andere tsy claer ende schoon rooden ofte ghemengden van coleuren. De spade alsoo wel als de vroeghe bloeyen alderbest met een schoon claer Sonneschijn ende dueren langste. Hoe wel dat de bloemen van de sommighe vande vroeghe haester rysen dՠeen dan dՠandere. Maer sy en verdraghen (ghelijck wt der maten veel andere bloemen) niet wel nevelachtich ende reghenachtich weder.

10, De purper bloedt-roodt oft granaet appelen verwich met witte canten ende een witte met root gemengde linie loopende lancks den rugghe vande boeme, ende dՠonderste vande bladeren geel.

11, Schoon purper Lacca roodt, met roode canten, ende dՍ midden vanden bladers van buyten wit met plecxkens, dՠonderste geelachtich, van boven tot inde middel schoon claer bloedt roodt met swerte draeykens inde middel.

12, Donckerachtich purper bloedt-roodt met de drye buytenste bladers spitsch ende de binnenste bot. Schoon Lacca root.

13, Doncker wt ter maten met gele draeykens ende onder geel. Schoon Lacca roodt.

14, Purper-violet met witte canten.

15, Claer-roodt met een open bloeme, wat spitsch boven.

16, Schoon-roodt met wit ghemengt blinckende, met witte canten. [164]

17, Roodtvierich met eenen geelachtighen rugghe.

18, Carmesijn roodt, met witte wterste canten. Open ghespreydt met breede bladers, maer boven spitsch.

19, Verstorven purper, boven wit, ende inde middel schoon roodt.

20, Onder ende boven lustich geel, inde middel bloedt roodt.

21, Geel met roode ghestreepte canten.

22. Cleyn open, claer roodt lancks de middel van tbladt, andersins wit.

23, Open Lacca claer roodt met witte canten, ende swerte draeykens inde middele.

24. Gheheel sneeuwit, dan dկnderste puntkens geel zijn.

25, Roodtachtich, oft bleeck incarnaet met sneeuwitte ghestreepte canten ende gele draeykens inde middele.

26, Sneeuwit met roode wterste canten ende vlamwijse bladers aende stele.

27, Witte met ghestreepte lieflicke roode canten.

28, Purperverwich ghespickelt wit ende roodt van schoon licht ende claer Lacca verwe.

29, Van wit ende roodt tsamen ghemengt, de verwe van een bleecke vergaende Roose ghelijck.

30, 31, Spade ende vroeghe gele Tulipan de doncker bloedt roode ghelijck, van reucke van Saffraen oft Narcisse, ende oock sonder reuck.

32, Geel met schon roode ghestreepte canten.

33, Van buyten bleeck geel lancks de canten met Lacca roodt ghestreept, ende van binnen schoon geel.

34, Schoon geel widt open met roodt als de voorgaende gestreept, ende eenen bleecken groenen rugge.

35, Geelachtich orenge wt den bleecken.

36, Blijde geel met orenge canten.

37, Geel orange met geel-groene canten, ende seven zeer breede bladers.

38, Geel ende orenge onder een ghemengt met blaeuachtighe draeykens, ende inde middel vande bladeren schoon roodt oraigne.

39, Geel Tulipan oft Lelie-Narcisse met breede botte bladers ende canten orenge.

40, Orenge oft vlammende Lelie-Narcisse oft Tulipa met gele boorden ende een open bloeme.

41, Schoon roodt Orange met gele canten, ende swerte draeykens inde middele. [165, 168]

Geel Tulipan oft Lelie-Narcisse met botte breede bladers ende canten.

De bloeme heeft ses botte bladers, als dien vande bloedt-roode Lelie-Narcisse. De wortel ende stele is insghelijcks dien seere ghelijck, aende welcke voorts comen vier bladers, ende somtijdts meer die vande Lelie oft vande Pareye ghelijck: Wy hebben oock somtijdts ghesien een clister gewassen aen tbladt, inden hof vanden Heere Jan vander Delft, als inden Moly van Homerus.

Lelie-Narcisse vlammende van coleure met gele boorden ende een open bloeme.

Dese heeft een schoone open bloeme, waer af dՠopperste ende onderste canten vande bladers bleeckgeel zijn, ende inde middel doncker orenge-roodt, de canten vande huyskens ende halve cromheydt zijn van buyten geel, voorts zijn alle ander deelen doncker verstorven bloedt-roodt, in de middel binnen staet een swert tongesken, met gele tongeskens beset. Tsaedt comt voorts, de welcke platachtich is ghelijck van alle dՠander, in een lanckworpich dryecantich oft in dryen ghedeylde velachtich blaesken, de welcke oock ghesaeydt zijnde diversche veranderinghen crijght van verwen, ende dickwils degenereert, ghelijck by lange usancie zeer neerstigh heeft ghemerckt die zeer edel Heere Jan Boisot. Men saeydtse alderbest in Novembere ende Decembre in potten ende goede aerde, om datse lichtelick verloren gae, alsmense inde hoven set: want sy dՠeerste ende tweede iaer zeer cleyn blijven: men verplantse wten potten int landt de derde ende vierde iaere: ende draegen alleenlick de vijfste ende vi iaere, sonderlinge de alderschoonste. De gele zijn meer ghewillich ende zijn de slechtste ende ghemeynste, want alsmen dickmael schoon orenge ende andere fraeye coleuren saeydt, sy degeneren dickwils in gele. [169]

Turkse Tulipan of Cafe lale of zou het mogen wezen de rode narcis van Plinius? In Latijn Tulipan Turcicum sive Lilio-Narcissus sanguineus en Satyrion van sommige. (Tulipa gesneriana)

Het is lange tijd geleden dat we allereerst zagen te Veneti en Padua deze Griekse of Macedonische lelie die in Turkse taal Cafe lale en Tulipan geheten wordt vanwege de gelijkenis die de bloemen, die mooi purperkleurig zijn, hebben met de Turban of Tulba die de Turken op het hoofd dragen. Daarna hebben we die gezien te Florence en Genua met een gele en ook bruinrode bloem. De bol is die van de Colchicum gelijk en de bladeren effen groen gelijk die van de lelie en wat holachtig en gebogen met vlamvormige kanten. Voorts heeft ze een enkele steel van dertig cm hoog waarop voortkomt een mooie lelie bloem die blinkend bloedrood is, de bloem van de pioen van kleur gelijk en bijna zo groot als de rode lelie met zes dikke bladertjes die zich breed opent gelijk de bodem van een kelk of mariette (Campanula) bloem en heeft in het midden zes opstaande stijve draden gelijk de lelie. Het zaad groeit besloten in een velachtig blaasje en is kantachtig en wat plat gelijk dat van de Aristolochia clematidis. Zij bloeit in ons land in het midden [162] van de lente en niet alleen in Itali maar ook in de hoven van Nederland en Frankrijk en komen allerbest in lichte goede aarde daar geen mest in is vanwege het rotten. Men verplant ze in juli en augustus als de bladeren en zaad vergaan zijn gelijk het meeste deel van alle andere bollen.

Diverse soorten van rode gele, overige, witte, purperen en violette vroeg lelie narcis.

Door overvloed en spel van de natuur hebben van de eerste hier in Nederland van deze soort veel zeer aardige diverse vormen van bloemen gehad de zeer edele en doorluchtige prins van Chimaey, mijnheer Kaerle van Croy en de edele en vermaarde mannen de heer Jan van Brancion, heer Jan Boisot, heer Jan vander Delft, juffrouw Marie de Brimeu de huisvrouw van Coenraedt Schetz, Joris Rye en Jan Mouton en naderhand van veel andere heren en juffrouwen die in de hoven zeer groot genoegen en verstand hebben zoals de zeer geleerde heer Philips de Marnix, heer van St. Aldegonde, mevrouw Catharine van Eekeren de huisvrouw van heer Jan Straele amant van Antwerpen, mevrouw Radegonde du Quesnoy de huisvrouw van heer Matthias Laurin de penningmeester generaal van Vlaanderen, mijnheer Willem Martini en mijnheer Jan van Hoboken de griffier van Antwerpen, Raphael Coxia, Frederick Genebello, Olivier Dries, Jan Coene en meer andere goede vrienden.

Negen verschillen van vroege of latere bruinrode lelie narcis of Tulipans in de bloemen.

De eerste is genoemd Eriophorus omdat de uiachtige velletjes daar de wortel mee bekleed is gevuld is met een zachte zijdeachtige vlok gelijk de kastanjes. De bloem is bruinrood gelijk de andere naast volgende waarvan de onderste bladeren zwart zijn en in het midden geel.

De tweede donkerrode Tulipa heeft het onderste van zijn bladeren geel en het middelste zwart. [163]

De 3^de heeft een gespikkeld blad en in het middel bruin of zwart.

De 4^de is bloedrood met een geheel zwarte bodem.

De 5^de geheel rood met een gele grond.

De 6^de en 7^de gans bruinrood met een zwarte grond die aan de drie hoeken wat geels heeft en is tweevormig, te weten met een welriekende bloem of ook zonder reuk.

De 8^ste is mooi bruinrood met een mooie brede zwarte grond, zeer hups versierd rondom met een gele rand op de wijze van de rode vlinders of botervliegen.

De 9^de wordt Pumilio Naenken genoemd is de voor vermelde gelijk alzo wel van onderste zwarte brede plekken zeer fraaie met geel bezet als van de gehele bloem die bruinrood is maar veel kleiner gelijk de gehele plant die nauwelijks een 10cm hoog groeit die ik nergens hier te lande gezien heb dan in de zeer lustige hof van mevrouw de Brimeu te Antwerpen onder een mooie menigte van andere Tulipans waar het al enige jaren gebloeid heeft en altijd klein in een vorm gebleven is.

Tulipan zeer mooi bruinrood met een zwarte grond en versierd met een gele rand. In Latijn Lilio-Narcissus sanguineus puniciusve octavus.

Van alle de voor vermelde het meest bruinrood van kleur met zwarte grond en bloeit het allerlaatste en blijft het langste goed waarvan sommige een zoete reuk hebben van de saffraan of narcis en andere zijn zonder reuk. Hetzelfde gebeurt ook bij de gele, vroege en late en desgelijks ook alle andere hetzij heldere en mooie rode of gemengde van kleuren. De late alzo wel als de vroege bloeien allerbest met een mooi heldere zonneschijn en duren het langste. Hoewel dat de bloemen van sommige van de vroege sneller opkomen de ene na de andere maar ze verdragen (gelijk uitermate veel andere bloemen) niet goed nevelachtig en regenachtig weer.

10^de De purper bloedrode of granaatappel gekleurde met witte kanten en een wit met rood gemengde lijn die loopt langs de rug van de boem en het onderste van de bladeren geel.

11^de Mooie purperlak rode met rode kanten en in het midden van de bladeren van buiten wit met plekjes, de onderste geelachtig en van boven tot in het midden mooi helder bloedrood met zwarte draden in het midden.

12^de Donkerachtig purper bloedrood met de drie buitenste bladeren spits en de binnenste bot, mooi lakrood.

13^de Doncker uitermate met gele draadjes en onder geel en mooi lakrood.

14^de Purperviolet met witte kanten.

15^de Helder rood met een open bloem, wat spits boven.

16^de Mooi rood met wit gemengd blinkend en, met witte kanten. [164]

17^de Vurig rood met een geelachtige rug.

18^de Karmozijn rood met witte uiterste kanten. Open gespreid met brede bladeren maar boven spits.

19^de Verstorven purper, boven wit en in het midden mooi rood.

20^ste Onder en boven lustig geel in het midden bloedrood.

21^ste Geel met rode gestreepte kanten.

22. Klein open en helder rood langs het midden van het blad, anderszins wit.

23^ste Open helder lakrood met witte kanten en zwarte draadjes in het midden.

24^ste Geheel sneeuwwit dan de onderste puntjes geel zijn.

25^ste Roodachtig of bleek inkarnaat met sneeuwwitte gestreepte kanten en gele draadjes in het midden.

26^ste Sneeuwwit met rode uiterste kanten en vlamvormige bladeren aan de steel.

27^ste Witte met gestreepte lieflijke rode kanten.

28^ste Purperkleurig gespikkeld wit en rood van mooi licht en helder lakkleur.

29^ste Van wit en rood tezamen gemengd en de kleur van een bleke vergane roos gelijk.

30 en 31^ste Late en vroege gele Tulipan de donker bloedrode gelijk, van reuk van saffraan of narcis en ook zonder reuk.

32^ste Gele met mooie rood gesptreepte kanten.

33^ste Van buiten bleek geel langs de kanten met lakrood gestreept en van binnen mooi geel.

34^ste Mooi geel wijd open met rood zoals de voorgaande gestreept en een bleke groene rug.

35^ste Geelachtig oranje uit het bleke.

36^ste Blij geel met oranje kanten.

37^ste Geeloranje met geelgroene kanten en zeven zeer brede bladeren.

38^ste Geel en oranje onder elkaar gemengd met blauwachtige draadjes en in het midden van de bladeren mooi rood oranje.

39^ste Gele Tulipan of lelie narcis met brede botte bladeren en kanten oranje.

40^ste Oranje of vlammende lelie narcis of Tulipa met gele boorden en een open bloem.

41^ste Mooie roodoranje met gele kanten en zwarte draadjes in het midden. [165] [169]

Gele Tulipan of lelie narcis met botte brede bladeren en kanten.

De bloem heeft zes botte bladeren als die van de bloedrode lelie narcis. De wortel en steel is insgelijks die zeer gelijk waaraan voortkomen vier bladeren en somtijds meer die van de lelie of van de prei gelijk. We hebben ook somtijds gezien een klister gegroeid aan het blad in de hof van de heer Jan vander Delft zoals in de Moly van Homerus.

Lelie narcis vlammend van kleur met gele boorden en een open bloem.

Deze heeft een mooie open bloem waarvan de opperste en onderste kanten van de bladeren bleekgeel zijn en in het midden donker oranjerood, de kanten van de zaadhuisjes en halve kromming zijn van buiten geel, voorts zijn alle ander delen donker verstorven bloedrood, in het midden binnen staat een zwart tongetje met gele tongetjes bezet. Het zaad komt voort die platachtig is gelijk van alle anderen in een langwerpig driekantig of in drien gedeeld velachtig blaasje en als die gezaaid worden krijgen ze enige veranderingen van kleur en dikwijls degenereert gelijk bij lange gewoonte zeer vlijtig heeft gemerkt die zeer edele heer Jan Boisot. Men zaait ze allerbest in november en december in potten en goede aarde omdat ze licht verloren gaan als men ze in de hoven zet. Want de eerste en tweede jaar blijven ze zeer klein. Men verplant ze uit de potten in het land het derde en vierde jaar en dragen alleen het vijfde en zesde jaar en vooral de allermooiste. De gele zijn meer gewillig en zijn de slechtste en gewoonste want als men vaak mooi oranje en andere fraaie kleuren zaai degenereren ze vaak in geel. [169]

Ghespickelde Lelie-Narcisse, Fritillaria vande Herbaristen. In Latijn, Fritillaria, sive Lilio-Narcissus purpurens variegatus, Meleagris flos Dodonaei.

Fritillaria is oock een soorte van Lelie-Narcisse, den oorspronck hebbende wten lande van Orliens, van waer datse ghebrocht is in Nederlandt, ende neerstich bewaert wordt vande zeer goede ende gheschickte Apoteker van Doornick Jan Mouton, ende oock elders inde hoven van Nederlandt, die best van veel cruyden voorsien zijn. Wt een cleyn wit bolleken, minder dan die vande Narcisse, spruyt midden wt al oftse in tween ghedeylt waere, eenen dunnen stele van eenen voet oft onderhalf hooghe, waer aen dat wassen lanckworpige smalle opstaende bladers die vande Saffraen oft veldt-Ayiuyn ghelijck, ende een, twee, ende altemets drye schoone bloemen gheboghen ende nederwaerts hanghende, die vande Tulipa niet onghelijck, maer cleyndere, met seven stijve hayren oft draeyen bleeckgeel siende, ende ses bladerkens heel ghespickelt met bruyne ende bleeckpurper plecxkens ende tickens. De cracht van dien is nocht ter tijdt onbekent. Tsaedt is witachtich ende plat, besloten in haeukens, cleynder dan die vanden Hemerocallis, ende van groote gelijck, oft wat minder dan die vande Tulipa van Boloignien. Het welcke gesaeydt, is altemets twee oft drye iaeren in dաerde eer dat wt comt, ende groeyet gheerne in goede aerde, sonder mest, als andere bulbo oft bollekens.

Fritillaria oft heel bruyn ghespickelde Lelie-Narcisse van Xanctonghe. In Latijn, Lilio-Narcissus variegatus atropurpureus Xanctonicus.

In luttel iaeren herwaerts hebben wy ghevonden ende vercreghen wt ettelicke bemden liggende by een stedeken gheheeten Xainctes in Xainctonghe, niet wijdt van Rocelle, een soorte van Fritillaria die veel donckerder purper wt den roode ende violetten dan de voorseyde. Ick hebbe dit iaer Mijn-Heer Jan Hoboken Greffier van Antwerpen een sulcke gheschoncken om sijnen hof die wel rijcke ende schoone is, daer mede oock te vercieren, ende om dat dit by dՠandere specie een inden voorseyden hof soude ghevoegt worden. Daer en is gheen veranderinghe in tsaedt, noch inde reste vande plante, dan de bloeme en is niet soo lanckworpigh als dՠandere. [170]

(Fritillaria meleagris) Gespikkelde lelie narcis, Fritillaria van de herbaristen. In Latijn Fritillaria sive Lilio-Narcissus purpurens variegatus, Meleagris flos Dodonaei.

Fritillaria is ook een soort van lelie narcis die de oorsprong heeft uit het land van Orlans van waar dat ze gebracht is in Nederland en vlijtig bewaard wordt van de zeer goede en geschikte apotheker van Doornik Jan Mouton en ook elders in de hoven van Nederland die best van veel kruiden voorzien zijn. Uit een klein wit bolletje en kleiner dan die van de narcis spruit midden uit alsof het in tween gedeeld was een dunne steel van 30 of 45cm hoog waaraan langwerpige smalle opstaande bladeren groeien die van de saffraan of Ornithogalum gelijk en een, twee en af en toe drie mooie bloemen die gebogen en nederwaarts hangen die van de Tulipa niet ongelijk, maar kleiner met zeven stijve haren of draden die bleekgeel lijken en zes bladertjes heel gespikkeld met bruine en bleek purperen plekjes en stippeltjes. De kracht van die is noch ter tijd onbekend. Het zaad is witachtig en plat en besloten in hauwtjes en kleiner dan die van de Hemerocallus en van grote gelijk of wat kleiner dan die van de Tulipa van Bologna. Als dat gezaaid wordt is het af en toe twee of drie jaren in de aarde voor dat het uitkomt en groeit graag in goede aarde zonder mest zoals andere bulbo of bolletjes.

(Amaryllis belladonna?) Fritillaria of heel bruin gespikkelde Lelie-Narcisse van Xanctonge. (Orleans) In Latijn Lilio-Narcissus variegatus atropurpureus Xanctonicus.

Enkele jaren geleden hebben we gevonden en verkregen uit ettelijke beemden die liggen bij een stadje geheten Xainctes in Xainctonghe, niet ver van Rochelle, een soort van Fritillaria die veel donkerder purper uit de rode en violette is dan de voor vermelde. Ik heb dit jaar mijnheer Jan Hoboken, griffier van Antwerpen, zo een geschonken om zijn hof die wel rijk en mooi is daarmee ook te versieren en omdat dit bij de andere specie een in de voor vermelde hof zou voegen. Daar is geen verandering in het zaad, noch in de rest van de plant dan de bloem is niet zo langwerpig als de andere. [170]

Ghemeyn Saffraen. In Griecks, Crocos, In Latijn, Crocus sine flore, ende is gheheeten in Hoochduytsch, Franchois ende Morisch, Saffran. In Italiaensche, Zaffrano. In Spaensch, Acafrano. In Engels, Saffron.

Niet alleene de gedaente ende plaetsen van groeyen, maer oock de crachten bewijsen dattet Saffraen vanden gheslachte is vande Narcissen, want sy zijn beyde nut om de wonden te suyveren, ende voorts verwecken sy deur de reucken eenichsins tot slaep: oock en wil Ovidius door de fabel vanden ionghelinck Crocus in Saffraen verandert, anders niet te kennen geven, dan die verborghen cracht die tot Venus mysterien bequame is, soodanich als oock zijnde heymelicke bewimpelinghen vande Poetische Philosophie, aengaende de transformatien van Hyacinthus, Narcissus, Daphne ende veel meer ander: want andersins is Croci te segghen eenen draet, oft loke ende inslach, soodaenich als zijn de gele oft vierighe draeyen vanden Saffraen, de loken ende vlocken, de welcke in Griecks Crocides ghenoemt worden. Voorts soo groeyet beste ende bekentste Saffraen niet alleene inde landen Suytwaerts gheleghen, als Afrike, Syrene, Sicilie ende Vranckrijck, maer oock Noortwaerts gheleghen, als Enghelandt ende Yerlant, ende oock overvloedich, ghelijfvich, blijde, al oft met olie bestreken ware, ende schoon gout roodt van blaerkens oft draen, hebbende eenen seer stercken reucke met eenighe scherpheyt, maer tot slaep verwecken, dwelck ghebruyckt wort inde spijsen ende medicinen in Neder ende hooch Duytschlant. De boeren planten de seer gheduerige wortels, die niet en soecken gheoeffent te zijn, de welcke maer een bolleken en is, die van Gladiolus ghelijck, die al ist datse niet ghecultiveert, oft met voeten ghetreden en worden, ghewoone zijn voorts te brenghen haer bloeme ghelijck een kelcxken, eer datse open zijn ende aerdighe goudt-roode draeyen, gheheel ghelijck die vanden bemdt Hermodactylus. Inde winter in Loumaendt ende inde Lente heeft sijn groene bladers die somtyts tgheheel iaer over blijven, ende inden Herfst worden ghepluckt de arangie-root hangende ende blinckende draeyen, de welcke ghestooten zijnde ende ghebonden oft ghestreken op de polst oft onder de mammen, terstont hen cracht senden totter herten oft herssenen, ende maken bycans een draeyinghen int hooft, ende verduysteringhe oft verblindinghe van ooghen. Tgroeyt gheerne op [171] vruchtbaere ende grasachtighe plaetsen, maer in Italien oft Vranckrijck en comet van selfs niet voorts, dan het wilt Saffraen, dwelck een ander nature heeft.

Dioscorides. Thessalus wilde segghen dattet alleene zeer-rieckende was: maer ander seggen dat dootdelick is inghenomen, te weten, drie vierendeel loots met water. Sonder twijfel theeft een verteerende, weecmaeckende ende met tsamentreckende cracht: inghenomen doet water maecken, tgheeft oock een schoone verwe.

Diet met bastaert oft maleveseye ghedroncken zullen hebben, en zullen gheen hooftsweer, noch walginghe ghevoelen die van dronckenschap compt: met vrouwen melck ghemengt beneemt dloopen vanden ooghen.

Saffraen wort in drancken ghedaen diemen ghebruyckt inwendich teghen de ghebreken vande inwendighe leden.

Wort oock profijtelijck ghemengt in plaesters oft salven teghen de ghebreken vanden neers ende vrouwelicheyt, ende inghenomen geeft lust tot byslapen.

Saffraen versoet dթnflammtien die de nature van dwilt vier hebben, ende is seer goet teghen alle rouwe swillinghen ontrent den ooren.

Omdat te lichter soude ghebroken worden, moet ghedroocht worden inde heete Sonne in een eerden schotel, ende rasch ghekeert worden.

De wortel met Maleveseye ghedroncken, doet urine lossen ende water maecken.

Ec passo pota,] dat is, met Maleveseye ghedroncken.

Druyven zijn gheheeten vande Latijnsche, Uvae passae, tթs alsoo veel te segghen, als druyven die verdwijnt hebben gheweest ende verrumpelt door de hitte vande Sonne: Ghelijck Plinius beschrijft inden vierthiensten boeck der Historien vander natueren, als dat Uvae passae heurlieder naem hebben vercreghen patiendo, dat is lijden. In deser manieren hebben de sommighe [172] ghedrooght, pruymen ende vijghen die verrumpelt ende verdwijnt zijn inde Sonne oft inde oven Pruna passa & Ficus passas. Insghelijcks hebben ander oude beschrijvers als Dioscorides in sijn vijfste boeck in het neghenste cap.segghende als dat Vinum passum toeghenaemt wijn van Candien, is wijn de welcke gheleden heeft int verdwijnen oft maecken, ende door tverdwijnen ende drooghen inde Sonne op eenen openen vloer, oft alsse noch hanghende zijn aen heurlieder wijngaerdtrancke. Op dese selfste maniere werdt hedens-daeghs, als ick verstaen hebbe van eerbaer mannen van Candien, noch de Maleveseye in Candien ghemaeckt, te wetene datse de druyven omringhen noch hanghende aen heurlier wijngaerdt-rancken, ende latense als daer verdwijnen eerse de Maleveseye wtperssen. Het welck oock gedaen wordt in soeten Maderen oft Spaeschen wijn. Aldus dan hebben wy liever voor Vinum passum, te translateren, Candien wijn oft Maleveseye, dan te volgene sommige Cruyde-beschrijvers de welcke heeten Passum, versoden wijn, dat is Sapa, soo gheheeten sapiditate, ende van Columella geheeten Defrutum deferuendo, ghelijckerwijs wy op een ander plaetse vermaendt hebben dat hy Defrutum heet mustum, dat is mosten wijn die wt der maten soet is op tderde deel, niet opde helft, ghelijck Plinius seydt, versoden. Die van Arabien noement met eenen gemeynen naem Rob: maer als sy eenighe andere sap bedieden willen, soo voeghense by de namen van de vruchten oft planten, ghelijck sy segghen Rob van Criecken, Rob van Berberis, van Aelbesien, van Agreta, &c.

Saffraen salve, oft Crocomagma.

Dioscorides. Als alle de materien vande Saffraen wtgheperst, ende in een masse ghebrocht zijn, soo wordt daer af ghemaeckt datmen Crocomagma heet. Tbeste is dat goeden reuck heeft, een weynich nae de myrrhe rieckende, swaer is, sonder eenich hout, lichtachtich, bitterachtich: ende nat ghemaect zijnde, de verwe vanden Saffraen gheeft, ende oock inden mont ghenomen zijnde, de tanden ende tonghe seere verwet, ende veel iaeren goet blijft, ghelijck tgene dat wt Syrien ghebrocht wort.

Dit Crocomagma is seer goet teghen de schemeringhe ende verduysteringhe vanden ghesichte:tdoet oock water maken, tverwarmt, tverteirt, ende maect weeck, Eenichsins toonende de crachten vande Saffraen, want int selfde een groot deel Saffraen ghedaen wert.

Gal,ende Aeginet. Saffraen is warm inden tweeden graet ende drooghe inden eersten, theeft de cracht van tsamen trecken ende verteeren, Daerom hevet eenighe teerende cracht, te weten daer in gheholpen zijnde van eenighe tsamentreckinge. Want de medicinen die wat tsamen treckende zijn, ghemerckt datse niet seere en verwarmen, die zijn van crachte ghelijck den substantien die stoppende zijn, de welcke als sy gheraken gevoegt te zijn met warmte die niet seer sterck en is, soo zijn sy verteirende.

Dootlick drie vierendeel loots met water inghenomen] Ten en is niet dootlick deur hitte ofte coude ghelijck Euphorbium, Scherlinck, Bilsen. Serapio seght dattet in grooter menichte ingenomen tot inden derden graet verwarmt, ende droogt tot inden tweeden.

Drie vierendeel loots vanden Saffraen inghenomen, maect de menschen soo vol blijschap, datse hen selven te bersten lacchen.

Met wijn inghenomen, maect wt der maten droncken, ende de menschen soo blijde, dat hen dul maect.

Is seer goet den ghenen die den hoest hebben, ende het Pleuris: het opent de verstoptheden.

Galenus segt in sijnen boeck secundum loca, dat pijne maect int hooft, segghende oock dat vijf vierendeel loots Saffraens ghenoech is inde Hierapicra.

Dinghen die soo seere blijde maken, verspreyden spiritael bloet vander herten inde wtersten partijen, daerom als de gheesten afghetrocken zijn, soo volghen terstont onmacht ende de doot.

Berg-Saffraen inden Herfst bloeyende. In Latijn, Crocus montanus Autumnalis. In Spaensch ende Portugueys, Pie de Borro, dat is te seggen Esels voet, ende wordt oock alsoo van ons ghemeyne Herbaristen gheheeten.

Dit Saffraen is verschillende vanden hof Saffraen, mits dat de bladers op beyden sijden ghevoorde witte strepen oft linien heeft, andersins ist van bloemen ende wortel den anderen niet ongelijck, wt midden vande welcke voorts comt eenen gelen stijl oft stele, met drie vierige oft roode draeyen omringt. Tgroeyt nu inde hoven van Nederlandt, waer dat ghebrocht is van de oevels gheleghen aende zeecant van Portugael.

(Crocus sativus) Gewone saffraan. In Grieks Crocos, In Latijn Crocus sine flore en is geheten in Hoogduits, Frans en Moors Saffran. In Italiaanse Zaffrano. In Spaans Acafrano. In Engels Saffron.

Niet alleen de gedaante en plaats van groeien maar ook de krachten bewijzen dat de saffraan van het geslacht is van de narcissen want zij zijn beide nut om de wonden te zuiveren en voorts verwekken zij door de reuk enigszins tot slaap. Ook wil Ovidius door de fabel van de jongeling Crocus die in saffraan veranderd werd niets anders te kennen geven dan die verborgen kracht die tot Venus mysteries behoort zodanig als ook zijn de heimelijke bewimpelingen van de potische filosofie aangaande de transformatie van Hyacinthus, Narcissus, Daphne en veel meer anderen. Want anderszins is Croci te zeggen een draad, of lok en inslag zodanig als zijn de gele of vurige draden van de saffraan, de lokken en vlokken die in Grieks Crocides genoemd worden. Voorts zo groeit de beste en bekendste saffraan niet alleen in de landen zuidelijk gelegen als Afrika, Syrene, Sicili en Frankrijk, maar ook noordelijk gelegen als Engeland en Ierland en ook overvloedig, stevig, blijde alsof met olie bestreken waren en mooi goud rood van bladertjes of draden. Die hebben een zeer sterke reuk met enige scherpte, maar tot slaap verwekken wat gebruikt wordt in de spijzen en medicijnen in Neder- en Hoog Duitsland. De boeren planten de zeer goed blijvende wortels die niet zoeken geteeld te worden die maar een bolletje is die van Gladiolus gelijk die al is het dat ze niet gecultiveerd of met voeten getreden worden gewoon zijn voort te brengen haar bloemen gelijk een kelkje eer dat ze open zijn en aardige goud rode draden geheel gelijk die van de beemd Colchicum. In de winter in januari en in de lente heeft zij groene bladeren die soms het gehele jaar over blijven en in de herfst worden de oranjerode hangende en blinkende draden geplukt en als die gestampt zijn en gebonden of gestreken op de pols of onder de borsten terstond hun kracht zenden tot het hart of hersens en maken bijna een draaiing in het hoofd en verduistering of verblinding van de ogen. Het groeit graag op [171)] vruchtbare en grasachtige plaatsen, maar in Itali of Frankrijk komt het vanzelf niet voort wel het wilde saffraan wat een ander natuur heeft.

Dioscorides. Thessalus wilde zeggen dat het alleen zeer welriekende is. Maar andere zeggen dat het dodelijk is ingenomen, te weten drie vierde van 7 gram met water. Zonder twijfel het heeft een verterende, week makende en tezamen trekkende kracht. Ingenomen doet water maken en het geeft een mooie kleur.

Die het met bastaard of malvezij gedronken hebben zullen geen hoofdpijn, noch walging voelen die van dronkenschap komt. Met vrouwenmelk gemengd beneemt het lopen van de ogen.

Saffraan wordt in dranken gedaan die men inwendig gebruikt tegen de gebreken van de inwendige leden.

Wordt ook profijtelijk gemengd in pleisters of zalven tegen de gebreken van de aars en vrouwelijkheid en ingenomen geeft lust tot bijslapen.

Saffraan verzacht de ontstekingen die de natuur van het wilde vuur hebben en is zeer goed tegen alle ruwe zwellen omtrent de oren.

Zodat het lichter zou gebroken worden moet het gedroogd worden in de hete zon in een aarden schotel en snel gekeerd worden.

De wortel met malvezij gedronken doet urine lossen en water maken.

Ec passo pota,] dat is met malvezij gedronken.

Druiven zijn geheten van de Latijnen Uvae passae, het is wat het betekent als druiven die verdwenen en gerimpeld zijn geweest door de hitte van de zon. Gelijk Plinius beschrijft in het veertiende boek van de Historie van de natuur dat Uvae passae zijn naam heeft verkregen patiendo, dat is lijden. In deze manier heten sommige [172] gedroogde pruimen en vijgen die gerimpeld en verdwenen zijn in de zon of in de oven Pruna passa & Ficus passas. Insgelijks zeggen andere oude beschrijvers als Dioscorides in zijn vijfde boek in het negende kapittel dat Vinum passum ook genoemd is wijn van Kreta is wijn die geleden heeft in het verdwijnen of maken en door het verdwijnen en drogen in de zon op een open vloer of als ze noch hangen aan hun ranken. Op deze zelfde manier wordt tegenwoordig zoals ik verstaan heb van eerbare mannen van Kreta noch de malvezij in Kreta gemaakt, te weten dat ze de druiven omringen als ze noch hangen aan hun ranken en laten ze als daar verdwijnen eer ze de malvezij uitpersen. Wat ook gedaan wordt in zoete Madera of Spaanse wijn. Aldus dan hebben we liever voor Vinum passum te vertalen, Kreta wijn of malvezij dan te volgen sommige kruidbeschrijvers die het heten Passum, verkookte wijn, dat is Sapa zo geheten sapiditate en van Columella geheten Defrutum deferuendo gelijk we op een andere plaatse vermaand hebben dat hij Defrutum noemt mustum, dat is most wijn die uitermate zoet is op het derde deel en niet op de helft gelijk Plinius zegt ingekookt. Die van Arabi noemen het met een algemene naam Rob. Maar als zij enig andere sap aanduiden willen zo voegen ze bij de namen van de vruchten of planten gelijk zij zeggen Rob van krieken, Rob van Berberis, van aalbes, van Agreta, etc.

Saffraan zalf of Crocomagma.

Dioscorides. Als alle materin van de saffraan uitgeperst en in een massa gebracht zijn zo wordt daarvan gemaakt dat men Crocomagma heet. Het beste is dat goede reuk heeft, een weinig naar de mirre ruikt, zwaar is zonder enig hout, lichtachtig, bitterachtig en nat gemaakt de kleur van de saffraan geeft en ook in de mond genomen de tanden en tong zeer kleurt en veel jaren goed blijft gelijk hetgeen dat uit Syrië gebracht wordt.

Dit Crocomagma is zeer goed tegen de schemering en verduistering van het gezicht. Het doet ook water maken, het verwarmt, het verteert en maat week en toont enigszins de krachten van de saffraan omdat daarin een groot deel saffraan gedaan wordt.

Galenus ene Aeginet. Saffraan is warm in de tweede graad en droog in de eerste, het heeft de kracht van tezamen trekken en verteren. Daarom heeft het enige verterende kracht, te weten daarin geholpen van enige tezamen trekking. Want de medicijnen die wat tezamen trekken, gemerkt dat ze niet zeer verwarmen die zijn van kracht gelijk de substanties die stoppend zijn en als die bij warmte geraken die niet zeer sterk is dan zijn ze verterend.

Dodelijk drie vierde deel van 7 gram met water ingenomen.] Het is niet dodelijk door hitte of koude gelijk Euphorbium, scheerling en bilzekruid. Serapio zegt dat het in grote menigte ingenomen tot in de derde graad verwarmt en droogt tot in de tweede.

Drie vierde deel van 7 gram van de saffraan ingenomen maakt de mensen zo vol blijdschap dat ze zichzelf te barsten lachen.

Met wijn ingenomen maakt uitermate dronken en de mensen zo blij dat het hen dol maakt.

Is zeer goed diegene die de hoest hebben en het pleuris. Het opent de verstoppingen.

Galenus zegt in zijn boek secundum loca dat het pijn maakt in het hoofd en zegt ook dat vijf vierde deel van 7 gram saffraan genoeg is in de Hierapicra.

Dingen die zo zeer blij maken verspreiden spiritual bloed van het hart in de uiterste partijen, daarom als de geesten afgetrokken zijn zo volgen terstond onmacht en de dood.

(Crocus nudiflorus)

Berg saffraan die in de herfst bloeit. In Latijn Crocus montanus Autumnalis. In Spaans en Portugees Pie de Borro, dat is te zeggen ezelvoet en wordt ook alzo van onze gewone herbaristen geheten.

Deze saffraan verschilt van de hof saffraan omdat zijn balderen aan beide zijden gevoorde witte strepen of lijnen heeft, anderszins is het van bloemen en wortel de anderen niet ongelijk. Uit het midden er van komt een gele stijl of steel voort met drie vurige of rode draden omringt. Het groeit nu in de hoven van Nederland waar dat gebracht is van de heuvels gelegen aan de zeekant van Portugal.

Wildt bergh Saffraen vande Lente met een witte bloeme, ende zijn veranderinghe. In Latijn, Crocus sylvestris montanus flore albo. In Spaensch, Acafran salvage.

Dՠwilt Saffraen bloeyet seer selden inden Herfst, maer meestendeel int eerste vande Lente, de [173] bloeme is cleyne, wit, somtijdts purper roodt, principalick op coude plaetsen, daer de sneeu altijts blijft ligghende, gelijck als op de steyle plaetsen van Oostendal, niet verre van S. Bernaerts berch, effen plaetsen zijn die altijdts wit ligghen vande wintersche sneeu, ende oock root ende wit staen van dese bloemen verciert. De wortel ende stelen zijn den tammen ghelijck, maer smalder ende corter van bladers. Dit Saffraen salmen alleene van buyten ende niet van binnen ghebruycken.

My ghedenckt dat ick ghesien hebbe op den seer hooghen couden berg van Languedoc, L’asperon gheheeten, inde weyden byde hutten ende boeren huyskens, dwildt Saffraen met witte bloemen ende oock met purper bloemen inde maendt van September tusschen de Gentianen. Veerewortel wit ende Niescruyden.

Cracht.

Wilt Saffraen ghestreken aende schamelheyt, doet dicwils water maken, ende trect wt de dicke urinen, tdoet scheyden de gheswillen vande watersuchtighe, ende treckt de splinters wt.

De wilde Yerschen souden met dit wilt Saffraen wt henlieder onderlijfken veel beter de luysen verdrijven, want het is fenynigher ende meer penetrerende, maer tghemeyne Saffraen behalve dat de arme Yerschen dese quellighe gasten is verdrijvende, soo maket een ieugdighe verwe, ende vermeerdert de natuerlicke warmte, cracht ende strafheydt van corage, versterckende de leden, ende met sijn verwe bedecket de besmeurde cleederen, waerom dat seer nut is inden crijgh.

Wildt-Spade Saffraen vande Lente met een purper roode bloeme, ende peirsche strepen. In Latijn, Crocus vernus serotinus primus sylvestris, flore purpureo rubente, violaceis lineis striatis.

Wildt wit Saffraen vande Lente met blaeuwe canten ende bladers ter sijden wtghespreydt. In Latijn, Crocus vernus albus secundus ceruleis oris, sparsis in latera foliis. [174]

Saffraen vande Lente geheel purper-violet, tvierde van Valerandus. In Latijn, Crocus vernus purpuroviolaceus tot quartus Valerandi.

Wordt oock ghesien met een witte bloeme, ende blaeu steelken, ende oock wit in Oostendael aende voet vanden zeer hooghen bergh van S. Bernaerdt.

Derde sorte van wilt vroech Saffraen met een witte bloeme die onder purper-violet is. In Latijn, Crocus sylvestris vernus, tertius: flore albo, purpuroviolacea basi.

Cleyn wildt Spaensch Saffraen met opene bloemen. In Spaensch, Nozilicha ende Nozellas gheheeten, Crocus sylvestris minor, Hispanicus, flore patulo, vulgo Nozilicha minor. Crocus vernus minor primus Clusij. [175]

Wildt Spaensch Saffraen gheheeten groot Nozilicha. In Latijn, Crocus sylvestris, Hisp.vulgo Nozilicha maior, Crocus vernus tertius Clusij.

Wilt Saffraen van seven verscheyde soorten van verwe ende bloeme inde Lente ende Herfst bloeyende.

Wit tweederhande:

1. 2. Alsulcken onderscheydt is tusschen dese twee, ghelijck is onder de groote ende cleyne Nozilicha: sy hebben witte bloemen met purper-violetten strepen. Dese heeft wt Italien ontfanghen de Heere van Brancion.

3. De derde is wit, maer dՠonderste van dien is purper-violet.

4. Gheele violet-purper: geschoncken van Walerant Donrez.

5. Verstorven purper met swertachtighe strepen, die den Heere Brancion heeft ghehadt van Alphonsus Pancius de zeer geleerde Medicijn van Ferraren.

Lente Spaensch Saffraen tweederhande, het welck ons oock heeft gecommuniceert die zeer edele man de Heere Brancion.

Cleyne 1. Met een violette bloeme die vanden Saffraen gelijck, die open gaet op een steelken van eenen duyme, ende is van buyten inde midden bleeck-geel, sonder draeyen, met een lanckworpighe groene bladers, zeer smal ende dunne. Tsaedt is besloten in vellekens, ende is gout-geel. De wortel is ghelijck een haselnote, wat samen treckende.

Cleyn 2. Tweede Lente Saffraen van Clusius. In Spaensch, Cebollina, dat is tcleyn Ayiuyn. Kaerle de lՅcluse heeft van desen noch een ander soorte gesien inde bergskens van Granaden palende aen Portugael, van bladers ende buytenste schorsse vande wortel den voorgaenden gheheel ghelijck, maer wat minder van bloeme, purperverwich wtten witten, ende nauwe wter eerden rijsen, de welcke acht blaerkens hadde, vande welcke de vier buytenste wat meerder zijn, ende heeft een dobbel witte wortel dՠeen op dՠander ligghende, dՠopperste is ghelijfvigher ende vaster, goet om eten ende soet, dՠonderste is weecker ende slapper.

Cleyne 3. DՍ ander heeft somtijts liggende biesachtige bladers recht op staende ende min liggende, met een oft twee veel minder bloemkens die blaeu zijn, maer de drie wterste bladers zijn wten bleeck groen siende, De wortel en is den anderen niet onghelijck, maer ghelijfvigher. Desen heeft Clusius wtghetrocken byden voorgaende te Calis in Andalosie.

Wilde berg saffraan van de lente met een witte bloem en zijn veranderingen. In Latijn Crocus sylvestris montanus flore albo. In Spaans Acafran salvage. (Crocus vernus en vormen)

De wilde saffraan bloeit zeer zelden in de herfst, maar meestal in het eerste van de lente. De bloem [173] is klein en wit, somtijds purperrood en, voornamelijk op koude plaatsen daar de sneeuw altijd blijft liggen gelijk als op de steile plaatsen van Oostendal, niet ver van St. Bernard berg op vlakke plaatsen zijn die altijd wit liggen van de winterse sneeuw en ook rood en wit staan van deze bloemen versierd. De wortel en stelen zijn de tamme gelijk, maar smaller en korter van bladeren. Deze saffraan zal men alleen van buiten en niet van binnen gebruiken.

Ik bedenk me dat ik gezien heb op de zeer hoge koude berg van Languedoc, L ‘asperon geheten, in de weiden bij de hutten en boerenhuisjes het wilde saffraan met witte bloemen en ook met purperen bloemen in september tussen de gentianen, witte Veratrum nieskruiden.

Kracht.

Wilde saffraan gestreken aan de schaamstreek doet dikwijls water maken en trekt uit de dikke urine, het doet scheiden de zwellingen van de waterzuchtige en trekt de splinters uit.

De wilde Ieren zouden met dit wilde saffraan uit hun onderlijfje veel beter de luizen verdrijven want het is venijniger en meer penetrerende, maar het gewone saffraan, behalve dat de arme Ieren deze kwelgasten verdrijft zo maakt het een jeugdige kleur en vermeerdert de natuurlijke warmte, kracht en sterkte van moed, versterkt de leden en met zijn kleur bedekt het de besmeurde kleren waarom dat het zeer nuttig is in de oorlog.

(Crocus serotinus)

Wilde late saffraan van de lente met een purperrode bloem en paarse strepen. In Latijn Crocus vernus serotinus primus sylvestris, flore purpureo rubente, violaceis lineis striatis.

Wilde witte saffraan van de lente met blauwe kanten en bladeren ter zijde uitgespreid. In Latin, Crocus vernus albus secundus ceruleis oris, sparsis in latera foliis. [174]

Saffraan van de lente geheel purperviolet, de vierde van Valerandus. In Latijn Crocus vernus purpuroviolaceus tot quartus Valerandi.

Wordt ook gezien met een witte bloem en blauw steeltje en ook wit in Oostendaal aan de voet van de zeer hoge berg van St. Bernardus.

Derde soort van wilde vroege saffraan met een witte bloem die onder purperviolet is. In Latijn Crocus sylvestris vernus, tertius flore albo, purpuroviolacea basi.

Kleine wilde Spaanse saffraan met open bloemen. In Spaans Nozilicha en Nozellas geheten, Crocus sylvestris minor, Hispanicus, flore patulo, vulgo Nozilicha minor. Crocus vernus minor primus Clusij. [175]

Wilde Spaanse saffraan geheten groot Nozilicha. In Latijn Crocus sylvestris, Hispanica vulgo Nozilicha maior, Crocus vernus tertius Clusij.

Wide saffraan van zeven verschillende soorten van bloemkleuren en bloemen die in de lente en in de herfst bloeien.

Witte tweevormig.

1. 2. Al zulk onderscheid is er tussen deze twee gelijk is onder de grote en kleine Nozilicha. Zij hebben witte bloemen met purper violette strepen. Deze heeft uit Itali ontvangen de heer van Brancion.

3. De derde is wit, maar de onderste van die is purperviolet.

4. Gele violetpurper geschonken van Walerant Donrez.

5. Verstorven purper met zwartachtige strepen die de heer Brancion heeft gehad van Alphonsus Pancius de zeer geleerde dokter van Ferrara.

Lente Spaanse saffraan tweevormig wat ons ook heeft gecommuniceerd die zeer edele man de Heere Brancion.

Kleine 1. Met een violette bloem die van de saffraan gelijk die open gaat op een steeltje van 1cm en is van buiten in het midden bleek geel zonder draden en met langwerpige groene bladeren, zeer smal en dun. Het zaad is besloten in velletjes en is goudgeel. De wortel is gelijk een hazelnoot, wat tezamen trekkende.

Kleine 2. Tweede lente saffraan van Clusius. In Spaans Cebollina, dat is een kleine ui. Kaerle Clusius heeft van deze noch een andere soort gezien in de bergjes van Granada palende aan Portugal, van bladeren en buitenste schors van de wortel de voorgaande geheel gelijk maar wat kleiner van bloem, purperkleurig uit het witte die nauwelijks uit de aarde komt en die acht bladertjes heeft waarvan de vier buitenste wat groter zijn en heeft een dubbele witte wortel waar de ene op de andere ligt, de opperste is steviger en vaster en goed om te eten en zoet, de onderste is weker en slapper.

Kleine 3. De andere heeft somtijds liggende biesachtige bladeren die rechtop staan en minder liggen met een of twee veel kleinere bloempjes die blauw zijn, maar de drie uiterste bladeren zien uit het bleke groen. De wortel is de anderen niet ongelijk, maar steviger. Deze heeft Clusius uitgetrokken bij de voorgaande te Calis in Andalusie.

Hermodactylen oft Colchicum. Fenijnighe Hermodactylen oft Tijdtloosen. In Latijn Colchicum sive Strangulatoium Ephemerun Crocifolium. In Hoochduytsch, Teitlosen ende wildt Saffraen In Italiensch, Zaffrano salvatico: ende is Narcissus purpureus Plinij & Vergilij vande Heere Jan Boisot, ende naer tschrijven van Theophrastus soo bloeydtse inde beginsele vanden Herfst nae den opganck vande Constellatie Arcturi. Tՠonrechte ist die van H. Bock Moly ghenoemt, want de bloeme en siet niet melckachtich.

Seer cleyn onderscheydt schijnter te wesen nae tgoetduncken vande ghemeyne lieden tusschen de ghemeyne bemdt Hermodactylus, Ephemerum ghenoemt, ende dwilt Saffraen, want sy heetent ende meynen oock over al dat wilt Saffraen is, soo wel om de bloemen, als plaetse van groeyen, ende tijt van bloeyen, alle de welcke sy ghelijck hebben. Nochtans soo wel de sake van hem selfs, als oock door Dioscorides, verclaert meer dan genoech dat verscheyden dinghen zijn, niettemin sy moesten hier by ghevoeght ende ghestelt werden, te weten Saffraen ende dՠHermodactylus, ende daernae de soorten oft specien van desen, te weten Colchicum Ephemerun, ten eynde dat dՠeene van beyden soude moghen tooghen die alle beyde, den ghenen, die daernae vraegt. Want Dioscorides heefter twee soorten, malcanderen niet zeer onghelijck begrepen (ghelijck oock Paulus ende Galenus) wt beschrijven vanden ouders ende henlieder observatie: vande welcke deerste soorte, heeft Dioscorides [176] willen stellen: ten eersten ende naest by de Campernoillen, soo wel om datse scheen lieflick ende goet om eten, als oock om datse inder manieren als de Campernoille (nae tverclaeren vanden selven Auteur) door versticken doodet, want sy des ghelijcks worgt op eenen dach, waer af dat Theophrastus meynt, langhe voor den tijt van Dioscorides, dat de naem heeft gecreghen. Dese en niet anders dan tseer bekendt ende ghemeyne bemdt ende wilt Saffraen over al gheheeten. Want tbloeyet inden Herfst ghelijck de Saffraen, ende heeft een bloeme dien seere ghelijck van verwe, ende is oock opde selfde maniere int eerste vande Lente voorts comende, ende verliest inden Somer sijn bladers, de welcke breeder zijnde dan die vande Pareye, van grootte van die bladers van Pancratium, oft ghelijfvigher dan die vanden Bulbus, te weten drie oft vier groene bladers die blinckende zijn van eender wortel, tusschen de welcke de stele wasset van onderhalve palme hooge. De wortel is half ront ende bolachtich, op deen sijde plat ghelijck de Castanie, oft Anacardus, van buyten met bruyne vellekens, ende heeft van onder tot boven een voorken daer die stele haer eerste scheute heeft: sy is binnen wit, voos, slijmachtich, van fenynighen reucke, van geen quade smaecke, de welcken op alle tijden vanden iaere wtghesteken zijnde van sommighe Apotekers voor Hermodactylus ghehouden heeft gheweest, ende ghedroogt zijnde, soo hebben wy die ghesien weeck, morwe ende gherimpelt, ende int aentasten eens deels ydel ende eens deels voos (ghelijck wy oock dickwils ghesien hebben te Venegien, die van Syrien ende Alexandrien) de welcke wy terstont sullen beschrijven, achternae swart, ende seer goet te onderscheyden vande Hermodactylen vande Apoteken.

Want dese wtlandtsche en zijn gheensins hinderlijck, ghelijck dՠlanck ghebruyck van dien over veel hondert iaeren den gheleerden wel kenlick ende versekert is gheweest, ende worden seer lichtelick tot wit meel ghebrocht. Ten heeft oock gheen schijn van waerheydt dat de ghene die in Colchos so overvloedich was groeyende (als Dioscorides seght) een ander is dan die van desen lande, maer wel dat hy alle ander te boven ginck in cracht van te dooden, soo wel om dat tsap daer meer ghecoket [177] was, als oock om dat hy daer eenen anderen aert ende cracht vanden gront ende locht creghen hadde. Alsoo groeyen oock op veel plaetsen doodelicke Campermoillen, de welcke ten zy datse met de selfde remedien vanden Colchicum, te weten melck, verwonnen worden, doodende zijn, ende op ander plaetsen wordense over al sonder hinder gheten. Dՠouders verclaeren dat dՠIbenboom in Languedoc ende Spaignen alleene met de schaduwe is doodende, ende in Enghelandt ende elders en doet hy gheen hinder. Tselfde is oock vanden Scherlinck ende ander cruyden: Daerom soo veele ende sodaenighe veranderinghen dat diversche landen voorts bringhen in wortels, bloemen, voorts comen ende verwe, alsulcke differentien comender tusschen de rosachtighe Colchicum van Syrien, ende Enghelschen met de witte bloeme, als wy by eyperientie sekerlick weten.

Engelsche Hermodactylus met witte bloemen. In Latijn, Colchicum candido flore Anglicum.

Dit Colchicum van niemant erghens beschreven, hebben wy Engelsch Colchicum genoemt, om dat in Enghelandt van selfs seer overvloedich voorts comt, ende oock elders niet lichtelick te vinden en is. Het is een seer schoone plante met melc-witte bloemen, meerder dan die vanden witten veldt-Ayiuyn oft Affodille, ende even groot als die vanden wilden berg Saffraen, de welcke voorts comen op eenen stele van onderhalve palme. De wortel ende bladers zijn buyten bruyn ende binnen wit, andersins zijn sy den ghemeynen bemdt Colchicum ghelijck. De wortels in dՠeerde ghesteken, inde hoven van Londen, verdraeghen de coude vanden winter, ende spruyten wt inde Lente, gelijck de ghene die op de hoeuvels ende bergachtighe plaetsen groeyen ses oft seven Enghelsche mijlen van Bristol int landt van Somerset op de Noordt-sijde vanden bosch des edelen Heeren Eduart van S. Loo, wien wy van dese ende oock van meer ander dinghen moeten danck weten.

Wit Colchicum van Hongerijen met veel bloemen. In Latijn, Colchicum Pannonicum polyanthon Clusij.

De liefhebbers van onsen tijdt zijn grootelijck ghehouden in mijn Heere de lՅcluse van een ander soorte van witten Colchicum: het welcke hy heeft ghevonden in sekere bemden van Viaenen in Oostenrijck, by de reviere Danubius: Het welcke seer wel wast, vruchten ende zaet draeghende. [178] inde hoven van Nederlandt, als tՁntwerpen inden hoff van mijn vrouwe Radegonda du Quesnoy, huysvrouwe van heer Mathias Laurin tresorier generael vande staten van Vlaenderen, Ende ten huyse van Raphael van Coxia tot Mechelen. In welcke hoven ick tselve hebbe doen beworpen naer het leven met eenen bolle aen deen sijde eer hy sijn faselinghen oft veselen was wt worpende: welcken bolle is veel grooter, ende de bladers veel meerder ende breeder dan de witte voorseyden Colchicum van Enghelandt, draeghende inden Herfst een groot ghetal van bloemen; iae tot sestich ende meer, als voorseyde Coxia seydt (een schoon dinck om sien). Sijn saedt compt in velachtighe bladerkens voort int beghinsel vande Lente ghelijck tsaet van dander.

Winter Colchicum van mijnen Heere Jan Boysot met ghesloten bloemen. Colchicum brumale D. Iohannis Boysot, flore clauso purpureo rubente.

Het ghedenckt my dat ick hebbe in voorleden Jaeren inden hof vanden Heere Boisot tot Brussel een cley Colchicum staen in een teyle, welcke bloeyende was in sijnen hof inde maent van Januario. De plante en hadde maer drij bladers van middelbaer grootten, wt de welcke voortcomen, op twee cleyn steelkens, twee bloemen van purper rootachtich coleur, de welcke nimmermeer open en gaen. Ick en weet niet oft de coude die bedwinckt oft doet sluyten. Nochtans en zijnse gheensins verandert ende zijn ghebleven in haeren fatsoen alsoo veel iaeren als de voorseyde Heere Boysot die gade heeft gheslaghen.

Cleyn Colchicum met saedt, Colchicum minus semine praegnans.

Cleyn Colchicum met bloemen. In Latijn, Colchicum minus florescens oft Colchicum montanum Clusij.

Wy hebben eertyts dese cleyne soorte ghepluct, inde seer wijde beemdachtighe weyden, aenden voet vanden bergh Loup van Languedoc, aende herberghe op den wegh van Ganges. In September brenghet voorts een sterrewijse bloeme purper-blaeu, ghelijck Saffraen oft ghemeen Colchicum, maer minder. Ick verstae dat is tselfde bergh Colchicum van onsen Clusius, dat hy eertijdts heeft ghesaeydt inden hof vanden seer vermaerden Heere Brancion voor Erythroneum met bladers van Saffraen, die smal zijn op een steelken nauwe een palme hooghe, ende somtijdts oock [179] hoogher, Tsaet is rontachtich voorts comende in een driecantich haeuken, van tfatsoen van tՠghemeyn Colchicum.

Dioscorides. De wortel van Colchicum gheten, doodet al worghende ghelijck de Campernoillen. De remedien daer teghen zijn de selfde diemen ghebruyckt teghen de Campernoillen. Coeyen melck ghedroncken is oock seer goet daer teghen.

Colchicum van Syrien ende Alexandrien. In Latijn, Colchicum Syriacum Alexandrinum. Colchicum Orientale Matthioli.

Wy hebben noch sommige wortels ofte bollen van desen Colchicum, die ons heeft gheschoncken Dominicus Chirurgien van Venegien, die seer veele van dien met hem heeft ghebrocht, so hy van daer wederkeerde met de galeyen, op de welcke hy Chirurgien was, de welcke hy selve wtghetrocken hadde, ende oock ghebruyckt, ende dicwils mengde in drancken van Pochout, teghen de pocken, ende oock in ander medicinen die tot sweet verwecten, met een sonderlinghe vercortinghe van tijt int genesen, ende proffijt vanden siecken, dwelcke hem van tgemeene volck in Alexandrien geleert was. Dՠwortel van desen is bolachtich ende luttel vanden onsen verschillende, hoe wel datse Dioscorides seer wel beschrijft: Want ten heeft de vore niet ter sijden staende, platachtich, daer de stele wtspruydt, maer de stele voorts comende clieft den bolle inde midden, al ofte eenen dobbelen bolle waere van Colchicum onder tsamen ghewasschen, die de stele van beyden sijden omvat, maer is buyten ende binnen swarter dan tghene dat hier groeyet: andersins is sy den ghewas vanden Ayiuyn ende sijn voosheydt niet onghelijck, ghelijck oock niet en is tgeheel fatsoen: de bladeren zijn cleynder, ende de bloeme is breedt.

Spade Portugaels Colchicum, Colchicum Lusitanicum serotinum.

Den bol heeft eenen aenwas met haer. De bloeme is witachtich, claer, met een weynich roots int opperste vande bladers ghemengt, andersins is sy van ghedaente ende grootte onsen ghemeynen Colchicum ghelijck, alsoo wy die sien bloeyen hebben tot Liere in Brabandt in September ende October inden seer lustighen, aerdighen, ende van vremde cruyden seer wel ghestoffeerde hof van mijn vrouwe Marie de Brimeu, huysvrouwe van Coenraet Schetz, de welcke haer gheschoncken was vanden excellenten Medicijn Aluaro Nunnio tot Antwerpen die van desen dinghen seer goet verstandt hadde ende liefhebber was.

(Colchicum autumnale) Hermodactylen of Colchicum. Venijnige Hermodactylen of tijdelozen. In Latijn Colchicum sive Strangulatoium Ephemerun Crocifolium. In Hoogduits Teitlosen en wild Saffraen. In Italiaans Zaffrano salvatico en is Narcissus purpureus Plinij & Vergilij van de heer Jan Boisot en naar het schrijven van Theophrastus zo bloeit ze in het begin van de herfst na de opgang van de Constellatie Arcturus. Te onrechte is het van H. Bock Moly genoemd want de bloem ziet niet melkachtig.

Zeer klein onderscheidt schijnt er te wezen naar het goed denken van de gewone lieden tussen de gewone beemd Hermodactylus, Ephemerum genoemd, en de wilde saffraan want zij heten het en menen ook overal dat het wilde saffraan is zowel om de bloemen als plaatse van groeien en tijd van bloeien, alle die zij gelijk hebben. Nochtans zo wel de zaak van zichzelf als ook door Dioscorides verklaard dat het meer dan genoeg verschillende dingen zijn. Niettemin zij moesten hierbij gevoegd en gesteld worden, te weten saffraan en de Hermodactylus en daarna de soorten of species van die, te weten Colchicum Ephemerun, ten einde dat een van beiden mag getuigen alle beide die daarna vraagt. Want Dioscorides heeft er twee soorten die elkaar niet zeer ongelijk zijn begrepen (gelijk ook Paulus en Galenus) uit het beschrijven van de ouders en hun observatie. Waarvan de eerste soort heeft Dioscorides [176] willen stellen ten eerste en naast bij de kampernoelie zo wel omdat ze lijflijk en goed schijnt om te eten als ook omdat ze in de manier als de kampernoelie (naar het verklaren van dezelfde auteur) door verstikken doodt. Want zij wurgt desgelijks op een dag waarvan dat Theophrastus meent en lang voor de tijd van Dioscorides dat het de naam heeft gekregen. Deze is niet anders dan het zeer en algemene beemd en wilde saffraan overal geheten. Want het bloeit in de herfst gelijk de saffraan en heeft een bloem die zeer gelijk van kleur en komt ook op dezelfde manier in het eerste van de lente voort en verliest in de zomer zijn bladeren die breder zijn dan die van de prei, van grootte van die bladeren van Pancratium of steviger dan die van de Bulbus. Te weten drie of vier groene bladeren die blinkend zijn van een wortel die steel groeit 15cm hoog. De wortel is half rond en bolachtig en aan de ene kant plat gelijk de kastanje of Anacardus, van buiten met bruine velletjes en heeft van onder tot boven een voortje daar de steel zijn eerste scheut heeft. Zij is binnen wit, voos, slijmachtig en van venijnige reuk, van geen slechte smaak die op alle tijden van het jaar uitgestoken wordt van sommige apothekers en voor Hermodactylus gehouden zijn geweest en gedroogd zo hebben we die gezien week, murw en gerimpeld en in het voelen eensdeels leeg en eensdeels voos (gelijk we ook dikwijls gezien hebben te Veneti die van Syri en Alexandri) die we terstond zullen beschrijven, daarna zwart en zeer goed te onderscheiden van de Hermodactylen van de apotheken.

Want deze buitenlandse zijn geenszins hinderlijk gelijk het lange gebruik van die vele honderden jaren de geleerden goed kenbaar en verzekerd is geweest en worden zeer licht tot wit meel gebracht. Het heeft ook geen schijn van waarheid dat diegene die in Colchis zo overvloedig groeide (als Dioscorides zegt) een ander is dan die van dit land, maar wel dat het alle andere te boven gaat in kracht van te doden zowel omdat het sap daar meer gekookt [177] is als ook omdat het daar een andere aard en kracht van de grond en lucht gekregen heeft. Alzo groeien ook op veel plaatsen dodelijke kampernoelies die tenzij dat ze met dezelfde remedies van de Colchicum, te weten melk, overwonnen worden dodend zijn en op andere plaatsen worden ze overal zonder hinder gegeten. De ouders verklaren dat de Taxus in Languedoc en Spanje alleen met de schaduw doodt en in Engeland en elders doet hij geen hinder. Hetzelfde is ook van de scheerling en andere kruiden. Daarom zo veel en zodanige veranderingen dat diverse landen voortbrengen in wortels, bloemen, voort komen en kleur al zulke verschillen komen er tussen de rosachtige Colchicum van Syri en Engelse met de witte bloemen als we bij onderzoek zeker weten.

Engelse Hermodactylus met witte bloemen. In Latijn Colchicum candido flore Anglicum. (witte vorm van de vorige)

Deze Colchicum die van niemand ergens beschreven is hebben we Engelse Colchicum genoemd omdat het in Engeland vanzelf zeer overvloedig voortkomt en ook elders niet licht te vinden is. Het is een zeer mooie plant met melkwitte bloemen, groter dan die van de witte Ornithogalum of affodil en even groot als die van de wilde berg saffraan die voort komen op een steel van 15cm. De wortel en bladeren zijn buiten bruin en van binnen wit, anderszins zijn zij de gewone beemd Colchicum gelijk. De wortels in de aarde gestoken in de hoven van Londen verdragen de koude van de winter en spruiten uit in de lente gelijk diegene die op de heuvels en bergachtige plaatsen groeien zes of zeven Engelse mijlen van Bristol in het land van Somerset op de Noordzijde van het bos van de edele heer Eduart van S. Loo wie we van deze en ook van meer ander dingen moeten dank weten.

(Colchicum pannonicum of ondersoort van Colchicum autumnalis)

Wit Colchicum van Hongarije met veel bloemen. In Latijn Colchicum Pannonicum polyanthon Clusij.

De liefhebbers van onze tijd zijn dankbaar in mijnheer Clusius van een andere soort van witte Colchicum die hij heeft gevonden in zekere beemden van Viaenen in Oostenrijk bij de rivier Donau. Die zeer goed groeit, vruchten en zaad draagt [178] in de hoven van Nederland als te Antwerpen in de hof van mevrouw Radegonda du Quesnoy, huisvrouw van heer Mathias Laurin penningmeester generaal van de staten van Vlaanderen en ten huize van Raphael van Coxia tot Mechelen. In welke hoven ik het heb laten ontwerpen naar het leven met een bol aan de ene zijde voordat hij zijn vezels of wortels uitwierp. Welke bol veel groter is en de bladeren veel groter en breder dan de witte voor vermelde Colchicum van Engeland en draagt in de herfst een groot getal van bloemen, ja tot zestig en meer zoals voor vermelde Coxia zegt (een schoon ding om te zien.) Zijn zaad komt in velachtige bladertjes voort in het begin van de lente gelijk het zaad van de ander.

(Bulbocodium vernum)

Winter Colchicum van mijnheer Jan Boysot met gesloten bloemen. Colchicum brumale D. Johannis Boysot, flore clauso purpureo rubente.

Ik bedenk me dat ik vorig jaar in de hof van de heer Boisot te Brussel een kleine Colchicum heb zien staan in een teil die bloeide in zijn hof in de januari. De plant had maar drie bladeren van middelbare grootte waaruit voortkomen op twee klein steeltjes twee bloemen van purper roodachtige kleur die nimmermeer opengaan. Ik weet niet of de koude die bedwingt of doet sluiten. Nochtans zijn ze geenszins veranderd en zijn gebleven in hun vorm alzo veel jaren als de voor vermelde heer Boysot die gade heeft geslagen.

(Merendera montana)

Kleine Colchicum met zaad, Colchicum minus semine praegnans.

Kleine Colchicum met bloemen. In Latijn Colchicum minus florescens of Colchicum montanum Clusij.

We hebben eertijds deze kleine soort gepluk, in de zeer wijde beemdachtige weiden aan de voet van de berg Loup van Languedoc, aan de herberg op de weg van Ganges. In september brengt het voort een stervormige bloem purperblauw gelijk saffraan of gewone Colchicum, maar kleiner. Ik versta dat het is hetzelfde berg Colchicum van onze Clusius die hij eertijds heeft gezaaid in de hof van de zeer vermaarde heer Brancion voor Erythronium met bladeren van saffraan, die smal zijn op een steeltje van nauwelijks een 10cm hoog en somtijds ook [179] hoger, Het zaad is rondachtig en komt voort in een driekantig hauwtje van de vorm van de gewone Colchicum.

Dioscorides. De wortel van Colchicum gegeten doodt al wurgende gelijk de kampernoelie. De remedies daartegen zijn dezelfde die men gebruikt tegen de kampernoelie. Koeienmelk gedronken is ook zeer goed daar tegen.

(Colchicum byzantinum of Colchicum szovitsii subsp. szovitsii)

Colchicum van Syri en Alexandria. In Latijn Colchicum Syriacum Alexandrinum. Colchicum Orientale Matthioli.

We hebben noch sommige wortels of bollen van deze Colchicum die ons heeft geschonken Dominicus, chirurg van Veneti, die zeer veel van die met hem heeft meegebracht zo hij van daar weerkeerde met de galeien waarop hij chirurg was die hij zelf uitgetrokken heeft en ook gebruikt en vaak mengde in dranken van pokhout tegen de pokken en ook in andere medicijnen die tot zweet verwekken met een bijzonder verkorting van tijd in het genezen en tot profijt van de zieken wat hem van het gewone volk in Alexandria geleerd was. De wortel van deze is bolachtig en verschilt wat van de onze, hoewel dat Dioscorides het zeer goed beschrijft. Want het heeft de voor niet aan de zijde staan en platachtig daar de steel uitspruit, maar de steel die voortkomt klieft de bolle door midden alsof het een dubbele bol is van Colchicum tezamen gegroeid die de steel aan beide zijden omvat, maar is buiten en binnen zwarter dan hetgeen dat hier groeit. Anderszins is zij het gewas van de uien en zijn voosheid niet ongelijk gelijk ook niet is de gehele vorm. De bladeren zijn kleiner en de bloem is breed.

(Colchicum lusitanicum)

Late Portugese Colchicum, Colchicum Lusitanicum serotinum.

De bol heeft een aanwas met zich. De bloem is witachtig, helder en met wat roods in het opperste van de bladeren gemengd, anderszins is zij van gedaante en grootte onze gewone Colchicum gelijk alzo we die zien bloeien te Liere in Brabant in september en oktober in de zeer lustige, aardige en van vreemde kruiden zeer goed voorziene hof van mevrouw Marie de Brimeu, huisvrouw van Coenraet Schetz, die haar geschonken was van de excellente dokter Aluaro Nunnio te Antwerpen die van deze dingen zeer goed verstand heeft en liefhebber is.

Hermodactylen vande Apoteke, niet fenijnich. In Latijn, Hermodactyli non venenati Officinarum.

Ghelijck van het Colchicum van Syrien corts verclaert hebben in de Colchico, dat inde medicijnen niet hinderlick en is, ende dat veel ander planten op diversche plaetsen crijghen diversche oft contrarie crachten, alsoo ooc wt den name ende beschrijvinghe van alle beyde dՠEphemerum in Dioscorides, ende dՍ overlegghen van dese wortels die daghelicxs ende lanck ghebruyck, gheapprobeert heeft, blijckt sekerlick dat den Hermodactylus oft ghesondt Euphemerum alleene is verschillende vanden Hermodactylus vander Apoteke in ghifte ende cracht, ende in eenich cleyn teecken, niet in specie. Nochtans drie dinghen diemen soude moghen voorhouden, moeten eens deels ghesolveert, ende eens deels ghedistingueert worden, ten eynde dat wy souden moghen gheleert worden, [180] dat dien niet en zijn de selfde, datse voorwaer de selfde seer nae comen: Ende ten eersten sal iemant moghen voorhouden, dat in Trallianus ende Paulus, wordt vanden Hermodactylus ende beyde de Ephemeren, elck op hun selven mencie gemaect: Wy bekennet ende laeten ons duncken dat sy ghemeynt hebben, door die datse souden moghen ghevonden hebben eerst in eenighe specie vanden Ephemerum purgerende crachten, dat een ander plante was, principalick Trallianus, wien Paulus citeert, ende niet Galenus, die vanden Hermodactylus inde Medicijnen tegen Fleirfijn, het Ephemerum dat niet fenijnich en is. Want Dioscorides in tbeschrijven vande wortel ghebruyckt heeft dwoordt Dactylus, de welcke aende tanden ghehouden of met stovinghe den tantsweer soude versoeten, ende de gheswillen doen sincken, dwelck dՍ Hermodactylen vander Apoteke soo volcomelick doen inden Fleirfijn, datter gheen beter remedie teghen en is, sonderlinghe met melck beslaghen zijnde. Want sy verteiren matelick sonder eenighe of seer cleyne hitte, met eenich tsamen trecken, maer met een soete stoppende cracht, ende wedergevende de partie de natuerlicke warmte. Ende al ist dat Dioscorides gheen mencie en heeft ghemaeckt vande purgerende crachten, op dat ick by aventueren niet en segge, datse die niet en wisten, ghelijck oock veel meer andere dingen. Daer om indien onsen Hermodactylus niet en is dՠEphemerum van Dioscorides, voorwaer ick soude meynen datter gheen ander onderscheydt en soude tusschen zijn, dan tusschen die van Colchos, den Engelschen ende die van Syrien is. Waerom dat sommige sottelick met Matthiolus beroert zijn, ende de geleerde Barbaren berispen, die dՠHermodactylen vander Apoteken onder purgatien mengen, gemerckt datse dթnghewandt eten, met hen fenijn quellen, ende datter Colchicum gheheel hinderlick ende dootlick is. Maer dese zijn tweemaels bedroghen: ten eersten, want sy segghen dat den Hermodactulus van Colchos den onsen is, daer sy nochtans de bladers niet en kennen, de welcke onghelick cleynder zijn ende meer op dաerde wtghespreydt, dan die vanden ghemeynen Hermodactylus, [181] ten tweeden om dat sy segghen dat dootlick is, daer nochtans Dioscorides dese hinderlicheydt yeghelicken Ephemerum niet en heeft toegheschreven, maer alleene den ghenen die in Colchos gewassen is. Voorts tghewas van dese vaste, witte ende volle wortel bewijst ghenoech hoe vele datse verschilt vande onse, die gherimpelt, slap, verflenst ende swart siet. Ghy en sult onder veel duysent niet een vinden binnen Venegen oft Genua, hoe versch die oock ghebrocht zijn, of sy en sal met een weynich stootens terstondt meel worden, hebbende de verwe ende gheheel den smake vanden Turbith, Ireos oft Agaricus, op welcke maniere ende niet min profijtelick oock onse Medicijns diese dickwils ghebruyckt hebben, te weten te purgeren, den welcken tot noch toe by seker experiencie op seker reden ghefondeert Matthiolus vergheefs gheraden heeft een ander te ghebruycken, oft dien van Constantinoplen, wiens crachten onbekent zijn, inde vuyst heeft gestooten, ende tՠonrechte Serapio berispt heeft, die als claerlick blijckt niet dan een enckel oversetter van Dioscorides ende niet van Paulus zijnde, ghetrouwelick heeft ghestelt de dinghen die hy ghevonden heeft in een out boeck, gelijck hy oock altijts op ander plaetsen bycans ghedaen heeft. Hermodactylus en is gheensins heet op de tonghe, maer heeft een cleyne slappe scherpheydt, die verwonnen is van een stoppende cracht, de welcke eer is de purgerende cracht matighende, dan dթnghewant beschadighende oft quetsende: deur de welck sy lichtelick souden moghen mercken, dat hy seer goet is inde purgatieven vanden Fleirfijn, die de maniere ende reghel weten vande Medicijnen te menghen. Want ten heeft gheen melck van doen ghelijck Turbith, om dat het noch min hinderlick is: des halven ist een purgerende Medicijne, gheenssins te verachten, alsoo sommighe lasteraers doen, maer te prijsen.

Tot Venegien zijn my gheschoncken gheweest van Albert Martinello eenighe planten van Colchicum, die van sijnen broeder Cequin tot Aleppo van Syrien wtghetrocken waeren, de welcke omgheboghen naer daerde met seven, thien oft twelf bladers van Colchicum een palme lanck ghestreept, spits, ommegheslagen, scherp ende boven enghe opgaende, dՠeen over dander staende ende zijdelincx beset, tusschen de welcke voorts comen op een cleyn steelken, drie oft vier bleeck ghele bloemen, minder dan die van het cleyn Colchicum, met draeyen vande selfde verwe. De haeuwe en is dien vanden anderen niet onghelijck. De wortel is van buyten ghelijck den Ayiuyn, maer van binnen ydel ende weeck, midts dat de gheheele cracht wtghegaen was inde stele, bladers, bloemen, vrucht ende saet. In desen moetmen ghelooven Anguillara ende Cequin, vande welcke ick dat hebbe: Want ick en hebbe die niet anders dan ghedroogt ende dorre ghesien.

Dwilt Ireos van Galenus, oft Ephemerum dat niet dootlick en is, heeft de bladers ende stele die vande Lelie ghelijck, de wortel lanckworpich, niet ront ghelijck Colchicum, meest van eenen vingher dicke, tsamen trecken ende goet ende soet van reucke. Waer wt blijckt dat van gemengder cracht ende complexie is, te weten van repellerende ende metten domp evaporerende. Sommighe houden voor de wortel vanden Pentaphyllo, maer de bladeren bewijsen contrarie. De wercken diet besonder doet, gheven daer af ghetuyghen, want de wortel is seer goet teghen den tantsweere. De bladers dienen seer wel tot gheswillen aen den hals, so wel wanneer die vermeerderen, als wanneer die int hoochte zijn: Maer men moet die in wijn gesoden daer op leggen, eer dat ghy etter doet comen.

Mesue. De Hermodactylus is heet ende drooghe tot in tbeghinsel vanden tweeden graet, nochtans met een exirementeuse onnutte overvloedige vochticheyt, windtachtich, ende walgende, met de welcke dat hy maghe is hinderende, sonderlinghe als daer in tsamen comen de vuylicheden wt ander partijen. Hy trect de dicke pituita, principalick wt de litten oft iuncturen, den daerom is hy seer goedt teghen de podagra ende alle soorten van Fleirfijn, dat is allen de sieckten vande litten, niet alleene inghenomen, maer oock met een plaester daer op gheleyt, sonderlinghe ghemengt met doyers van eyers, ende gherste meel, oft een cruyme broots.

Het maect, vet, vermeerdert saet, ende is goet voor oude vuyle sweeren, want hy neemt wech de vuylicheydt van dien, ende etet wegh quaet rot vlees datter in is.

Comijn, Geingher, lanck Peper, wilde Poleye, ende Mastijc tsamen ghemengt beletten dat den Hermodactylus met sijn onnutte ende overvloedighe vochticheydt de maghe hinderlick en zij, ende oock dat hy niet en verwecke inde maghe grofve ende walgachtighe winden, oft daer in vergaderen veel vuylighe overvloedicheydt.

Trochiscen ghemaeckt vanden Hermodactylus met een weynich Geingber ende sap van Radijs, oft met ghebraden Squille, of sap van Squille, ende Geingber met wat spica, purgeert rascher ende volcomender: want alleene, purgeret traghelick ende niet sterck.

Myrobalanen de maghe versterckende, benemen den Hermodactylen haest haer cracht, ende beletten de fluxien vande humeuren totter maghen.

Tghewichte van innemen is van een dragme tot twee, ende wort goet ghehouden den tijt van drie iaeren. [182]

Witte ende roode Hermodactylen van Nicolaus, Actuarius, ende ander, die niet en purgeren, maer therte verstercken, ende tot byslapen verwecken: oft oock zijn wit ende root Behen?

Dwoort Hermodactylus dat meer cruyden ghemeyne is, ende dat hy metten Ephemerum van Dioscorides soude moghen gheleken zijn gheweest, bewijst ons niet alleene dat het Capittel vanden Pentaphyllon, waer af de wortel Hermodactylus ghenoemt wordt (niet soo zeere om de ghelijckenisse, als deur superstitie ende tooverische guychelrije) maer oock die seer vermaerde compositien die by Nicolaus ende Actuarius beschreven zijn. Want die excellente compositie Aurea Aexandrina ende Diamoscu en zijn niet sonder witten ende rooden Hermodactylus. Hy wort oock vanden Araben ghemengt inde cordiale compositien, de welcke sy schijnen beteeckent te hebben met den naem van root ende wit Behen: Dwelck oock schijnt eenen oorspronck gehadt te hebben vande Dadels byde welcke Dioscorides ghelijckt Balanum nucem myristicam byden Araben Ben gheheeten. Daerom tzy dat den Hermodactylus vanden Araben Behen is, ghelijck wel schijndt waerachtich te zijn, oft dat hy zy Digiti citrini, Palma Christi van Avicenna, waer af mencie gemaect wort onder de Standelcruyden (want wy en hebben gheenen rooden Hermodactylus, om dat soude moghen metten rooden ende witten Behen gheconfundeert worden) soo moet hy in henlieder compositien principalijck die totter herten dienen ghemengt zijn, ende inde purgerende Medicijnen, ende die van buyten opgheleyt Catarhica ende Topica, vande Medicijnen gheheeten.

(Iris tuberosus) Hermodactylen van de apotheken die niet venijnig zijn. In Latijn Hermodactyli non venenati Officinarum.

Gelijk van het Colchicum van Syri kort verklaard is in de Colchico dat in de medicijnen niet hinderlijk is en dat veel ander planten op diverse plaatsen krijgen diverse of tegen gestelde krachten alzo ook uit de naam en beschrijving van alle beide de Ephemerum in Dioscorides en het overleggen van deze wortels die dagelijks en lang gebruikt rehabiliteren blijkt zeker dat de Hermodactylus of gezonde Euphemerum alleen verschilt van de Hermodactylus van de apotheken in gift en kracht en in enig klein teken, niet in specie. Nochtans drie dingen die men zou mogen voorhouden moeten eensdeels opgelost en eensdeels onderscheiden worden ten einde dat we zouden mogen geleerd worden [180] dat die niet dezelfde zijn dan dat ze voorwaar dezelfde zeer nabij komen. En ten eerste zal iemand mogen voorhouden dat in Trallianus en Paulus wordt van de Hermodactylus en beide Ephemeren elk op hun eigen melding gemaakt wordt. We bekennen het en laten ons denken dat zij gemeend hebben doordat ze zouden mogen gevonden hebben eerst in enige specie van de Ephemerum purgerende krachten dat het een andere plant was en voornamelijk Trallianus wie Paulus citeert en niet Galenus die van de Hermodactylus in de medicijnen tegen jicht het Ephemerum dat niet venijnig is. Want Dioscorides in het beschrijven van de wortel gebruikt het woord Dactylus die aan de tanden gehouden of met stoving de tandpijn zou verzachten en de zwellingen doen zinken wat de Hermodactylen van de apotheken zo volkomen doen in de jicht dat er geen betere remedie tegen is en vooral als het met melk beslagen is. Want zij verteren matig zonder enige of zeer kleine hitte en met enige tezamen trekking, maar met een zachte stoppende kracht en geven de partij de natuurlijke warmte terug. En al is het dat Dioscorides geen melding heeft gemaakt van de purgerende krachten, zodat ic bij avonturen niet zeg dat hij die niet wist gelijk ook veel meer andere dingen, daarom indien onze Hermodactylus niet de Ephemerum van Dioscorides is voorwaar ik zou menen dat er geen ander onderscheid tussen zou zijn dan tussen die van Colchis, de Engelse en die van Syri is. Waarom dat sommige zot met Matthiolus beroerd zijn en de geleerde Barbaren berispen die de Hermodactylen van de apotheken onder purgatieven mengen gemerkt dat ze het ingewand eten en met hun venijn kwellen en dat het Colchicum geheel hinderlijk en dodelijk is. Maar deze zijn tweemaal bedrogen. Ten eerste, want zij zeggen dat de Hermodactylus van Colchis de onze is daar zij nochtans de bladeren niet kennen die duidelijk kleiner zijn en meer op de aarde uitgespreid dan die van de gewone Hermodactylus. [181] Ten tweede, omdat zij zeggen dat het dodelijk is daar nochtans Dioscorides deze hinderlijkheid elke Ephemerum niet heeft toegeschreven, maar alleen diegene die in Colchis gegroeid is. Voorts het gewas van deze vaste, witte en volle wortel bewijst genoeg hoeveel dat ze verschilt van de onze die gerimpeld, slap, verflenst en zwart ziet. Ge zal onder veel duizend er niet een vinden binnen Veneti of Genua hoe vers die ook gebracht zijn of ze zal met een weinig stoten terstond meel worden en heeft de kleur en geheel de smaak van de turbith, Iris of Agaricus op welke manier en niet minder profijtelijk ook onze dokters die ze dikwijls gebruikt hebben, te weten te purgeren, die tot nog toe bij zeker onderzoek op zekere reden gefundeerd Matthiolus tevergeefs geraden heeft een ander te gebruiken of die van Constantinopel wiens krachten onbekend zijn in de vuist heeft gestoten en te onrechte Serapio berispt heeft die als duidelijk blijkt niet dan een enkele overzetter van Dioscorides en niet van Paulus is getrouw heeft gesteld de dingen die hij gevonden heeft in een oud boek gelijk hij ook altijd op andere plaatsen bijna gedaan heeft. Hermodactylus is geenszins heet op de tong, maar heeft een kleine slappe scherpte die overwonnen is van een stoppende kracht die eerder de purgerende kracht matigt dan het ingewand beschadigd of kwetst. Waardoor ze licht zouden mogen merken dat het zeer goed is in de purgatieven van de jicht die op de manier en regel weten de dokters te mengen. Want het heeft geen melk nodig gelijk turbith omdat het noch minder hinderlijk is. Derhalve is het een purgerende medicijn en geenszins te verachten alzo sommige lasteraars doen, maar te prijzen.

Te Veneti zijn me geschonken van Albert Martinello enige planten van Colchicum die van zijn broer Cequin uit Aleppo van Syri uitgetrokken waren die omgebogen naar de aarde met zeven, tien of twaalf bladeren van Colchicum een 10cme lang gestreept, spits, omgeslagen, scherp en boven eng opgaande, de ene boven de andere staande en zijdelings bezet waartussen voortkomen op een klein steeltje drie of vier bleek gele bloemen, kleiner dan die van het kleine Colchicum met draden van dezelfde kleur, De hauw is die van de anderen niet ongelijk. De wortel is van buiten gelijk de ui, maar van binnen leeg en week omdat de gehele kracht uitgegaan was in de steel, bladeren, bloemen, vrucht en zaad. In deze moet men geloven Anguillara en Cequin waarvan ik dat heb. Want ik heb die niet anders dan gedroogd en dor gezien.

De wilde Iris van Galenus of Ephemerum die niet dodelijk is heeft de bladeren en stelen die van de lelie gelijk, de wortel langwerpig en niet rond zoals Colchicum, meest van een vinger dik, tezamen trekkende en goed en zoet van reuk. Waaruit blijkt dat het van gemengde kracht en samengesteldheid is, te weten van terug drijvende en met de damp uitgevende. Sommige houden het voor de wortel van de Pentaphyllum, maar de bladeren bewijzen het tegenover gestelde. De werken die het bijzonder doet geven daarvan getuigenis want de wortel is zeer goed tegen de tandpijn. De bladeren dienen zeer goed tot zwellingen aan de hals zo wel wanneer die vermeerderen als wanneer die in het hoogste zijn. Maar men moet die in wijn gekookt daarop leggen eer dat ge etter laat komen.

Mesue. De Hermodactylus is heet en droog tot in het begin van de tweede graad, nochtans met een excrimenteuze onnutte overvloedige vochtigheid, windachtig en walgend met die dat het maag hindert en vooral als daarin tezamen komen de vuilheden uit andere partijen. Het trekt de dikke witte slijm en voornamelijk uit de leden of gewrichten daarom is het zeer goed tegen de podagra en alle soorten van jicht, dat is alle ziektes van de leden en niet alleen ingenomen, maar ook met een pleister daarop gelegd en vooral gemengd met dooiers van eieren en gerstemeel of een kruim brood.

Het maakt vet, vermeerdert zaad en is goed voor oude vuile zweren want het neemt weg de vuilheid van die en eet weg kwaad rot vlees dat er in is.

Komijn, gember, lange peper, wilde polei en mastiek tezamen gemengd beletten dat de Hermodactylus met zijn onnutte en overvloedige vochtigheid de maag hinderlijk is en ook dat het niet verwekt in de maag grove en walgachtige winden of daarin verzamelen veel vuile overvloed.

Kauwpillen gemaakt van de Hermodactylus met wat gember en sap van radijs of met gebraden Urginea of sap van Urginea en gember met wat spica purgeert sneller en beter. Want alleen, purgeert het traag en niet sterk.

Myrobalanen die de maag versterken benemen de Hermodactylen snel haar kracht en beletten de opzwelling van de levenssappen tot de maag.

Het gewicht van innemen is van 3,9 gram tot 7, 8 gram en wordt goed gehouden de tijd van drie jaren. [182]

Witte en rode Hermodactylen van Nicolaus, Actuarius en andere die niet purgeren maar het hart versterken en tot bijslapen verwekken. Of het ook zijn wit en rood Behen?

Het woord Hermodactylus dat meer kruiden algemeen is en dat het met de Ephemerum van Dioscorides zou mogen vergeleken worden bewijst ons niet alleen dat het kapittel van de Pentaphyllon waarvan de wortel Hermodactylus genoemd wordt (niet zo zeer vanwege de gelijkenis als door superstitie en toverachtig goochelen) maar ook die zeer vermaarde composities die bij Nicolaus en Actuarius beschreven zijn. Want die excellente compositie Aurea Aexandrina en Diamoscu zijn niet zonder witte en rode Hermodactylus. Het wordt ook van de Arabieren gemengd in de cordiale composities die zij schijnen genoemd te hebben met de naam van rood en wit Behen. Wat ook een oorsprong schijnt gehad te hebben van de dadels waarbij Dioscorides vergelijkt Balanum nucem myristicam bij de Arabieren Ben geheten. (Moringa oleifera) Daarom tenzij dat de Hermodactylus van de Arabieren Behen is, gelijk wel schijnt waar te zijn of dat het de Digiti citrini, Palma Christi van Avicenna is waarvan melding gemaakt wordt onder de standelkruiden (want we hebben geen rode Hermodactylus wat met de rode en witte Behen vergeleken kan worden) zo moet het in hun composities voornamelijk die tot het hart dienen gemengd zijn en in de purgerende medicijnen en die van buiten opgelegd, Catarhica en Topica van de dokters geheten.

Geel Colchicum. Dese plante schijnt te wesen een medesoorte vanden Ephemerum non venenatum Dioscoridis. In Spaensch, Cibollina Alborana ende Acucenas amarillas, dat is, geel, Lelie, ende is soo nae de meyninge van Mouton Narcissus Autumnalis, van Marcellus Virgilius met de bleeckgeele bloeme, ende nae Clusius opinie Narcissus Autumnalis quorundam: maer nae Dodonaeus meyninghe Lirium alterum Theophrasti.

Van wortel, stele, bloeme, bladers, wtspruyten, iae van gheheel plante ist van ghedaente den Colchico meest ghelijck, ende heeft een derghelijcke bloeme op eenen stele van een spanne hooghe, die sterrewijs is met ses bladerkens, maer geel, ende soodanich als Rondelet affirmeerde dat was, die vanden Ephemerum die niet fenijnich en is, oft Hermodactylus vander Apoteke. Inde bergachtighe plaetsen van Portugael groeyet van selfs. Inde hoven van Nederlandt bloeyet tsamen metten Colchicum inden Herfst. In Italien wordet onderhouden in hanghende hoven.

In onse hoven en heeft dit anders gheen veranderinghe, dan dat smalder is, van bladers ende eenen stele heeft van drie palmen, over eynde staende.

Cleyn geel Berg-Colchicum van Mijn-Heere Jan Monnel.

Noch hebben wy een seer cleyn ende fraey Colchicum, van de welcke wy moeten dancken ende lieven ende besonderen vriendt ende Docteur Jan Monnel Medicijn seer expert, residerende tot Dornick gheageert vande stadt: de welcke groote ghenuchte heeft inde kennisse vande cruyden.

Dit Colchicum comt voorts ende brengt sijn bloemen inden Herfst op een zeer cort steelken ghelijck alle dander, van sesse bladerkens, lanckachtich, met ghele draeykens oft streepkens int midden, als die vande Roosen: sijn bladerkens zijn een palme hooghe om gecronckelt: Het velleken oft [183] huysken van tsaet is groot nae de cleynheydt vande plante, ghelijck die vande Oosterlucie, gecloven oft gheborsten als eenen Granaet-appel, voort-comende inden April. Men heeft dese plante vercreghen int gheberchte van Biscayen metten cleynen Berch-Narcisse van Jan Mouton.

(Sternbergia colchiciflora) Geel Colchicum. Deze plant schijnt te wezen een medesoort van de Ephemerum non venenatum Dioscoridis. In Spaans Cibollina Alborana en Acucenas amarillas, dat is gele lelie en is zo naar de mening van Mouton Narcissus Autumnalis, van Marcellus Virgilius met de bleek gele bloem en naar Clusius opinie Narcissus Autumnalis quorundam. Maar naar Dodonaeus mening Lirium alterum Theophrasti.

Van wortel, steel, bloem, bladeren, uitspruiten, ja van de gehele plant is het van gedaante de Colchicum meest gelijk en heeft een dergelijke bloem op een steel van een 17cm hoog die stervormig is met zes bladertjes, maar geel en zodanig als Rondelet verzekerde dat het was die van de Ephemerum die niet venijnig is of Hermodactylus van de apotheek. In de bergachtige plaatsen van Portugal groeit het vanzelf. In de hoven van Nederland bloeit het tezamen met de Colchicum in de herfst. In Itali wordt het onderhouden in hangende hoven.

In onze hoven heeft dit anders geen verandering dan dat het smaller is en van bladeren en een steel heeft van 30cm die overeind staan.

Kleine gele berg Colchicum van mijnheer Jan Monnel.

Noch hebben we een zeer kleine en fraaie Colchicum waarvan we moeten bedanken en believen een bijzondere vriend en doctor Jan Monnel, een zeer experte dokter die resideert te Doornik aangesteld door de stad. Die heeft groot genoegen in de kennis van de kruiden.

Deze Colchicum komt voort en brengt zijn bloemen in de herfst op een zeer korte steeltjes gelijk alle de andere van zes bladertjes, langachtig en met gele draadjes of streepjes in het midden zoals die van de rozen. Zijn bladertjes zijn een 10cm hoog omgekronkeld. Het velletje of [183] huisje van het zaad is groot naar de kleinheid van de plant gelijk die van de oosterlucie, gekloven of geborsten als een granaatappel die voort komen in april. Men heeft deze plant verkregen in het gebergte van Biscaye met de kleine berg narcis van Jan Mouton.

Wit velt-Ayiuyn. In Griecks, Ornithogalon. In Hoochduytsch, Wit feldzwibel, ackerzwibel. In Franchois, Churles ende oignon blanc champestre. In Spaensch, Leche gallina; ende is Leucanthemus minor Dodonaei.

Aenghesien dat wilt Veldt-ayiuyn van den bolachtighen hoop is, ende niet zeer onghelijck den Jacinthen, Narcissen ende den voorgaende Hermodactylen met witte bloemen: soo dienet hier wel beschreven te wesen om voorts te moghen comen tot de gheslachten vande ayiuynachtighe bollen Bulbi ghenaemt, van de welcke gheel Veldt-ayiuyn voor een soorte van Bulbus ghehouden wordt, midts de twijfelachtighe ghedaente die tussen dese twee is: Ende hoe wel dat de Ornithogalon sijnen naem heeft om de melckachtighe witheydt, soodaenighe als men siet inde vleugels oft eyers vande hinnen, ende niet in haerlieder melck, want sy geen en hebben: Nochtans sullen wy oock om de groote ghelijcheydt vande ghedaente, een ander plante den selfden naem gheven, de welcke seer aerdich is met een gele bloeme, die oock in Italien ende warme plaetsen van Languedoc soo gemeyne niet en is.

Gheel velt-Ayiuyn. Ornithogalon luteum. In Hoochduytsch, Gheel feldzwibel ende Ackerzwibel, ende is Bulbus sylvestris Fuchsij ende Tragi: het Sisynrichion van Cordus, ende Bulbus esculentus Lacunae. An Bulbus vomitorius?

Wy hebben inden lande van Averne, ende buyten de stadt van Lions hardt byde voor-stadt over de Rhone, geheeten lՠAguilletiere, inde wijde ende savelachtighe velden, ooc inden lande van Bourbonnois op den wegh van Parijs, ende in seer veel plaetsen van Nederlandt, ende boschen van Somerset in Enghellandt, ghevonden ende ghepluct tgheel veldt Ayiuyn oft Ornithogalon. De gheheele plante is veel minder, maer seer ghelijck den witten velt-Ayiuyn, sy bloeyet inden Meerte, ende heeft maer eenen bolle, ghemeynlick wat lanckworpigher dan die vanden wilden Loock [184] oft Loock-pareye, sonder reucke, met min bladers, maer breeder dan die vanden witten veldt-Ayiuyn. De bloemen zijn wtghespreydt van een, gheheel die vanden witten veldt-Ayiuyn ghelijck, maer geel ende niet wit, binnen zeer schoon gheel.

Dese soorte van gheel velt-Ayiuyn is veel minder, ende groeyet in onse hoven met onghelijck cleynder ende smalder bladers.

Bleeckblaeu veldt-Ayiuyn, Ornithogalon ceruleum pallens.

Dese plante is in alder manieren seer ghelijck den veldt-Ayiuynen, maer de bloeme is blaeu, bycans soo groot ende ghelijck de Herftsche Jacinth. Wt der stadt van Dornick heeft dese voor een present aldereerst ghesonden gheweest aen mijn Heere Brancion.

Dioscorides. De wortel vanden witten Veldt-Ayiuyn machmen eten raeuw oft ghesoden, sy maect saecht, ende verdrijft.

De wortel van gheel veldt-Ayiuyn in dՠasschen ghebraden, ende met honich ghestooten, is seer goet gheleyt opde vochte ende voorts etende sweeren: maeck oock saedt, verteirt ende verdrijft de harde gheswillen.

Lelie van Alexandrie, oft Lelie-Narcisse met veel bloemen, is Lilium Alexandrinum Neotericorum, Ornithogalon maius Dodonaei, ende de vierde geconterfeytte onbeschrevene Narcisse van Matthiolus. In Italiaensch, Hyacintho del pader-nostro, om de ronde troskens van de bloemen.

Dese aerdighe plante is een middel tusschen de Lelie-narcissen ende witten veldt-Ayiuyn: Want sy heeft de wortel van wit veldt-Ayiuyn: waer wt voorts comen lanckworpighe bladers die van de Spaensche Jennette ghelijck, rontom eenen ondersten stele die cael is, van eenen voet ende oock eenen cubitus hooghe, boven in het opperste ghedeylt in tackskens, aende welcke comen Lelie-achtighe melckwitte bloemen, kelckwijs, ghesterret met ses bladerkens meerder dan die van de Waterbiese oft Das-loock, ende minder dan die van Tulipa, niet scherp: wt der welcker middel een swart bolleken voortcomt, daer rontom cleyne draeykens staen. Het saedt ligt besloten in een rondt lanckworpigh velleken, gelijck den witten veldt-Ayiuyn: Ende ghelijck dese Lelie in de hoven van Nederlandt luttel gevonden wordt, alsoo en is tghebruyck oock niet wel bekendt. Den reuck is soet ende wel rieckende. De wortel van dese heeft my gheschoncken dese voorleden iaeren de gheleerde Medicijn van Antwerpen Aluarius Nonius.

(Ornithogalum umbellatum) Witte veldui. In Grieks Ornithogalon. In Hoogduits Wit feldzwibel, ackerzwibel. In Frans Churles en oignon blanc champestre. In Spaans Leche gallina en is Leucanthemus minor Dodonaei.

Aangezien dat de wilde vogelmelk van de bolachtige hoop is en niet zeer ongelijk de hyacinten, narcissen en de voorgaande Hermodactylen met witte bloemen zo dient het hier wel beschreven te wezen om voort te mogen komen tot de geslachten van de uienachtige bollen Bulbi genoemd waarvan de geelster voor een soort van Bulbus gehouden wordt vanwege de twijfelachtige gedaante die tussen deze twee is. En hoewel Ornithogalum zijn naam heeft vanwege de melkachtige witheid zodanige als men ziet in de vleugels of eieren van de kippen en niet in hun melk want dat hebben ze niet. Nochtans zullen we ook vanwege de grote gelijkheid van de gedaante een andere plant dezelfde naam geven die zeer aardig is met een gele bloem die ook in Italie en warme plaatsen van Languedoc niet zo algemeen is.

(Gagea lutea)

Gele veldui. Ornithogalon luteum. In Hoogduits Gheel feldzwibel en Ackerzwibel en is Bulbus sylvestris Fuchsij en Tragi. Het Sisynrichion van Cordus en Bulbus esculentus Lacunae. An Bulbus vomitorius?

We hebben in het lande van Averne en buiten de stad van Lyon dicht bij de voorstad over de Rhone geheten lՠAguilletiere in de wijde en zavelachtige velden en ook in het land van Bourbonnois op de weg van Parijs en in zeer veel plaatsen van Nederland en bossen van Somerset in Engeland gevonden en geplukt de gele veldster of Ornithogalum. De gehele plant is veel kleiner maar zeer gelijk de Ornithogalum. Ze bloeit in maart en heeft maar een bol die gewoonlijk wat langwerpiger is dan die van de wilde look [184] of lookprei, zonder reuk en met minder bladeren maar breder dan die van de Ornithogalum. De bloemen zijn uitgespreid vaneen en geheel die van de Ornithogalum gelijk, maar geel en niet wit, binnen zeer mooi geel.

Deze soort van gele veldster is veel minder en groeit in onze hoven met duidelijk kleinere en smlalere bladeren.

(Muscari neglectum)

Bleekblauwe veldui, Ornithogalon caeruleum pallens.

Deze plant is in alle manieren zeer gelijk de velduiens maar de bloem is blauw en bijna zo groot en gelijk de herfst hyacint. Uit de stad Doornik is deze voor een present allereerst gezonden geweest aan mijnheer Brancion.

Dioscorides. De wortel van Ornithogalum mag men eten rauw of gekookt, zij maakt zacht en verdrijft.

De wortel van gele veldster in de as gebraden en met honing gestampt is zeer goed gelegd op de vochtige en voort etende zweren. Maakt ook zaad, verteert en verdrijft de harde zwellingen.

(Ornithogalum arabicum)

Lelie van Alexandrie of lelie narcis met veel bloemen is Lilium Alexandrinum Neotericorum, Ornithogalon maius Dodonaei en de vierde geschilderde en niet beschrevene narcis van Matthiolus. In Italiaans Hyacintho del pader-nostro vanwege de ronde trosjes van bloemen.

Deze aardige plant is een midden tussen de lelie narcissen en Ornithogalum. Want zij heeft de wortel van Ornithogalum waaruit voort komen langwerpige bladeren die van de Spaanse jennette gelijk, rondom een onderste steel die kaal is van dertig cm en ook een 45cm hoog, boven in het opperste gedeeld in takjes waaraan komen lelieachtige melkwitte kelkvormige en stervormige bloemen met zes bladertjes groter dan die van de waterbies of daslook en kleiner dan die van Tulipa, niet scherp. Uit wiens midden een zwart bolletje voortkomt daar rondom kleine draadjes staan. Het zaad ligt besloten in een rond langwerpig velletje gelijk de Ornithogalum en gelijk deze lelie in de hoven van Nederland weinig gevonden wordt alzo is het gebruik ook niet goed bekend. De reuk is zoet en welriekend. De wortel van deze heeft me geschonken vorig jaar de geleerde dokter van Antwerpen Aluarius Nonius.

Eteticke Bulbus van de ouders: In Spaensch, Bulbo beuno paria comer. Int Latijn, Bulbus esculentus.

Ghelijckerwijs als dՠAsphodillen niet meer gheten en worden, alsoo en worden oock tot spijse niet meer ghebruyckt ettelicke Bulben, door leckernije ende weelde der menschen, principalick Europa, oft om datse niet soo lieflick en zijn van smake, of goet gheten, als veel bollachtighe planten, ghelijck Pareye, Ayiuyn, Loock ende derghelijcke. Want sy zijn meest alle die wy kennen, slijmachtich, inhebbende eenighe lijmicheydt die vanden Pancratio ghelijck, ende meest onsmackelick, iae bequamer om sausen te ghenieten, dan om sause te wesen, ghelijck als zijn veel Jacinthen ende dՠAsphodille van Galenus. Daerom alsmen wt de woorden van Dioscorides meer soude moghen gheraden, dan voor seker iet segghen, soo schijnt dat de Etelicke Bulbi seer ghelijck zijn gheweest den Ayiuynen ende Pancratio, ende dat de rosse ende scherpe de beste zijn, ghewassen in heete landen, ghelijck als de Zee-costen van Afrique ende van Languedoc. Nochtans ist Ascalonicum nauwe Ayiuyn, want ten is meestendeel noch ros noch scherp, emmers te Parijs ende in Vlaendren, daer wy dat [185] dickwils gheten hebben: Het mach nochtans wel zijn, dat tot Ascalon scherper, rosser ende meerder is gheweest.

Den ayiuynachtighen bol die buyten roodtachtighe schellekens heeft, daer wy een Jacinthe af ghemaect hebben, hebben wy eertijts ghehouden deur abuijs van zeer gheleerde mannen van Montpelliers, voor etelicken Bulbus, ghelijck oock sommighe nu ter tijt onsen ghelen veldt-Ayiuyn houden voor Bulbus vomitorius.

Dioscorides. Etelicke Bulbus wordt van ons gheten, ende is goet voor de maghe ende buyck, te weten de rosse ende die wt Afriken ghebrocht wort: Maer de bittere ende Squilachtighe, is de maghe bequaemer ende helpt verteiren.

Alle Bulbi hebben scherpheydt, sy verwarmen, sy verwecken tot byslapen, sy maken de tonghe ende amandel gheswel row, sy gheven veel voetsels, sy maecken vlees, ende genereren winden.

Op leden die wt de litten zijn, ende ghebroken, oock teghen de pijnen vande litten oft iuncturen zijn sij seer goet gheleydt: sy trecken oock wt de ijsers van de pijlen die int lijf ghebleven zijn.

Etelicke Bulbus met honich ghemengt, oft alleene, is goet teghen Fleirfijn in de voeten ende vuyle voorts-etende sweeringhen.

Met honich ende Peper-poyer ghemengt, bedwinght oft verbiedt tgheswil vande watersuchtighe menschen, ende is seer goet gheleydt op de hondtbeeten: tbelet tsweeten, ende versoet de pijne vande maghe.

Met gheroost Nitrum ghemengt, neemt wegh de schelferinghen ende loopende seeren vanden hoofde.

Alleene oft met den doyer van een ey ghemengt, gheneest de blaeuw gheslaghen plecken ende maselen: ende met honich oft azijn ghemengt nemet wegh de sproeten.

Met mout-pappe oft Graut gemengt gheneest de ghebroken ooren ende naghels, maer in heete asschens ghebraden nemet wegh de sweeren Ficus genoemt: tselfde doen sy oock ghemengt met asschens vanden hoofden vande visch Maena gheheeten ende daer op gheleyt.

Verbrandt ende met Alyonium ghemengt, nemen wegh de vlecken ende ghebreken des huyts int aensicht, ende de swarte lyckteecken als sy inde Sonne daer op ghestreken oft gheleyt zijn.

Met azijn ghesoden, zijn goet teghen ghescheurtheden gheten: maer men moet daer af niet te vele eten, want sy zijn den zenuen hinderlick.

Galenus. Dեtelicke Bulbus is coudt ende grof van substantie, ende genereert taye humeuren: want hy is swaer om terteiren ende windich, ende verwect tot oncuyscheydt. Nochtans van buyten opgheleydt zijnde, om sijn bitterheydt ende tsamentrecken, soo abstergeert hy ende doet met eenen sluyten, ende droogt oock. Want het is ghethoont dat de bitterheyt is in afvaeghende substantien, ende tsamen trecken inde substantien die doen sluyten, maer de droochte is in alle beyden.

Ayiuyn. In Griecks, Crommion. In Latijn, Cepe. In Hoochduytsch, Zwibel. In Franchois, Oignon. In Spaensch, Cebolla. In Italiaensch, Cipole. In Engels, Onyon.

Onder alle de Bulbi en heeft de nature gheen schoonder noch bekender voorts ghebrocht, dan den Ayiuyn, de welcke in Griecxs is Crommion gheheeten, om dat hy tvelleken ende den appel vander ooghe met eenen bijtende domp stickende, bedwinct te sluyten ende tranen daer wt is treckende, waerom datse in Latijn geheeten wordt Lachrymosa Cepa, dat is Ayiuyn tranen verweckende. Oock soo moet nu ter tijt de diverscheydt van dien, ghenomen worden wt de plaetse daer hy groeyt, coleur, grootte, scherpheydt, malsheydt ende diversche maniere van winnen, ghelijck ghedaen wert inde tijden van Theophrastus ende Dioscorides. Maer wy en hebben van gheen meer te schrijven ende te spreken dan van soo vele soorten als wy nu ter tijdt kennen dեxcellentste ende beste te wesen, tsy door eten oft door vermaertheydt, totten welcken een ieghelijck Hovenier alle ander soorten sal moghen by voeghen.

In soeticheydt ende grootte soo gaen de Spaensche ende Afrijcksche Ayiuynen alle ander van Italien ende Vranckrijck die wy kennen, te boven, wtghenomen die van S. Omars in Wals Nederlandt, die meerder ende schoonder zijn dan den Spaensche, de welcke ghesaeydt worden, ende boven al zijn gepresen, waer af de ronde bolle die over beyden sijden plat is, soo groot als een redelijcke groote Rape. De vellekens zijn schubachtich, ende dՠwterste schellen schoon root, ende worden niettemin over al Vlaendren ende Enghelandt ende ander landen Noordtwaerts gheleghen seer begheert ende gheten: in welcke landen nochtans iaerlicx ghebrocht worden seer groote menichten van Spaensche Ayiuynen die seer goet zijn, sommighe wit, ende sommighe bruynroodt, maer wat scherper van smake, andersins van grootte ende malsheydt den anderen ghelijck, ende bequaemer om in spijsen ende saucen te ghebruycken dan tot Medicijnen. Oock in alle ander landen [186] als Toscane, Duytschlandt, Enghelandt, Vranckrijck, Gascoignen worden die in grooter menichte ghewonnen inde hoveniers hoven: ende nae dat elck van dien desen aldernaest is van deugden, daerna wordt hy meest ghepresen. Sy hebben alle een snijdende cracht, ende tot tranen verweckende. Den reucke en is niet onlieflick, maer den domp ende smake is van den eenen stercker, ende van den anderen onstercker, ghelijck oock den bolle meerder ende minder is, lanckworpich, lanck ende rondt, oft gheheel rondt, sommighe oock peerwijs, maer meestendeel ende ghemeynelick van boven nederwaerts allencskens breeder ende platter wordende: welcke bollen onder hebben seer veel faselinghen, die vanden witten Niescruydt ghelijck, dwelcke allen Ayiuynen ghemeyne is, ghelijck oock zijn de holle, cale bladers, die vande Pareye ghelijck, ende eenen hollen blinckende stele waer op dat wassen ronde bollenkens met dunne vellekens, waer wt dat veel cleyne bloemen voorts comen, een weynich wten rooden siende, ende daernae seer veel swart saets, dat vander Nigelle ghelijck.

Dioscorides, Gal. Langhen Ayiuyn is scherper dan ronden: insghelijcx oock den rossen, dan den witten, ende den drooghen dan den groenen: ende den raeuwen, dan den ghesoden oft ghesouten. Nochtans zijn sy alle ghelijck bijtende, winde makende, appetijt ende dorst verweckende, ende taye humeuren scheydende. Sy maken walghinghe ende suyveren: ende zijn den buyck nut.

Ayiuyn schoone ghemaeckt zijnde ende in olie gheworpen, opent de spene ende alle ander wtganghen van excrementen, van onder inghesedt als een suppositorium.

Tsap met honich ghemengt, gheneest duyster ghesichte, ende neempt af de vlecken ende beghinnende schellen vande ooghen: ende de Squinancie wordt daer mede ghestreken.

Tselfde verweckt oock de maendtstonden vande vrouwen: ende inde neuse gaten ghedrupt, suyvert de herssenen.

Met azijn, ruyte ende honich ghemengt, is goet gheleydt opde hondtsbeten.

Met azijn ghemengt is seer goet ghestreken inde Sonne op die witte vlecken ende leelicke schorftheydt [187] des lichaems: Ende met soo veel Spodium gemengt, gheneest de schorfde loopende ooghen: maer met sout ghemengt verdrijvet de cleynen harden gheswellen van dՠaensichte.

Met cappoen smout ghemengt, is seer goet ghestreken op de bleynen vande voeten, ende daer tvel afghewreven is.

Is goet teghen den buyckloop: Inde ooren ghedaen is goet teghen tghetuyt vanden ooren, ende tstijfhooren: Insghelijcks oock ist seer goet den ooren daer etter wtloopt, ende om de vuylicheydt daer wt te trecken.

Is seer goet teghen dշtvallen vanden hayr op thooft ghestreken, om datter sap (segt Galenus) van waterighe ende lochtighe warmte is, ende doet oock thayr veel eer wedergroeyen dan het Alcyonium.

Ayiuyn te veel gheten maect hooftsweer, ende ghesoden zijnde doet seer veel waters maken.

Al is Ayiuyn ghesoden, nochtans te veel gheten vande ghene die sieck zijn, maeckt den selfden eenighe rasernije ende slapende swaericheydt int hooft lethargos gheheeten.

Ghesoden Ayiuyn met rozijnen ende vijghen ghemengt, doet de gheswillen rijp worden, ende seer haest wtbreken.

Gal. Ayiuyn is warm inden vierden graet, ende is grof van substantie, waer door dat hy de spene opent met azijn ghemengt daer op gheleydt oft ghestreken, Hy neemt oock wegh de witte vlecken oft schorftheydt inde Sonne daer opghestreken. Voorts nae dat tsap wtghedruckt is, de overblijvende reste is eerdich ende oock heet van substantie. Den gheheelen Ayiuyn gheten zijnde maect winden: ende dinghen die drooghe zijn van nature, maken minst winden.

Een seer excellente Medicijne teghen de peste, met de welcke Walerant Donrez van Rijssel in Vlaendren saeligher memorien veel menschen ghenesen heeft.

Neemt eenen groote Ayiuyn die twgheholt, ende doet daer in fijnen Teriakel oft Mithridat, ende Veneetschen oft Cyperschen Termentijn van elcks een half loot, Ruyte bladers een half hantvol, ende braedt die alsoo onder dաsschen: Daerna salmen die stooten, ende met seer goeden azijn deur een sifte doen, voor eenen dranck: Vanden welcken dat tseffens inghenomen worden drie oft vier oncen. Tghene dat inde sifte ghebleven is, salmen ghelijck een plaester op de besmette plaetse legghen. Des anderen daeghs salmen innemen onderhalf vierendeel loots vanden naevolgden Electuarium.

Neemt Bolus van Armenie met Roosewater ghewasschen twee oncen ende een half loot, Tormentille wortels, Ruyte bladers, Alo, van elcs vier oncen en half, Caneel ende Genever besien van elck onderhalf loot, Galigaen, Giroffel naghels, Surckel saet, Hertshoorne, water loock, Root Coral van elcs onderhalf loot, Conserve van Roosen, van Buglosse van elcx negen oncen, oude Teriakel Andromachi, drie oncen, gheschuymt ende wel ghesoden honich, vier pont, ende daer by ghevoegt sap van snoesteringe oft van bloemen van Okernoten vier oncen, met ses oncen Azijn van Roosen, laet alle dese dinghen tsamen menghen, ende brenghen inde ghedaente van een Opiat.

Eetbare bollen van de ouders. In Spaans Bulbo bueno paria comer. In het Latijn Bulbus esculentus.

Gelijk als de affodillen niet meer gegeten worden alzo worden ook tot spijs niet meer gebruikt eetbare Bulben door lekkernij en weelde der mensen en voornamelijk Europa of omdat ze niet zo lieflijk zijn van smaak of goed gegeten als veel bolachtige planten gelijk prei, ui, look en dergelijke. Want zij zijn meest alle die we kennen slijmachtig, en bevatten enige lijmachtigheid die van de Pancratium gelijk en meest onsmakelijk, ja beter om sausen te genieten dan om saus te wezen gelijk als zijn veel hyacinten en affodillen van Galenus. Daarom als men uit de woorden van Dioscorides meer zou mogen raden dan voor zeker iets te zeggen zo schijnt dat de eetbare Bulbi zeer gelijk zijn geweest de uien en Pancratium en dat de roze en scherpe de beste zijn die gegroeid zijn in hete landen gelijk als de zeekusten van Afrika en van Languedoc. Nochtans is het Ascalonicum nauwelijks een ui want het is meestal noch roze noch scherp, immers te Parijs en in Vlaanderen daar we dat [185] dikwijls gegeten hebben. Het mag nochtans wel zijn dat het te Ascalon scherper, rosser en groter is geweest.

De uienachtige bol die buiten roodachtige schilletjes heeft waar we een hyacint van gemaakt hebben hebben we eerder gehouden door abuis van zeer geleerde mannen van Montpellier voor eetbare Bulbus, gelijk ook sommige nu ter tijd onze gele akkerster houden voor Bulbus vomitorius.

Dioscorides. Eetbare Bulbus wordt van ons gegeten en is goed voor de maag en buik, te weten de roze en die uit Afrika gebracht wordt. Maar de bittere en Squilachtige is de maag beter en helpt verteren.

Alle Bulbi hebben scherpte, zij verwarmen, zij verwekken tot bijslapen, zij maken de tong en amandelgezwel rouw, zij geven veel voedsel, zij maken vlees en genereren winden.

Op leden die uit het lid zijn en gebroken en ook tegen de pijnen van de leden of gewrichten zijn zij zeer goed gelegd. Zij trekken ook uit de ijzers van de pijlen die in het lijf gebleven zijn.

Eetbare Bulbus met honing gemengd of alleen is goed tegen jicht in de voeten en vuile voort etende zweren.

Met honing en peperpoeder gemengd bedwingt of verbiedt het gezwel van de waterzuchtige mensen en is zeer goed gelegd op de hondenbeten. Het belet het zweten en verzacht de pijn van de maag.

Met geroosterd Nitrum gemengd neemt weg de schilfers en lopende zeren van het hoofd.

Alleen of met de dooier van een ei gemengd geneest de blauw geslagen plekken en mazelen en met honing of azijn gemengd neemt het weg de sproeten.

Met moutpap of grout gemengd geneest de gebroken oren en nagels, maar in hete as gebraden neemt het weg de zweren Ficus genoemd. Hetzelfde doen zij ook gemengd met as van het hoofd van de vis Maena (maanvis?) geheten en daarop gelegd.

Verbrandt en met Alyonium (een zeedier of aluin?) gemengd neemt weg de vlekken en gebreken van de huis in het aanzicht en de zwarte littekens als zij in de zon daarop gestreken of gelegd zijn.

Met azijn gekookt zijn goed tegen breuken gegeten. Maar men moet daarvan niet te veel eten want zij zijn den zenuwen hinderlijk.

Galenus. De eetbare Bulbus is koud en grof van substantie en genereert taaie levenssappen want het is zwaar om te verteren en winderig en verwekt tot onkuisheid. Nochtans van buiten opgelegd vanwege zijn bitterheid en tezamen trekken zo verslindt het doet meteen sluiten en droogt ook. Want het is getoond dat de bitterheid is in afvagende substanties en tezamen trekken in de substanties die doen sluiten, maar de droogte is in alle beide.

(Allium cepa)

Uien. In Grieks Crommion. In Latijn Cepe. In Hoogduits Zwibel. In Frans Oignon. In Spaans Cebolla. In Italiaans Cipole. In Engel, Onyon.

Onder alle Bulbi heeft de natuur geen mooiere noch bekender voort gebracht dan de uien die in Grieks Crommion heet omdat hij het velletje en de appel van het oog met een bijtende damp verstikt en dwingt te sluiten en tranen daaruit trekt waarom dat ze in Latijn geheten wordt Lachrymosa Cepa, dat is uien tot tranen verwekkend. Ook zo moet nu ter tijd de verschillen van die genomen worden uit de plaats daar het groeit, kleur, grootte, scherpte, malsheid en diverse manieren van winnen gelijk gedaan werd in de tijden van Theophrastus en Dioscorides. Maar wij hebben van geen meer te schrijven en te spreken dan van zoveel soorten als we nu ter tijd kennen de excellentste en beste te wezen, hetzij door eten of door vermaardheid tot welke elke hovenier alle andere soorten zal mogen bijvoegen.

In zoetheid en grootte zo gaan de Spaanse en Afrikaanse uien alle ander van Itali en Frankrijk die we kennen te boven, uitgezonderd die van St. Omars in Waals Nederland die groter en mooier zijn dan de Spaanse die gezaaid worden en boven al zijn geprezen waarvan de ronde bol die aan beide zijden plat is en zo groot als een redelijke grote raap. De velletjes zijn schubachtig en de uiterste schillen mooi rood en worden niettemin overal Vlaanderen en Engeland en ander landen Noordwaarts gelegen zeer begeerd en gegeten. In welke landen nochtans jaarlijks gebracht worden zeer grote menigte van Spaanse uien die zeer goed zijn, sommige wit en sommige bruinrood maar wat scherper van smaak anderszins van grootte en malsheid de anderen gelijk en beter om in spijzen en sausen te gebruiken dan tot medicijnen. Ook in alle andere landen [186] als Toscane, Duitsland, Engeland, Frankrijk en Gascoigne worden die in grote menigte gewonnen in de hoveniers hoven. En nadat elk van die dezen allernaast is van deugden daarna wordt die het meest geprezen. Zij hebben alle een snijdende kracht en tot tranen verwekkend. De reuk is niet onlieflijk, maar de damp en smaak is van de een sterker en van de andere zwakker gelijk ook de bol groter en kleiner is, langwerpig, lang en rond of geheel rond, sommige ook peervormig maar worden meestal en gewoonlijk van boven nederwaarts geleidelijk aan breder en platte. Welke bollen onder hebben zeer veel vezels die van het witte nieskruid gelijk wat alle uien gewoon is gelijk. Ook zijn de holle kale bladeren die van de prei gelijk en een holle blinkende steel waarop groeien ronde bolletjes met dunne velletjes waaruit veel kleine bloemen voortkomen die wat naar het rode trekken en daarna zeer veel zwart zaad dat van de Nigella gelijk.

Dioscorides, Galenus. Lange ui is scherper dan ronde. Insgelijks ook de roze dan de witte en de droge dan de groenen en de rauwe dan de gekookte of gezouten. Nochtans zijn zij alle gelijk bijtend, wind makend, appetijt en dorst verwekkend en taaie levenssappen scheidend. Zij maken walging en zuiveren en zijn de buik nut.

Uien schoon gemaakt en in olie geworpen opent de aambei en alle ander uitgangen van excrementen, van onder ingezet als een suppoost.

Het sap met honing gemengd geneest duister gezicht en neemt af de vlekken en beginnende schellen van de ogen en de keelblaar wordt daarmee gestreken.

Hetzelfde verwekt ook de maandstonden van de vrouwen en in de neusgaten gedruppeld zuivert de hersenen.

Met azijn, ruit en honing gemengd is goed gelegd op de hondenbeten.

Met azijn gemengd is zeer goed gestreken in de zon op die witte vlekken en lelijke schurft [187] van het lichaam en met zoveel Spodium gemengd geneest de schurftige lopende ogen. Maar met zout gemengd verdrijft het de kleine harden gezwellen van het aanzicht.

Met kapoen vet gemengd is zeer goed gestreken op de blaren van de voeten en daar het vel afgewreven is.

Is goed tegen de buikloop. In de oren gedaan is goed tegen het getuit van de oren en het slecht horen. Insgelijks ook is het zeer goed de oren daar etter uitloopt en om de vuilheden daaruit te trekken.

Is zeer goed tegen het uitvallen van het haar, op het hoofd gestreken omdat het sap (zegt Galenus) van waterachtig en luchtige warmte is en doet ook het haar veel eerder weer groeien dan het Alcyonium.

Uien teveel gegeten maakt hoofdpijn en gekookt doet het zeer veel waters maken.

Al is ui gekookt nochtans teveel gegeten van diegene die ziek zijn maakt die enige razernij en slapende zwaarheid in het hoofd, lethargie geheten.

Gekookte uien met rozijnen en vijgen gemengd doet de zwellingen rijp worden en zeer gauw uitbreken.

Galenus. Uien is warm in de vierden graad en is grof van substantie waardoor dat het de aambeien opent met azijn gemengd en daarop gelegd of gestreken. Het neemt ook weg de witte vlekken of schurft, in de zon daarop gestreken. Voort nadat het sap uitgedrukt is, de overblijvende rest is aards en ook heet van substantie. De gehele uien gegeten maakt winden. Dingen die droog zijn van natuur maken de minste winden.

Een zeer excellente medicijn tegen de pest waarmee Walerant Donrez van Rijssel in Vlaanderen zaliger veel mensen genezen heeft.

Neem een grote uien en hol die uit en doe daarin fijne teriakel of mithridaat en Veneetse of Cyperse terpentijn en van elk 3,5 gram, ruit bladeren een halve handvol en braadt die alzo onder de as. Daarna zal men die stoten en met zeer goede azijn door een zeef doen voor een drank. Waarvan dat gelijk ingenomen worden drie of vier ons. Hetgeen dat in de zeef gebleven is zal men gelijk een pleister op de besmette plaats leggen. De volgende dag zal men innemen ruim 3 gram van de navolgde likkepot.

Neem Bolus Armeniacus met rozenwater gewassen twee ons en 3, 5 gram, tormentil wortels, ruit bladeren en Alo, van elk vier en een half ons kaneel en jenever bessen van elk 10,5 gram, galigaan, kruidnagels, zuring zaad, hertshoorn, water look, rode koraal en van elk 10,5 gram, konserf van rozen en van buglosse van elk negen ons, oude teriakel Andromachi, drie ons, geschuimde en goed gekookte honing vier pond en daarbij gevoegd sap van snoesters of van bloemen van walnoten vier ons met zes ons azijn van rozen, laat al deze dingen tezamen mengen en brengen in de gedaante van een opiat.

Squille oft Spaensch zee-Ayiuyn. In Griecks, Scilla. In Latijn, Scilla oft Cepa marina. In Hoochduytsch, Meerzwibel. In Franchois, Oignon marin. In Spaensch, Cebolla Albarrana. In Engels, Sea onions.

De Squille is den gheslachten vanden Ayiuyn soo ghelijck, dat veel persoonen die noemen Zee-Ayiuyn. Ende om dat tusschen desen Ayiuyn ende den schelpachtighen visch die om sijnen rock van op een ghepacte schelferen Squilla gheheeten wordt, seer groote ghelijckenisse is, soo meent men dat desen Ayiuyn alsoo ghenoemt is gheweest: Hy mach oock dien naem ghecreghen hebben vande savelachtighe plaetsen aen de zee gheleghen die vande Sonne gheheel dorre zijn, soodaenich als zijn de rouwe zeecosten in Spaignen ende Portugael. Van desen onder soo vele Spaensch, zijn twee soorten alleene, verschillende inde verwe, waer af dՠeene de buytenste schelle root heeft ghelijck den lanckworpighen Ayiuyn, ende dՠander wit, maer even groot. Dաldermeeste van beyde de soorten en is niet grooter dan eenen grooten Citroen gheheeten Limes, maer onder soo veel duysent, die alle iaere soo wel tot Venegien als Antwerpen ghebrocht worden, en weet ick niet dat ick oyt schoonder oft grooter ghesien hebbe, dan die ghesaeydt ende volwassen was tot Montpelliers inden hof van den Apoteker Jacob Farges. De bladers zijn van fatsoene tusschen die vande Lelie ende Pancratium ghecromt, lancks der eerden ligghende: Ende de gheheele cromte oft rugghe van tbladt is bycans een palme breedt, eenen voet hooge, maer niet soo dicke als dat vanden Alo, de welcke seer vele (188] wt den bolle oft schellachtighe wortel voorts comen. Den stele is onderhalven cubitus lanck, dunne, ende draegt ghesterrede bloemkens die vanden Eerdtbesien ghelijck, maer minder, oft vanden veldt-Ayiuyn van Montpelliers, die ten laetsten vergaen in een are.

Ten is gheen wonder dat Matthiolus nae meer andere van desen tijden, sijn opinie vande Squilla verandert heeft, ghemerct dat hy bekendt noyt gheen oprechte ghesien te hebben, dan allleene by woorden beschreven. Jae dat meer is, hadde hy oock dկprecht Pancratium ghesien, hy en soude noyt daer voren ghestelt hebben een specie van Squille, oft eer een weeck oft iets wtspruytende plantken, ghelijckmen te Venegien is vercoopende. Oock de teerheydt vande bladers, waer deur hy beclaeght dat hy heeft bedroghen gheweest, en maeckt voorwaer gheen ander soorte van Squille, maer dat de bladers ghelijfvigher ende grooter zijn comt alleene door de veranderinge vander locht, vander eerden ende oeffeninghe. Sulcs ghebeurt oock den Ayiuynen in een cleyne verscheyden distantie: Tselfde wort oock ghemerckt inde bladers van Aloe, ende meer ander cruyden. Dese bollen zijn van bloemen, bladers ende alle ander dinghen malcanderen ghelijck, dan datse wat dunder zijn, ghelijck veel ayiuynachtighe ende bolachtighe cruyden ghebeurt, die te seer haest wtghecomen zijn ende elder verplant zijn. Aende balcken ghehanghen, als sy in savel begraven zijn oft bewaert worden, soo ghevense slapper bladers, zy verliesen hen sap oft ghewoonlick voetsel, ende worden minder. Tselfde ghebeurt oock in de cleyne Squillen, die Matthiolus seyt Pancratium te wesen.

Dioscorides. Squille oft Zee-Ayiuyn is scherp ende heet, maer gebraden zijnde, is goet tot veel dinghen, want in deegh ghesloten oft in leem, wortse in eenen hoven oft in heete colen ghesteken, tot dat de corste ghenoech ghebacken is: de welcke wtghenomen zijnde, ist datse niet morwe gheworden en is, soo wordtse wederomme met derghelijcke deegh oft leem bestreken, ende als voren inden hoven oft colen ghesteken: Want die aldus niet en wordt ghebraden, is den inghewande seer hinderlick: Men braetse oock wel in eenen ghedeckten pot, inden hoven ghestelt. Men pleegt oock te nemen niet dan therte, alle de buytenste schellen afghedaen zijnde, dwelcke cleyne ghesneden zijnde, ghesoden wordt, dwater soo dicwils veranderende, tot dat gheenen bitteren oft scherpen smake en heeft, ende dan met eenen draet doorsteken zijnde, soo worden de stucken ghedroogt in de schaduwe: soo dat sy [189] malckanderen gheenssins en gheraecken van een ghescheyden wesende. (Maer dese maniere van bereyden en wordt niet meer ghebruyckt deur de onwetenschap ende luyheydt vanden Apotekers) Ende dese stucken van Squillen ghebruycken wy om te maken olie, wijn oft Azijn van Squillen.

Tbinnenste vande raeuwe Squille met heete Olie oft ghesmolten hers ghemengt, is seer goet op de spleten oft cloven vande voeten.

Tselfde in azijn ghesoden is seer goet ghelijck een plaester gheleydt op de beten van Aderen oft Slanghen.

Ghebraden Squille met een achtenste deel gheroost souts ghemengt, ontrent eenen lepel oft twee, nuchteren inghenomen, doet camerganck hebben.

Squille als voren bereyt, is goet ghedaen in drancken ende rieckende Medicijnen, dienende om water te doen maken, ende teghen de watersucht, ende opworpinghe vande maghe, tegen geelsucht, crimpinghen inden buyck, teghen den verouderde hoest ende cortheydt op de borst, ende braken, een achtendeel loots met honich ghemengt ende gheleyt is ghenoech.

Squille wordt oock met honich ghesoden, ende gheten teghen de voorseyde ghebreken, principalijck om de maghe te helpen teiren, ende trect af deur camerganck de schrabsels vande darmen: ghesoden zijnde ende opde selfde maniere inghenomen, doet de selfde wercken: maer die gevoelen eenighe sweeren vanden inghewandt, moeten hen wachten van Squillen in te nemen.

Squille is oock goet ghebraden gheleyt op cackhielen ende wratten.

Tsaet ghestooten in een drooghe vijghe oft met honich inghenomen, maect saechten camerganck.

Een gheheele Squille ghehanghen aenden oppersten dorpel vander deure, verdrijft alle tooverije.

Gal. Squille heeft een seer inciderende oft snijdende cracht, nochtans niet seer heet, maer nae dat iemandt die mocht houden in den tweeden graet verwermende: want Aegineta segt ooc datse incideert, verwarmt ende droogt tot inden tweeden graet, maer tթs beter gebraden oft ghesoden also in te nemen, want aldus wordt de grootste sterckheydt benomen ende ghemindert.

Mesue. Squille (als Galenus seght) is in twee manieren goet: want sy bereydt de humeuren om wtghedreven te werden, ende bereydt hebbende soo bringtse die wt. De beste is die wtghegraven oft ghetrocken wordt aen een ander vaste zijnde, (want alleene ende besonder wtghetrocken, oft oock by de badtstoven ghegroeyt is, is feninigh soet, scherp, bitter van smake, met claere schelferingen, wt een open veldt, warm inden derden graet, ende drooghe tot bijden derden, zy heeft een wtwendighe vierighe substantie, die zeer scherp is, ende een eerdighe die door de verbrantheydt bitter is, voorts een middelmatighe lochtighe, ende die soet: Zy bereydt de grofve ende taye humeuren ende melancholicke, snijdende, subtilierende ende afvaeghende, om die te ghereeder wt te drijven, principalick met honich van Squil azijn, ende purgeert oock de selfde humeuren. Waerom datse totten ghebreken vanden hoofte (als alderhande pijne vanden hoofde, verouderde hooftsweeren, vallende siecten, draeyingen vanden hoofde, sonderlinghe het Electuarium van tsap ende honich ghemaect, leckende inghenomen, seer goet is. Sy maect oock een claere stemme, dwelcke oock doet de Squil-azijn, ende honich van Squil-azijn.

De selfde ghenesen de verstoptheydt ende tgheswil vande milte: zy beletten de rottinghe in dlichaem, daerom bewaeren sy de ghesontheydt, ende houden dլichaem langhe ieugdich ende ionck, maer zy makent magher.

Sy geneest oock tsaecht tant-vleesch, ende de Squille-azijn vesticht de loterende tanden, als de mondt daer mede ghespoelt wordt: beneemt oock den stanck vanden mondt, ende maect eenen welrieckende aessem, stilt de pijne vande maghe, helpt teiren, ende maect goet coleur des lichaems: sterckt het slap ende weeck vleesch des lichaems, in wat manieren dat ghebruyct wordt.

Squilla maect subtijl incideert, vaeght af, trect wtwaerts, ende resolveert de grofve materie die door haer tayheydt aende deelen is hanghende: zy bevrijdt van rottinghe, ulcereert ende brandt.

Squille ghebraden solveert de lichtelijcker, maer in azijn gheleyt maectse de grofve, taye, ende diep gheleghen humeuren bereydt om wt ghedreven te werden.

De schelferen van Squille in ongheheeft broot elck besonder ghewonden ende in heete asschens begraven, worden ghebraden ende morwe ghemaeckt, ende dan ghebruyckt: oft de schelferen worden ghedaen in een aerden pot, die boven enghe is, ende ghedeckt, ende met parckement gesloten. Dan worden sy alsoo inde Sonne ghestelt, inden Somer veertich daghen lanck, de pot alleneen ommeghekeert zijnde, om dat hy aen allen sijden ghelijck heet soude wesen: ende wtghetrocken zijnde salmen die gebruycken, oft men sal met ghelijcke deel meels van Erven Trochische daer af maecken, als men die sal moeten ghebruycken. [190]

Van desen alsoo ghebraden, wordt oock gemaeckt Squille-azijn, met terstondt de schelferen vande Squille ghetrocken in azijn te legghen, ende inde Sonne te stellen van tbeghinsel vande Lente tot int eynde vanden Somer, in alsulcken vat als voorseydt is, ende wordt dan ghebruyckt. Men gheeft daer af te drincken van vijf vierendeel loots tot onderhalf once. Maer den honich van Squille-azijn van onderhalf loot tot drye oncen. De Trochiscen van een half loot tot een loot. De Squille mach bycants verdraghen een middelbaere decoctie.

Apuleius. Teghen de watersucht, wordt ghebraden de bolle vande Squille, daer nae rontsomme ghesuyvert, ende therte wordt in water ghesoden. Alst wel ghesoden is, men nemet dan wt, ende men gheeft de watersuchtighen daer af een half vierendeel loots te drincken met honich ende azijn, ende dwater wordt door dյrine afghedreven.

Therte vande Squille salmen met olie tamelijck heet maecken ende daer mede strijcken daer men pijne heeft, de pijne sal vergaen.

De wortel met azijn ende broodt gestooten, ende opde vijt gheleydt, gheneest dien wonderbaerlick.

Tbladt vande Squille onder de tonghe gheleydt, beneemt den dorst.

(Urginea maritima) Squille of Spaanse zeeui. In Grieks Scilla. In Latijn Scilla of Cepa marina. In Hoogduits, Meerzwibel. In Frans Oignon marin. In Spaans Cebolla Albarrana. In Engels Sea onions.

De Squille is de geslachten van de uien zo gelijk dat veel personen die noemen zeeui en omdat tussen dezen uien en de schilachtige vis die om zijn rok van opeen gepakte schilfers Squilla (Squilla mantis, soort garnaal) geheten wordt zeer grote gelijkenis is zo meent men dat deze uien alzo genoemd is geweest. Het mag ook die naam gekregen hebben van de zavelachtige plaatsen aan de zee gelegen die van de zon geheel dor zijn zodanig als zijn de ruwe zeekusten in Spanje en Portugal. Van deze onder zoveel Spaanse zijn twee soorten die alleen verschillen in de kleur waarvan de ene de buitenste schil rood heeft gelijk de langwerpige uien en de andere wit, maar even groot. De allergrootste van beide soorten is niet groter dan een grote citroen geheten limoen, maar onder zo veel duizenden die alle jaren zo wel te Veneti als Antwerpen gebracht worden weet ik niet dat ik ooit mooier of groter gezien heb dan die gezaaid en volgroeid was te Montpellier in de hof van de apotheker Jacob Farges. De bladeren zijn van vorm tussen die van de lelie en Pancratium gekromd en liggen op de aarde. De gehele kromming of rug van het blad is bijna een 10cm breed en dertig cm hoog, maar niet zo dik als dat van de Alo die zeer veel [188] uit de bol of schilachtige wortel voortkomen. De steel is een 68 cm lang, dun en draagt stervormige bloempjes die van de aardbei gelijk, maar kleiner of van de veldui van Montpellier die tenslotte vergaan in een aar.

Het is heen wonder dat Matthiolus na meer andere van deze tijden zijn opinie van de Squilla veranderd heeft gemerkt dat hij bekend nooit geen echte gezien te hebben dan alleen bij woorden beschreven. Ja, dat meer is, had hij ook de rechte Pancratium gezien hij zou nooit daarvoor gesteld hebben een specie van Squille of eerder een week of iets uitspruitend plantje gelijk men te Veneti verkoopt. Ook de teerheid van de bladeren waardoor hij klaagt dat hij bedrogen is geweest maakt voorwaar geen andere soort van Squille, maar dat de bladeren steviger en groter zijn komt alleen door de verandering van de lucht, van de aarde en teelt. Zulks gebeurt ook de uien in een kleine verschillende afstand. Hetzelfde wordt ook gemerkt in de bladeren van Alo en meer ander kruiden. Deze bollen zijn van bloemen, bladeren en alle andere dingen elkaar gelijk, dan dat ze wat dunner zijn gelijk veel uiachtige en bolachtige kruiden gebeurt die te zeer snel uitgekomen zijn en elders verplant. Aan de balken gehangen en als zij in zavel begraven zijn of bewaard worden zo geven ze slappere bladeren en verliezen hun sap of gewone voedsel en worden kleiner. Hetzelfde gebeurt ook in de kleine Squillen die Matthiolus zegt Pancratium te wezen.

Dioscorides. Squille of zeeui is scherp en heet, maar gebraden is goed tot veel dingen want in deeg gesloten of in leem wordt ze in een oven of in hete kolen gestoken totdat de korst genoeg gebakken is en die eruit gehaal en is het dat ze niet murw geworden is zo wordt ze wederom met dergelijke deeg of leem bestreken en als voren in de oven of kolen gestoken. Want die aldus niet wordt gebraden is het ingewand zeer hinderlijk. Men braad ze ook wel in een gedekte pot in de oven gesteld. Men pleegt ook te nemen niet dan het hart en alle buitenste schillen worden er af gedaan en klein gesneden gekookt wordt en dat water zo vaak veranderen totdat het geen bittere of scherpe smaak heeft en als het dan met een draad doorstoken wordt worden de stukken daarna in de schaduw gedroogd en zo [189] ze elkaar niet raken. (Maar deze manier van bereiden wordt niet meer gebruikt door de onkunde en luiheid van de apothekers) en deze stukken van Squillen gebruiken we om te maken olie, wijn of azijn van Squillen.

Het binnenste van de rauwe Squille met hete olie of gesmolten hars gemengd is zeer goed op de spleten of kloven van de voeten.

Hetzelfde in azijn gekookt is zeer goed gelijk een pleister gelegd op de beten van adders of slangen.

Gebraden Squille met een achtste deel geroosterd zout gemengd en omtrent een lepel of twee nuchter ingenomen doet kamergang hebben.

Squille als voren bereidt is goed gedaan in dranken en ruikende medicijnen die dienen om water te doen maken en tegen de waterzucht en opwerpen van de maag, tegen geelzucht, krimpingen in de buik, tegen de verouderde hoest en kortheid op de borst en braken, een achtste deel van 7 gram met honing gemengd en gelegd is genoeg.

Squille wordt ook met honing gekookt en gegeten tegen de voor vermelde gebreken en voornamelijk om de maag te helpen verteren en trekt af door kamergang de schrabsels van de darmen. Gekookt en op dezelfde manier ingenomen doet dezelfde werken. Maar die voelen enige zweren van het ingewand moeten zich wachten van Squillen in te nemen.

Squille is ook goed gebraden gelegd op kakhielen en wratten.

Het zaad gestampt in een droge vijg of met honing ingenomen maakt zachte kamergang.

Een gehele Squille gehangen aan de oppersten dorpel van de deur verdrijft alle toverij.

Galenus. Squille heeft een zeer insnijdende of snijdende kracht, nochtans niet zeer heet maar nadat iemand die mag houden in de tweede graad verwarmend. Want Aegineta zegt ook dat ze insnijdt, verwarmt en droogt tot in de tweede graad, maar het is beter gebraden of gekookt alzo in te nemen want aldus wordt de grootste sterkte benomen en verminderd.

Mesue. Squille (als Galenus zegt) is in twee manieren goed. Want zij bereidt de levenssappen om uitgedreven te worden en als ze die bereid heeft dan brengt ze die uit. De beste is die uitgegraven of getrokken wordt als het aan een ander vaste zit (want alleen en apart uitgetrokken of ook bij de badstoven gegroeid is ze venijnig zoet, scherp, bitter van smaak met heldere schilfer. Uit een open veld warm in de derde graad en droog tot bij de derde, ze heeft een uitwendige vurige substantie die zeer scherp is en een aardse die door de verbranding bitter is, voorts een middelmatige luchtige en die zoet. Ze bereidt de grove en taaie levenssappen en melancholische, snijdend, subtilerende en afvegend om die te gereder uit te drijven en voornamelijk met honing van Squil azijn en purgeert ook dezelfde levenssappen. Waarom dat ze tot de gebreken van het hoofd (als allerhande pijnen van het hoofd, verouderde hoofdpijn, vallende ziekte, draaiingen van het hoofd en vooral de likkepot van het sap en honing gemaakt likkende ingenomen zeer goed is. Zij maakt ook een heldere stem wat ook doet de Squilazijn en honing van Squilazijn.

Dezelfde genezen de verstoppingen en de zwellingen van de milt. Ze beletten het rotten in het lichaam en daarom bewaren ze de gezondheid en houden het lichaam jeugdig en jong, maar ze maken het mager.

Ze geneest ook het zachte tandvlees en de Squille-azijn bevestigt de los staande tanden als de mond daarmee gespoeld wordt. Beneemt ook de stank van de mond en maakt een welriekende adem, stilt de pijn van de maag, helpt verteren en maakt en goede kleur van het lichaam. Versterkt het slappe en weke vlees van het lichaam in welke manieren dat het gebruikt wordt.

Squilla maakt subtiel, snijdt in, veegt af, trekt naar buiten en lost de grove materie op die door haar taaiheid aan de delen hangt. Ze bevrijdt van rotting, zweert en brandt.

Squille gebraden lost gemakkelijker op, maar in azijn gelegd maakt ze de grove, taaie en diep gelegen levenssappen bereidt om uitgedreven te worden.

De schillen van Squille in ongedesemd brood elk apart gewonden en in hete as begraven worden gebraden en murw gemaakt en dan gebruikt. Of de schillen worden gedaan in een aarden pot die boven eng is en gedekt en met perkament gesloten. Dan worden zij alzo in de zon gesteld, in de zomer veertig dagen lang en alleen de pot omkeren zodat die aan alle kanten even heet zou worden. Als men die eruit haalt zal men die gebruiken of men zal met gelijke deel meel van erven koekjes daarvan maken als men die zal moeten gebruiken. [190]

Van deze alzo gebraden wordt ook gemaakt Squille-azijn met terstond de schillen van de Squille getrokken in azijn te leggen en in de zon te stellen van het begin van de lente tot in het einde van de zomer in zoծ vat als gezegd is en wordt dan gebruikt. Men geeft daarvan te drinken van een kleine 10 gram tot anderhalf ons. Maar de honing van Squille-azijn van 10,5 gram tot drie ons. De koekjes van 3,5 gram tot een 7 gram. De Squille mag bijna verdragen een middelbaar afkooksel.

Apuleius. Tegen de waterzucht wordt gebraden de bol van de Squille, daarna rondom gezuiverd en het hart wordt in water gekookt. Als het goed gekookt is neemt men het eruit en men geeft de waterzuchtige daarvan een gram te drinken met honing en azijn en het water wordt door de urine afgedreven.

Het hart van de Squille zal men met olie tamelijk heet maken en daarmee bestrijken daar men pijn heeft, de pijn zal vergaan.

De wortel met azijn en brood gestoten en op de fijt gelegd geneest die wonderbaarlijk.

Het blad van de Squille onder de tong gelegd beneemt de dorst.

Roode Squille. In Latijn rubentibus radicis tunicis, Folio Alo carinato. Pancratium verum Clusij.

Gelijckerwijs als de Panaces dienen om de pijnen te stillen, alsoo beloeft oock de gheluckige naem van Pancration hulpe om te verdrijven alle sieckten, de welcke nochtans een soorte van Squille is ende zee-Ayiuyn. Want wy hebben die dickwils ghesien ende wtghetrocken met groote menichte lancks den gheheelen zee-cant van Aigues-mortes, tot aende stadt van Narbone. De wortel is die vanden Zee-Ayiuyn ghelijck, maer dՠaldermeeste en is niet grooter dan de bolle vande meest Lelie, oft dan eenen Orenge-appel oft Limoen, becleedt met de schorsse vanden Ayiuyn, bruyn buyten, ende binnen wit gelijck de Squille. De welcke in tsandt ghegraven zijnde daer de baren vande water aenslaen, soo spruytender wt seven of acht bladers van onderhalve palme, stijf ende recht opstaende, van breydde ende dickte bycants van dien van Ireos, maer swerter ende boven bot, niet scherp. De stele groeyet een cubitus hooghe, van dickte als die vander Asphodille, maer teerder, de welcke boven int wterste drye oft vier witte Lelieachtige bloemen van fatsoen vande gele Narcisse voorts brengt, ende als die vergaen, so comender lanckworpighe haeukens die vander Aristolochia clematidis zeer ghelijck, met een plat ende swert saedt. Alle dese hebben witte ende gheen roode wortels, de welcke comt door de gheleghentheydt vanden lande ende influencie des hemels, ghelijck inde bloemen vande Oleander-bladers vanden Verckens-broodt, Wijngaert, Coolen, Melden, Beeten, Loocken, Ayiuynen ende dese Spaensche Zee-Ayiuynen, gelijck den Apotekers van Antwerpen ghenoech bekent is. De ghene die aende zeecant woonen, visschers ende zeeroovers die somtijdts bijden roof leven, meynende dat dese wortel Ayiuyn was, hebben die met sout ende broodt opgeten, maer hoe hongherich dat sy waren, nochtans moesten sy daer af walghen.

Diverscheydt vanden zee Pancratium wt de verwe vande bloemen.

Dese is gheheel ghelijck den Pancratium van Montpelliers, maer den Spaenschen zeecant gheeft haer ghele bloemen, de welcke oock somtijts schoon roodt, ende somtijdts bruynroodt voorts comen. [191]

Zee Pancratium. In Latijn, Pancratium marinum, ende is Hemerocallis Valentina Clusij: Narcissus Constantinopolitanus Matth.die niet beschreven en is, gelijck de figuere op sijn manier is blijckende. In Italiaensch, Giglio marino. In Spaensch, Amor myos ende Squilla menor.

Dioscorides. Pancratium dat sommighe Squille heeten, heeft de wortel van den grooten Bulbus, rosachtich van verwe, oft purperachtich, bitter ende heet van smake, de bladers die vanden Lelien ghelijck, maer langher. Sy heeft de crachten vanden zee Ayiuyn, ende wordt oock op de selfde maniere bereydt, ende met tselfde ghewichte teghen de sieckten niet te vergheefs ingenomen, de welcke nochtans soeter van cracht is dan de zee-Ayiuyn.

Tsap vande wortel wordt met meel van Erven tot pastillum ghebrocht, de welcke zeer profijtelick ingegeven worden den watersuchtighen ende teghen de pijne vander milt met honich water.

Azouzenas van Indien.

Dit is van bolle ende saedt ghelijck den Pancratium van Montpelliers, maer oft tճelfde is, en soude ick niet darren toesegghen, mits dat de bloemen noch niet en zijn ghesien gheweest. Inde hanghende hofkens vanden seer ghetrouwen ende gheleerden Apotecker van Dornick Jan Mouton, heeft hy bladers wtghegheven, die vande Narcisse ghelijck.

Rode Squille. In Latijn rubentibus radicis tunicis, Folio Alo carinato. Pancratium verum Clusij. (Urginea maritima)

Gelijk als de Panaces dienen om de pijnen te stillen alzo belooft ook de gelukkige naam van Pancration hulp om te verdrijven alle ziektes die nochtans een soort van Squille is en zeeui. Want we hebben die dikwijls gezien en uitgetrokken met grote menigte langs de gehele zeekant van Aigues-mortes tot aan de stad van Narbone. De wortel is die van de zeeui gelijk, maar de allergrootste is niet groter dan de bol van de grootste lelie of van een oranjeappel of limoen en bekleed met de schors van de uien, bruin buiten en binnen wit gelijk de Squille die in het zand begraven zijn daar de baren van het water aanslaat. Zo spruiten er zeven of acht bladeren uit van 15cm die stijf en recht opstaan, van breedte en dikte bijna van die van Iris, maar zwarter en boven bot, niet scherp. De steel groeit een 45cm hoog, van dikte als die van de affodil, maar teerder die boven in het uiterste drie of vier witte lelieachtige bloemen voortbrengt en van vorm van de gele narcis en als die vergaan zo komen er langwerpige hauwtjes die van de Aristolochia clematidis zeer gelijk met een plat en zwart zaad. Al deze hebben witte en geen rode wortels wat komt door de gelegenheid van het land en invloed van de hemel gelijk in de bloemen van de oleanderbladeren, van het varkensbrood, druiven, kolen, melden, bieten, look, uien en deze Spaanse zeeui gelijk de apothekers van Antwerpen genoeg bekend is. Diegene die aan de zeekant wonen, vissers en zeerovers die somtijds bij de roof leven, menen dat deze wortel een ui was en hebben die met zout en brood gegeten, maar hoe hongerig dat zij waren nochtans moesten zij daarvan walgen.

Verschillen van de zee Pancratium uit de kleur van de bloemen.

Deze is geheel gelijk de Pancratium van Montpellier, maar de Spaanse zeekant geeft haar gele bloemen die ook somtijds mooi rood en somtijds bruinrood voort komen. [191]

(Pancratium maritimum)

Zee Pancratium. In Latijn Pancratium marinum en is Hemerocallis Valentina Clusij. Narcissus Constantinopolitanus Matthiolus die niet beschreven is gelijk de figuur op zijn manier blijkt. In Italiaans Giglio marino. In Spaans Amor myos en Squilla menor.

Dioscorides. Pancratium dat sommige Squille heten heeft de wortel van de grote Bulbus, rosachtig van kleur of purperachtig, bitter en heet van smaak, de bladeren die van de lelie gelijk maar langer. Zij heeft de krachten van de zeeui en wordt ook op dezelfde manier bereid en met hetzelfde gewicht tegen de ziektes niet tevergeefs ingenomen die nochtans zwakker van kracht is dan de zeeui.

Het sap van de wortel wordt met meel van Erven tot pastillum gebracht die zeer profijtelijk ingegeven worden de waterzuchtige en tegen de pijn van de milt met honing water.

Azouzenas van Indien.

Dit is van bol en zaad gelijk de Pancratium van Montpellier maar of hetzelfde is zou ik niet durven zeggen omdat dat de bloemen noch niet gezien zijn geweest. In de hangende hofjes van de zeer getrouwe en geleerde apotheker van Doornik Jan Mouton heeft het bladeren uitgegeven die van de narcis gelijk.

Ascalonitides vanden ouders. In Franchois, Eschalottes ende Appetits.

De Fransche Eschalottes die wy houden voor de Ascalonitides vanden ouders oft Palestinsche Ayiuynen, hebben eenighe besonder nature oft ghedaente, ghelijck oock Theophrastus is vermanende. Want sy zijn van twifelachtighe ende onsekere nature, tusschen den Ayiuyn, Loock ende Pareye, nochtans zijn zy de Ayiuynen meest ghelijck, maer veel minder, ende row worden sy beste ende meest gheten in den ontbijten, waerom datse vande Franchoysen Appetis ghenoemt worden, om datse den appetijt wederom verwecken. Sy zijn by avontueren den Bulbus Setanius, de welcke Theophrastus ende Plinius segghen een soorte van Ayiuyn te zijn.

Bies-Loock. Int Griecks, Schoenoprasson. In Hoochduytsch, Bintzenlauch, ende niet Briszlauch dwelcke afsnijdelijcke loock is) ende is Ascalonica van Matthiolus.

Biesloock, dwelcke Matthiolis tկnrechte noemt Ascalonitis van Theophrastus oft Palaestina, is onderhalve palme hooghe, met cleyne lanckworpighe Pareyachtighe bollekens, die aen malcanderen [192] houden, ende ghesaeyt zijnde seer dicke by een over al inde hoven is wtcomende met veel hoofdekens die vanden Das-loock ghelijck zijnde: iae tթs de Pareye so ghelijck, dat niet alleene van sommighe voor de rechte Pareye ghebruyckt, maer oock voor sulcks ghehouden wordt. De bloeme is zeer cleyne die van de Biesen oft Ayiuyn zeer ghelijk van ghedaente. De rouwe bladers van desen gheven eenen goeden ende lieffelicken smaecke int salaet. De bollekens de welcke van hen vellekens ghesuyvert zijnde den peerlen ghelijck zijn, schijnen by de Francoysen den naem ghecreghen te hebben Oignon, om datse van verwe ende ghedaente den peerlen ghelijck zijn, die int Latijn Uniones gheheeten worden: ende zijn in Duytsch Bies loock ghenoemt, welck soo veel te segghen, is als biesachtich loock oft Pareye.

(Allium ascalonium) Ascalonitides van de ouders. In Frans Eschalottes en Appetits.

De Franse eschalottes die we houden voor de Ascalonitides van de ouders of Palestijnse uien hebben enige bijzonder natuur of gedaante gelijk ook Theophrastus vermaant. Want zij zijn van twijfelachtige en onzekere natuur tussen de uien, look en prei nochtans zijn ze de uien het meest gelijk maar veel kleiner en rouw worden zij het beste en meeste gegeten in de ontbijten waarom dat ze van de Fransen appetis genoemd worden omdat ze de appetijt wederom verwekken. Zij zijn bij avonturen de Bulbus Setanius die Theophrastus en Plinius zeggen een soort van ui te zijn.

(Allium schoenoprasum)

Bieslook, in het Grieks Schoenoprasson. In Hoogduits Bintzenlauch en niet Briszlauch wat afnijdende look is) en is Ascalonica van Matthiolus.

Bieslook wat Matthiolus te onrechte noemt Ascalonitis van Theophrastus of Palestina is 15cm hoog met kleine langwerpige preiachtige bolletjes die aan elkaar [192] vast houden en gezaaid zeer dicht bijeen overal in de hoven uitkomen met veel hoofdjes die van de daslook gelijk. Ja, het is de prei zo gelijk dat het niet alleen van sommige voor de echte prei gebruikt maar ook voor zulks gehouden wordt. De bloem is zeer klein en die van de biezen of uien zeer gelijk van gedaante. De ruwe bladeren van deze geven een goede en liefelijke smaak in de salade. De bolletjes die van hun velletjes gezuiverd zijn en de parels gelijk zijn schijnen bij de Fransen de naam gekregen te hebben oignon omdat ze van kleur en gedaante de parels gelijk zijn die in het Latijn Uniones geheten worden. Ze zijn in Duits bies look genoemd wat zoveel te zeggen is als biesachtig look of prei.

Bol ende Scheer-Pareye. In Latijn, Porrum tonsile. In Spaensch, Porro cabecudo.

Pareye. In Griecks, Prassion. In Latijn, Porrum vulgare. In Hoochduytsch, Lauch. In Franchois, Porreau. In Italiaensche, Porro. In Spaensch, Puerro. In Engels, Leke. Wy meynen dat Pareye in Griecks Prassion geheeten wordt van sijn coleur, ende in Latijn Porrum vande weerachtige vergaderinghe ende aengewassen van ghebroken beenen die den hoofden van Pareye alderghelijcxts zijn.

Desen bolle en is niet alleene van tgeslachte vanden Ayiuynen, maer oock tbinnenste vande bolle therte ghenoemt is den Ayiuyn ghelijck, als de buytenste vellekens afghenomen zijn: oock en verschillen sy niet van bladers, bloemen, stele oft saet, dwelck nochtans bruyn is, De smake ende cracht zijn oock ghelijck, dan dat de hitte minder is: dwort over al veel ghebruyckt in warmoes.

De cunste ende practijcke vande Hoveniers heeft het ghedeylt in twee soorten, te weten ghebolt ende datmen afsnijt, heetende dՠeene ghebolde Pareye, ende dander die dicwils pleegt afghesneden te zijn om te besighen inde keucken Snijpareye.

Dioscorides. Pareye in spijse ghebruyckt macet winde, grof bloet, ende swaer droomen.

Doet water maken ende grofve vochticheden scheyden, ende is den buyck bequaem.

Pareye verduystert tghesichte, ende verwect de maentstonden vande vrouwen, maer hindert de ghequetste blase ende nieren.

Pareye met Ptisane ghesoden ende gheten, trect wt de ghebreken vander borst. [193]

De crans vande Parey in zeewater ende aijn ghesoden, daer in gheseten, opent de moeder, ende vermorwet de hardicheden van dien.

Pareye in twee wateren ghesoden, ende dan gheleyt in coudt water, verliest haer stercheydt, ende maect veel min winden: nochtans (segt Galenus) en verliest sy daer door niet de cracht van subtijl te maecken.

Tsaet is scherper ende heeft eenighe tsamentreckende cracht, waerom dat tsap met azijn ende wieroock oft manna *thutis ghemengt, den bloedtloop stopt, sonderlinghe wter neusen, ende verwect tot byslapen (verwarmende ende subtilierende, segt Galenus.)

Dioscorides, Plin. Pareye, of tsap is goet ghelect teghen alle ghebreken vande borst, ende wtdrooghen, verouderden hoest, gheelsucht ende watersucht.

Pareye gheten suyvert den roeper, maer eenparich gheten, verduystert tghesichte, ende is de maghe teghen.

Tsap met honich ghemengt, ghedroncken oft ghestreken, gheneest de beten vande beesten.

Tselfde met azijn ende wieroock-poeyer ghemengt, oft met melck oft roose-water, oft, (als Plinius segt) met Gheyten galle, is goet in dՠoore ghedrupt teghen de pijne vanden ooren, ende ruysschen.

De bladers van Pareye met saet van Sumach op de cleyn herde gheswillen van dաensicht geleyt, benemen die.

Met honich ghemengt (segt Plinius) gheneest de sweerkens die tghesichte verduysteren, ende oock dեenparich draeghen inden hoeck vander ooghen, ende ander sweeren.

Met sout ghemengt, opde schorssen van sweeren gheleyt, breect de selfde. [194]

Die langhen tijdt bloet ghespouden hebben, stolpent met in te gheven een half loot Pareye saet, met alsoo veel Myrthus besien.

Tghene dat Dioscorides segt, segghen oock Paulus, Plinius, Atius, ende Galenus, de welcke voegter by, datse de lichaem verwermt, de grofve humeuren subtijl maect, ende de taye verdeylt oft incideert.

Plinius. Tsap van Pareye in dկore ghedrupt, gheneest de pijnen vanden hoofde, ofte twee lepels van dien met eenen lepel honich, alsmen gaet slaepen.

Men maect oock Looch van Pareye, dwelck seer crachtich is teghen de Squinancie, ende ander coude catarhen, die tgat vander kele willen stoppen:dwelcke aldus ghemaect wordt: Neemt soete Amandels ghepelt drie oncen, vier vijghen, vanden besten Bdellium een half once, Suycker candijs, ende Pareye sap in een dobbel vat ghesolveert, ende tot een serrope ghesoden, soo vele als ghenoech is, om de voorseyde dinghen tesaemen te vatten, Sap van Calisshoudt een half loof, Laet dit al tsaemen menghen, ende al leckende besighen, tgat vander kele rakende met een bolleken van Pareye dat in tselfde heeft ghedopt gheweest.

Wilde Pareye sonder reucke, In Latijn, Porrum sylvestre inodorum.

Dit is alsins de Pareye ghelijck, maer cleynder ende sonder reucke: Tgroeyt binnen Liere in Brabant inden hof van Heer Jan vander Delft.

Wildt Loock. In Griecks, Ampeloprasson. In Latijn, Porrum sylvestre. In Hoochduytsch, Wild Lauch. In Italiaensch, Porrandillo. In Spaensch, Puerro salvange. In Engels, Wilde Leeke.

Wilt Loock groeyt gheerne inde wijngaerden ende ackers, onder doornen ende haghen van Vranckerijck ende Nederlandt. De bladers van dien en zijn niet onghelijck die vanden wilden Loock met dunne bladers, maer meerder ende bijtender, aen eenen stele van twee cubitus hooghe: De wortel is Ayiuynachtich, niet van bollekens oft keirnen ghemaeckt, maer alleene eenen bolle zijnde, minder, harter ende bijtender dan die vande Pareye, haer selven verbreydende met sommighe die daer aenghewassen zijn. De bloeme ende keirnen die zy inde plaetse van saedt heeft, soo groot als terwe koren in tsamen ghebolden hoofdekens, zijn die vanden wilden Loock met dunne bladers ghelijck.

(Allium porrum of Allium ampeloprasum var. porrum) Bol en scheerprei. In Latijn Porrum tonsile. In Spaans Porro cabecudo.

Prei. In Grieks Prassion. In Latijn Porrum vulgare. In Hoogduits Lauch. In Frans Porreau. In Italiaanse Porro. In Spaans Puerro. In Engels Leke. We menen dat prei in Grieks Prassion geheten wordt vanwege zijn kleur en in Latijn Porrum van de knobbelachtige verzamelingen en aangroeisel van gebroken benen die de hoofden van prei allergelijkst zijn.

Deze bol is niet alleen van het geslacht van uien maar ook het binnenste van de bol het hart genoemd is de ui gelijk als de buitenste velletjes afgenomen zijn. Ook verschillen zij niet van bladeren, bloemen, steel of zaad wat nochtans bruin is. De smaak en kracht zijn ook gelijk dan dat de hitte minder is. Het wordt overal veel gebruikt in warmoes.

De kunst en praktijk van de hoveniers heeft het gedeeld in twee soorten, te weten gebold en dat men afsnijdt en noemen de ene gebolde prei en de ander die vaak afgesneden wordt om te gebruiken in de keuken snijprei.

Dioscorides. Prei in spijs gebruikt maakt winden, grof bloed en zware dromen.

Doet water maken en grove vochtigheden scheiden en is de buik bekwaam.

Prei verduistert het gezicht en verwekt de maandstonden van de vrouwen, maar hindert de gekwetste blaas en nieren.

Prei met ptisane gekookt en gegeten trekt uit de gebreken van de borst. [193]

De krans van prei in zeewater en azijn gekookt en daarin gezeten opent de moeder en vermurwt de hardheden van die.

Prei in twee wateren gekookt en dan gelegd in koud water verliest haar sterkte en maakt veel minder winden. Nochtans (zegt Galenus)verliest zij daardoor niet de kracht van subtiel te maken.

Het zaad is scherper en heeft enige tezamen trekkende kracht waarom dat het sap met azijn en wierook of manna thutis gemengd de bloedloop stopt en vooral uit de neus en verwekt tot bijslapen (verwarmend en subtilerend zegt Galenus.)

Dioscorides, Plinius. Prei of het sap is goed gelikt tegen alle gebreken van de borst en uitdrogen, verouderde hoest, geelzucht en waterzucht.

Prei gegeten zuivert de roeper, maar eenparig gegeten verduistert het gezicht en is de maag tegen.

Het sap met honing gemengd en gedronken of gestreken geneest de beten van de beesten.

Hetzelfde met azijn en wierookpoeder gemengd of met melk of rozenwater of (als Plinius zegt) met geitengal is goed in de oren gedruppeld tegen de pijn van de oren en ruisen.

De bladeren van prei met zaad van Sumak op de kleine harde zwelen van het aanzicht gelegd benemen die.

Met honing gemengd (zegt Plinius) geneest de zweertjes die het gezicht verduisteren en ook het eenparig dragen in de hoek van de ogen en andere zweren.

Met zout gemengd en op de schorsen van zweren gelegd breekt dezelfde. [194]

Die lange tijd bloed gespuwd hebben stoppen het met in te geven 3,5 gram prei zaad met alzo veel Myrtus bessen.

Hetgene dat Dioscorides zegt zeggen ook Paulus, Plinius, Atius en Galenus, die voeg er bij dat ze het lichaam verwarmt, de grove levenssappen subtiel maakt en de taaie verdeelt of insnijdt.

Plinius. Het sap van prei in de oren gedruppeld geneest de pijnen van het hoofd of twee lepels van die met een lepel honing als men gaat slapen.

Men maakt ook loog van prei wat zeer krachtig is tegen de keelblaar en andere koude ontstekingen die het gat van de keel willen verstoppen. Wat aldus gemaakt wordt; Neem zoete gepelde amandels drie ons, vier vijgen, van de beste Bdellium een half ons, suiker kandij en prei sap in een dubbel vat opgelost en tot een siroop gekookt zoveel als genoeg is om de voor vermelde dingen tezamen te vatten. Sap van zoethout een 3,5 gram, laat dit alles tezamen mengen en al likkende gebruiken en het gat van de keel raken met een bolletje van prei dat in hetzelfde heeft gedoopt geweest.

(Allium carinatum)

Wilde prei zonder reuk, in Latijn, Porrum sylvestre inodorum.

Dit is in alles de prei gelijk, maar kleiner en zonder reuk. Het groeit binnen Liere in Brabant in de hof van heer Jan vander Delft.

(Allium ampeloprasum)

Wilde look. In Grieks Ampeloprasson. In Latijn Porrum sylvestre. In Hoogduits Wild Lauch. In Italiaans Porrandillo. In Spaans Puerro salvange. In Engels Wilde Lecke.

Wilde look groeit graag in de wijngaarden en akkers, onder dorens en hagen van Frankrijk en Nederland. De bladeren van die zijn niet ongelijk die van de wilde look met dunne bladeren, maar groter en meer bijtend aan een steel van 90cm hoog. De wortel is uienachtig en niet van bolletjes of kernen gemaakt maar is alleen een bol, kleiner, harder en bijtender dan die van de prei die zichzelf verspreid met sommige die daar aangegroeid zijn. De bloemen en kernen die ze in de plaats van zaad heeft, zo groot als tarwekorrel in tezamen gebolde hoofdjes, zijn die van de wilde look met dunne bladeren gelijk.

Wildt Loock van Montpelliers. In Latijn, Ampelopasson proliferum.

De Cruydtliefhebbers van onsen tijden hebben dit wild-loock gheheeten Ampeloprassum ende Allium sylvestre proliferum; om dat niet alleenelijc ghebolde hoofdekens van clisterkens in de plaetse van saedt ende bloemen en heeft als de voorseyde, maer om dat oock sy veel anderen clisterkens aen draeykens ende aenhanckselen zeer fraey wt werpt, die vande cruydt-liefhebbers kinderen gheheeten worden.

Andersins en is dit den anderen niet seer ongelijck in bladeren ende wortelen.

Hedensdaecht ist in onse hoven ghenoech bekendt onder den name van Allium van Montpelliers, als van daer herwaerts ghesonden. Clusius sal haest noch sommighe veranderinghen wtgheven.

Dioscorides. Wilt Loock is der maghen hinderlicker dan de Pareye (midts dat scherper ende droogher is dan tghesaeyde hof-loock, segt Galenus, ghelijck alle ander wilde cruyden meer dan de tamme) want tverwarmt meer: maer tթs goedt gheten teghen de beten vande slanghen ende fenijnighe dieren. [195]

Wildt Loock doet water maecken, ende verweckt sterck de maendtstonden: Jae Galenus segt dat crachtigher verdeylt de grove ende taeye humeuren, ende stercker opent de verstopte plaetsen. Ende by desen middel heeft dickwils water doen maecken, als dat belet werdt vande grove ende taeye humeuren. Maer het is soo zeer heet, dat plaesterswijs erghens opgheleydt zijnde, tvel quetst oft opbreeckt. Vooren is oock gheseydt dat de dinghen die op sulcker manieren heet zijn, inden wtersten graedt staen.

Wildt Loock met dunne bladers. In Latijn, Allium sylvestre tenuifolium. In Hoochduytsch, Wilder knoblauch. In Franchois, Ail sauvage. In Spaensch, Aio salvage. In Engels, Wilde Garlyke.

Dit wildt Loock groeyet in coude oft heete bemden, ende oock in magher ackers over al, teghen den danck op sommighe plaetsen vande pachters, als in Brabandt ende Vranckerijck: want alst onder de rogghe oft terwe is groeyende, soo crijghense daer af eenen quaden reucke ende smaecke, de welcke oock naerderhandt behouden dխeel ende broodt. De bolle is cleyn ende lanckworpich, niet gemaeckt van clisteren, maer niet dan een eenich ende effen bolleken, haer selven verbreydende somtijdts met sommighe aenghewassen minder bollekens: Theeft luttel biesachtighe bladerkens aen eenen dunnen teeren stele van eenen voet hooghe, ende en is van bloeme ende sadt den anderen niet onghelijck.

(Allium carinatum) Wilde look van Montpellier. In Latijn Ampelopasson proliferum.

De kruidliefhebbers van onze tijden hebben dit wilde look geheten Ampeloprassum en Allium sylvestre proliferum omdat niet alleen gebolde hoofdjes van klistertjes in plaats van zaad en bloemen heeft zoals de voor vermelde maar omdat ook zij veel anderen klistertjes aan draadjes en aanhangsels zeer fraai uitwerpt die van de kruidliefhebbers kinderen geheten worden.

Anderszins is dit de andere niet zeer ongelijk in bladeren en wortels.

Tegenwoordig is het in onze hoven genoeg bekend onder de naam van Allium van Montpellier als van daar herwaarts gezonden. Clusius zal gauw noch sommige veranderingen uitgeven.

Dioscorides. Wilde look is de maag hinderlijker dan de prei (omdat het scherper en droger is dan het gezaaide hoflook zegt Galenus gelijk alle andere wilde kruiden meer dan de tamme) want het verwarmt meer. Maar het is goed gegeten tegen de beten van de slangen en venijnige dieren. [195]

Wilde look doet water maken en verwekt sterk de maandstonden. Ja, Galenus zegt dat het krachtiger verdeelt de grove en taaie levenssappen en sterker opent de verstopte plaatsen. En met dit middel heeft dikwijls water doen maken als dat belet wordt van de grove en taaie levenssappen. Maar het is zo zeer heet dat als het pleistervormig ergens opgelegd wordt het vel kwetst of openbreekt. Voor is ook gezegd dat de dingen die op zulke manieren heet zijn in de uiterste graad staan.

(Allium vineale)

Wilde look met dunne bladeren. In Latijn Allium sylvestre tenuifolium. In Hoogduits Wilder knoblauch. In Frans Ail sauvage. In Spaans Aio salvage. In Engels Wilde Garlyke.

Dit wilde look groeit in koude of hete beemden en ook in magere akkers overal tegen de dank op sommige plaatsen van de pachters zoals in Brabant en Frankrijk. Want als het onder de rogge of tarwe groeit zo krijgen ze daarvan een kwade reuk en smaak die ook later behoudt het meel en brood. De bol is klein en langwerpig, niet gemaakt van klisters maar niet dan een enkel en effen bolletje die zichzelf verspreidt somtijds met sommige aangegroeide kleinere bolletjes. Het heeft weinig biesachtige bladertjes aan een dunne tere steel van dertig cm hoog en is van bloem en zaad de anderen niet ongelijk.

Loock-Pareye. In Latijn, Scorodoprassum. In Hoochduytsch, Ackerknoblauch. In Franchoius, Ail porreau. In Italiaensch, Agli porro. In Spaensch, Aio porruno,

Ghelijck de Loock-Pareye metten naem beteeckent een ghemengde plante van Loock ende Pareye, alsoo doetse oock met de ghedaente, de welcke voorwaer den Ampeloprasson oft wildt-Loock niet zeer onghelijck en is, tzy in plaetse van groeyen, oft crachten, ende fatsoene: nochtans heeft sy meesten den reuck vanden Loock, maer van ghedaente heeftse meer ghelijckenisse met de Pareye, de welcke wy, indien wy wel onthouden hebben, hebben van selfs sien wassen inde hoevelachtighe wijnbergen [196] ende ongheoeffende heyden van Ligurien oft Genua, ende ontrent Nijssen in Savoye.

Nu ter tijdt wordet gheplant inde hoven van Nederlandt, met breeder bladers dan die vande Pareye, brenghende eenen stele vier ende vijf cubitus hooghe, wt eenen dicken bol, de welcke clister ghemaeckt is van vijf ende ses clisters van een schubachtighe velleken tsamen vergaerdt ende ghebonde, onlieflick van reucke, ghelijck die van sterckrieckende Loock.

Dioscorides, Galenus. Het is deelachtich vande qualiteyt van Pareye ende Loock, waer door dat heeft van alle beyde de crachten onder een, thoonende de wercken vande Loock ende Parey, nochtans niet soo sterck. Ghesoden zijnde opde maniere van Pareye, verliest sijn sterckheydt, ende crijgt de natuere van warmoes.

Tweede Loock-Pareye.

De bolle van dese is ghemaeckt van smalder ende langher clister besloten in vellekens die bruyn-geel zijn: de bloemen ende bladers zijn ghelijc die vanden Loock, maer minder, ende heeft den reucke vande voorgaende Loock-Pareye.

Dit dede ick in mijn bouget of maelken doen ick door Italien reysde.

(Allium scorodoprasum) Lookprei. In Latijn Scorodoprassum. In Hoogduits Ackerknoblauch. In Franchoius Ail porreau. In Italiaans Agli porro. In Spaans Aio porruno.

Gelijk de lookprei met de naam betekent een gemengde plant van look en prei alzo doet ze ook met de gedaante die voorwaar de Ampeloprasson of wilde look niet zeer ongelijk is, het zij in plaats van groeien of krachten en vorm. Nochtans heeft zij het meeste de reuk van de look, maar van gedaante heeft ze meer gelijkenis met de prei die we, indien we wel onthouden hebben, hebben vanzelf zien groeien in de heuvelachtige wijnbergen [196] en niet beteelde heide van Ligurie of Genua en omtrent Nijssen in Savoie.

Nu ter tijd wordt het geplant in de hoven van Nederland met bredere bladeren dan die van de prei en brengt een steel 180 of 220cm hoog uit een dikke bol die klister is gemaakt is van vijf en zes klisters van een schubachtig velletje tezamen gevoegd en gebonden, onlieflijk van reuk gelijk die van sterk riekende look.

Dioscorides, Galenus. Het is deelachtig van de kwaliteit van prei en look waardoor het heeft van alle beide de krachten onder elkaar en toont de werken van look en prei, nochtans niet zo sterk. Gekookt op de manier van prei verliest het zijn sterkte en krijgt de natuur van warmoes.

Tweede lookprei.

De bol van deze is gemaakt van smaller en langer klister besloten in velletjes die bruingeel zijn. De bloemen en bladeren zijn gelijk die van de look, maar kleiner en heeft den reuk van de voorgaande lookprei.

Dit deed ik in mijn eten of maaltje toen ik door Italië reisde.

Loock. In Griecks, Scorodon. In Latijn, Allium. In Hoochduytsch, Garten knoblauch. In Franchois, Ail ende Aux. In Spaensch, Ayos. In Italiaensch, Aio ende Aglio. In Engels, Garlyke.

Den reucke, smake, tghebruyck, ende medicinale crachten hebben tLoock soo vermaert ghemaect, dat allen menschen altijts meer dan bekent is gheweest: Want tgheeft van hem eenighen stercken reucke oft aessem, ende gheeft inden mont oft kele een onlieflicke scherpheydt, alsmen dat etet, ende drijvende onnutte vuyle dompen ter huydtwaerts, beweghet den ghenen die dat eten, tot wtreckinge met gapen ende gheewen, dwelcke in Griecks is gheheeten Scorodinismos, waer af dat in Griecks oock [197] Scordion gheheeten wordt. Het is vanden gheslachten vanden Ayiuynen, waer onder dat gherekent wordt ende oock lichtelick ghekendt, want de bladers hevet grasachtich oft ayiuynachtich, ende de bloeme met tsaedt comt voorts op eenen hollen ende ronden langhen stele, die wt eenen cleynen bol ghesproten is, die van buyten is met bleecke rosachtighe vellekens, de welcke in haer besluyten veel by een ghevoegde ende tsaemen vergaerde witte clisters, daer onder aen hanghen dunne ende ghecronckelde veselinghen die haer inder eerden wtstrecken ende loopen.

Loock wordt oock ghesien inde hoven verschillende vande voorseyde allenlijck in roode clisters.

Dioscorides. De cracht vanden Loock is scherp, tverwarmt, tbijt, tdrijft wt, het beroert den buyck, dխaeckt verhittinghen, tdroogt de maghe, tmaeckt dorst, (Atius segt dat den dorste verslaet) het maeckt winden. Tquetste dշterste vel des lichaems, ende gheten zijnde verduystert tghesichte. Inden Loock zijn groote voorderinghen teghen de veranderinghen vande wateren, ende maect een claere stemme.

Loock row oft ghesoden versoet den verouderden hoest, maer ghedroncken met een decoctie van Orega, soo doodet de luysen ende neten.

Asschen van ghebranden Loock met honich ghemengt, geneest de blaeu gheslaeghen plecken ende met Nardus salve ghemengt, gheneest het wtvallen des hayrs, daer op ghestreken.

De selfde met olie ende soudt ghemengt, gheneest het wtbreecken vande blaerkens oft witte puystkens.

De selfde met honich ghemengt gheneest de witte vlecken, quaede crauwagien ende ruydicheden, sproeten, loopende seeren vanden hoofde, ende quade witte seerheden ende schelferinghen.

Loock met wieroock ende hars vanden boom Theda gheheeten ghesoden, gheneest den tantsweere inden mont ghehouden.

Met vijghen bladers ende comijn ghemengt, wordt gheleyt op de beten ende steken van de spinnen ende ander fenijnighe dieren. [198]

Het tsop van dՍ opperste vanden Loock ghedaen inde baden daer de vrouwen in sitten, verwect de natuerlicke stonden, ende iaegt af de naeweeden. Om de selve maecktmen een perfume van Loock, ende den roock van onder ontfanghen.

Olijven met Loock ghemorselt, Myttoton in Griecks gheheeten, ende daer af gheten, doet water maecken, ende opent de monden van de aders, ende is oock den watersuchtighen zeer nut.

Plinius, Diocles. Loock met Santorie oft in een dobbel vijghe ghesteken, is camerganck ghevende, dwelcke dat noch crachtigher doet groen met Coriander, in onghemengden wijn ghedroncken. Teghen de Squinancie ist goet, ghestooten daer op gheleyt, ende te gorgelen, ende verdrijft de feninighe dieren met den reucke.

(Allium sativum) Look. In Griecks Scorodon. In Latijn Allium. In Hoogduits Garten knoblauch. In Frans Ail en Aux. In Spaans Ayos. In Italiaans Aio en Aglio. In Engels Garlyke.

De reuk, smaak, het gebruik en medicinale krachten hebben de look zo vermaard gemaakt dat het alle mensen altijd meer dan bekend is geweest. Want het geeft van hem enige sterke reuk of adem en geeft in de mond of keel een onlieflijk scherpte als men dat eet en drijft onnutte vuile dampen ter huidwaarts en beweegt diegene die dat eten tot uittrekken met gapen en geeuwen wat in Grieks is geheten Scorodinismos waarvan dat in Grieks ook [197] Scordion geheten wordt. Het is van de geslachten van de uien waaronder dat gerekend wordt en ook licht gekend want de bladeren heeft het grasachtig of uienachtig en de bloem met het zaad komt voort op een holle en ronde lange steel die uit een kleine bol gesproten is. Die is van buiten met bleke rosachtige velletjes die in zich besluit veel bijeen gevoegde en tezamen verzamelde witte klisters waaronder aan hangen dunne en gekronkelde vezels die zich in de aarde uitstrekken en lopen.

Look wordt ook gezien in de hoven verschillend van de voor vermelde alleen in rode klisters.

Dioscorides. De kracht van de look is scherp, het verwarmt, het bijt, het drijft uit, het beroert de buik, het maakt verhitting, het droogt de maag, het maakt dorst, (Aetius zegt dat het de dorst verslaat) het maakt winden. Het kwetst het uiterste vel van het lichaam en gegeten verduistert het gezicht. In de look zijn grote vorderingen tegen de veranderingen van de wateren en maakt een heldere stem.

Look rouw of gekookt verzacht de verouderde hoest, maar gedronken met een afkooksel van Origanum zo doodt het de luizen en neten.

As van gebrande look met honing gemengd geneest de blauw geslagen plekken en met Nardus zalf gemengd geneest het uitvallen van het haar, daarop gestreken.

Dezelfde met olie en zout gemengd geneest het uitbreken van de blaartjes of witte puistjes.

Dezelfde met honing gemengd geneest de witte vlekken, kwade krauwen en ruigheden, sproeten, lopende zeren van het hoofd en kwade witte zeerheden en schilfers.

Look met wierook en hars van de boom Theda geheten gekookt geneest de tandpijn in de mond gehouden.

Met vijgen bladeren en komijn gemengd wordt het gelegd op de beten en steken van de spinnen en andere venijnige dieren. [198]

Het sap van de look gedaan in de baden daar de vrouwen in zitten verwekt de natuurlijke stonden en jaagt af de naween. Vanwege hetzelfde maakt men een parfum van look en de rook van onderen ontvangen.

Olijven met look vermorzeld, Myttoton in Grieks geheten, en daarvan gegeten doet water maken en opent de monden van de aders en is ook de waterzuchtige zeer nut.

Plinius, Diocles. Look met duizendguldenkruid of in een dubbele vijg gestoken is kamergang gevend wat dat noch krachtiger doet groen met koriander in ongemengde wijn gedronken. Tegen de keelblaar is het goed, gestampt en daarop gelegd en te gorgelen en verdrijft de venijnige dieren met de reuk.

Das-Loock, oft Moly van Hippocrates. In Latijn, Allium ursinum latifolium. In Hoochduytsch, Beer oft Hundz knoblauch, of waldknoblauch. In Franchois, Aux dկur. In Italiaensch, Aiglio de glo Orsi. In Engels, Ramesins.

Twordt vele ghevonden inde hooghe boschachtighe plaetsen van Languedoc, ende in vochtighe doncker plaetsen van Vranckerijck ende Enghelandt, nochtans meer van reucke dan gedaente den Loock ghelijck zijnde: waerom dat wy tselfde voor Moly van Hyppocrates ghestelt hebben. Theeft de bladers zeere ghelijck die vanden Dal Lelikens, maer minder, groene, slapper, aen effen teere steelkens, die minder zijn dan die vanden Jacinthe. De bloemen zijn melckwit ende vele, gesterret gelijck die vanden veldt-Ayiuyn oft Asphodille. Den bol is wit met veel lanckachtige open gespreydde clisters, stynckende ghelijck Loock, ende scherp van smaecke, maer niet onlieflick: ende heeft de crachten vanden Teriakel, ende is vyandt vande naeckende sieckten.

Serpent-Loock. In Latijn, Allium Serpentinum & Ophioscorodon. In Italiaensch, Aglio Serpentino. In Franchois, Ail serpentin.

Serpent-Loock en is den voorgaenden van voorts comen ende fatsoen niet zeer onghelijck, ende is alsoo ghenoemt om de stele ende bladers die ghepleckt oft ghespickelt zijn ghelijck de Serpentaria, [211] (199) de welcke nochtans zeer nae den Das-Loock van fatsoen ende reucke is, maer heeft den hals vande wortel langher, die beset is met een vel vol spleten, ende in bergachtighe plaetsen van selfs groeyender sijn bloemen zijn wit ende wijdt als de voorseyde.

Crachten.

Dioscorides. De selfde crachten heeft Tserpent-Loock: Met spijse gheten verdrijft de breede wormen vanden buyck, ende doet wel water maecken.

Is zeer goedt teghen steken vande aderslanghen, ende sonderlinghe teghen de spene, soo datter gheen beter en is, ist dat eenpaerlick met wijn inghenomen wordt, oft ghebrocken zijnde daer mede ghedroncken.

Is zeer goedt teghen de beten vande dulle honden, soo wel daer op gheleydt als inghenomen.

Galenus. Loocken zijn drooghe ende heet tot inden vierden graedt, ende hebben de selfde crachten vande Ayiuynen.

Loock dient tot zeer coude ende flegmatijcke sieckten, ende tot de pijnen vande Colica die daer wt ghesproten zijn.

Verdrijft de wormen ende winden: tverweckt tot byslapen de ghene die door coude den lust vergaen is: ende die heet zijn van natuere, vermindert den lust door sijn drooghte.

Den ghenen die heet zijn van complexie, is thinderlick den hoofde, ooghen, longheren ende nieren, ghelijck dat oock is den bevruchten vrouwen ende soogende, want tverweckt haerlieden maendtstonden.

(Allium ursinum) Daslook of Moly van Hippocrates. In Latijn Allium ursinum latifolium. In Hoogduits Beer of Hundz knoblauch of waldknoblauch. In Frans Aux dկur. In Italiaans Aiglio de glo Orsi. In Engels Ramesins.

Het wordt veel gevonden in de hoge bosachtige plaatsen van Languedoc en in vochtige donkere plaatsen van Frankrijk en Engeland, nochtans meer van reuk dan gedaante de look gelijk. Waarom dat we hetzelfde voor Moly van Hippocrates gesteld hebben. Het heeft de bladeren zeer gelijk die van de lelie der dalen maar kleiner, groener, slapper, aan effen tere steeltjes die kleiner zijn dan die van de hyacint. De bloemen zijn melkwit en veel, stervormig gelijk die van de Ornithogalum of affodil. De bol is wit met veel langachtige open gespreide klisters, stinkend gelijk look en scherp van smaak maar niet onlieflijk en heeft de krachten van de teriakel en is vijand van de nakende ziektes.

(Allium victorialis)

Serpentlook. In Latijn Allium Serpentinum & Ophioscorodon. In Italiaans Aglio Serpentino. In Frans Ail serpentin.

Serpentlook is de voorgaande van voortkomen en vorm niet zeer ongelijk en is alzo genoemd om de steel en bladeren die gevlekt of gespikkeld zijn gelijk de Serpentaria [199] die nochtans zeer na de daslook van vorm en reuk is, maar heeft de hals van de wortel langer die bezet is met een vel vol spleten en in bergachtige plaatsen vanzelf groeien, zijn bloemen zijn wit en wijd als de voor vermelde.

Krachten.

Dioscorides. Dezelfde krachten heeft het serpentlook. Met spijs gegeten verdrijft de brede wormen van de buik en doet goed water maken.

Is zeer goed tegen steken van de adderslangen en vooral tegen de aambeien zodat er geen beter is als het eenparig met wijn ingenomen wordt of gebroken daarmee gedronken.

Is zeer goed tegen de beten van de dolle honden zo wel daarop gelegd als ingenomen.

Galenus. Look soorten zijn droog en heet tot in de vierde graad en hebben dezelfde krachten van de uien.

Look dient tot zeer koude en slijmachtige ziektes en tot de pijnen van de koliek die daar uitgesproten zijn.

Verdrijft de wormen en winden. Het verwekt tot bijslapen diegene die door koude de lust vergaan is en die heet zijn van natuur vermindert het de lust door zijn droogte.

Diegene die heet zijn van samengesteldheid is het hinderlijk het hoofd, ogen, longen en nieren gelijk dat ook is de bevruchte vrouwen en zogende want het verwekt hun maandstonden.

Moly van Dioscorides gheacht. In Latijn, Moly Dioscorideum putatum.

De ouders hebben wt den Grieckschen oorspronck το μϖλυεου τας υοσους, bediedt de sieckten versaechten, veriaeghen oft verdrijven: waer van de Poeten beschrijven dat der planten den naem μϖλυ is ghegheven door verwillinghe ende ghebruyckinghe der hemelscher Goden, segghende: De Goden heeten Moly het cruydt met de swerte wortel: Maer desen naem en hebben sy niet ghegheven een plante alleene, maer naerderhandt veel planten als hebbende eenighe excellente, cracht ende gedaente [200] malcanderen niet zeer onghelijck, ghelijck de wilde Ruyte, Harmala geheeten, die een swerte wortel ende witte bloeme heeft, als Dioscorides segt: Nochtans ist seker dat den eyghen naem is van een ayiuynachtighe plante, ende den Loock meest ghelijck, als blijckt byde Molyza, de welcke als Galenus verclaert, nae dկpinie van Dioscorides ende ander Griecken, thooft is vanden Loock, ende over oude tijden zeere vermaert teghen alle fenijn, ende oock teghen tooverijen, soo wel alst Moly, van wiens dat by aventuere den naem ontleent is. Want Dioscorides segt dat boven inden top heeft vande ghedaente van Loock, behalven noch dՠander ghelijckenisse diet heeft, soodaenich als zijn de twee specien van Moly, de welcke die van Padua ende Boloigne overlanck, ende nu oock die van Nederlandt in haerlieder hoven hebben ende bewaeren, waer af de wortel een cleyn bollekens, lancworpich, bycants ghelijck die vande Pareye, ende wit, voorts brenghende korenachtighe oft grasachtighe bladers, ende op steelkens van een spanne oft voet hooghe, melck-witte bloemen die vanden witten veldt-Ayiuyn oft Das-loock ghelijck, tsaedt daer nae volghende in een haeuken, ende heeten dit Moly van Dioscorides.

Dioscorides. De bolachtighe wortel is wonderlick goet om de moeder te openen, ist datse ghestooten zijnde met salven van Ireos (andere lesen met Dravick meel) ghelijck een pessus ghemaect, onder inghesteken wordt.

Serpent-Moly gheheeten. Moly serpentinum vocatum.

Dit Moly is seer ghelijck den Moly van Dioscorides van voorts comen, hebbende de bladers oock ommegeslaghen nae der eerden, ende oock van reucke ende bolle: maer de bloeme is blosende wit, onder de welcke dat ligghen blinckende bollekens opde maniere vanden Indiaenschen Moly. De wortel is becleedt met een seer hardt ayiuynachtich vel, ende de stele is van eenen voet oft onderhalven palme hooghe: In Nederlandt groeyet inde hoven.

(Allium subhirsutum) Moly van Dioscorides geacht. In Latijn Moly Dioscorideum putatum.

De ouders hebben uit de Griekse oorsprong το μϖλυεου τας υοσους, wat betekent de ziektes verzachten, verjagen of verdrijven waarvan de poten schrijven dat de plant de naam μϖλυ is gegeven door vervulling en gebruik der hemelse Goden en zeggen; De Goden heten Moly het kruid met de zwarte wortel. Maar deze naam hebben zij niet gegeven een plant alleen maar later veel planten die enige excellente kracht en gedaante hebben nochtans [200] elkaar niet zeer ongelijk gelijk de wilde ruit, Harmala geheten, die een zwarte wortel en witte bloem heeft zoals Dioscorides zegt. Nochtans is het zeker dat het de eigen naam is van een uienachtige plant en de knoflook meest gelijk als blijkt bij de Molyza die als Galenus verklaart naar de opinie van Dioscorides en ander Grieken het hoofd is van de look soorten en over oude tijden zeer vermaard tegen alle venijn en ook tegen toverijen zo wel als het Moly van wie dat bij avonturen de naam ontleend is. Want Dioscorides zegt dat boven in de top heeft het de gedaante van look, behalve noch de andere gelijkenissen die het heeft. Zodanig als zijn de twee species van Moly die van Padua en Bologna lang geleden en nu ook die van Nederland in hun hoven hebben en bewaren waarvan de wortel een klein bolletjes, langwerpig en bijna gelijk die van de prei en wit en voortbrengen korenachtige of grasachtige bladeren en op steeltjes van een 17 of 30cm hoog melkwitte bloemen die van de Ornithogalum of daslook gelijk. Het zaad dat daarna volgt in een hauwtje en heten dit Moly van Dioscorides.

Dioscorides. De bolachtige wortel is wonderlijk goed om de moeder te openen is het dat ze gestampt is met zalven van Iris (andere lezen met dravik meel) gelijk een pessarium gemaakt en onder ingestoken wordt.

(Allium roseum)

Serpent Moly geheten. Moly serpentinum vocatum.

Deze Moly is zeer gelijk de Moly van Dioscorides van voortkomen en heeft de bladeren ook omgeslagen naar de aarde en ook van reuk en bol. Maar de bloem is blozend wit waaronder liggen blinkende bolletjes op de manier van de Indiaanse Moly. De wortel is bekleed met een zeer hard uienachtig vel en de steel is van dertig of 15cm hoog. In Nederland groeit het in de hoven.

Moly met de bladers vande Narcisse. Moly foliis Narcissi.

Dit Moly alst inde hoven langhe ghestaen heeft, brengt voorts knobbelachtighe clisters nae tfatsoen vanden cleyn Ireos.

Moly liliflorum, een clisterachtighe bolle in tblat draghende. Moly Liliflorum in folio gerens, Theophrast. &Homericum sorte.

Dՠander is van lengde ende stele dien niet onghelijck, maer heeft blauwachtighe bloemen ende [201] platte bladers die vande Narcisse ghelijck, ende bycans even groot. De wortel is van lancworpighe ende witte bollen Pareyeachtich, in een verwarret ende met seer veel bollen aen malcander hanghende, rieckende ghelijck Loock, waer af wy ende meer andere bollen hebben, die ons gheschoncken zijn van Raphael van Coxie, een seer beleeft man ende groot liefhebber van cruyden, die niet alleene een goedt ghetal van wtlandtsche oft vremde planten, maer de selfde oock seer constich met sijn eyghen handt gheconterfeyt ende soo fraey gheschildert als iemant inde Nederlanden soude moghen doen, ons heeft ghegeven.

Dander Moly dat een clister in tblat heeft, houdense voor Moly van Homerus, zijnde soo groot als de Narcisse oft Ayiuyn van Ascalon. Theeft seven oft acht bladers, die vande Pareye oft Pancratium ghelijck, maer minder: De stele is onderhalven oft twee cubitus hooghe: de bloeme is purper-wit van ghedaente van Lilium Alexandrinum. Dese heeft ons gheschoncken Trevisanus Doctoor van Padua.

Moly van Hippocrates in tcapittel van Das Loock.

Oft het Das-loock het Moly van Hippocrates, als Galenus schijnt wtgheleyt te hebben, en is niet seker: nochtans ist seker dat vande Enghelsche vroukens sonderlinghe int eerste vande Lente dicwils gheten wordt, ende dat ghehouden wordt voor een medicijne ende preservatijf, niet alleene teghen de sieckten des lichaems, maer oock om te beletten ende af te keeren alle tooverie, hoe wel dat vanden ghemeynen volcke seer ghepresen wordt inde saussen.

Indiaens Moly, Caucason, Moly Indicum vocarum.

Indiaens Moly, dwelcke wy dese voorleden iaeren eerst ghesien hebben binnen Parijs inden hof van Doctor Casteleyn, droech op dՠopperste huysken, bollekens oft clisterkens besloten, de welcke in dՠaerde ghesteken zijnde, lichtelick vermenichfuldighden. De bladers, clister, ende alle ander dinghen, hevet metten voorgaenden ghelijck Moly Homericum.

(Allium angulosum) Moly met de bladeren van de narcis. Moly foliis Narcissi.

Als dese Moly in de hoven lang gestaan heeft brengt het voort knobbelachtige klisters naar de vorm van de kleine Iris.

Moly liliflorum die een klisterachtige bol in het blad draagt. Moly Liliflorum in folio gerens, Theophrasti & Homericum soort.

De andere is van lengte en steel die niet ongelijk, maar heeft blauwachtige bloemen en [201] platte bladeren die van de narcis gelijk en bijna even groot. De wortel is van langwerpige en witte bollen preiachtig en ineen verward die met zeer veel bollen aan elkaar hangen, ruikende gelijk look waarvan we en meer andere bollen hebben die ons geschonken zijn van Raphael van Coxie, een zeer beleefd man en groot liefhebber van kruiden die niet alleen een goed getal van buitenlandse of vreemde planten maar dezelfde ook zeer kunstig met zijn eigen hand afgebeeld en zo fraai geschilderd heeft als iemand in de Nederlanden zou mogen doen ons heeft gegeven.

De andere Moly dat een klister in het blad heeft houden ze voor Moly van Homerus is is zo groot als de narcis uit van Ascalon. Het heeft zeven of acht bladeren die van de prei of Pancratium gelijk maar kleiner. De steel is 68 of of 90cm hoog. De bloem is purperwit en van gedaante van Lilium Alexandrinum. Deze heeft ons geschonken Trevisanus doctor van Padua.

Moly van Hippocrates in het kapittel van daslook.

Of het daslook het Moly van Hippocrates is zoals Galenus schijnt uitgelegd te hebben is niet zeker. Nochtans is het zeker dat van de Engelse vrouwtjes en vooral in het begin van de lente vaak gegeten wordt en dat het gehouden wordt voor een medicijn en preservatief en niet alleen tegen de ziektes van het lichaam maar ook om te beletten en af te keren alle toverij, hoewel dat van het gewone volk zeer geprezen wordt in de sausen.

(Allium saxatile met zijn synoniem Allium caucason)

Indiaanse Moly, Caucason, Moly Indicum vocarum.

Indiaanse Moly wat we de voorgaande jaren voor het eerst gezien hebben binnen Parijs in de hof van doctor Casteleyn droeg op de opperste huisjes bolletjes of klistertjes besloten en als die in de aarde gestoken worden zich snel vermenigvuldigden. De bladeren, klisters en alle andere dingen heeft het met de voorgaande gelijk Moly Homericum.

Witte Lelie. Lilium candidum. In Hoochduytsch, Gilgen oft Gilgey. In Franchois, Lis blanc. In Italiaensch, Giglio. In Spaensch, Lirio blanco, ende is Lilium oft Rosa Iunonis Apuleij. In Engels, With lily.

De Lelie ende Roose is een zeer wtnemende paer bloemen, vande Griecken in haere spraecke gheheeten Bloeme der bloemen, Ghenuchte ende welluste van Venus, ende Roose van Juno, als wt wiens ghestorten melcke Via lactea, dat is de Melck wech in de locht Galaxia gheheeten, oft den zeer claere sneewitte Lelie op der aerden, haeren godtlijcken oorspronck ghecreghen hebben. Waer af een teecken is de eeuwighe vuyvloedinghe des godtlicken ende soeten reucks dien sy wtgheven: des halven oock den naem van Roose beteeckent de soete lieffelicke ende aenghenaeme Lelie, ende meer andere bloemen ende bolachtighe cruyden, ghelijck de Narcissen. Maer met dien naem wordt bediedt de zeer edele bloeme blinckende, midts de eere van de onbevleckte widtheydt, hoochlicker vernaemt door de glorie vanden wijsen Salomon in sijnen Conincklicken stoel sittende. Dese plante heeft eenen rechten langhen stele die vander Asphodille ghelijck, ende de wortel van eenen Ayiuyn die van veel clisteren op een gevoegt, van coleur van haer bloemen. De bladers zijn bleeckgroen, ghelijfvich, inde lengde strepen hebbende. De stele is rondt van eenen cubitus hooghe, op de welcke int opperste de bloemen groeyen, die vander Asphodille oft vanden Saffraen ghelijck, maer meerder, wit, welrieckende, ghemeynlick hebbende ses open overgheslaghen bladerkens, de figuer thoonende van eenen kelck oft belle: ende wt de middel van dien soo comen voorts gele faselinghen oft draen, ghelijck in die vanden [202] Hermodactylus. De gheheele plante heeft in, veel dick ende slijmachtich sap, ende is wt der maten nut inde medicijne, ende een vande meest bekende onder de clisterachtighe cruyden.

Witte Lelie oft witte Martagon van Constantinople oft Calcedonien, Lilium candidum Byzantinum.

De voorleden iaeren zijn den Heer Brancion saligher memorie, wt Constantinople, onder de naemen van witte Martagon ghesonden gheweest schoone groote clisterachtighe wortelen, groote bollen vande witte Lelie ghelijckende. De welcke sekere iaeren in potten wel gheoeffent zijnde, niet dan bladeren van ghedaente vande witte Lelie gehadt en hebben: nochtans ten laetsten hebbense stenghelen voort ghebracht, drye, viere ende vijf cubitus hooghe, iae de sommighe dobble ende plat, oft twee in een waeren, alsmen dickmaels aenmerckt in de dobble Martagons. Op welcken stele veel schoone witte Lelie-bloemen wassen, die nochtans cleynder, lanckworpigher, schoonder ende engher zijn dan die vande witte Lelie. Ende insghelijcks de bladeren zijn engher ende cleynder, maer roodtachtich, als oock den hele stele, van verwe vanden afrijsende wijngaerdt-bladeren; soodanich als ick noch dit iaer naer het leven hebbe doen contrefeyten TՠAntwerpen inden wel vercierden ende lustighe hof van Mijn-Vrouwe Marie de Brimeu, ende tot Mijn-Heere Willem Martini Greffier der voorseyde Stadt.

Dioscorides. Van Lelien wordt een salve ghemaeckt van sommighe gheheeten Lirinum, ende van ander Susinum, de welcke de zenuen, ende besonder de hardicheyst vander moeder is morwe maeckende.

De bladers van tcruydt zijn zeer goedt gheleydt op de beten van slanghen ende fenijnighe dieren: maer heet ghemaeckt zijnde, zijn sy goedt voor verbrandtheydt: ende inden azijn gheleydt, ghenesen de wonden. [203]

Tsap met honich oft azijn ghesoden in een coper potteken, is zeer goede medicijne tot oude sweeringhen, ende versche wonden.

De wortel ghebraden ende met olie van Roosen ghestooten, gheneest de verbrandtheydt, vermorwet de harde moeder, verweckt de maendtstonden vande vrouwen, ende suyvert alle sweeringhen.

De wortel met honich ghewreven oft ghestooten, gheneest de doorhouwen zenuen, verdrijft de witte vlecken, schelferinghen ende quaede scheurftheydt des hoofts, ende aensichts, ende suyvert de loopende sweeringhen vanden hoofde, iae suyvert aensicht ende neemt de rimpels wegh.

De wortel met azijn ende Bilsen bladers ghestooten ende met Terwen meel ghemengt, gheneest de swillinghen ende apostumatien der cullen.

Tsaet vande Lelien is seer goet ghedroncken teghen de beten vande slanghen ende fenijnighe dieren.

Ende de bladers met wijn ghemengt, ghenesen dշilt vier daer op gheleydt.

Men seght oock datter roode Lelien zijn, in Syrien ende te Pisida in Pamphylien, die seer crachtich zijn in salven.

Gheneest de verbrandtheydt] om datse, als Galenus segt, drooghen, afvaeghen, ende met maten digereren.

Vermorwet de harde moeder] om datse digereert sonder bijten (seght Galenus) ende morwe maeckt.

Neemt de rimpels vanden aensicht] met honich, segt Galenus, om datse te crachtigher soude abstergeren: Want sy is vanden eersten graet der afvaeghende, ende een excellente medicijne tot alle dinghen die sonder bijten soecken ghedroocht te zijn, oft oock tot alle groote wonden, sonderlinge inde hoofde vande musclen, ende tot alle vochtighe, slappe, oft verouderde sweeringhen, ende diemen qualick tot sluyten can brenghen.

De bloemen vande Lelie hebben een ghemengde natuere, ende zijn eens deels subtijl ende eens deels eerdich van substantie.

Plinius. De wortel van Lelien in wijn ghesoden doet dեxter-ooghen wtvallen.

Apul. Teghen de beten van fenijnighe dieren, soo stoot de wortel vande Lelie, ende ghevet wtghedouwen sap te drincken, voorts soo leght de ghestooten wortel op de bete, tsal wonderbaerlick ghenesen.

Teghen verstuycktheydt, Neemt de bladers vande Lelien, stootse ende legtse daer op, sy sullent crachtelick ghenesen, ende in dien datter gheswil is, tsal vergaen.

(Lilium candidum) Witte Lelie. Lilium candidum. In Hoogduits Gilgen of Gilgey. In Frans Lis blanc. In Italiaan, Giglio. In Spaans Lirio blanco en is Lilium of Rosa Iunonis Apuleij. In Engels With lily.

De lelie en roos is een zeer uitnemend paar bloemen en van de Grieken in hun taal geheten bloem der bloemen, genoegen en wellust van Venus en roos van Juno uit wiens gestorte melk Via lactea, dat is de Melkweg in de lucht Galaxia geheten, of de zeer heldere sneeuwwitte lelie op de aarde haar goddelijke oorsprong gekregen hebben. Waarvan een teken is het eeuwige uitvloeien van de goddelijke en zoete reuk die zij uitgeven. Derhalve ook de naam van roos betekent de zoete liefelijke en aangename lelie en meer andere bloemen en bolachtige kruiden gelijk de narcissen. Maar met die naam wordt aangeduid de zeer edele blinkende bloem vanwege de eer van de onbevlekte witheid die zeer vermaand is door de glorie van de wijze Salomon die in zijn koninklijke stoel zit. Deze plant heeft een rechte lange steel die van de Asphodelus gelijk en de wortel van een uien die van veel klisters bijeen gevoegd is van de kleur van haar bloemen. De bladeren zijn bleek groen, stevig en hebben in de lengte strepen. De steel is rond van een 45cm hoog waarop in het opperste de bloemen groeien die van de affodil of van de saffraan gelijk maar groter, wit en welriekend en hebben gewoonlijk zes open geslagen bladertjes, de figuur vertonende va een kelk of bel. En uit het midden van die zo komen voort gele vezels of draden gelijk in die van de [202)]Hermodactylus. De gehele plant bevat veel dik en slijmachtig sap en is uitermate nuttig in de medicijnen en een van de meest bekende onder de klisterachtige kruiden.

(Lilium candidum, grote bollen vergroeien vaak met dubbele stengels, hoewel Lilium martagon ook een var. album heeft met de vorm ҃andidumլ hoewel de bloemen meer op candidum lijken)

Witte Lelie of witte Martagon van Constantinopel of Calcedonien, Lilium candidum Byzantinum.

De vorige jaren heeft de heer Brancion zalige memorie uit Constantinopel onder de naam van witte Martagon gezonden mooie grote klisterachtige wortels, grote bollen die op de witte lelie lijken die zekere jaren in potten geteeld waren niets dan bladeren van gedaante van de witte lelie hebben. Nochtans tenslotte hebben ze stengels voort gebracht van 135, 180 en 225cm hoog, ja sommige dubbel en plat alsof er twee in een waren als men vaak ziet in de dubbele Martagons. Op welke steel veel mooie witte leliebloemen groeien die nochtans kleiner, langwerpiger, mooier en enger zijn dan die van de witte lelie. En insgelijks zijn de bladeren zijn enger en kleiner, maar roodachtig als ook de hele steel en van kleur van de vallende druivenbladeren, zodanige als ik nog dit jaar naar het leven heb laten tekenen te Antwerpen in de goed versierde en lustige hof van mevrouw Marie de Brimeu en bij meneer Willem Martini, griffier der voor vermelde stad.

Dioscorides. Van lelies wordt een zalf gemaakt die van sommige geheten wordt Lirinum en van ander Susinum die de zenuwen en vooral de hardheid van de moeder murw maakt.

De bladeren van het kruid zijn zeer goed gelegd op de beten van slangen en venijnige dieren maar heet gemaakt zijn zij goed voor verbranding en in de azijn gelegd genezen ze de wonden. [203]

Het sap met honing of azijn gekookt in een koperen potje is een zeer goede medicijn tot oude zweren en verse wonden.

De wortel gebraden en met olie van rozen gestampt geneest de verbranding, vermurwt de harde moeder, verwekt de maandstonden van de vrouwen en zuivert alle zweren.

De wortel met honing gewreven of gestampt geneest de doorhouwen zenuwen, verdrijft de witte vlekken, schilfers en kwade schurft van het hoofd, aangezicht en zuivert de lopende zweren van het hoofd, ja zuivert het aanzicht en neemt de rimpels weg.

De wortel met azijn en bilzekruid bladeren gestampt en met tarwe meel gemengd geneest de zwellingen van de ballen.

Het zaad van de lelies is zeer goed gedronken tegen de beten van de slangen en venijnige dieren.

De bladeren met wijn gemengd genezen het wilde vuur, daarop gelegd.

Men zegt ook dat er rode lelies zijn in Syri en te Pisida in Pamphyli die zeer krachtig zijn in zalven.

Geneest de verbranding.] Omdat ze, als Galenus zegt, drogen, afvegen en met mate verteren.

Vermurwt de harde moeder.] Omdat ze verteert zonder bijten (zegt Galenus) en murw maakt.

Neemt de rimpels van het aanzicht.] Met honing, zegt Galenus, omdat ze te krachtiger zou afvegen. Want zij is van de eerste graad der afvegende en een excellente medicijn tot alle dingen die zonder bijten zoeken gedroogd te worden of ook tot alle grote wonden en vooral in het hoofde van de spieren en tot alle vochtige, slappe of verouderde zweren en die men kwalijk tot sluiten kan brengen.

De bloemen van de lelie hebben een gemengde natuur en zijn eensdeels subtiel en eensdeels aardachtig van substantie.

Plinius. De wortel van lelies in wijn gekookt doet de eksterogen uitvallen.

Apuleius. Tegen de beten van venijnige dieren zo stoot de wortel van de lelie en geef het uitgeduwde sap te drinken, voort zo leg de gestampt wortel op de beet, het zal wonderbaarlijk genezen.

Tegen verstuiking, neem de bladeren van de lelie, stoot ze en leg ze daarop, zij zullen het krachtig genezen en indien dat er gezwel is het zal vergaan.

Verschillende Martagons ofte roode Lelie.

Ghemeyne Martagon met langhe smalle bladeren, sonder clysters aen den steel.

Andere Martagon met dierghelijcke bloemen, maer bleecker, sonder clysters, met corte smalle bladeren.

Martagon met groote clystren aen dՠopperste stele, ende corte breede bladeren met veel schoon bloet roode bloemen.

Martagon met zeer dobbele bloemen.

Martagon met langhe smalle blaederen cleyne clisterkens draeghende op dկpperste vanden stele ende rooder bloemen dan de voorgaende.

Martagon met veel clystren vanden middel-stele tot dկpperste, ende schoon roode bloemen.

Cleyne Roode orenge Lelie Reuskens ende Naenken ghenaemt.

Ghemeyn roode orenge Lelie oft Martagon vande Alchymisten met langhe smalle bladeren. Lilium purpureum oft Phoeniceum vulgare. In Hoochduytsch, Goldgilgen. In Franchois, Lis oreng. In Italiaensch, Giglio rosso. In Spaensch, Lirio amarillo, ende is Bulbus cruentus van Hippocrates, Lilium croceum Fuchsij. Oft oock is Hemerocallis oft sylvestre Lilium Dioscor.oft medesoorte van dien? In Engels, Redde purpel Lelie.

Alist dat Plinius heeft willen segghen wt tschrijven vande ghene die vande Landtwinninghe schrijven, dat de roode Lelien wt de witte door conste hen root coleur vercreghen hebben, nochtans de twee soorten van roode Lelien groeyen soo wter natueren, als ons Dioscorides ende veel berghen hedensdaegs ghetuyghen. Dese en verschillen gheensins vande witte, dan datse zijn smalder, langher, donckerder groen ende menichfuldigher van bladers. Oock en zijn de bloemen den witten niet onghelijck, maer sien fraey root op tgele treckende, met sommighe roestachtighe vlecken, ende van binnen met sommighe strepen gheteeckent, ghelijck inden Ireos. De clisters zijn oock die vande witte Lelie ghelijck, maer en comen niet voort, dan inde Lente. Dit en draegt gheen clisters aende steel, noch aen de sijdetacxkens by de bloeme oft saet.

Bleeck-orenge Martagon met cleyne corte bladeren sonder clisters.

Ick hebbe in mijnen hof noch een ander soorte van Martagon oft orengen-Lelie sonder clisters aen de stamme oft by de bloeme, de welcke bleecker orenge zijn dan de voorseyde: de bladeren zijn oock veel corter, ghelijckende die vanden naestvolghende Martagon.

Schoon roode Martagon met groote clisteren aen de sijdtacxkens van dկpperste stele. Lilium cruentum, bulbos maeusculos squammatim compactos gerens summo alis diviso caule, [204]

Dit is verschillende vande voorgaende inde schoon root-vermillion verwe van sijn bloemen, die veel zijn op eenen schoonen met zijdetacken wtghespreyden crans, hebbende grootachtighe ende bolachtighe clisters aen de steelkens vande bloemen, ende dickmael als sy lange ghestaen hebben onverplant, voortbrenghende eenen dobbelen crans van bloemen: de wortel oft clisterachtighe bol is groot ende wit, onder ende boven meer geveselt dan dandere. Ick heb se sien draeghen drie croonkens van veselinghen boven aen de wortele, als de figuere bewijst..

Dobbele Martagon.

Door spel ende overvloedicheydt van natuere de Martagons crijghen in stede van veel zijdetacxkens ende bloemen, eenen dobbelen platten steele die boven verciert is met een lustighe bloeme van zeer vele bladeren als de dobbele Pionie.

Schoon bloedt roodt Martagon met langhe smalle bladeren ende cleyne clisters.

Inden seer lustighen hof van mijn vrouwe Marie de Brimeu hebbe ick dit vercreghen, de welcke schoonder vermillion-roode bloemen voortbrengt dan alle dաndere. De clisterkens zijn cleene ende spitsch, die insghelijcks aen de stammen ende steelkens vander bloemen groeyen. Sijn bladeren zijn enghe ende lanck, den clisterachtighen bol ende faselinghen, ghelijcken die vanden ghemeyne Martagon. [205, 206]

Martagon met veel clisters lancks de stele.

Dit heeft redelijck schoon root-orenge bloemen. Den bol ende bladeren zijn bycans wederpaer vande ghemeyne Martagon, maer heeft lancs den stele, die onderhalf cubitus ghemeynlick lanck is, vande middel tot boven verciert met clisterachtighe bollekens.

(Lilium bulbiferum en var. croceum)

Verschillende Martagons of rode lelie.

Gewone Martagon met lange smalle bladeren zonder klisters aan de steel.

Andere Martagon met diergelijke bloemen maar bleker en zonder klisters met korte smalle bladeren.

Martagon met grote klisters aan de opperste steel en korte brede bladeren met veel mooie bloedrode bloemen.

Martagon met zeer dubbele bloemen.

Martagon met lange smalle bladeren die kleine klistertjes dragen op het opperste van de steel en roder bloemen dan de voorgaande.

Martagon met veel klisters van de middelsteel tot de opperste en mooie rode bloemen.

Kleine rode oranje lelie reusje en naantje genoemd.

Gewone rode oranje lelie of Martagon van de alchimisten met lange smalle bladeren. Lilium purpureum of Phoeniceum vulgare. In Hoogduits Goldgilgen. In Frans Lis oreng. In Italiaans Giglio rosso. In Spaans Lirio amarillo en is Bulbus cruentus van Hippocrates, Lilium croceum Fuchsij. Of het ook is Hemerocallis of sylvestre Lilium Dioscoridis of een medesoort van die? In Engels Redde purpel Lelie.

Al is het dat Plinius heeft willen zeggen uit het schrijven van diegene die van de landwinning schrijven dat de rode lelie uit de witte door kunst hun rode kleur gekregen hebben nochtans de twee soorten van rode lelies groeien zo uit de natuur zoals ons Dioscorides en veel bergen tegenwoordig getuigen. Deze verschillen geenszins van de witte dan dat ze smaller, langer, donkerder groen met menigvuldige bladeren. Ook zijn de bloemen de witte niet ongelijk maar zien fraai rood op het gele trekkende met sommige roestachtige vlekken en van binnen met sommige strepen getekend gelijk in de Iris. De klisters zijn ook die van de witte lelie gelijk maar komen niet voort dan in de lente. Deze draagt geen klisters aan de steel, noch aan de zijtakjes bij de bloem of zaad.

Bleek oranje Martagon met kleine korte bladeren zonder klisters.

Ik heb in mijn hof noch een ander soort van Martagon of oranje lelie zonder klisters aan de stam of bij de bloem die bleker oranje zijn dan de voor vermelde. De bladeren zijn ook veel korter en lijken op die van de volgende Martagon.

Mooie rode Martagon met grote klisters aan de zijtakjes van de opperste steel. Lilium cruentum, bulbos maeusculos squammatim compactos gerens summo alis diviso caule. [204]

Deze verschilt van de voorgaande in de mooi rood vermiljoen kleur van zijn bloemen die veel zijn op een mooie met zijtakken uitgespreide krans en hebben grootachtige en bolachtige klisters aan de steeltjes van de bloemen en vaak als zij lang niet verplant hebben gestaan dan brengen ze voort een dubbele krans van bloemen. De wortel of klisterachtige bol is groot en wit, onder en boven meer gevezeld dan de andere. Ik heb ze zien dragen drie kroontjes van vezels boven aan de wortel zoals de figuur bewijst.

Dubbele Martagon.

Door spel en overvloed van de natuur krijgen de Martagons in plaats van veel zijtakjes en bloemen een dubbele platte steel die boven versierd is met een lustige bloem van zeer vele bladeren als de dubbele pioen.

Mooie bloedrode Martagon met lange smalle bladeren en kleine klisters.

In de zeer lustige hof van mevrouw Marie de Brimeu heb ik dit verkregen die mooiere vermiljoen rode bloemen voortbrengt dan alle andere. De klistertjes zijn klein en spits die insgelijks aan de stammen en steeltjes van de bloemen groeien. Zijn bladeren zijn eng en lang, de klisterachtige bol en vezels lijken op die van de gewone Martagon. [205] [206]

Martagon met veel klisters langs de steel.

Deze heeft redelijk mooie roodoranje bloemen. De bol en bladeren zijn bijna dezelfde van de gewone Martagon, maar heeft langs de steel die gewoonlijk een 68cm lang is van het midden tot boven versierd met klisterachtige bolletjes.

Cleyne roode Lelien, Naenken ende Reusken, sive Pumilio, Lilium purpureum minimum.

Dese is de voorgaende zeere ghelijck, maer minder, ende met bloemen vast by een aen dՍ opperste vanden stele die een palme ofte eenen voet ende altemets eenen cubitus lanck is, van fatsoen vande Lelie, ende ghelijck van bollen, hebbende onder ende boven veel faselinghen hanghende.

Ick meyne datse vanden Cruyde liefhebbers is Reusken ghenoemt, om dat een cleyn plantken zijnde, heeft gelijck een dick hoofdeken: oft schoon breedt trosken van bloemen, oft crans op den top vanden stele, oft oock om datse sommige iaeren als sy gheen bloemen en draeght, inde laetse van die heeft eenen hoop clisterachtige bollekens tsaemen als in eenen hoofde ghevoeght, rontsomme met bladers beset, ende is ghenoech bekendt over al inde hoven van Nederlandt onder de naeme van Reusken ende Naenken.

Sultan Sambac.

Dese soorte van Lelie schijnt om de lusticheydt, ende schoonheydt vande bloeme, oft by aventuere om datse den grooten Sultan toegheeyghent is, Sultan Sambac gheheeten te zijn. De wortel is die vande bloedtroode Lelie gelijck, maer met roode ticskens oft vlecskens gespickelt, sodaenich als in de ghene die wy hebben staende, door ghifte van D. Alvaro Nunis Medicijn van Antwerpen, inden hof vanden zeer goeden Apoteker Willem Driesch. Wy en hebben noch gheen bloeme daer af moghen sien, door dat de wortel van dien zeer onlancks van Constantinoplen ghesonden is gheweest, onder den naem van Sultan Sambac.

Lilum bulbeferum var. chaixii) Kleine rode lelies, Naenken en Reusken, sive Pumilio, Lilium purpureum minimum.

Deze is de voorgaande zeer gelijk, maar kleiner en met bloemen dicht bijeen aan het opperste van de steel die een tien of dertig cm en af en toe een 45cm lang is, van vorm van de lelie en gelijk van bollen en heeft onder en boven veel vezels hangen.

Ik meen dat ze van de kruidliefhebbers is Reusken genoemd omdat een klein plantje is en heeft gelijk een dik hoofdje of een mooi breed trosje van bloemen of krans op de top van de steel of ook omdat ze sommige jaren als zij geen bloemen draag in het laatste jaar een hoop klisterachtige bolletjes tezamen heeft als in een hoofdje gevoegd en rondom met bladeren bezet en is genoeg bekend overal in de hoven van Nederland onder de naam van Reusken en Naenken.

(Lilium candidum 'sultan Zambackө',

Sultan Sambac.

Deze soort van lelie schijnt om de lustigheid en mooiheid van de bloemen of bij avonturen omdat ze de grote Sultan toegeigend is Sultan Sambac geheten te zijn. De wortel is die van de bloedrode lelie gelijk maar met rode stipjes of vlekjes gespikkeld zodanig als in diegene die we hebben staan door gift van D. Alvaro Nunis, dokter van Antwerpen, in de hof van de zeer goede apotheker Willem Driesch. We hebben noch geen bloem daarvan mogen zien doordat de wortel van die zeer onlangs van Constantinopel gezonden is geweest onder de naam van Sultan Sambac.

Diversche Hemerocallis oft wilde Lelie.

Ghemeyne Hemerocallis, oft Lelie van Calvarie, ofte wilde Lelie.

Claer schoon-roode Hemerocallis.

Hemerocallis van Constantinoplen met veel vermellion-roode glinsterde bloemen.

Andere Hemerocallis ofte wilde Lelie van Constantinoplen met een bloeme alleene.

Lelien van Persen ofte Pennachi Persiano.

Tweederhande Keysers Croonen. [207]

Lelie van Calvarien oft grau Lelien ende Singelen. Lilium montanum. In Hoochduytsch, Goldwurtz weibble. In Franchois, Lis jaulne naede verwe vande wortel. Ende is Lilium sylvestre van Dodonaeus, Hemerocallis vande Herbaristen, Hyacinthus Potarum van Tragus, Asphodelus femina van Fuchsius, Martagon Italorum ende Matthioli.

De Lelie van Calvarien die vele van selfs is voortcomende inde geberghten, heeft oock de wortel ende clisterachtighen bol den anderen niet onghelijck, maer de stele is langher, dan die vande cleyne roode Lelie. De bladers groeyen sterrewijs wt de knoopkens vanden stele, van grootte die vander Gentianella oft Cruciata ghelijck, maer aen dշterste vande stelen nederwaerts gheboghen, ghelijck die vanden Verckens-broodt oft Cyclamen met cleyn ticskens ghespickelt, yserroestachtich van verwe, wt de welcke voorts commen roode draeykens oft faselinghen van tselfde coleur, die nederwaerts gheboghen staen.

Schoon claer-roode Lelie van Calvarie oft Hemerocallis.

Inde hoven van sommighe Cruydt-Lief-hebbers van Nederlandt vindtmen dese schoone soorte van Hemerocallis, de welcke is in alle sijn deelen ghelijfvigher dande ghemeyne voorgaende: verschillende oock inde bloemen, die grooter zijn ende lieffelicker claer-roodt.

Hemerocallis oft wilde Lelie van Chalcedonien ofte Constantinople met vele bloemen. Hemerocalis Chalcedonica purpureo-sanguinea polyanthos.

Dese plante was de voorleden iaeren in Nederlandt zeer luttel gevonden, de welcke om haer zeer schoone bloemen ende wtlandtsche aerdicheydt in weerde ghehouden wordt, ende zeer neerstich in potten oft inde hoven bewaert was van de edel heeren saligher memorie Jan van Brancion ende Jan vander Delft. Maer hedendaeghs is sy by sommighe van onse principaelste Cruydt-liefhebbers te becomen, als by Heer Philips de Marnix Heere van S. Aldegonde. Mijn-Heere Cornelis Pruym [208] Tresorier der stadt van Antwerpen, Mijn-Heer Jan Hoboken Doctoor inde rechte hier voortijdts Rectoor vande Universiteyt van Padua, ende oock tot M. Raphael Coxia, Joris vande Rye, ende sommighe andere. De wortel is van schelferachtighe kernen tsamen ghevoeght die vande Lelie van Calvarien ghelijck, maer meerder, ende die van den meesten Martagon van grootte ghelijck, waer wt is spruytende eenen stele van onderhalve oft twee cubitis hooghe, daer aen dat groeyen van beneden tot boven Lelie bladers sonder eenighe ordeninghe, donckerroodtachtich van verwen met selver witte randekens, oft canten. Sy heeft vele bloemen blijde vermillioen-roodt wtgespreydt, aen dշterste vande stele oock nederwaerts hanghende ghekeert ende omgheslaghen, ghelijck die vande Lelie van Calvarien, zeer lustich, dկpperste vanden stele vercierende.

Andere Hemerocallis ofte wilde Lelien van Constantinoplen.

De Cruyde-liefhebbers van Nederlandt hebben inde plaetse vande voorseyde Hemerocallis van Constantinoplen bevonden datter een verschillende soorte van dese mede overghesonden is, de welcke zeer ghelijck is in de clisterachtighe wortele, ghewas ende bladeren: Nochtans sy en heeft nemmermeer dan een bloeme aen dկpperste vanden stele: het welcke is menighe iaeren ghemerckt ende gheobserveert gheweest door de voorseyde Heere Brancion, vander Delft, Joris van Rye ende Raphael Coxia. Sulcks oock als ick noch dese Somer 1580 in thof van Mijn-Vrouwe de Brimeu ghesien hebbe. De bladeren zijn groen ende en trecken niet soo seere naar tղoodt ghelijck die vande voorgaende.

So verre als yemandt scherp wil aensien de Lelie, ende dՈemerocallis, die sal claerlick mercken dat dՈemerocallis een specie is vande Lelie, de welcke daerom is ghenoemt geweest wilde Lelie, oft Coronarium: iae Dioscorides schrijft haer toe bycants alle de selfde crachten die de Lelie [209] heeft, ende dat meer is, theeft eenen schijn van waerheydt, dat hy heeft hooren seggen, datter in Syrien een roode Lelie was voorts comende, ten minsten dՠeene van desen die hier beschreven staen. Gheen van allen dan en is de wilde Lelie oft Hemerocallis ghelijcker, dan die eerste bruyn-roode oft purper, wiens bollen wy weten dat de selve crachten hebben die Dioscorides segt, ende hebben dese met goede redenen ghenoemd bloedt-roode Bulbus met Lelie ende purper bloemen van Hippocrates. Ende daerom moet overgheset worden, niet zeer bleeck, maer Okerverwich, ghelijck wy sien inden Oker het sat-geel, welcke gesien wordt van coleur purper oft orangee, gelijck de bloeme van Guychelheyl. My helpt dat ick sie hoe groot de neersticheydt ende ghetrouwicheydt van Matthiolus is, die dese naem niet kennende, meer den lof soeckende dan de waerachtighe kennisse, is seggende dat de Roode-Lelie, die nochtans wel bekent is, zeer bleeck van verwe is tկntechte Dioscoridem tot ghetuyghe nemende. Maer welcke verwe wordt zeer bleeck gheheeten, ten zy datse wit is, welcke aldernaest comt, de bleecke? Dաrgument en heeft niet vele te bedieden, ende is van cleyn verlanghe, vande aenhancsels ende ghetal vande bloemen, die sommighe schijnen te willen hebben. Maer in die yemandt wil wel aenmercken dat de witte Lelie somtijdts in sulcker voeghen is voorts comende, datse somtijdts in stede van veel bloemen by een maer enckel bloeme en heeft, en sal daer niet zeere teghen segghen. Maer dat sy segghen dat dese veel meer bladers heeft dan die roode Lelie, dat schijnt wel te comen door de oeffeninghe: want beyde de roode Lelien ende die van Calvarie hebben veel min bladers. Daerom ist dat yemanden een van dese twee beste aenstaet voor Hemerocallis, wy zijn te vreden. Nochtans en sal ick gheensins affirmeren dat de beste Lelie van Calvarie, soude zijn Lilium coronarium oft Hemerocallis, om datse een weynich van vuylen oft fenijnighen reucke heeft. Maer dat de gasten van Athaeneus souden gheseydt hebben dat de bloeme van desen, verdwijnende is als de Sonne ondergaet, ende metten opganck wederom wtspruyt, moet aldus verstaen worden, datse niet gheheel en verdwijnt oft vergaet, maer dat door dաencomen vanden vochten ende coudtachtighen nacht de bloemen weder in een ghetrocken worden de welcke tsanderdaeghs metter Sonnen open gaen ende weder levende worden, ghelijck als den Tragopogo oft Morghensterre Solsequiis ende Cicoreyen ende ander Heliotropiis ghebeurt.

Cracht.

Dioscorides. De wortel van Hemerocallis ghestooten ende ghedroncken, oft met honich ende wolle in een pessus van onder gheset, iaeght af water ende bloedt.

De bladers ghestoten versoeten de sweerende borsten vol sochs, ende die swillinghen vanden ooghen, daer op gheleydt.

De wortel ende bladers zijn zeer goedt gheleydt op verbrande leden.

(Lilium martagon en Lilium chalcedonicum als rode) Diverse Hemerocallis of wilde lelie.

Gewone Hemerocallis of lelie van Calvarie ofte wilde lelie.

Helder mooi rode Hemerocallis.

Hemerocallis van Constantinopel met veel vermiljoenrode glinsterende bloemen.

Andere Hemerocallis of wilde lelie van Constantinopel met een bloem alleen.

Lelie van Perzi of Pennachi Persiano.

Tweevormige keizerskronen. [207]

(Lilium x croceum)

Lelie van Calvarie of grauwe lelies en singels. Lilium montanum. In Hoogduits Goldwurtz weibble. In Frans Lis jaulne naar de kleur van de wortel en is Lilium sylvestre van Dodonaeus, Hemerocallis van de herbaristen, Hyacinthus Potarum van Tragus, Asphodelus femina van Fuchsius, Martagon Italorum en Matthioli.

De lelie van Calvarie die veel vanzelf voortkomt in de gebergten heeft ook de wortel en klisterachtige bol de anderen niet ongelijk, maar de steel is langer dan die van de kleine rode lelie. De bladeren groeien stervormig uit de knoopjes van de steel, van grootte die van de Gentianella of Cruciata gelijk, maar aan het uiterste van de stelen nederwaarts gebogen gelijk die van de varkensbrood of Cyclamen met klein stipjes gespikkeld en een ijzerroest kleur waaruit voortkomen rode draadjes of vezels van dezelfde kleur die nederwaarts gebogen staan.

Mooie helderode lelie van Calvarie of Hemerocallis.

In de hoven van sommige kruidliefhebbers van Nederland vindt men deze mooie soort van Hemerocallis, die is in al zijn delen steviger dan de gewone voorgaande. Verschilt ook in de bloemen die groter zijn en liefelijker helderrood.

Hemerocallis of wilde lelie van Chalcedonien ofte Constantinopel met veel bloemen. Hemerocalis Chalcedonica purpureo-sanguinea polyanthos.

Deze plant werd vorige jaren weinig in Nederland gevonden die om zijn zeer mooie bloemen en buitenlandse aardigheid in waarde gehouden wordt en zeer vlijtig in potten of in de hoven bewaard van de edele heren zaliger memorie Jan van Brancion en Jan vander Delft. Maar tegenwoordig is zij bij sommige van onze voornaamste kruidliefhebbers te bekomen als bij heer Philips de Marnix, heer van St. Aldegonde. Mijnheer Cornelis Pruym [208] penningmeester der stad Antwerpen, mijnheer Jan Hoboken, doctor in de recht hier voortijds rector van de universiteit van Padua en ook bij M. Raphael Coxia, Joris van de Rye en sommige andere. De wortel is van schilferachtige kernen tezamen gevoegd die van de lelie van Calvarie gelijk, maar groter en die van de grootste Martagon van grootte gelijk waaruit spruit een steel van 68 of 90cm hoog waaraan groeien van beneden tot boven lelie bladeren zonder enige orde, donker roodachtig van kleur met zilverwitte randjes of kanten. Zij heeft vele bloemen blijde vermiljoenrood uitgespreid die aan het uiterste van de steel ook nederwaarts hangen gekeerd en omgeslagen gelijk die van de lelie van Calvarie, zeer lustig die het opperste van de steel versierd.

Andere Hemerocallis of wilde lelie van Constantinopel.

De kruidliefhebbers van Nederland hebben in plaats van de voor vermelde Hemerocallis van Constantinopel bevonden dat er een verschillende soort van deze is mee gezonden die zeer gelijk is in de klisterachtige wortel, gewas en bladeren. Nochtans heeft ze nimmermeer dan een bloem aan het opperste van de steel wat menige jaren gemerkt en geobserveerd geweest is door de voor vermelde heer Brancion, vander Delft, Joris van Rye en Raphael Coxia. Zulks ook als ik nog deze zomer 1580 in de hof van mevrouw de Brimeu gezien heb. De bladeren zijn groen en trekken niet zo zeer naar het rood gelijk die van de voorgaande.

Zover als iemand scherp wil aanzien de lelie en de Hemerocallis die zal duidelijk merken dat de Hemerocallis een specie is van de lelie die daarom is genoemd geweest wilde lelie of Coronarium. Ja, Dioscorides schrijft haar bijna alle dezelfde krachten toe die de lelie [209] heeft en dat meer is het heeft een schijn van waarheid dat hij heeft horen zeggen dat er in Syri een rode lelie voorkomt, tenminste de ene van deze die hier beschreven staan. Geen van allen dan is de wilde lelie of Hemerocallis gelijker dan die eerste bruinrode of purperen wiens bollen we weten dat ze dezelfde krachten hebben die Dioscorides zegt en hebben deze met goede redenen genoemd bloedrode Bulbus met lelie en purperen bloemen van Hippocrates. En daarom moet overgezet worden niet zeer bleek, maar okerkleurig gelijk we zien in de oker het donkergele wat gezien wordt van kleur purper of oranje gelijk de bloem van guichelheil. Me helpt dat ik zie hoe groot de vlijt en trouwheid van Matthiolus is die deze naam niet kent en meer de lof zoekt dan de ware kennis en zegt dat de rode lelie, die nochtans goed bekend is, zeer bleek van kleur is ten onrechte Dioscorides tot getuige neemt. Maar welke kleur wordt zeer bleek geheten, tenzij dat ze wit is, welke het dichtste bij komt de bleke? Het argument heeft niet veel te betekenen en is van klein belang van de aanhangsels en getal van de bloemen die sommige schijnen te willen hebben. Maar indien iemand wil wel aanmerken dat de witte lelie somtijds in zulke voege voortkomt dat ze somtijds in plaats van veel bloemen bijeen maar een enkele bloem heeft zal daar niet veel tegen zeggen. Maar dat zij zeggen dat deze veel meer bladeren heeft dan die rode lelie dat schijnt wel te komen door de teelt. Want beide rode lelies en die van Calvarie hebben veel minder bladeren. Daarom is het dat iemand een van deze twee het beste aanstaat voor Hemerocallis, we zijn tevreden. Nochtans zal ik geenszins bevestigen dat de beste lelie van Calvarie zou zijn Lilium coronarium of Hemerocallis omdat ze wat van een vuile of venijnige reuk heeft. Maar dat de gasten van Athenaeus zouden gezegd hebben dat de bloem van deze verdwijnt als de zon ondergaat en met de opgang wederom uitspruit moet aldus verstaan worden dat ze niet geheel verdwijnt of vergaat maar dat door het aankomen van de vochtige en koudachtige nacht de bloemen weer ineen getrokken worden (tulpen) die de volgende dag met de zon weer opengaan en weer levend worden gelijk als de Tragopogon of morgenster Solsequim en chicorei en ander Heliotropium gebeurt.

Kracht.

Dioscorides. De wortel van Hemerocallis gestampt en gedronken of met honing en wol in een pessarium van onder gezet jaagt af water en bloed.

De bladeren gestoten verzachten de zwerende borsten vol zog en die zwellingen van de ogen, daarop gelegd.

De wortel en bladeren zijn zeer goed gelegd op verbrande leden.

Lelie van Persen. Lilium Persicum. In Italiaensch, Pennachi Persiano.

Dese plante en was oock niet ghevonden de voorleden iaeren in Duytschlandt, Vranckrijck ende Engellandt, maer alleene tot Liere ghesien in Nederlandt, inden zeer lustighen ende van wtlandtsche planten wel vercierden hof vanden edelen Cruydt-Lief-hebbers, als den Heere Cornelis Pruym, Jonckheer Duym. De stele is drye cubitus hooghe, rontsomme de welcke dat groeyen ende voorts comen blaugroene bladers, die spitsch zijn, die vanden bloedt-roode Lelie gelijck. De bloemen staen nederwaerts geboghen als bellen, ende zijn bruyn ghelijck verstorven purper. De wortel is bolachtich, ghespleten, sonder schelferen, witachtich, op dաverechte sijde effen ende plat, onder wtgestreckte veselinghen hebbende die doncker geel zijn. De cracht van dese, en heeft noch van niemandt mijns wetens versocht gheweest.

Imperiaelsche-Croonen, Lilium sive Corona Imperialis, Turfani & Lale.i.flos Herbariorum.

Lale van Chalcedonien oft Constantinoplen en is niet te zeer onghelijck den Lelien, de welcke inde selfde Nederlandtsche hoven tot Liere vande Heere Verdelft ende Joufvrouwe Marie Schetz is groeyende, hebbende eenen stele van onderhalven voet oft onderhalf ende twee cubitus hooghe, ende langhe bladers, die vande Lelie van Persen, Pennachi Persiane gheheeten, ghelijck. De bloemen roodt-orenge van ses bladeren, ende nederwaerts gheboghen, ende als die vande Lelie van Persen [211] ghelijck bellen ghefatsoeneert. Tճaedt is rondt ende plat grootter dan die vanden Tulipan in lanckworpighe ende velachtighe huyskens. De wortel is ayiuynachtich met dicke schellen, rieckende als oock doet tgheheel cruydt ghelijck tfenijnich Colchicum. Dese is in Nederlandt ghesonden, onder de naem van Lale, Turfani, ende Keysers Croonen.

Geel-Orenge Lale oft Turfani met veel bloemen ende dobble Croonen.

Dese Keysers Croone en verschilt van dandere niet, dan datse veel dickere van bladeren aende stele groeyet, ende datse veel meer bloemen heeft die vast by een staen, iae somwijlen maecken eenen dobbelen crans van bloemen, dՠeene boven dՠandere, die niet so hooge van verwe en zijn, ende en hangen niet so zeere nederwaerts als die vande voorgaende. Dese machmen sien inden zeer lustighen hof vande voorseyden Heer Greffier Hoboken hier voortijdt Rectoor vande Universiteyt van Padua ende Doctoor van S. Marco. Jonck Heer Jacop Duym Capiteyn binnen Loeven heeft noch een andere soorten als de roode, maer ick en hebse noch niet sien bloeyen.

(Fritillaria persica) Lelie van Perzi. Lilium Persicum. In Italiaans, Pennachi Persiano.

Deze plant is ook niet gevonden vorige jaren in Duitsland, Frankrijk en Engeland maar alleen te Liere gezien in Nederland in de zeer lustige en van buitenlandse planten goed versierde hof van de edele kruidliefhebbers als de heer Cornelis Pruym, jonkheer Duym. De steel is 135cm hoog en rondom die groeien en komen voort blauwgroene bladeren die spits zijn die van de bloedrode lelie gelijk. De bloemen staan nederwaarts gebogen als bellen en zijn bruin gelijk verstorven purper. De wortel is bolachtig, gespleten en zonder schilfers, witachtig en aan de onderkant effen en plat die onder uitgestrekte vezels heeft die donkergeel zijn. De kracht van deze is noch van niemand mijn wetens verzocht geweest.

(Fritillaria imperialis)

Imperiaalse kronen, Lilium sive Corona Imperialis, Turfani & Lale is flos Herbariorum.

Lale van Chalcedonie of Constantinopel is niet te zeer ongelijk de lelies die in de Nederlandse hoven te Liere van de heer Verdelft en juffrouw Marie Schetz groeit en heeft een steel van 45 of 90cm hoog en lange bladeren die van de lelie van Perzië Pennachi Persiane geheten gelijk. De bloemen roodoranje van zes bladeren en nederwaarts gebogen en als die van de lelie van Perzi. [211] gelijk bellen gevormd. Het zaad is rond en plat en groter dan die van de Tulipan in langwerpige en velachtige zaadhuisjes. De wortel is uienachtig met dikke schillen die ruiken zoals ook doet het gehele kruid gelijk het venijnige Colchicum. Deze is in Nederland gezonden onder de naam van Lale, Turfani en keizers kronen.

Gele oranje Lale of Turfani met veel bloemen en dubbele kronen.

Deze keizerskroon verschilt van de andere niet dan dat ze veel dikker van bladeren aan de steel groeit en dat ze veel meer bloemen heeft die vast bijeen staan, ja soms maken een dubbele krans van bloemen, de ene boven de andere die niet zo’n diepe kleur hebben en hangen niet zo zeer nederwaarts als die van de voorgaande. Deze mag men zien in de zeer lustige hof van de voor vermelde heer griffier Hoboken hier voortijds rector van de universiteit van Padua en doctor van St. Marco. Jonkheer Jacop Duym, kapitein binnen Leuven, heeft noch een andere soort als de rode maar ik heb ze noch niet zien bloeien.

Mey-bloemkens, Lilium convallium, vel vernum Theophrasti. In Hoochduytsch, Meybloumlijn. In Franchois, Muguet. Qualick van Fuchsius ghenoemt Ephemerum non lethale.

Dese welrieckende cleyne plante ende lustich om sien, die vanden ouders niet en beschreven gheweest, hebben de ionghe Herbaristen ghenoemt Meybloemkens, ende sommighe hebben ghemeynt dat was Lilium inter spinas, daer Salomon mencie af maeckt, om de bladers, ende zeer soeten reuck, ende oock om de Lelie bloeme, de welcke sneeuwit ende schoon is, eenichsins die vande Lelie ghelijck, ende zeer soet van reucke, die haer laet sien sonderlinghe inden Mey ontrent de doornachtighe plaetsen vande bosschen ende doncker dellinghen, ende wordt daerom vande Hoochduytsche natie gheheeten Meienriysz. Dese comen voorts aen eenen stele van een palme hooghe vande middel tot boven toe, ende zijn cleyne hanghende aen steelkens ghelijck clocskens oft die van eenen cleynen Cytinus, sneeuwit, ende aen dշterste boordt ghekerft, nae de welcke dat comen roodtachtighe besien die vanden Asperges gelijck, maer minder, hartachtich ende bitter. De bladers zijn die vande Lelie, Das Loock oft Handekens-cruydt ghelijck, glat ende groen, in ghetale twee oft drye. De wortel is gheknoopt ende cleyn, hier en daer cruypende. Dese plante is wel bekent inde hoven ende zeer begeert, soo wel van naem als van lof: ende daerom hebben wy die ghestelt onder de Lelien, ghemerckt dat wy die nerghens mochten bequaemer stellen.

Diversche soorte van Meybloemkens van coleur.

Ontrent Loven opden wegh van Thienen in Brabandt, cright dese plante in boschachtighe plaetsen, bloemkens die wit roodt, oft incarnaet zijn.

Cracht.

Dodonaeus, Fuchsius. Meybloemkens sterken therte: desghelijcks oock tsap of de decoctie is zeer goedt teghen de gheraecktheydt, popelsije, draeyinghe in thooft, vallende sieckten, lammicheydt ende om de schemeringhen vanden ooghen te verdrijven.

De bloeme heeft eenen zeer liflicken reucke, gelijck die vanden Haghedoorn, waer af tghedistillert water zeere ghepresen wordt teghen de vallende sieckten. [212]

(Convallaria majalis) Meibloempjes, Lilium convallium, vel vernum Theophrasti. In Hoogduits Meybloumlijn. In Frans Muguet. Kwalijk van Fuchsius genoemd Ephemerum non lethale.

Deze welriekende kleine plant en lustig om te zien die van de ouders niet beschreven is hebben de jonge herbaristen genoemd meibloempjes en sommige hebben gemeend dat het was Lilium inter spinas daar Salomon melding van maakt vanwege de bladeren en zeer zoete reuk en ook om de leliebloem die sneeuwwit en mooi is, enigszins die van de lelie gelijk en zeer zoet van reuk. Die laat zich vooral in mei zien omtrent de doornachtige plaatsen van de bossen en donkere dellingen en wordt daarom van de Hoogduitse natie geheten Meienriysz. Deze komen voorts aan een steel van een 10cm hoog van het midden tot boven toe en zijn klein en hangen aan steeltjes gelijk klokjes of die van een kleine Cytinus, sneeuwwit en aan uiterste boord gekerfd. Na die komen roodachtige bessen die van de asperges gelijk, maar kleiner, hardachtig en bitter. De bladeren zijn die van de lelie, daslook of handekenskruid gelijk, glad en groen in getal twee of drie. De wortel is geknoopt en klein en kruipt hier en daar. Deze plant is goed bekend in de hoven en zeer begeert zowel van naam als van lof en daarom hebben we die gesteld onder de lelies gemerkt dat we die nergens beter mochten stellen.

Diverse soorten van meibloempjes van kleur.

Omtrent Leuven op de weg van Thienen in Brabant krijgt deze plant in bosachtige plaatsen bloempjes die witrood of inkarnaat zijn.

Kracht.

Dodonaeus, Fuchsius. Meibloempjes versterken het hart. Desgelijks ook het sap of afkooksel is zeer goed tegen de beroerte, hersenbloeding, draaiing in het hoofd, vallende ziekte, lamheid en om de schemering van de ogen te verdrijven.

De bloem heeft een zeer liefelijke reuk gelijk die van de meidoorn waarvan het gedistilleerde water zeer geprezen wordt tegen de vallende ziekte. [212]

Standel Cruyden oft Orchides.

Dese naevolghende soorten van Standel-cruyden zijn in Griecks geheeten Cynosorchides. In Latijn Testiculus canis. In Nederduytsch, Hondtscullekens. In Hoochduytsch, Knabenkraut. In Franchois, Couillons de chien. In Spaensch, Coyoni de perro.

Alle de soorten van Cullekens cruyden ende Handekens-cruyden, de welcke onghelijck meer zijn, dan vanden ouders ghestelt ende beschreven is, moeten alle ghelijck ghestelt worden met de Loocken, Ayiuynen, Hyacinthen ende meer ander derghelijcke soorten, ende zijn alle tsamen om de ghedaente der wortelen Cullekens geheeten oft Orchides: ende sommige om de cracht Satyriae, om datse meer dan alle ander ayiuynachtighe cruyden verwecken tot byslapen, in voeghen dat sy naederhandt vande Latijnsche, als van Plinius ende Apuleius, Venerei genoemt werden: nochtans is dկnderscheydt daer onder ghenomen wt den bolle vande wortel: Want de Satyria en hebben maer een bolleken, ende de Cullekens-cruyden twee, vande welcke de Hondts-cullekens, Vossencullekens ende Bocks-cullekens zijn de principaelste, waer wt alle dՠandere verscheydenheden ghenomen zijn. De bekentste van allen door de grootte, wasset vele inde vochte bemden, de welcke eerst wtspruytende zijn ghelijck een wtcomende Nies-cruydt, oft Colchicum, daer nae den Meybloemkens ghelijck oft de Lelie, voortsbrenghende drye ende vier bladers, die taey, dicke ende vol vetticheydts zijn. De stele wordt onderhalven voet hooghe, cael, blinckende, hol, ende boven verciert met eenen tros oft are van bloemen die purper zijn. De wortel is van twee bollekens ghelijck twee cullekens, boven de welcke als boven tghemachte, zijn rontsomme veel faselinghen, door de welcke de bollekens so wel als dկpperste plante hen voetsel crijghen, ende by ghebeurte gheduerende, te weten, als dՠeene ydel ende verdwijnt staet, soo is dՠander gheswollen, ende vol van claer lijmachtich sap ghelijck dշit van een ey, al oft waer mannelick saedt, soo groot als een groote dattel, ende somtijdts gelijck een volwassen okernote, maer de verflenste ende gherimpelde is veel minder, ende staet leegher. De smaecke is soet, lijmachtich, smets, ende oock stoppende, wit van verwe ende doorluchtich.

DՍ onderscheydt ende diverscheydt van desen wordt ghemerckt inde grotte, ende tgetal vande bladeren, [213] de welcke van cleynen verlanghen is te weten ende te mercken, maer dit heeft wat meer te bedieden ende is merckelicker. Dեen heeft ghepleckte bladers, ende wat langher peeskens, waer door al ist dat ghijt ghepleckt noemt, soo zijn nochtans dՠander onderscheydinghen duyster, ten zy dat men daer in wel gheoeffent is: noch en zijn oock soo volstandich niet datmen yet sekers van onderscheydt van gheslachte soude moghen stellen, te weten van leegher, bleecker oft levendigher verwe, ghespickelt, blinckende, oft verstorven: insghelijcks oock de Cullekens ende bladers wat verschillende, alle de welcke ontrent half Meye bloeyen.

Groote Hondts-cullekens, Cynosorchis nostra maior. In Engels, Dogges cullion or coddis and standergrasse.

Nae de meyninghe van C. Gemma de Serapias van Dioscorides, oft Basilica Syderitis oft Erythea, draghende gheheel purper bloemen, ende is de voornaemste van allen.

Groote Honts-cullekens ander soorte. Cynosorchis maior altera nostra.

Is nae dկpinie van C. Gemma de tweede Serapias van Dioscorides, oft Orchis Basilica altera Syderitis, met lijfverwighe oft incarnate bloemen, ende meer by een gevoegde tros van bloemen, ende meerder bladers tot boven toe ommegheslagen, ontrent de stele silverachtich siende.

Hondts-cullekens met geplecte liggende botte bladers, ende purper-violette bloemen, de stele van onderhalve cubitus ende twee grootachtige ayiuynwijse bollen. Cynosorchis Delphinia sessilib maculosis obtusiffioribus foliis: flore purpuro-violaceo, caule sesquicubitali maiusculo olivari gemino bulbo.

Cleyne Hondts-cullekens met gheplecte bladerkens onder ende lancks de stele die eenen voet ofte cubitus hooghe is: ende purper bloemen. Cynosorchis minimis & secundum caulem pedalem & cubitalem maculosis foliis: florius purpureis.

Groote Hondts-cullekens de tweede specie. Cynosorchis maioris secunda species, is de Cynosorchis altera van Dodonaeus. In Enghels gheheeten Doggis coddis.

Andere ghespickelde Hondts-cullekens. Cynosorchis Morio, ende in Hoochduytsch, Gesprengt Knabenkraut, is de Orchis mas angustifolia van Fuchsius. Satyrium Apuleij, ende Orchis Delphinia palustris van C. Gemma, ende heeft de bladers ghespickelt met bruyn swerte vlecken, die oock is genoemt Testiculus mas Neotericorum ende heeft de bloeme vande Ridderspore met een hoornken achter.

Ghespickelde Hondts-cullekens wijfken. Cynosorchis Morio femina is de Orchis Delphinia van C. Gemma. Dese is den manneken zeer gelijck, maer wat minder, met capachtighe bloemen, eene openen helm gelijck, met eenen wtghereckten hoorenwijse draet.

Cracht.

Dioscorides. De wortels worden gheten ghesoden ghelijck den Ayiuyn, vande welcke ist dat de mans eten de meeste, men segt datse sonen genereren: ist dat de vrouwen de minste eten, datse dochters sullen draghen.

Men segt oock dat de vrouwen van Thessalien de saechte met geyten melck drincken, om den lust van byslapen te vermeerderen, maer de dorre om dien te benemen, ende dat de cracht van dեene met innemen vanden anderen ghebrocken wordt.

Tgroeyet in steenachtighe ende savelachtighe plaetsen. Galenus segt dat de bolachtighe ende dobbele wortel van crachte vocht ende warm is, ende soetachtich van smaecke. Maer de meeste wortel schijnt te hebben veel vuyle oft onnutte ende windighe vochticheydt, waerom dat sy inghenomen zijnde tot byslapen verweckt.

Galenus, Aegineta. Maer dՠander, te weten de minste, is ter contrarien, te weten, zeer wtgeteirt, [214, 215] in vuegen dat haer nature is treckende tot warm ende drooghe. Daerom dese wortel en verweckt gheensins tot byslapen, maer ter contrarien sy bedwingt ende beneemt dien lust. Sy worden ghebraden gheten ghelijck ander bollen oft Ayiuyn.

Apuleius. De wortel van de vierde soorte geheeten Satyrion Apuleij, ghestooten ende opgeleydt, suyvert de vuyle sweeringhen, ende geneest de lijckteeckenen.

Tsap vanden cruyde met zeer goeden honich ghemengt neemt terstondt wegh dլoopen, ende de pijne vande ooghen daer op ghestreken.

In dien yemandt door tooverije gheen vrouwen en kan bekennen, So salmen nemen het rechter culleken dwelck meest is, ende stooten met sevenenveertich koren wit pepers, soo datse tsamen met de voorseyde wortel een half once weghen, ende vier oncen (anders drye oncen) honich: dan sult ghy dese medicijne in zeer goeden wijn solveren, ende drye daghen lanck daer af nemen tghewichte van drye vierendeel loots: so sult ghy terstondt wederom lust tot de vrouwe hebben.

Cleyne Bocx-cullekens, met bloemen den Wandtluysen gelijck. Tragorchis minor & verior C. Gemmae, sive Coriosmites, vel Coriophora, flore instar cimicum.

Ghemeyne Bocx-cullekens. Testiculus hircinus vulgaris seu Tragorchis & Leporis testiculus noster. Bocx-cullekens tweede soorte Orchis Saurodes vel Scincophora, Lacertarum aemulatione van C. Gemma, oft Tragorchis altera.

[216]

Tot bequaemer kennisse vandese Cullekens-cruyden, soo maeckt een vande principaelste onderscheyden tBocx-culleken, de welcke rieckt ghelijck eenen Bock, ende met de gedrayde steertkens schijnet eenen geyten baert ghelijck te wesen. Dit cruydt spruyt wt met veel bladers, dien vande Lelien ghelijck, omvanghende dՍ onderste vanden stele die eenen voet lanck is, ende effen vande middel tot boven toe, gheaert met een zeer aerdighe orden van bloemen die ghelijck helmkens zijn, de welcke opengaende elck besonder hebben een besonder steertken met roode ticskens bespreydt alle gelijck staende ghelijck slanghen oft akelyssien. Dese bloemen zijn zeer quaedt ende sterck van reucke ghelijck eenen Bock, ende tsaedt comt voorts in huyskens, dat zeer cleyne is. Dit cruydt bloeyet ontrent dՠeynde vanden Mey, iae bycants tot half Junius. Tgroeyet op mosachtighe heuvels, maer principalick in doncker dellinghen.

Vosse-cullekens, dՠeerste. Testiculus Vulpinus primus cuius flores culices exprimunt. In Franchois, Moucherons. In Duytsch, Mugghen. In Engels, Hares ballokes. In Spaensch, Satyrion.

Andere Vosse-cullekens, Hermaphroditica secunda Cor. Gemmae, oft Orchis Sphecodes diphylla.

De Vosse-cullekens zijn de Serapiades van Fuchsius ende Dodonaeus.

Veelderhande diffenrentien van Vossen-cullekens worden ghenomen wt de bloemen, te weten, van ghedaente van Vijfwouters, wespen, vlieghen, ende de laetste wt de verwe, de welcke gheheel geel is, ende veel min ghevonden wordt dan die ander, ende oock min beschreven. Wy hebben dese wtghesteken, op heete ende dorre onvruchtbaer plaetsen van Languedoc ende dellende plaetsen, groeyende tusschen Cystus manneken ende Ilex Coccifera, byde woeste duwiere, oft speloncke, de welcke staet opde slincker sijde so men weder keert van Frontignaen nae Montpelliers, ende oock inde dorre gras pleynen die gheleghen zijn by tbosch van Grammont: De minste van desen, de welcke minst bladeren heeft, te weten twee oft drye omringhende dՠonderste vanden stele die een spanne hooge is, draghende boven wat goudtgele bloemen, van verwe ende gedaente een Vlieghe oft eer een Wespe gelijck, heeft onder twee cullekens. [217]

Cleyn Mugghe Culices minores triphyllae. In Franchois, petits Moucherons.

Dese verandert alleenlick in grootte, want zijn bladeren zijn cleyndere, ende de stele ende bloemen corter ende wittere.

Wespe. Testiculus vulpinus secundus, medesoorte van Sphegodes C. Gemmae. In Franchois, Mouche guespe.

Groote Vosse-Cullekens oft andere Wespe. Testiculus Vulpinus maior, ende Sphegodes C. Gemmae. Van dese zijnder tweederhande, verschillende alleene in grootte, ende hooge oft leeghe verwe van bloemen.

Bien. Melitias, sive Apis cadaverulum exprimens. [218]

Desen zijn noch twee andere zeer ghelijck, vande welcke dՠeerste bycants vande selfde grootte is, de welcke bloemen hebben van fatsoen ghelijck een Vlieghe, maer van coleur roestachtich oft verstorven, ende leelick doncker roodt.

De tweede heeft meerder ende breeder bladers die vanden Phalangium ghelijck, aderachtich ontloken, ommegheboghen, ende eenen stele somtijdts van een palme, somtijdts van onderhalve palme hooghe: de bloemen sien oock wat roodtachtich, ende zijn als de voorgaende niet lieflick om sien.

De leste wordt lichtelick onderscheyden door sijne breeder bladeren vast aen den gantschen stele staende, met bloemen ghelijck vlieghende Vijf-wouters oft Pepels.

Vlieghen. Orchis Myodes prima C. Gemmae, floribus muscam exprimens, ende is Serapias 3 Dodonaei.

Geel Vosse-cullekens oft Vlieghe van Montpellier, Vulpinus Testiculus, sive Orchis Myodes lutea Narbonensis, congener cum minimo Testiculo vulpino, floribus muscam colore & effigie prae se ferentibus. [219]

Vlieghen tweede soorte. Orchis Myodes altera C. Gemmae, folio laeviore, & flore grandiusculo.

Vijfwouters oft Pepels. Orchis Ornithophera, vel Ornithes solio laevi, C. Gemmae. Testiculus vulpinus noster Papilionis alas expansas referens.

Orchis Ornithophora met geplecte bladers, C. Gemme. Van dese specie zijn veel accidentale differentien met roode, rootachtige, met witte bloemen, met zeer groot, cleyne, eywijse, eyndende scherpe in breet ende rondt eyndende bladers. Dese bloeyet ontrent half April, somtijts ooc int eerste oft laetste van Meerte.

Ornithophora met witte bloemen ende ongepleckten bladerkens, ende steelkens van een palme hooge. [220]

Groot Gehelmdt oft gewapent Cullekens-cruydt van C. Gemmae, Orchis strateumatice, oft Stratiotes maior, sive Militaris C. Gemmae, die met reden wel mach gheheeten zijn Basilica tertia.

Cleyn gehelmt oft ghewapent Cullekens-cruydt, Orchis strateumatica minor C. Gemmae.

In gheender manieren staet oock cleyn te achten de meyninghe aengaende de differentien vande Cullekens-cruyden, vanden zeer vermaerden man D. Cornelis Gemma Conincklijcke Leser inder medicijne in die zeer vermaerde Universiteyt van Loven, de welcke voorwaer niet alleene my heeft seer liberaelick ghecommuniceert sessentwintich figueren van Cullekens-cruyden, die hy zeer subtylick ende constich met sijn eyghen handt heeft gheconterfeyt, maer oock tgene dat hy metter haesten daer af heeft gheschreven, zeer manierlick ende gheleerdelick, ghelijck hy dat zeer scherp gade gheslaghen heeft, ende claerlick in orden ghestelt, wt vriendtschap ende liefde die hy my draegt, my heeft te kennen ghegheven, te wyle dat men besich was met dese soorten van Cullekens-cruyden te drucken. Wiens oordeel voorwaer, ende aerdicheydt vande planten my wt der maten zeer behaeghende, heeft my ghedocht nut ende profijtelick te wesen, de naercomers die te kennen te gheven, ten eynde dat sy hem met my daer af moghen dancken, ende dat dկpinien van alsulcken excellenten man, die my ghedocht hebbe zeer wel over een te comen met de beschrijvinghe van Dioscorides, niet en souden vande Lief-hebbers vande cruyden veracht worden, ghemerckt nochtans dat wt soo menigherhande ende diversche manieren van Cullekens-cruyden, swaer is zeer net te verclaeren de rechte Satyria van Dioscorides. Maer wy willen dese zeer sorchvuldighe ondersoeckinghe laten varen, ghemerckt dat ons voornemen is, de natuere rijcke te maecken ende dըistorie te verclaren, ende dկvereencominghe vande naemen, ende opinien vande zeer gheleerde mannen, midts oock de corte maniere die wy aenveert hebben, van alle dinghen hoe cleyne die zijn in orden te stellen ende te vervolghen: want gheen vande wercken der natueren, hoe veracht dat oock is, en is onweerdich om van ons bekent te worden. Waerom dat wy sullen beghinnen aende meeste plante vande Cullekens-cruyden die hier sal terstondt onderghestelt zijn, de welcke ghelijck sy beter int gebruycken is, alsoo wordt sy oock voor oprechtighe ghenomen. [221]

Spinnecoppen. Dit cruydt is heel van gedaente vande Wespe, om dat zijn bloemen zijn meer een Coppe spinne ghelijck met sommige groene bladers voren aen oft voetkens waeren, ende wordt ghevonden in dusdaenige plaetsen als dաndere.

Vorskens. Batrachites vel Batrachioides C. Gemmae. Ende is vanden geslachte vande ghene die van twijfelachtige soorten zijn, so dat niet qualick Testiculus Hermaphroditicus soude genoemt zijn, want sy zijn, sonderlinghe aengaende tfatsoen vande wortel, half Serapiades ende half Cynosorcheis.

Cleyn Standel-cruydt. Testiculus odoratus, Orchis spiralis C. Gemmae.

Cleyn Standel-cruydt met drye oft vier Cullekens. Tetrorchis vel Triorchis alba. Spiralis vel Autumnalis C. Gemmae. In Engels, Witte sweeten ballocke.

Standel-cruydt van Vrieslandt. Orchis Frisia littoralis, ende is Triorchis lutea tertia C. Gemmae. [222]

Tcleynste van alle de Cullekens-cruyden groeyet in savelachtighe, dorre ende vuyle plaetsen van den lande van Languedoc aende zee gheleghen, ende midden in Engellandt, ende oock by Loven in Brabandt: theeft corte, cleyne bladers die bleeckachtich, aderachtich, tsamen vergaerdt zijn die vande cleyne Weghebreen ghelijck: de stele is een palme hooghe, dunne, bloemkens draghende van reucke den Meybloemkens ghelijck, de welcke rontomme ghelijck eenen wendel trap aende stele staen. De bollekens zijn cleyne, ende lanckworpich.

Dat ander is desen voorgaende gheheel ghelijck, maer heeft meer lanckworpighe clisters, meestendeel ghelijck Olifven.

Cleyn Cullekens-cruydt met breede bladers. Orchis minor latifolia.

Cleyn Cullekens-cruydt, van ghedaente, wtspruyten, ende bladers, den Tweebladt ghelijck, maer ronder, heeft de Heere Verdelft staende in aerde potten, die hem zijn van Clusius ghegeven gheweest, de welcke hem heeft de bollekens ghesonden in Nederlandt, van Weenen in Oostenrijck. De bloeme en hebbe ick noch niet ghesien.

C. Gemma voeght hier oock by de figuere van dese derde soorte, maer de bollekens zijn lanckworpigher den Olijfven ghelijck.

Andere gele Triorchis van Gemma.

Triorchis lutea altera C. Gemmae, met ronder ende breeder bladers dan de voorseyde, ende groender, de welcke maer drye en zijn, ende wat rouachtich, tschijnt te wesen de Orchis Frisia littoralis, oft emmers een medesoorte van dien. De welcke heeft voorts ghebrocht de twee onderste bladers die vanden Tweebladt ghelijck, maer smalder dan die vande groote Wegebree, ende op een steelken van drye palmen, groene oft geel groene bloemkens, inden hof vanden Heere Brancion.

Cleyn Standel-cruydt van Luyck. Orchis minor Leodiensis. Triorchis lutea, flore luteo C. Gemmae, sive Basilica minor, ende is van sommighe gheheeten Serapias ende Triorchis van Aegineta.

Dese Orchis brengt voorts drye bladers die vanden Hondtsribbe ghelijck, maer glat ende groen [223) ghelijck die van Auricula Ursina, als de voorgaende. De bloeme hevet oock aen een cleyn steelken van een palme, ende de wortel onder met drye ende vier cleyne hanghende cullekens, door de welcke dat afwijckt ende hem selven verbreydt. Tgroeyet vele opde bergskens van Luycke.

Standelkruiden of Orchides.

Deze navolgende soorten van standelkruiden zijn in Grieks geheten Cynosorchides. In Latijn Testiculus canis. In Nederduits Hondtscullekens. In Hoogduits Knabenkraut. In Frans Couillons de chien. In Spaans Coyoni de perro.

Alle soorten van balletjeskruiden en handekenskruid waar er duidelijk meer zijn dan van de ouders gesteld en beschreven is moeten alle gelijk gesteld worden met de look soorten, uien, hyacinten en meer ander dergelijke soorten en zijn alle tezamen om de gedaante der wortels balletjes geheten of Orchides. Sommige om de kracht Satyriae omdat ze meer dan alle ander uienachtige kruiden verwekken tot bijslapen in voegen dat zij naderhand van de Latijnse als van Plinius en Apuleius Venerei genoemd werden. Nochtans is het onderscheidt daaronder genomen uit de bol van de wortel. Want de Satyria hebben maar een bolletje en de balletjeskruiden twee waarvan de hondenballetjes, vossenballetjes en boks balletjes de voornaamste zijn waaruit alle andere verschillen genomen zijn. De bekendste van alle door de grootte groeit veel in de vochtige beemden die eerst uitspruiten zijn gelijk een uitkomend nieskruid of Colchicum en daarna de meibloempjes gelijk of de lelie. Ze brengen voort drie en vier bladeren die taai, dik en vol vetheid zijn. De steel wordt 45cm hoog, kaal, blinkend, hol en boven versierd met een tros of aar van bloemen die purper zijn. De wortel is van twee bolletjes gelijk twee balletjes als die van het geslacht zijn met rondom veel vezels waardoor die de bolletjes zo wel als de opperste plant hun voedsel krijgen en om beurten blijven, te weten als de ene leeg en verdwijnt zo is de andere gezwollen en vol van helder lijmachtig sap gelijk het wit van een ei alsof het mannelijk zaad is en zo groot als een grote dadel en somtijds gelijk een volwassen walnoot. Maar de verflenste en gerimpelde is veel kleiner en staat lager. De smaak is zoet, lijmachtig, smets, en ook stoppend, wit van kleur en doorluchtig.

Het onderscheid en verschil van deze wordt gemerkt in de grootte en het getal van de bladeren [213] die van klein verlangen is te weten en te merken, maar dit heeft wat meer te betekenen en is opmerkelijker. De ene heeft gevlekte bladeren en wat langere pezen waardoor al is het dat ge het gevlekt noemt zo zijn nochtans de andere verschillen duister tenzij dat men daarin goed geoefend is. Noch zijn ze ook zo volstandig niet dat men iets zekers van onderscheid van geslacht zou mogen stellen, te weten van lager, bleker of levendiger van kleur, gespikkeld, blinkend of verstorven. Insgelijks ook de balletjes en bladeren wat verschillen en alle die omtrent half mei bloeien.

(Orchis pyramidalis)

Grote hondsballetjes, Cynosorchis nostra maior. In Engels Dogges cullion or coddis and standergrasse.

Naar de mening van C. Gemma de Serapias van Dioscorides of Basilica Syderitis of Erythea. Die draagt geheel purperen bloemen en is de voornaamste van allen.

(Orchis sambicina)

Grote hondsballetjes een andere soort. Cynosorchis maior altera nostra.

Is naar de opinie van C. Gemma de tweede Serapias van Dioscorides of Orchis Basilica altera Syderitis met vleeskleurige of inkarnate bloemen en meer bijeen gevoegde tros van bloemen en grotere bladeren tot boven toe omgeslagen die omtrent de steel zilverachtig zien.

(Orchis pyramidalis)

Hondsballetjes met gevlekte liggende botte bladeren en purper violette bloemen, de steel van 68cm en twee grootachtige uienvormige bollen. Cynosorchis Delphinia sessilis maculosis obtusiffioribus foliis, flore purpuro-violaceo, caule sesquicubitali maiusculo olivari gemino bulbo.

(Orchis ustulata)

Kleine hondsballetjes met gevlekte bladertjes onder en langs de steel die 30 of 45cm hoog is en purperen bloemen. Cynosorchis minimis & secundum caulem pedalem & cubitalem maculosis foliis. florius purpureis.

Grote hondsballetjes de tweede specie. Cynosorchis maioris secunda species, is de Cynosorchis altera van Dodonaeus. In Engels geheten Doggis coddis.

(Orchis mascula)

Andere gespikkelde hondsballetjes. Cynosorchis Morio en in Hoogduits Gesprengt Knabenkraut en is de Orchis mas angustifolia van Fuchsius. Satyrium Apuleij en Orchis Delphinia palustris van C. Gemma en heeft de bladeren gespikkeld met bruinzwarte vlekken die ook is genoemd Testiculus mas Neotericorum en heeft de bloem van de ridderspoor met een hoorntje achter.

(Orchis morio of Ananacamptis morio)

Gespikkelde hondsballetje wijfje. Cynosorchis Morio femina is de Orchis Delphinia van C. Gemma. Deze is het mannetje zeer gelijk maar wat kleiner met kapachtige bloemen een open helm gelijk met een uitgerekte hoorenvormige draad.

Kracht.

Dioscorides. De wortels worden gegeten gekookt gelijk de uien en als de mannen de grootste eten zegt men dat ze zonen genereren. Is het dat de vrouwen de kleinste eten dat ze dochters zullen dragen.

Men zegt ook dat de vrouwen van Thessali de zachte met geitenmelk drinken om de lust van bijslapen te vermeerderen, maar de dorre om die te benemen en dat de kracht van de ene met innemen van de andere gebroken wordt.

Het groeit in steenachtige en zavelachtige plaatsen. Galenus zegt dat de bolachtige en dubbele wortel van kracht vochtig en warm is en zoetachtig van smaak. Maar de grootste wortel schijnt te hebben veel vuile of onnutte en winderige vochtigheid waarom dat zij ingenomen tot bijslapen verwekt.

Galenus, Aegineta. Maar de andere, te weten de kleinste, is tegen gesteld, te weten, zeer uitgeteerd. [214, 215] in voegen dat haar natuur is trekkende tot warm en droog. Daarom verwekt deze wortel geenszins tot bijslapen, maar daar tegenover bedwingt ze en beneemt die lust. Zij worden gebraden gegeten gelijk andere bollen of uien.

Apuleius. De wortel van de vierde soort geheten Satyrion Apuleij gestampt en opgelegd zuivert de vuile zweren en geneest de littekens.

Het sap van het kruid met zeer goede honing gemengd neemt terstond weg het lopen en de pijn van de ogen daarop gestreken.

Indien iemand door toverij geen vrouwen kan bekennen zo zal men nemen het rechter balletje wat de grootste is en stoten met zevenenveertig korrels witte peper zodat ze tezamen met de voor vermelde wortel een half ons wegen en vier ons (anders drie ons) honing. Dan zal ge deze medicijn in zeer goede wijn oplossen en drie dagen lang daarvan nemen het gewicht van bijna 6 ons zo zal ge terstond wederom lust tot de vrouw hebben.

(Orchis coriophera)

Kleine bokballetjes met bloemen de wandluizen gelijk. Tragorchis minor & verior C. Gemmae, sive Coriosmites, vel Coriophora, flore instar cimicum.

(Himanthoglossum hircinum)

Gewone boksballetjes. Testiculus hircinus vulgaris seu Tragorchis & Leporis testiculus noster. Boksballetjes tweede soort Orchis Saurodes vel Scincophora, Lacertarum aemulatione van C. Gemma, of Tragorchis altera. [216]

Tot betere kennis van deze balletjes kruiden is een van de voornaamste onderscheid het boksballetje die ruikt als een bok en met de gedraaide staartjes schijnt het een geitenbaard gelijk te wezen. Dit kruid spruit uit met veel bladeren die van de lelie gelijk en omvangen de onderste van de steel die dertig cm lang is en effen van het midden tot boven toe, aarvormig met een zeer aardige ordening van bloemen die gelijk helmpjes zijn en als die open gaan elk apart een apart staartje hebben met rode stippeltjes besproeid die alle gelijk staan gelijk slangen of akelei. Deze bloemen zijn zeer kwaad en sterk van reuk gelijk een bok. Het zaad komt voort in zaadhuisjes dat zeer klein is. Dit kruid bloeit omtrent het einde van mei, ja bijna tot half juni. Het groeit op mosachtige heuvels, maar voornamelijk in donkere dellingen.

(Epipactis latifolia)

Vossenballetjes de eerste. Testiculus Vulpinus primus cuius flores culices exprimunt. In Frans Moucherons. In Duits, Mugghen. In Engels Hares ballokes. In Spaans Satyrion.

(Ophrys sphecodes)

Andere vossenballetjes, Hermaphroditica secunda Cor. Gemmae, of Orchis Sphecodes diphylla.

De vossenballetjes zijn de Serapiades van Fuchsius en Dodonaeus.

Vele verschillen van vossenballetjes worden genomen uit de bloemen, te weten van gedaante van vlinders, wespen, vliegen en de laatste uit de kleur die geheel geel is en veel minder gevonden wordt dan de andere en ook minder beschreven. We hebben deze uitgestoken op hete en dorre onvruchtbare plaatsen van Languedoc en lage plaatsen en groeit tussen Cystus mannetje en Ilex Coccifera bij de woeste kloof of spelonk die staat op de linkerzijde zo men weerkeert van Frontignan naar Montpellier en ook in de dorre graspleinen die gelegen zijn bij het bos van Grammont. De kleinste van deze die de kleinste bladeren heeft, te weten twee of drie omringen de onderste van de steel die een 17cm hoog is en draagt boven wat goudgele bloemen, van kleur en gedaante een vlieg of eerder een wesp gelijk heeft onder twee balletjes. [217]

Kleine muggen, Culices minores triphyllae. In Frans petits Moucherons.

Deze verandert alleen in grootte want zijn bladeren zijn kleiner en de steel en bloemen korter en witter.

(Ophrys apifera)

Wesp. Testiculus vulpinus secundus, medesoort van Sphegodes C. Gemmae. In Frans Mouche guespe.

(Ophrys aranifera)Grote vossenballetjes of andere wesp. Testiculus Vulpinus maior, en Sphegodes C. Gemmae. Van deze zijn er twee soorten die verschillen alleen in grootte en diepe of minder diepe kleur van bloemen.

(Ophrys fucifera)

Bijen. Melitias, sive Apis cadaverulum exprimens. [218]

Deze zijn noch twee andere zeer gelijk waarvan de eerste bijna van dezelfde grootte is die bloemen heeft van vorm gelijk een vlieg, maar van kleur roestachtig of verstorven en lelijk donker rood.

De tweede heeft grotere en bredere bladeren die van de Phalangium gelijk, aderachtig ontloken, omgebogen en een steel somtijds van een 10cm en somtijds van 15cm hoog. De bloemen zien ook wat roodachtig en zijn als de voorgaande niet lieflijk om te zien.

De laatste wordt licht onderscheiden door zijn bredere bladeren die vast aan de ganse steel staan met bloemen gelijk vliegende vlinders of pepels.

(Orchis ustulata)

Vliegen. Orchis Myodes prima C. Gemmae, floribus muscam exprimens en is Serapias 3 Dodonaei.

(Ophrys muscifera)

Gele vossenballetjes of vliegen van Montpellier, Vulpinus Testiculus, sive Orchis Myodes lutea Narbonensis, congener cum minimo Testiculo vulpino, floribus muscam colore & effigie prae se ferentibus. [219]

Vliegen tweede soort. Orchis Myodes altera C. Gemmae, folio laeviore, & flore grandiusculo.

Vlinders of pepels. Orchis Ornithophera, vel Ornithes solio laevi, C. Gemmae. Testiculus vulpinus noster Papilionis alas expansas referens.

Orchis Ornithophora met gevlekte bladeren, C. Gemme. Van deze specie zijn veel toevallige verschillen met rode, roodachtige en met witte bloemen, met zeer grote, kleine, eivormige en eindigen scherp in brede en rond eindigende bladeren. Deze bloeit omtrent half april, soms ook in het eerste of laatste van maart.

Ornithophora met witte bloemen en niet gevlekte bladertjes en steeltjes van een 10cm hoog. [220]

(Orchis militaris)

Groot gehelmde of gewapende balletjeskruid van C. Gemmae, Orchis strateumatice, of Stratiotes maior, sive Militaris C. Gemmae, die met reden wel mag geheten zijn Basilica tertia.

(Orchis fusca)

Kleine gehelmde of gewapend balletjeskruid, Orchis strateumatica minor C. Gemmae.

In geen manier staat ook klein te achten de mening aangaande de verschillen van de balletjeskruid van de zeer vermaarde man D. Cornelis Gemma, koninklijke lezer in de medicijnen in die zeer vermaarde universiteit van Leuven die voorwaar niet alleen me zeer liberaal meegedeeld zes en twintig figuren van balletjeskruiden die hij zeer subtiel met zijn eigen hand heeft getekend maar ook hetgeen dat hij in haast daarvan heeft geschreven, zeer gemanierd en geleerd gelijk hij dat zeer scherp gade geslagen heeft en helder in orde gesteld uit vriendschap en liefde die hij me toedraagt en me te kennen heeft gegeven toen dat men bezig was met deze soorten van balletjeskruiden te drukken. Wiens oordeel voorwaar en aardigheid van de planten me uitermate zeer behaagde en heeft me gedacht nuttig en profijtelijk te wezen de nakomelingen die te kennen te geven ten einde dat zij zich met mij daarvan mogen bedanken en dat de opinie van zo’n excellente man die me bedacht heb zeer goed overeen te komen met de beschrijving van Dioscorides niet zou van de liefhebbers van de kruiden veracht worden. Gemerkt nochtans dat uit zo menigerhande en diverse manieren van balletjeskruiden het moeilijk is om netjes de echte Satyria van Dioscorides te verklaren. Maar we willen deze zeer zorgvuldige onderzoeken laten varen gemerkt dat ons voornemen is de natuur rijk te maken en de historie te verklaren en de overeenkomsten van de namen en opinies van de zeer geleerde mannen mits ook de korte manier die we aanvaard hebben van alle dingen hoe klein die zijn in orde te stellen en te vervolgen. Want geen van de werken der natuur hoe veracht dat ook is is waard om van ons bekend te worden. Waarom dat we zullen beginnen aan de grootste planten van de balletjeskruiden die hier terstond zal gesteld worden die gelijk zij beter in het gebruik zijn alzo worden zij ook voor echte genomen. [221]

Spinnenkoppen. Dit kruid is heel van gedaante van de wesp omdat zijn bloemen zijn meer een spin gelijk met sommige groene bladeren voor aan alsof het voetjes zijn en wordt gevonden in dusdanige plaatsen als de andere.

(Habenaria tridactylids of Orchis bifolia)

Kikkers. Batrachites vel Batrachioides C. Gemmae en is van het geslacht van diegene die van twijfelachtige soorten zijn zo dat niet kwalijk Testiculus Hermaphroditicus genoemd zou zijn want zij zijn en vooral aangaande de vorm van de wortel half Serapiades en half Cynosorchis.

(Spiranthes aestivalis?) Klein standelkruid. Testiculus odoratus, Orchis spiralis C. Gemmae.

(Spiranthes spiralis) Klein standelkruid met drie of vier balletjes. Tetrorchis vel Triorchis alba. Spiralis vel Autumnalis C. Gemmae. In Engels Witte sweeten ballocke.

(Herminium monorchis)

Standelkruid van Friesland. Orchis Frisia littoralis en is Triorchis lutea tertia C. Gemmae. [222]

Het kleinste van alle balletjeskruiden groeit in zavelachtige, dorre en vuile plaatsen van het land van Languedoc aan de zee gelegen en midden in Engeland en ook bij Leuven in Brabant. Het heeft korte, kleine bladeren die bleekachtig, aderachtig en tezamen gesteld zijn die van de kleine weegbree gelijk. De steel is een 10cm hoog, dun die bloempjes draagt van reuk de meibloempjes gelijk die rondom gelijk een wenteltrap aan de steel staan. De bolletjes zijn klein en langwerpig.

De andere is deze voorgaande geheel gelijk, maar heeft meer langwerpige klisters meestal gelijk olijven.

(Listeria ovata)

Klein balletjeskruid met brede bladeren. Orchis minor latifolia.

Klein balletjeskruid is van gedaante, uitspruiten en bladeren het tweeblad gelijk, maar ronder. Die heeft de heer Verdelft staan in aarden potten die hem van Clusius zijn gegeven geweest die hem heeft de bolletjes gezonden in Nederland van Wenen in Oostenrijk. De bloem heb ic noch niet gezien.

C. Gemma voegt hierbij ook de figuur van deze derde soort, maar de bolletjes zijn langwerpiger en de olijven gelijk.

(Listeria ovata)

Andere gele Triorchis van Gemma.

Triorchis lutea altera C. Gemmae, met rondere en bredere bladeren dan de voor vermelde en groener waarvan er maar drie en wat ruwachtig zijn schijnt te wezen de Orchis Frisia littoralis of immers een medesoort van die. Die heeft voort gebracht de twee onderste bladeren die van het tweeblad gelijk maar smaller dan die van de grote weegbree en op een steeltje van 30cm, groen of geel groene bloempjes in de hof van de heer Brancion.

(Herminium monorchis)

Klein standelkruid van Luik. Orchis minor Leodiensis. Triorchis lutea, flore luteo C. Gemmae, sive Basilica minor en is van sommige geheten Serapias en Triorchis van Aegineta.

Deze Orchis brengt voort drie bladeren die van de hondsrib gelijk, maar glad en groen [223] gelijk die van berenoor of Auricula Ursina zoals de voorgaande. De bloem heeft het ook aan een klein steeltje van een 10cm en de wortel onder met drie en vier kleine hangende balletjes waardoor die afwijkt en zichzelf verspreidt. Het groeit veel op de bergjes van Luik.

Diversche soorten van Handekens-Cruyden, ende zijn by aventueren Serapiades.

Aegineta voeght by dese de Triorchis Serapias (want hy schijnt daer by te doen eenighe derde soorte) de welcke drye Cullekens heeft, die wy eertijdts ghehouden hebben voor Palma Christi, soo wel om dat min sapachtich ende droogher is, ende dat zeer is afvaeghende inghenomen, ende oock van buyten gheleydt opde vuyle sweeringhen, als oock om dat wonderlicken goedt is teghen de vierde cortse, swaermoedicheydt, vallende sieckte, verstoptheydt van zenuen, ende overvloedighe flegmatijckheydt, oock stoppet Rootmelisien, ende heeft alle ende soodaenige crachten als die ionghe oft nieuwe medicijns den Palma Christi toeschrijven, maer niet den Palma Christi die zeer sterck purgerende is, ten eynde dat niemandt byde ghelijckheydt vanden naeme bedroghen en zy.

Dese Serapiades soo wel de groote als de cleyne wassen geirne op groene ende grasachtighe coude heuvels. Wy hebben die oock ghepluckt inde geberghten van Ravisburg ende Nozoret in Duytschlandt. In Meye ghevet zijn bloemen ende bladers. Dmeeste heeft de bladers die vande Pareye gelijck, maer breeder ende spitsch, nae der aerden ommegeboghen, dicke, somtijdts ghepleckt met bruyne ende swertachtighe vlecskens. De bloemen zijn den rooden Hondts-cullekens soo ghelijck, dat ghy soudt meynen, ten waere dat ghy van gheheel by die besaecht, dat de selfde waeren. De wortel heeft oock een dobbel wortel, dեene ydel ende dՠander vol ende sapachtich, nochtans zijn die beyde lanckworpich, een weynich plat, onder eynde nemende in drye oft vier vingherwijse faselinghe. Dese heeten sy dխanneken.

Dwijfken heeft witte bloemen, oft wt den purperen roodt siende, oft bleeck blau ghelijck capkens, met veel roode vleckskens, staende ghelijck eenen opghesparreden mondt: de bladers hevet minder, met tickskens besprinckelt. De wortel is den anderen ghelijck.

Handekens-cruydt, Serapias mas laevi folia, ende heeft peirsche bloemen met cleyne vleckskens besprinckelt, ende is Satyrium Basilicum primum van Dodonaeus. Palma Christi vanden Cruyde-Lief-hebbers. In Hoochduytsch, Cruyszblum. In Engels, Satyrion Kopali.

Palma Christi. Serapias femina pratensis, ende heeft bladers met tickskens besprinckelt, ende is Satyrium Basilicum alterum Dodonaei. [224]

Berg-Handekens-cruydt met witte bloemen. Serapias candido flore montana, maculatis foliis. Cynosorchis montana folio maculosos C. Gemmae. Dese wordt oock vele ghevonden inde bemden met sneeuwitte bloemen: alle andere deelen zijn den anderen ghelijck.

Cleyn Handekens-cruydt met rootachtighe bloemkens. Serapias minor rubello nitente flore angustifolia, nullis inspersis punctulis.

Water Handekens-cruydt. Serapias palustris latifolia, ende is Cynosorchis palustris platiphylla, met glatte breede bladers ende blosende witte bloemen van C. Gemma maer comt vroeger wt dan de violette Cynosorchis.

Water Handekens-cruydt. Serapias palustris altera leptophylla, ende is Cynosorchis palustris altera C. Gemmae. Dՠbloeyt laet, ende heeft eenen violetten tros, ende heeft somtijts glatte, ende somtijdts gheplecte bladers. [225]

Serapias montana laevi folio, ende is Cynosorchis montana folio laevi C. Gemmae.

Cynosorchis Dracontia foliis & floribus impense rubris C. Gemmae. Tբloeyet int eynde vanden Mey, tgroeyt in vuyle vochtighe plaetsen, sonderlinghe daer dաerde swertste is.

Handekens-cruydt met langhe stelen.

Cynosorchis macrocaulos oft Conopsaea sive galericulata C. Gemmae. Tbloeyet van ontrent half Meye tot bycants half Junius.

Satyrion ghelubt oft sonder bollekens.

Satyrion castratum vel eunuchum ex genere Cynosorcheos C. Gemmae. [226]

Serapias Aatrachite vel Myoides. Tot dese Eunuchum van Genua hebben wy ghevoeght een andere soorte van ghelijcke wortelen, ende dat ghenaemt Myoides oft Batrachites, om dat de bloemen groen zijn als vorskens ghelijckende lanckworpighe vlieghen: anderssins en ist van ghewas, bladeren, stele ende bloemkens den Orchis Batrachites niet zeer onghelijck.

Cynosorchis palustris met effen bladers ende smal oft dunne, die slechtste van allen, van Cor. Gemma.

Handekens-Cruydt van Hollandt rieckende als Genoffelbloemen. In Latijn, Orchis Serapias Caryophyllata.

Dese is voorleden iaeren wt den Haeghe in Hollandt den Heere vander Delft ghesonden gheweest van Joncker Wenceslaus Tserclaes welgheleerde ende groot lief-hebber van desen: ende heeftse bequemelick om de liefflijcke reucke Genoffle Handekens-Cruydt ghenoemt. Sijn bladeren zijn lanck ende smal, tusschen de welcke voorts-comt eenen steel ontrent een spanne lanck, van onderen met een bladt oft twee becleedt: ende boven een are van licht-peirsche bloemen, dick aen malcanderen ghedronghen, ontrent een palme oft meer lanck, zeer lieflick van reucke, ghelijck een Genoffle-bloeme. De wortele en is dաndere Handekens Cruyden niet onghelijck, ende wassen veel inde Duynen ontrent den Haeghe, bloeyende meest in Julio. Alsoo haest als ick planten van desen sal becomen, ick salse naer het leven conterfeyten om by die andere te voeghen. [227]

Andere Moerachtighe Handekens-Cruydt. Cynosorchis palustris altera, Lophodes vel Nephelodes C. Gemmae.

Dese heeft de bloeme zeer ghelijck die vande andere ghespickelde soorte, daerom hebben wy by dese oock ghemaeckt de selfde figuere vande voorgaende bloeme vanden Satyrion tsamen metten hoornkens, inde welcke het wt der maten cleyn saedt gheheel besloten light.

Voghels nest. Nidus avis, ex speciebus Satyrij abortivi. Orchis abortiva.

Dit gheslachte mach zeer wel int Latijn Satyrion oft Orchis abortiva genaemt worden, dat is te segghen Miswas van Cullekens-Cruyden. Het welcke door ghelijckenisse oft ghedaente soude ons wel bequaemelick moghen brenghen totten gheslachte vande Orobanche, cleyne ende groote Brem-Rapen, Dentaria vande Herbaristen oft Aublatum van Cordus, ende alle de soorte van Hypocistus, de welcke naer tնervolghen van onse ordeninghe ons aende Fungi ende Campernoille zeer verre voort brenghen soude, hoe wel datse alle ghelijcke crachten hebben van tsamen treckende: ia soo seere dat sommighe doodelijck zijn, toe treckende de kele ende verworghende, als ettelicke soorte van Campernoillen. Maer om dat dit te verre wt ons propoost soude wesen, sullen wy daer af elders spreken, ende alleenlick dese soorte van Miswas van Cullekens Cruydt by-voeghen aende Handekens-Cruyden van C. Gemma, die van die opinie was, als ghenoech blijckt door sijn naervolghende tafel.

Dit is gheheeten gheweest vande Cruydt-Liefhebbers van Nederlandt, Voghelsnest, om dat zijn veselachtighe wortelen door een ghevlochten ende verwert zijn, voorts brenghende steelkens van onderhalve palme wat meer oft min hooghe, van fatsoen, bloeme, grootte ende coleur van verroest yser, als die vande cleyne Brem-Rape. Ick hebse somtijdts ghevonden in vochtighe plaetsen ende bosschen vande hooghe gheberchten van Sevene in Languedoc by de soorten van Dentaria. Hier te lande groeyet oock in dusdaenighe vochtighe bosschen. [228]

De gheheele menichte vande Satyria van D. Cornelius Gemma, (soo vele als tot noch toe in Nederlandt zijn ghesien gheweest) is in dit cort tafelken begrepen.

Satyria oft Satirisci generalic gheheeten, eenighe zijn:

De wettige met eenen enckelen bol: dese mogen genoemt werden Monosorchides, dat is, een culleken: Tvoorste, dat van Dioscorides: dese gheslachte is zeer ghelijck dՏrientale Jacinth: Tlaetste Erythronium. Desen zijn zeere ghelijck de soorten van Tulipa oft eer die van Dens caninus.

Orchides met twee oft meer Cullekens. Cynorchides oft Lelydactiliodes, met lanckworpighe ende platte Cullekens: Berg-planten ende welrieckende, met: Glatte bladers: Ghepleckte bladers: Onder ieghelijck van desen zijn meer by ghevalle comende verschillen, die te onderscheyden zijn wt die aerdicheydt, coleur, reucke vande bloemen ende grootte vande bladers ende stele.

Nereides oft water-cruyden met: scherpe oft smalle bladers, oft sweertwijse:

Gemeyne: glatte met Bladers geheel scherp opgaende: roode bloemen, maer spitsch van tbladt botter: Purper bloemen, ende bladers onder breedt boven smal. Ghespleten met: Welrieckende bloemen: niet rieckende: met wolckens ghespickelt: met tickens tusschen de puntkens.

Dracontie: Gheheel swert van bladers, stele, ende bloeme: Half swert.

Breede oft ghecromde bladers: Groote: Cleyne; met peirsche bloemen.

Platophylla.

Groote stelen met bloemen die ghelijck Mugghen zijn.

Grasachtighe bladers, de welcke Matthiolus beschrijft.

Serapiades met ronde clooten, soude beter Orchides, dat is, Cullekens geheeten zijn: met twee Cullekens de gedaente van beestkens hebbende inde bloeme; met drye Cullekens; Naenken met witte bloemen, oft Spiralis, zeere vanden geslachte van de gele Basilica:

Van Bien, Melitiades geheeten: Dեerste, Tweede: Serapiades van sommighe.

Van Vlieghen, Myodes ghenaemt: Dեerste, Tweede.

Van Wespen, gheheeten, Asyloporae oft Sphegodes: Groote, Cleyne.

Anthropinae oft Strateumaticae: Groote, Cleyne.

Conincklijck oft Basilicae: Groote: Dեerste, Tweede: dկprechte Serapiades nae dկpinie van ons Herbaristen. Met een geheel roode bloeme, Conincklijcke schepter ende cleedt. Cleyne. Geel ende zeer cleyn, zeere wel rieckende bloemen draghende ghelijck een Conincklijcke croone.

Bocx-Cullekens: Scincophora, met bloemen ghelijck Akelyssen. Coriosmites, met bloemen ghelijck Wandtluysen.

Dolfijn hebbende de bloeme ghelijck de steert vande Dolfijn; Groote met Ornithophora geheeten: Glatte; Gesplete bladers. Cleyne; Berghsche; Waterighe: Dեerste. Tweede.

Half een half ander oft Handekens-cruyden, om de gelijckenisse die sy hebben vande vingheren: Psychodes: Groote met ronde bladers; Middelbare, meest met drye bladers: Cleyne, ende welrieckende.

Hermaphroditica, met twee lanckworpighe beenen.

Acridoeides oft Locustophora: Dՠeerste met een groene bloeme, gelijck int miswas met twee bladers. De tweede, met een doncker bruyn bloeme van verwe, de crekel meer ghelijck dan de Sprinckhanen. [229)]

Gheslachten van Cullekens-Cruyden ghemeyn.

Dՠeerste gheslachte is vande Hondts-Cullekens; Tweede vande Serapiades: Tderde vande Handekens-Cruyden, oft de ghedaente hebbende van een oft twee vinghers.

De Hondts-Cullekens heet ick de ghene die twee tanden hebben ghelijck de kammen, in vuegen dat elcke bysonder schijnen te wesen bysonder handen, hebbende somtijdts twee vinghers, ende somtijdts meer, de welcke waert dat de gheheele wortel also ghefatsooneert waere hebbende soodaenighe wtwassen, soo souden daer op wel accorderen de beschrijvinghen van Dioscorides, om de selfde te moghen heeten Cynosorchis oft Hondts-Cullekens: ende onder alleene dit gheslachte worden gheschickt zeer veel specien, hoe wel dat de ghene die onder dese hoop ghestelt zijn, meer representeren een ghedaente van wijflijcken dan mannelijcken aert.

Serapiades die representeren volcomelijck de figuere van een mans culleken, ende in dese worden ghefigueert door een wonderlijcke vruchtbaerheydt ende bootse vander natueren, sonderlinghe de ghedaente van diversche beestkens: tusschen dese twee soorten heeft Dioscorides oock onder de Cynosorches oft Hondts-Cullekens begrepen een ander gheslachte dat van beyde de natueren is, om dat de bollekens heeft zeere wel ghelijckende met lanckworpighe oft platachtighe Olijfven, ten waere dat wy meynden datse die niet ghelijck en waeren, om datse haer in lanckworpighe vinghers wtrecken.

Vande soorten van Cynosorches oft Hondts-Cullekens.

Dՠeerste van de Cynosorches hebbe ick ghestelt de Oreades, oft de ghene die op gheberghten ende hooghe plaetsen groeyen. Dese wassen gemeynlick in Eycke bosschen op rouwe ende doncker plaetsen. Sy spruyten wt inde Meerte, somtijdts oock ontrent dՠeynde van Sporckelle: sy bloeyen in dlaetste van April, ende beginsel van Junius, somtijdts de stele hebbende van eenen cubitus hooghe, ende zeer wel rieckende bloemen, die somwijlen wit zijn, ende somtijdts ghepleckt. De bladers zijn boven groen, ende onder ghelijck silver blinckende, de welcke doort aftrecken van een zeer dun velleken gheheel vergaet. Theeft oock zeer subtijle aderkens inde lengde wtghestreckt.

De Nereides, oft die op vochtighe plaetsen groeyen, zijn zeer menicherhande, maer ick en hebbe niet dan de substantiele differentien willen verhalen, te weten dՍ onderscheyden die ghenomen worden wt de forme oft figuere soo inde bladers als inde bloemen. Voorwaer tot nu ter tijdt soo heb icker elfue ghetelt.

De Xiphoides, oft Sweertwijse bloeyen alle ghelijck, van voor dեerste vanden Mey tot half Wedemaendt.

Van desen is aldermeest te achten de Dracontias, de welcke ick meyne dat de Erythronium aldernaest comt, in dien dat de ghedaente van tsaedt by Dioscorides beschreven accordeerde, ende datter maer eenen bol en waere. Maer wie weet oftmen de Grieckschen tekst ghecorrumpeert zijnde, soude moeten voor λινοσερμϖ lesen λιδοσερμϖ, oft χρινοσϖερμϖ: ende oock dat hy seght inde beschrijvinghe vanden anderen Satyrion ριζ αυβολδοειδσου μλον, is zeer doncker ende twijfelachtich, oft hy die wil in grootheydt oft anderssins ghelijck hebben: In vueghen dattet eerste Satyrium niet en soude schijnen gheheel onghelijck te wesen onsen Psychoeidi: want ick gheloove dat υρραν eer te segghen is goudt-geel dan vierich-roodt, ende dit woordt ενερευϑη beteeckent bequaemelick witticheydt met roodt gheverwet, de welcke ick dickwils ghemerckt hebbe inde tweede Psychodes rontomme de bladers als sy eerst wtspruyten.

Maer de ghene die spitsche van bladers is, heeft accidentale differentien sonder ghetal, dat is, van verwe, reucke, groote, glatheydt, ende ghedaente van vlecken ende tickskens onderscheyden. Dաnder substantiele machmen sien inde tafel.

Platophylla, dat is, met ghecromde breede bladers is een aerdighe plante, waer af de stele dickwils groeyet onderhalven cubitus hooghe. Dese heeft peirsche bloemen, ende bloeyet later, ontrent tbeghinsel van Wedemaendt. Sy wasset gheerne in zeer vuyle ende vochtighe plaetsen.

Conopsaea oft Macrocaulos, dat is met groote stelen, groeyet dickwils twee cubitus hooghe: dese heeft zeer aerdige roode ende welrieckende bloemen, ghelijck die vande eerste ende tweede Serapias Basilica, dan dat de verwe vande Conopsaea bleecker is, ende dat dese schijnt te wesen alst eyghen wijfken vanden anderen. Sy groeyet gheerne in bemden, maer die niet te zeer vocht en zijn, ghelijck de voorgaende, iae dat meer is, in eenen ghetemperden ende niet te natten oft drooghen grondt.

Groote Hondts-Cullekens Serapiades van Gemma.

Onder tgheslachte vande Serapiades zijn de Conincklicke de principaelste die wy by dryederhande [230] onderscheydt ghestelt hebben: men geeftse desen naem om de ghelijckenisse vande Conincklicke scheptre, croone, ende cleedt die sy hebben.

De meeste soo wel dեerste als de tweede, hebben gheheel groene bladers die vande Pareye ghelijck, lanckworpich, ghelijfvich, wat breedtachtich, somtijdts een weynich gheboghen: De cullekens zijn gheheel rondt, de stele is dickwils over de drye palmen hooghe. De bloeme is zeer aerdich, gheheel roodt, somtijdts oock wat roodtachtich, zeer ghefatsoeneert gelijck een croonken dat hem verbreydt, nochtans gheenen sonderlinghe reucke hebbende. Dese plante is van my aldereerste ghesien ende ghevonden inde dellinghen vande vesten van Loenen. Ontrent den bergh Triniteyt by Doornick, groeytse overvloedich.

Dՠander heeft de bloeme niet soo roodt maer spitscher. Sy bloeyen alle beyde van tbeghinsel van Junius dickwils tot half Julio, met een wonderlicke ghedaente ende aerdicheydt. De bladers spruyten wt ontrent half Decembre. Sy groeyet gheerne op doncker ende rouwe plaetsen in mosachtigen grondt, principalick daer gras wasset. Dwijfken van desen is de Conopsaea.

Conopsaea.

Desen zijn aldernaest de Strateumaticae oft Anthropinae, de welcke nochtans nae opinie van veel persoonen in schoonheydt alle dՠander te boven gaen. De bloemen staen ghelijck helmen, oft gehelmde mannekens sonder handen oft voeten.

Dՠeerste heeft eenen langhen stele ende zeer breede bladeren, dat is te segghen, lanck ende breedt, ende in tbeghinsel rondtachtich. De bloeme is binnen wit, met roode vlecken bespringt, ende van buyten zeer roodt met purper ende gele stipkens ghelijck hayrkens. Dese groeyen zeer vele int bosch van Floreval, ende spruyten wt in Decembre. De bloemen ghevense van tbeginstel tot int eynde vanden Mey.

Desen is zeer ghelijck noch een ander soorte, hebbende oock breede bladers, maer corter, de crans meer voorwerts hanghende, ende de bloemen vaste by een staende, ende de helmkens nederwaerts gheboghen op een sijde: tcoleur is van buyten wt den witten ende blaeuwen met was aschgraeu ghemengt, binnen heeftse bruyn roode plecken. Dese worden ons ghesonden van Bruessel wt de bergachtighe ende rouwe plaetsen. Beyde dese soorten hebben een aerdighe bloeme, maer sonder reucke.

Noch hebbe ick behalven dese Strateumaticaea oft Militares somtijdts oock ghesien een derde soorte, met breede bladers, den bladers van Lelien zeere ghelijck, te weten lanckworpich, ende eyndende in eenen rontachtighen punt, de welcke heeft melckwitte bloemen, die rechtsinnich de figuere hebben van duyven met wtghestrecke vleughels ende voeten. Maer midts dat ick dese in langhen tijdt niet en hebbe ghesien, soo en hebbe ick die soo perfect niet connen gheconterfeyt geven als ick wel soude willen. Sy groeyet gheerne op bergachtighe ende dorre plaetsen, ende bloeyet op den selfden tijdt dat dՠAnthropinae bloeyen.

Vande Wespen ende Bien en sal ick niet particulierders by voeghen, om des wille datse vanden anderen Herbaristen beschreven zijn ende ghestelt onder de soorten vande Serapiades: hoe wel dat sy de Horsels niet soo zeer wel vande Bien onderscheydenen hebben, ghelijck sy oock niet en doen de twee soorten vande Biekens, ende wederom oock de twee soorten vande Vlieghen, de welcke verschillen van fatsoen van bloemen ende bladers.

De Satyria Ornithophora zijn veelderhande, maer nochtans souden de meeste beter voghelkens ghenoemt zijn, de welcke purper bloemen hebben, die oft eenen voghel met wtghestreckte vleughels, ofte eenen lanckachtighen steert van den Dolfin ghelijck zijn: Dեene van tween heeft gheplecte bladers, ende dՠander effen ende groen, ghelijck Pareye. Sy bloeyen beyde inde April, ende verrasschen ghemeynlick alle ander soorten vande Cullekens-cruyden. De bladers spruyten eerst wt in Sporckel, ende groeyen in doncker plaetsen, principalijck in Haselaersboschkens, in lichte ende mosachtige eerde.

De cleyne Dolfijnkens en hebben oock ons wtlegghen niet van doene, ghemerckt datse van ander Herbaristen van onsen tijden ghenoech verclaert zijn.

Tբoes-culleken hebben wy tweederhande ghestelt, dՠminste met bruyn tanneide bloemen, dwelcke nochtans veelderhande is, ende heeft de verwe, ghedaente, ende reucke vande wantluysen, maer de bladers en zijn niet onghelijck die vanden cleynen Satyrio Delphinio. Tgroeyt gheerne in vochte plaetsen, ende bloeyet met de Dolfijnen.

Tweede by ons Scincophora gheheeten, is van Dodoaneus ende ander beschreven: ende groeyet vele inde vesten van Loeven.

De cleyne Basilica oft Naenken, heeft een gheele bloeme wten groenen wat siende, een Conincks [231] croone ghelijck, seer soet rieckende, ende heeft boven alle ander een sonderlinghe cracht om te verwecken den lust van byslapen. Waerom dat te rechte vande Spaignaerts gheheeten is Amor di donna. De Cullekens zijn cleyne, rondt, hardt, met een rosse schorsse becleedt. De bladers spruyten eerst wt inden Mey oft int eynde vanden April, Tbloeyt inde maendt van Julius tot in dՠOogstmaent: tvermenichfuldicht seere onder dեerde, ende wasset gheerne op berchachtige plaetsen.

Dաnder Naenken met de witte welrieckende bloeme, wordt wel gheheeten Spirale oft spade Satyrion. Ende heeft meestendeel drie oft vier cullekens oft lanckworpighe bollekens ghelijck een platachtighe Olijfve, de bladeren wat Ruytwijs, seer groen met eenen donckerachtighen luyster. De bloemen zeer fraey ghestelt zijnde in een onghesloten draeyende ronde, hebben als dՠeerste de ghedaente van een croon: De bladers spruyten wt in September als de bloeme verdwijnt, ende blijven gheduerende tot inden Mey, dan blijvense voorts achter den gheheelen Somer, maer het steelken comt voorts in Oogstmaendt, bloeyende tot September. Wie weet ofte eene van dese twee de plante is daer Theophrastus mencie af maeckt? By aventueren tselfde bewijsen de soete reucke ende de cracht, waert dat de plaetse daer zy groeyen daer in mede accordeerde.

Vande Handekenscruyden Psychoeides genoemd, zijn alleene de meeste van ander beschreven. Maer wy hebben behalven die, noch twee andere soorten ghesien, dՍ eene met groote bladers, somtijdts representerende inde bloemen drie oft vierderhanden soorten van ghedierte, datmen Vijfvouters oft Peplen heet. De minste riecken alderbest. Tgroeyt vele in de berchachtighe ende rouwe plaetsen onder de heyde. Sy bloeyen ontrent half Wedemaendt ende somtijdts in tbeghinsel.

De Hermaphroditica met lanckworpighe beenen, wassen gheerne op waterighen grondt. De bloemen comen voorts in Julio, gheheel wit ghelijck die vanden Oreades.

De Acridotides oft Sprinckhanen hebben de stele ende bloeme gheheel ghelijck die vandem Satyrischen miswas met twee bladers, maer meer bladers, ende oock een ander ghedaente van bladers, ende een ander ordonnantie, ende oock twee wortels ghelijck inde Psychodes. De bloeme is ghelijck eenen bocks baert, ende inde ghedaente van eenen Sprinckhane oft Crekel. Sy groeyen gheerne op middelmatich landt ende in boschachtighe bemden. De bloeme gaet open inde middel vanden Mey.

Tot hier toe zijnt eens deel de woorden ende opinie van D. Cornelius Gemma.

Dioscorides. Cullekens cruydt andersins Serapias ghenoemt, als Matthiolus seght, om dat de wortel in veel deelen ghespleten is, heeft bladers die vande Pareye ghelijck, breedt, lanckworpigh, ghelijfvich wt de cromte van sijdtscheuten innewaerts gheboghen, met eenen stele van een palme hooghe, bloemen die bycants purper roodt zijn, ende een wortel ghelijck cullekens: De welcke opde gheswillen gheleyt, de selfde doet scheyden, suyvert de vuyle sweeringhen, ende en laet die niet voorts eten: sy gheneest de fistelen oft loopende gaten, ende versoet dթnflammatien, daer op gheleyt.

De drooghe wortels beletten tvoorts eten vande vuyle sweeren, ghenesen de rottingen ende vuyle puysten vanden mondt, ende stoppen den buyckloop met wijn inghenomen. Van dese wordt tselfde gheschreven, dat men vanden Hondts-Cullekens seght.

Aegineta. Orchis Serapias gheheeten, ende van sommighe Triorchis, dat is te seggen, met drye cullekens, droogt stercker dan tvoorgaende, waerom dat doet scheyden de saechte gheswillen, de vuyle ende rottende sweeringhen reynicht, ende de quaede zeerecheydt gheneest: maer ghedroogt zijnde, soo verdroogtse veel stercker. Ende om datse wat tsamen treckende is, soo stoptse met wijn ghedroncken den camerganck, ghelijck Plinius oock seght.

Erythronium. Dens Canis vande Herbaristen.

Luttel iaeren gheleden is bekent gheworden dit zeer aerdich bolghewas, de welcke van ons vriende Satyrion ghenoemt werdt. Dit selfde, abuijs ghenomen zijnde vande Medicijns van Lions, die dat deden confijten, ende de cracht versocht hebbende, heeft schijnen te zijn de rechte Satyrion van Dioscorides: maer nae veel experiencie soo weet ick datter groote menichte van gheconfijtte zijn ghebrocht gheweest binnen Parijs ende ander steden van Vranckerijck, niet anders daer aen ghebrekende, dan de verwe, de welcke zeere verandert nae de diverscheyt vander plaetsen, gelijckmen mach sien aende zee-Ayiuyn, Ayiuynen ende ander Loockachtige gewassen. Theeft de bladers die vanden Das-Loock oft vande Lelie gelijck, maer minder, te weten twee, maer ghemeynlick drye, opder aerden [232] ligghende. De stele is teerkens, van een palme hooghe, cael ende tot aende bladers toe inder aerden stekende, ende een cleyn buyghelick steelken voortstekende, ghelijck alst Verckens broodt doet. De bloeme is die vanden Saffraen oft Lelie ghelijck, roodtachtich wt den witten siende, de wortel is soo groot ende ghelijck als een dadele, van verwe als Orchis, aende welcke dat hanghen sommighe cleyne faselinghe, ende een cleyn half rondt platachtich clisterken vast ghemaeckt aen dկnderste sijde, oft gheheel onder, ghelijck men mach sien aende wortel vanden Gladiolus. Tbloeyede binnen Lions inden hof van Walerandt Donrez in den April, van den selven aldaer ghebracht, door wiens neersticheydt dat ons aldereerst is bekent gheworden, hebbende tselfde wtghesteken in tgheberghte ghelegen aent staende water van Lausane, maer naederhandt hebbe ick tselfde wtghesteken inde heuvels gheleghen onderhalf mijle vande Pau by Turin.

Verschillen vanden Erythronium in coleur van bloemen, ende in bladers, ende is Satyrium ende Dens Caninus vande Nederlanders, ende de Hermodactylus oft Pseudohermodactylus Italo ende Matth.

De bloeme is schoon roodt, oft gheheel wit ende roodt tsamen ghemengt wt den bleecken siende.

De ghemeyne Hermodactylus ende valsch Hermodactylus vande Italiaenen, heeft de bladers onder smal, daer sy ligghen aende hals vanden wortel.

Doen wy inde voorleden iaeren tot Venegien waeren, soo hebben wy meer dan eens ghesien inden Enghel ten huyse van Albert Martinelli groote rondtachtighe wortels met een gherimpelde ende knobbelachtighe schorsse, roodtachtich wt den bruynen siende, die van ghedaente (!!)ende groote gelijck waeren die vanden Verckens broode, oft vande zeer groote ronde Oosterlucie, hebbende tbinnenste witachtich, etelick, soet, ende soo zeer ghelijck zijnde den cleynen Eertnoten, dat wy souden meynen dat de selfde waeren, te weten gegroeyet zijnde in een vetter ende vremdt landt. Maer Martinellus heeft terstondt, eenighe ontfanghen hebbende die hem ghesonden waeren wt Alepo van Syrien door [233] sijnen broeder Sequina, soo hy een neerstich ende gheschickt ondersoecker ende kender was van wtlandtsche vremde planten, gheseydt dat waeren Erythronium Satyrium. Eene van desen heeft opghevoedt de vermaerde monte-bancke oft quacksalver de blasoen van de plaetse oft merct van S. Marck tot Venegien, ghenaemt Leo, die een lief-hebber was vande ghemeyne Philosophie, ende daer in wel gheschickt, ende heeft die sekeren tijdt houden groeyende, waer af wy de bladers niet en derren verclaren, midts dat ons die vergheten zijn. Een ander van dien, heeft de selfde Apoteker ghegheven Iacobo Cortusio, de welcke ons langen tijdt daer nae, al oft wy die noyt gesien en hadden, heeft ghethoont, ende bycants teghen onsen danck ons heeft doen lachen, als hy seyde dat hy alleene door handelinghe van dien gheheel ontsteken was tot oncuyscheden. Dese selfde heeft hy naemaels ghesonden aen Matthiolus, ende niet Sequinus, ghelijck wy verstaen hebben.

Dioscorides. De wortel van Satyrium ghedroncken met straffen rooden wijn, is goedt teghen de cromheydt vanden hals.

Men moet oock dese ghebruycken, als den lust van byslapen aencomt, want men segt dat men door de selfde tot byslapen meer verwect wordt, om de windighe ende overvloedighe vochticheydt, seght Galenus.

Dioscorides. De wortel van Satyrion Erythronium gheheel inde handt ghehouden, men seght datse tot byslapen verweckt, ende daerom te meer, ist datse met wijn ghedroncken wordt.

Diverse soorten van handekenskruiden en zijn bij avonturen Serapiades.

Aegineta voegt bij deze de Triorchis Serapias (want hij schijnt daar bij te doen enige derde soort) die drie balletjes heeft die we eertijds gehouden hebben voor Palma Christi zo wel omdat het minder sapachtig en droger is en dat zeer afveegt ingenomen en ook van buiten gelegd op de vuile zweren als ook omdat het wonderlijk goed is tegen de vierde daagse koorts, zwaarmoedigheid, vallende ziekte, verstoppingen van zenuwen en overvloedige flegmatische en stopt ook de rode loop en heeft alle en zodanige krachten zoals die jonge of nieuwe dokters de Palma Christi toeschrijven, maar niet den Palma Christi die zeer sterk purgeert ten einde dat niemand vanwege de gelijkheid van de naam bedrogen wordt.

Deze Serapiades zowel de grote als de kleine groeien graag op groene en grasachtige koude heuvels. We hebben die ook geplukt in de gebergten van Ravisburg en Nozoret in Duitsland. In mei geeft het zijn bloemen en bladeren. De grootste heeft de bladeren die van de prei gelijk, maar breder en spits en naar de aarde omgebogen, dik en somtijds gevlekt met bruine en zwartachtige vlekjes. De bloemen zijn de rode hondsballetjes zo gelijk zodat ge zou menen dat het dezelfde is tenzij dat je die van dichtbij beziet. De wortel heeft ook een dubbele wortel, de ene leeg en de andere vol en sapachtig, nochtans zijn die beide langwerpig en een weinig plat die onder eindigen in drie of vier vingervormige vezels, deze heten zij het mannetje.

Het wijfje heeft witte bloemen of uit het purper rood of bleek blauw gelijk kapjes met veel rode vlekjes die staan gelijk een open gesperde mond. De bladeren heeft het kleiner en met spikkeltjes besprenkeld. De wortel is de andere gelijk.

(Orchis albida)

Handekenskruid, Serapias mas laevi folia en heeft paarse bloemen met kleine vlekjes besprenkeld en is Satyrium Basilicum primum van Dodonaeus. Palma Christi van de Cruyde-Lief-hebbers. In Hoogduits, Cruyszblum. In Engels Satyrion Kopali.

(Goodyera repens)

Palma Christi. Serapias femina pratensis en heeft bladeren met vlekjes besprenkeld en is Satyrium Basilicum alterum Dodonaei. [224]

(Orchis maculata)

Berg handekenskruid met witte bloemen. Serapias candido flore montana, maculatis foliis. Cynosorchis montana folio maculosos C. Gemmae. Deze wordt ook veel gevonden in de beemden met sneeuwwitte bloemen. Alle andere delen zijn de andere gelijk.

Klein handekenskruid met roodachtige bloempjes. Serapias minor rubello nitente flore angustifolia, nullis inspersis punctulis.

(Orchis latifolia)

Water handekenskruid. Serapias palustris latifolia en is Cynosorchis palustris platiphylla met gladde brede bladeren en blozende witte bloemen van C. Gemma maar komt vroeger uit dan de violette Cynosorchis.

(Helleborine palustris)

Water handekenskruid. Serapias palustris altera leptophylla en is Cynosorchis palustris altera C. Gemmae. Die bloeit laat en heeft een violette tros en heeft soms gladde en somtijds gevlekte bladeren. [225]

(Helleborine purpurata)

Serapias montana laevi folio en is Cynosorchis montana folio laevi C. Gemmae.

Cynosorchis Dracontia foliis & floribus impense rubris C. Gemmae. Het bloeit in het einde van mei en groeit in vuile vochtige plaatsen en vooral daar de aarde het zwartste is.

(Orchis conopsea)

Handekenskruid met lange stelen.

Cynosorchis macrocaulos of Conopsaea sive galericulata C. Gemmae. Het bloeit van omtrent half mei tot bijna half juni.

Satyrion gecastreerd of zonder bolletjes.

Satyrion castratum vel eunuchum ex genere Cynosorcheos C. Gemmae. [226]

(Orchis viridis)

Serapias Aatrachite vel Myoides. Tot deze Eunuchum van Genua hebben we gevoegd een andere soort van gelijke wortels en dat genoemd Myoides of Batrachites omdat de bloemen groen zijn als kikkers en lijken op de langwerpige vliegen. Anderszins is het van gewas, bladeren, steel en bloempjes de Orchis Batrachites niet zeer ongelijk.

(Malaxis paludosa)

Cynosorchis palustris met effen bladeren en smalle of dunne de slechtste van alle van Cor. Gemma.

(Orchis conopsea)

Handekenskruid van Holland die ruikt als anjerbloemen. In Latijn Orchis Serapias Caryophyllata.

Deze is vorige jaren uit Den Haag in Holland de heer vander Delft gezonden van jonker Wenceslaus Tserclaes zeer geleerde en groot liefhebber van deze. Hij heeft het bekwaam vanwege de lieflijke reuk anjer handekenskruid genoemd. Zijn bladeren zijn lang en smal waartussen voort komt een steel omtrent een 17cm lang die van onderen met een blad of twee bekleed is en boven een aar van licht paarse bloemen, dicht aan elkaar gedrongen en omtrent een 10cm of meer lang, zeer lieflijk van reuk gelijk een anjer bloem. De wortel is de andere handekenskruiden niet ongelijk en groeien veel in de duinen omtrent Den Haag en bloeien meest in juli. Zo gauw als ik planten hiervan zal bekomen zal ik ze naar het leven schilderen om bij die anderen te voegen. [227]

(Orchis tephrosanthos)

Andere moerasachtig handekenskruid. Cynosorchis palustris altera, Lophodes vel Nephelodes C. Gemmae.

Deze heeft de bloem zeer gelijk die van de andere gespikkelde soort en daarom hebben we bij deze ook gemaakt dezelfde figuur van de voorgaande bloem van de Satyrion tezamen met de horentjes waarin uitermate klein zaad geheel besloten ligt.

(Listeria nidus-avis)

Vogelnest. Nidus avis, ex speciebus Satyrij abortivi. Orchis abortiva.

Dit geslacht mag zeer goed in het Latijn Satyrion of Orchis abortiva genoemd worden, dat is te zeggen miswas van balletjeskruiden. Wat elke door gelijkenis of gedaante ons wel bekwaam zou mogen brengen tot de geslachten van de Orobanche, kleine en grote bremrapen, Dentaria van de herbaristen of Aublatum van Cordus en alle soorten van Hypocistus die naar het vervolgen van onze ordening ons aan de Fungi en kampernoelie zeer ver voortbrengen zou, hoewel dat ze alle gelijke krachten hebben van tezamen trekken. Ja, zo zeer dat sommige dodelijk zijn die toetrekken de keel en verwurgen als ettelijke soorten van kampernoelie. Maar omdat dit te ver uit ons voorstel zou wezen zullen we daarvan elders spreken en alleen deze soort van miswas van balletjeskruid bijvoegen aan de handekenskruiden van C. Gemma die van die opinie was als genoeg blijkt door zijn navolgende tafel.

Dit is geheten geweest van de kruidliefhebbers van Nederland vogelnest omdat zijn vezelachtige wortels dooreen gevlochten en verward zijn en voortbrengen steeltjes van 15cm wat meer of minder hoog, van vorm, bloem, grootte en kleur van verroest ijzer als die van de kleine bremraap. Ik heb het somtijds gevonden in vochtige plaatsen en bossen van de hoge gebergten van Sevene in Languedoc bij de soorten van Dentaria. Hier te lande groeit het ook in dusdanige vochtige bossen.[228]

De gehele menigte van de Satyria van D. Cornelius Gemma, (zoveel als tot nog toe in Nederland zijn gezien geweest) is in dit korte tafeltje begrepen.

Satyria of Satirisci in het algemeen geheten en enige zijn:

De wettige met een enkele bol. Deze mogen genoemd worden Monosorchides, dat is een balletje. De voorste dat van Dioscorides. Dit geslacht is zeer gelijk de Oriëntaalse hyacint. De laatste Erythronium. Deze zijn zeer gelijk de soorten van Tulipa of eerder die van Dens caninus.

Orchides met twee of meer balletjes. Cynorchides of Lelydactiliodes met langwerpige en platte balletjes. Bergplanten en welriekend met; Gladde bladeren. Gevlekte bladeren. Onder elke van deze zijn er meer die bij toeval verschillen die te onderscheiden zijn uit die aardigheid, kleur, reuk van de bloemen en grootte van de bladeren en steel.

Nereides of waterkruiden met; scherpe of smalle bladeren of zwaardvormig.

Gewone gladde met bladeren die geheel scherp opgaan, rode bloemen maar de spits van het blad is botter. Purperen bloemen en bladeren onder breed en boven smal. Gespleten met; Welriekende bloemen; niet ruikende; met wolkjes gespikkeld; met vlekjes tussen de puntjes.

Dracontie. Geheel zwart van bladeren, steel en bloem. Half zwart.

Brede of gekromde bladeren. Grote; kleine; met paarse bloemen.

Platophylla.

Grote stelen met bloemen die gelijk muggen zijn.

Grasachtige bladeren die Matthiolus beschrijft.

Serapiades met ronde bal en zou beter Orchides, dat is balletjes geheten zijn. Met twee balletjes die de gedaante van beestjes hebben in de bloem; met drie balletjes; Naenken met witte bloemen of Spiralis en zeer van het geslacht van de gele Basilica.

Van bijen, Melitiades geheten. De eerste; Tweede. Serapiades van sommige.

Van vliegen, Myodes genoemd. De eerste; Tweede.

Van wespen, geheten Asyloporae of Sphegodes. Grote, kleine.

Anthropinae of Strateumaticae. Grote, kleine.

Koninklijke of Basilicae. Grote; De eerste; Tweede; de echte Serapiades naar de opinie van onze herbaristen. Met een geheel rode bloem, koninklijke scepter en kleed; Kleine; Gele en zeer kleine die zeer welriekende bloemen dragen gelijk een koninklijke kroon.

Boksballetjes, Scincophora, met bloemen gelijk akelei. Coriosmites met bloemen gelijk wandluizen.

Dolfijn heeft de bloemen gelijk de staart van de dolfijn; Grote Ornithophora geheten. Gladde; Gespleten bladeren; Kleine; Bergachtige; Waterachtige. De eerste. Tweede.

Half en half andere of handekenskruiden vanwege de gelijkenis die zij hebben van de vingers. Psychodes. Grote met ronde bladeren; Middelbare meest met drie bladeren. Klein en welriekende.

Hermaphroditica met twee langwerpige benen.

Acridoeides of Locustophora. De eerste met een groene bloem gelijk in het miswas met twee bladeren. De tweede met een donker bruine bloem van kleur die meer op de krekel lijkt dan op sprinkhanen. [229]

Geslachten van balletjeskruiden algemeen.

Het eerste geslacht is van de hondenballetjes; Tweede van de Serapiades. De derde van de handekenskruiden of de gedaante hebben van een of twee vingers.

De hondenballetjes heet ik diegene die twee tanden hebben gelijk de kammen, in voegen dat elke apart schijnt te wezen aparte handen en hebben soms twee vingers en somtijds meer die was het dat de hele wortel zo gevormd was en hebben zodanige uitgroeisels dat daar wel op zou kunnen slaan de beschrijving van Dioscorides om die te mogen heten Cynosorchis of hondenballetjes. Onder dit geslacht alleen worden geschikt zeer veel species, hoewel dat diegene die onder deze hoop gesteld zijn meer representeren een gedaante van vrouwelijke dan een mannelijke aard.

Serapiades die representeren volkomen de figuur van een mannenballetje en hierin worden ze afgebeeld door een wonderlijke vruchtbaarheid en nabootsing van de natuur en vooral de gedaante van diverse beestjes. Tussen deze twee soorten heeft Dioscorides ook onder de Cynosorches of hondenballetjes begrepen een ander geslacht dat van beide naturen is omdat de bolletjes er zeer goed op lijken met langwerpige of platachtige olijven tenzij dat we menen dat ze die niet gelijk waren omdat ze zich in langwerpige vingers uitrekken.

(Aceras (Orchis) anthropophora)

Van de soorten van Cynosorches of hondenballetjes.

De eerste van de Cynosorches heb ik gesteld de Oreades of diegene die op gebergten en hoge plaatsen groeien. Deze groeien gewoonlijk in eikenbossen op ruwe en donkere plaatsen. Zij spruiten uit in maart en somtijds ook omtrent het einde van februari. Zij bloeien op het eind van april en begin van juni en hebben soms een steel van een 45cm hoog en zeer welriekende bloemen die soms wit zijn en somtijds gevlekt. De bladeren zijn boven groen en onder gelijk zilver blinkend die door het aftrekken van een zeer dun velletje geheel vergaat. Het heeft ook zeer subtiele adertjes in de lengte uitgestrekt.

De Nereides of die op vochtige plaatsen groeien zijn zeer veelvuldig maar ik heb er niet dan een substantile differentie willen verhalen, te weten het onderscheid die genomen wordt uit de vorm of figuur zo wel in de bladeren als in de bloemen. Voorwaar tot nu ter tijd zo heb ik er elf geteld.

De Xiphoides of zwaardvormig bloeien alle gelijk van voor het eerste van mei tot half juni.

Van deze is allermeest te achten de Dracontias die ik meen dat het Erythronium het dichtste bij komt indien dat de gedaante van het zaad bij Dioscorides beschreven overeenkomt n dat er maar een bol is. Maar wie weet of men de Griekse tekst die verbasterd is zou moeten voor λινοσερμϖ lezen λιδοσερμϖ of χρινοσϖερμϖ en ook dat hij zegt in de beschrijving van de andere Satyrion ριζ αυβολδοειδσου μλον, is zeer donker en twijfelachtig of hij die wil in grootte of anderszins gelijk hebben. In voegen dat het eerste Satyrium niet zou schijnen geheel ongelijk te wezen met onze Psychoeidi. Want ik geloof dat υρραν eerder te zeggen is goudgeel dan vurig rood en dit woord ενερευϑη betekent bekwam witheid met rood gekleurd die ik dikwijls gemerkt heb in de tweede Psychodes rondom de bladeren als zij net uitspruiten.

Maar diegene die spits van bladeren is heeft accidentele differenties zonder getal, dat is van kleur, reuk, grootte, gladheid en gedaante van vlekken en stippeltjes onderscheiden. De andere substantile mag men zien in de tafel.

Platophylla, dat is met gekromde brede bladeren is een aardige plant waarvan de steel dikwijls een 68 cm hoog groeit Deze heeft paarse bloemen en bloeit later omtrent het begin van juni. Zij groeit graag in zeer vuile en vochtige plaatsen.

Conopsaea of Macrocaulos, dat is met grote stelen, groeit dikwijls 90cm hoog. Deze heeft zeer aardige rode en welriekende bloemen gelijk die van de eerste en tweede Serapias Basilica, dan dat de kleur van de Conopsaea is bleker en dat deze schijnt te wezen als het eigen wijfje van de andere. Zij groeit graag in beemden, maar die niet te zeer vochtig zijn gelijk de voorgaande, ja, dat meer is, in een getemperde en niet te natten of droge grond.

Grote hondenballetjes, Serapiades van Gemma.

Onder het geslacht van de Serapiades zijn de koninklijke de voornaamste die we drievormig [230] gesteld hebben. Men geeft ze deze naam vanwege de gelijkenis met de koninklijke scepter, kroon en kleed dat ze hebben.

De grootste zowel de eerste als de tweede hebben geheel groene bladeren die van de prei gelijk, langwerpig, stevig, wat breedachtig en soms wat gebogen. De balletjes zijn geheel rond, de steel is dikwijls over de 30cm hoog. De bloem is zeer aardig en geheel rood, somtijds ook wat roodachtig en zeer gevormd gelijk een kroontje dat zich verspreidt, nochtans hebben ze geen bijzondere reuk. Deze plant is van mij allereerste gezien en gevonden in de dellingen van de vestingen van Loenen, omtrent de berg Triniteit bij Doornik groeit ze overvloedig.

De andere heeft de bloem niet zo rood maar spitser. Zij bloeien alle beide van het begin van juni dikwijls tot half juli met een wonderlijke gedaante en aardigheid. De bladeren spruiten uit omtrent half december. Zij groeit graag op donkere en ruwe plaatsen in mosachtige grond en voornamelijk daar gras groeit. Het wijfje van deze is de Conopsaea.

Conopsaea.

Deze staan het dichts bij de Strateumaticae of Anthropinae die nochtans naar de opinie van veel personen in schoonheid alle andere te boven gaan. De bloemen staan gelijk helmen of gehelmde mannetjes zonder handen of voeten.

De eerste heeft een lange steel en zeer brede bladeren, dat is te zeggen lang en breed en in het begin rondachtig. De bloem is binnen wit met rode vlekken besprengd en van buiten zeer rood met purper en gele stippeltjes gelijk haartjes. Deze groeien zeer veel in het bos van Floreval en spruiten uit in december. De bloemen geven ze in het begin tot het einde van mei.

Deze is zeer gelijk noch een ander soort en die heeft ook brede bladeren, maar korter, de krans meer voorwaarts hangen en de bloemen vast bijeen staan en de helmpjes nederwaarts gebogen aan een kant. De kleur is van buiten uit het witte en blauwe met was asgrauw gemengd, binnen heeft ze bruinrode plekken. Deze worden ons gezonden van Brussel uit de bergachtige en ruwe plaatsen. Beide deze soorten hebben een aardige bloem maar zonder reuk.

Noch heb ik behalve deze Strateumaticaea of Militares somtijds ook gezien een derde soort met brede bladeren die de bladeren van lelies zeer gelijk is, te weten langwerpig en eindigen in een rondachtige punt, die heeft melkwitte bloemen die echt de figuur hebben van duiven met uitgestrekte vleugels en voeten. Maar omdat ik deze lange tijd niet gezien heb zo heb ik die niet zo perfect kunnen afbeelden als ik zou willen. Zij groeit graag op bergachtige en dorre plaatsen en bloeit op dezelfde tijd dat de Anthropinae bloeien.

Van de wespen en bijen zal ik niets bijzonders bijvoegen omdat dat ze van de anderen herbaristen beschreven zijn en gesteld onder de soorten van de Serapiades. Hoewel dat zij de horzels niet zo goed van de bijen onderscheiden hebben gelijk zij ook niet doen de twee soorten van de bijtjes en wederom ook de twee soorten van de vliegen die verschillen van vorm van bloemen en bladeren.

De Satyria Ornithophora zijn veelvuldig, maar nochtans zouden de meesten beter vogeltjes genoemd worden, die hebben purperen bloemen of een vogel met uitgestrekte vleugels of een langachtige staart van en dolfijn gelijk zijn. De ene van de twee heeft gevlekte bladeren en de andere effen en groen gelijk prei. Zij bloeien beide in april en verrassen gewoonlijk alle andere soorten van de balletjeskruiden. De bladeren spruiten eerst uit in februari en groeien in donkere plaatsen en voornamelijk in hazelaar bosjes in lichte en mosachtige aarde.

De kleine dolfijntjes hebben ook onze uitleggen niet nodig gemerkt dat ze van andere herbaristen van onze tijden genoeg verklaard zijn.

Het bosballetje hebben we tweevormig gesteld, de kleinste met bruin gelooide bloemen welke nochtans veelvormig is en heeft de kleur, gedaante en reuk van de wandluizen, maar de bladeren zijn niet ongelijk die van de kleine Satyrio Delphinio. Het groeit graag in vochtige plaatsen en bloeit met de dolfijnen.

Tweede bij ons Scincophora geheten is van Dodonaeus en andere beschreven en groeit vele in de vesten van Leuven.

De kleine Basilica of Naenken heeft een gele bloem wat uit het groene en een koningskroon [231] gelijk, zeer zoete geur en heeft boven alle andere een bijzondere kracht om te verwekken de lust van bijslapen. Waarom dat te recht van de Spanjaarden geheten is Amor di donna. De balletjes zijn klein, rond, hard en met een roze schors bekleed. De bladeren spruiten eerst uit in mei of eind april. Het bloeit in juli tot augustus. Het vermenigvuldigt zeer onder de aarde en groeit graag op bergachtige plaatsen.

Het andere Naenken met de witte welriekende bloemen wordt wel geheten Spirale of late Satyrion en heeft meestal drie of vier balletjes of langwerpige bolletjes gelijk een platachtige olijf, de bladeren wat ruitvormig en zeer groen met een donkerachtige luister. De bloemen zeer fraai gesteld in een niet gesloten draaiende ronde vorm hebben eerst de gedaante van een kroon. De bladeren spruiten uit in september als de bloem verdwijnt en blijven tot in mei goed, dan verdwijnen ze de hele zomer maar het steeltje komt voort in augustus en bloeit tot september. Wie weet of een van deze twee de plant is daar Theophrastus melding van maakt? Bij avonturen bewijst dat de zoete reuk en de kracht was het dat de plaats waar ze groeit er mee overeen komt.

Van de handekenskruiden Psychoeides genoemd zijn alleen de grootste van anderen beschreven. Maar we hebben behalve die noch twee andere soorten gezien, de ene met grote bladeren die soms representeert in de bloemen drie of viervormig soorten van gedierte dat men vlinders of peplen heet. De kleinste ruiken het allerbeste. Het groeit veel in de bergachtige en ruwe plaatsen onder de heide. Zij bloeien omtrent half juni en somtijds in het begin.

De Hermaphroditica met langwerpige benen groeien graag op waterachtige grond. De bloemen komen voort in juli, geheel wit gelijk die van de Oreades.

De Acridotides of sprinkhanen hebben de steel en bloem geheel gelijk die van de Satirische miswas met twee bladeren, maar meer bladeren, en ook een andere gedaante van bladeren en een andere ordonnantie en ook twee wortels gelijk in de Psychodes. De bloem is gelijk een boksbaard en in de gedaante van een sprinkhaan of krekel. Zij groeien graag op middelmatig land en in bosachtige beemden. De bloem gaat open in het midden van mei.

Tot hier toe zijn het eensdeels de woorden en opinie van D. Cornelius Gemma.

Dioscorides. Balletjeskruid anderszins Serapias genoemd, als Matthiolus zegt, omdat de wortel in veel delen gespleten is heeft bladeren die van de prei gelijk, breed, langwerpig, stevig uit de kromming van de zijscheuten naar binnen gebogen met een steel van een 10cm hoog, bloemen die bijna purperrood zijn en een wortel gelijk balletjes die op de zwellingen gelegd dezelfde doet scheiden en zuivert de vuile zweren en laat die niet verder eten. Zij geneest de lopende gaten of lopende gaten en verzacht de ontstekingen, daarop gelegd.

De droge wortels beletten het voort eten van de vuile zweren, genezen de rottingen en vuile puisten van de mond en stoppen de buikloop met wijn ingenomen. Van deze wordt hetzelfde geschreven dat men van de hondenballetjes zegt.

Aegineta. Orchis Serapias geheten en van sommige Triorchis, dat is te zeggen met drie balletjes droogt sterker dan de voorgaande waarom dat doet scheiden de zachte zwellingen, de vuile en rottende zweren reinigt en de kwade zeren geneest. Maar gedroogd zo verdroogt ze veel sterker en omdat ze wat tezamen trekkende is zo stopt ze met wijn gedronken de kamergang gelijk Plinius ook zegt.

(Erythronium dens-canis)

Erythronium. Dens Canis van de herbaristen.

Weinig jaren geleden is bekend geworden dit zeer aardig bolgewas die van onze vrienden Satyrion genoemd wordt. Deze is abusievelijk genomen van de dokters van Lyon die dat lieten konfijten en de kracht verzocht hebben lijkt te wezen de echte Satyrion van Dioscorides. Maar na veel onderzoek zo weet ik dat er grote menigte van gekonfijte binnen Parijs gebracht zijn en in andere steden van Frankrijk waar niets anders aan ontbrak dan de kleur die zeer verandert naar de verschillen van de plaatsen zoals men mag zien aan de Urginea, uien en andere lookachtige gewassen. Het heeft de bladeren die van de daslook of van de lelie gelijk, maar kleiner, te weten twee maar gewoonlijk drie die op de aarde [232] liggen. De steel is teer en van een 10cm hoog, kaal en steken tot aan de bladeren toe in de aarde en een klein buigbaar steeltjes voort steken gelijk als het varkensbrood doet. De bloem is die van de saffraan of lelie gelijk, roodachtig uit het witte, de wortel is zo groot en gelijk als een dadel en van kleur als een Orchis waaraan hangen sommige kleine vezels en een klein half rond platachtig klistertje vast gemaakt aan de onderste zijde of geheel onder gelijk men mag zien aan de wortel van de Gladiolus. Het bloeit binnen Lyon in de hof van Walerandt Donrez in april die van hem daar gebracht is en door wiens vlijt dat ons allereerst bekend is geworden en heeft die uitgestoken in het gebergte gelegen aan het staande water van Lausanne, maar later heb ik het uitgestoken in de heuvels gelegen anderhalf mijl van de Pau bij Turijn.

Verschillen van de Erythronium in kleur van bloemen en in bladeren en is Satyrium en Dens Caninus van de Nederlanders en de Hermodactylus of Pseudohermodactylus Italo en Matthiolus.

De bloem is mooi rood of geheel wit en rood tezamen gemengd uit het bleke.

De gemene Hermodactylus en valse Hermodactylus van de Italianen, heeft de bladeren onder smal, daar zij liggen aan de hals van de wortel.

Toen we in vorige jaren te Veneti waren zo hebben we meer dan eens gezien in de Engel ten huize van Albert Martinelli grote rondachtige wortels met een gerimpelde en knobbelachtige schors die roodachtig uit het bruine waren die van gedaante en grootte gelijk waren die van het varkensbrood of van de zeer grote ronde oosterlucie en heeft het binnenste witachtig, eetbaar, zoet en zo zeer gelijk met de kleine aardnoten dat we zouden menen dat het dezelfde waren, te weten gegroeid in een vetter en vreemd landt. Maar Martinellus heeft terstond enige ontvangen die hem gezonden waren uit Aleppo van Syrie door [233] zijn broeder Sequina zo hij een vlijtige en geschikte onderzoeker en kenner is van buitenlandse vreemde planten en gezegd dat is Erythronium Satyrium. Een van deze heeft opgevoed de vermaarde montbank* of kwakzalver de blazoen van de plaats of markt van St. Marcus te Veneti genoemd Leo die een liefhebber is van de gewone filosofie en daarin wel geschikt en heeft die zekere tijd groeiend gehouden waarvan we de bladeren niet durven verklaren omdat ons die vergeten zijn. Een andere van die heeft dezelfde apotheker gegeven Jacobo Cortusio die ons lange tijd daarna alsof we die nooit gezien hadden heeft getoond en bijna tegen onze dank ons heeft doen lachen toen hij zei dat hij alleen door het handelen van die geheel ontstoken was tot onkuisheden. Deze zelfde heeft hij later gesonden aan Matthiolus en niet Sequinus gelijk we verstaan hebben.

Dioscorides. De wortel van Satyrium gedronken met straffe rode wijn is goed tegen de kromheid van de hals.

Men moet ook deze gebruiken als de lust van bijslapen aankomt want men zegt dat men door deze tot bijslapen meer verwekt wordt vanwege de winderige en overvloedige vochtigheid zegt Galenus.

Dioscorides. De wortel van Satyrion Erythronium geheel in de hand gehouden, men zegt dat ze tot bijslapen verwekt en daarom te meer is het dat ze met wijn gedronken wordt.

Groote witte Affodille. In Griecks, Asphodelos. In Latijn, Asphodelus maior albus. In Hoochduytsch, Goltwurtz. In Franchois, Afrodilles. In Italiaensch, Asphodele. In Spaensch, Gamones ende Gamonites.

De ghemeyne Affodille is zeer veel groeyende aen de dorre oevers van Languedoc ende des gelijcks opde berghen die vander zee gheleghen zijn, waer dat de verckens zeer gheerne dկude lanckworpighe olijfwijse bollekens eten, al zijn die zeer bytende ende scherp, soo sy die met de muyle wtghewroeyt hebben: Van de menschen en worden die niet gheten, ghelijck de Affodille van Galenus wordt, de welcke rouwe zijnde niet soo sterck noch soo heet en is. Sy heeft de bladers die vanden Cyperus, Oenanthes, oft Pareye ghelijck, dryecantigh, ende ghebogen. De stele is rondt, glat, eenen cubitus oft onderhalve hoghe. De bloemen zijn sterrewijs, wit, maer meerder dan die vanden witten velt ayiuyn. Tsaedt is bruyn, dryecantigh, dat vanden Sesamum van Theophrastus gelijck, dշelck is ons Bockwey, besloten in ronde doncker groene bollekens. De wortels zijn zeer vele, lanckworpigh rondt, wt eenen knop voorts comende, minder dan die vande Pione, bycants van eender verwe, scherp, ghelijck eeckels, ende veel te scherp ende onlieflick om van de menschen gheten te werden, hoe wel dat de voorvaders pottage daer af maeckten, als ons ghetuyghen de verskens van Hesiodus, ten waere dat gheweest hadde selfde Affodille van Galenus, oft ghewassen op eenen beteren grondt, oft ghesoden, ghelijck wy lesen ende weten van Aron van Egypten, vande Ayiuynen, ende scherpe schelferachtighe cruyden.

Veranderinge. Ghetackten Asphodele, Asphodelus ramosus.

Dese is de voorseyde zeer ghelijck: maer zijn bladeren zijn meer groen wten blaeuwen, ende sijnen stamme is hoogher ende ghetackt: anders ist een dinck, ende en verschillen niet dan als de twee Phalangium van malcanderen. Twordt ooc ghenoech ghevonden in Languedoc ende Provencen op dusdaenighen plaetsen als tvoorseyde. De liefhebbers hebbense alle beyde in dese landen. Ten heeft dit iaer niet ghebloeyt, anders soude ick de figueren ghegheven hebben. [125]

Affodille met incarnate bloemen. Asphodelus flore suave rubente.

Witte Affodille incarnaet is wat minder ende dunner dan de ghemeyne witte, ende sijn bladeren gesprenckelt met tickskens: De bloeme is lieffelick roodt: De wortel ende de saden zijn andersins al een. Het wordt ghevonden in sommighe hoven van Nederlandt.

Mijn-Heere van Reynoutre van goede ghedachtenisse heeftse hier voortijdts wel gheobserveert ende naer tleven doen contrefeyten door Jacques van Corenhuyse: Die Mijn-Vrouwe Laurin huysvrouwe van M. D. Tresorier generael van Vlaenderen oock een hupsch contrefeytsel heeft ghemaeckt, met zeer vele andere vremde cruyden, met dies dat sy groote liefhebstere is.

Cleyne gele Affodille. In Latijn, Asphodelus luteus minor, ende is Iphyon van Theophrastus ende Anguillara, ende den Erizainbac van sommighe Araben.

Dese gele Affodille, vanden ouders niet vermaendt, en wordt nerghens ghesien aende voorseyde oevers, hoe wel datse ghemeyne is inde hoven van Nederlandt ende Vranckrijck. Oock ist van een ander soorte, want de wortels zijn veel langher, ende niet soo bolachtich, maer min dick ende soeter, lancworpich, spitsch ghelijck die vanden wilden Asperges corruda gheheeten, wt de welcke dat spruyten veel cleyne bladers, die vanden Cyperus ghelijck, geelachtich groen. De stele is rechte, met veel bloemen totten top toe beset, de welcke geel zijn, van fatsoen den anderen ghelijck. Tsaedt is dryehoeckich, besloten in vellekens als tvoorgaende.

Cracht.

De groote Affodille heeft lanckworpighe ronde wortels, ghelijck eyckels, scherp van smaeck, de welcke verwarmen.

De wortels van dese Affodille ghedroncken, doen water maecken, ende verwecken de maendtstonden vande vrouwen.

De selfde een vierendeel loots met wijn inghenomen, gheneest de pijnen vande sijden, de ghescheurtheydt [126] de crimpinghe vande zenuen, tspannen ende trecken vande leden, ende den hoest. Dioscorides ende Atius.

De selfde wortel soo groot als eenen bickel inghenomen, helpet braecken.

De selfde wortel drye vierendeel loots inghenomen is zeer goedt den ghenen die van slanghen oft fenijnighe dieren ghebeten zijn, maer de bloemen, bladers ende wortel in wijn ghesoden moeten opde beten gheleydt worden.

De wortel van Affodillen in wijn droessem ghesoden zijn goedt opde vuyle voorts etende seeren oft sweirringhen gheleydt, ende oock op dՠinflammatien, verouderde sweirringhen ende apostumatien vande vrouwen borsten ende vande kullekens. Ende is oock goedt op die versche apostumatien met mout-pappe ghemengt.

Tsap vande wortelenen met ouden soeten wijn, myrrhe ende saffraen ghesoden, is een zeer nuttelicke medicijne voor die ooghen.

Tselfde sap alleene, oft met wieroock, honich, wijn ende Myrrhe ghewreven, is zeer goedt voor die etterachtighe ende draghende ooren, alst inde contrarie oore ghedrupt is.

Dՠasschen vande wortel gheneset dշtvallen vanden hayre, ende doet thayr weder groeyen, als men die daer opstrijckt, omdat warmer, droogher ende subtijler is, segt Galenus, ende crachtigher wordt om te verteiren.

Olie inde wtgheholde wortels metten viere ghesoden, is zeer goedt teghen de kackhielen, ende verbrandtheydt vanden viere, ende inde oore gedrupt, is goedt teghen de doofheydt.

De wortel gheleydt opde witte meelachticheydt ende leelickheydt vander huyt, eerst inde Sonne met eenen lijnen doeck ghewreven zijnde, gheneest die.

Tsaedt ende bloemen met wijn inghenomen wederstaet wtermaten zeere tfenijn vande Scolopendre ende Scorpioenen: tgheeft oock camerganck. [127]

De wortel is profijtelick (seght Galenus) ghelijck die vanden Aron ende *Speer-wortel, te weten van oft vaeghende ende van een drijvende cracht.

Apileius. Tsap vande wortel met amandel olie ghemengt, gheneest de pijne vande beenen ende voeten, ghesteken op de plaetse die seer doet.

De wortel van Affodille-cruydt ghesoden, ende met Meede inghenomen, neemt zeer wonderlick wech de pijne vande lever.

(Asphodelus aestivus) Grote witte affodille. In Grieks Asphodelos. In Latijn Asphodelus major albus. In Hoogduits Goltwurtz. In Frans Afrodilles. In Italiaans Asphodele. In Spaans Gamones en Gamonites.

De gewone affodille groeit zeer veel aan de dorre oevers van Languedoc en desgelijks op de bergen die van de zee gelegen zijn waar dat de varkens zeer graag de oude langwerpige olijfvormige bolletjes eten al zijn die zeer bijtend en scherp zo zij die met de muil uitgegraven hebben. Van de mensen worden die niet gegeten gelijk de affodille van Galenus wordt die rouw zijn en niet zo sterk noch zo heet is. Zij heeft de bladeren die van de Cyperus, Oenanthus of prei gelijk, driekantig en gebogen. De steel is rond, glad en een 45 of 68cm hoog. De bloemen zijn stervormig en wit maar groter dan die van de Ornithogalum. Het zaad is bruin, driekantig en dat van de Sesamum van Theophrastus gelijk wat onze boekweit is, besloten in ronde donker groene bolletjes. De wortels zijn zeer veel, langwerpig rond die uit een knop voortkomen, kleiner dan die van de pioen en bijna van dezelfde kleur, scherp gelijk eikels en veel te scherp en onlieflijk om van de mensen gegeten te werden, hoewel dat de voorvaders stamppot daarvan maakten als ons getuigen de versjes van Hesiodus tenzij dat het geweest was dezelfde affodille van Galenus of gegroeid op een betere grond of gekookt gelijk we lezen en weten van Colocasia, van de uien en scherpe schilferachtige kruiden.

Verandering. Vertakte affodil, Asphodelus ramosus. (Asphodelus ramosus)

Deze is de voor vermelde zeer gelijk. Maar zijn bladeren zijn meer groen uit het blauwe en zijn stam is hoger en vertakt. Anders is het een ding ende verschillen niet dan als de twee Phalangium van elkaar. Het wordt ook genoeg gevonden in Languedoc en Provence op dusdanige plaatsen als het voor vermelde. De liefhebbers hebben ze alle beide in deze landen. Het heeft dit jaar niet gebloeid anders zou ik de figuur gegeven hebben. [125]

(Asphodelus albus ‘Occidentalis.’

Affodille met inkarnate bloemen. Asphodelus flore suave rubente.

Witte affodille inkarnaat is wat kleiner en dunner dan de gewone witte en zijn bladeren gesprenkeld met vlekjes. De bloem is liefelijk rood. De wortel en de zaden zijn anderszins al gelijk. Het wordt gevonden in sommige hoven van Nederland.

Mijnheer van Reynoutre zaliger heeft het hier voortijds goed geobserveerd en naar het leven laten schilderen door Jacques van Corenhuyse. Mevrouw Laurin, huisvrouw van M. D. Penningmeester generaal van Vlaanderen, heeft ook een hupse afbeelding gemaakt met zeer vele andere vreemde kruiden met dit dat zij grote liefhebster is.

(Asphodeline lutea)

Kleine gele affodille. In Latijn, Asphodelus luteus minor en is Iphyon van Theophrastus en Anguillara en de Erizainbac van sommige Arabieren.

Deze gele affodille die van de ouders niet vermaand wordt en nergens gezien wordt aan de voor vermelde oevers, hoewel dat ze gewoon is in de hoven van Nederland en Frankrijk. Ook is het van een andere soort want de wortels zijn veel langer en niet zo bolachtig maar minder dik en zoeter, langwerpig en spits gelijk die van de wilde asperges corruda geheten waaruit spruiten veel kleine bladeren die van de Cyperus gelijk, geelachtig groen. De steel is recht en met veel bloemen tot op de top toe bezet die geel zijn, van vorm de anderen gelijk. Het zaad is driehoekig en besloten in velletjes zoals het voorgaande.

Kracht.

De grote affodille heeft langwerpige ronde wortels gelijk eikels, scherp van smaak die verwarmen.

De wortels van deze affodille gedronken doen water maken en verwekken de maandstonden van de vrouwen.

Dezelfde een bijna 2 gram met wijn ingenomen geneest de pijnen van de zijden, de breuken en [126] de krimpingen van de zenuwen, get spannen en trekken van de leden en de hoest. Dioscorides en Atius.

Dezelfde wortel zo groot als een bikkel ingenomen helpt het braken.

Dezelfde wortel bijna 6 gram ingenomen is zeer goed diegene die van slangen of venijnige dieren gebeten zijn, maar de bloemen, bladeren en wortel in wijn gekookt moeten op de beten gelegd worden.

De wortel van affodillen in wijn droesem gekookt zijn goed op de vuile voorts etende zeren of zweren gelegd en ook op de ontstekingen, verouderde zweren en blaren van de vrouwenborsten en van de ballen en is ook goed op die verse blaren met moutpap gemengd.

Het sap van de wortels met oude zoete wijn, mirre en saffraan gekookt is een zeer nuttige medicijn voor de ogen.

Hetzelfde sap alleen of met wierook, honing, wijn en mirre gewreven is zeer goed voor die etterachtige en dragende oren als het in het tegenover liggende oor gedruppeld is.

De as van de wortel geneest het uitvallen van het haar en laat het haar weer groeien als men die daar opstrijkt omdat het warmer, droger en subtieler is, zegt Galenus, en krachtiger wordt om te verteren.

Olie in de uitgeholde wortels met het vuur gekookt is zeer goed tegen de kakhielen en verbranding kan het vuur en in de oren gedruppeld is goed tegen de doofheid.

De wortel gelegd op de witte meelachtigheid en lelijkheid van de huid die eerst in de zon met een linnen doek gewreven zijn geneest die.

Het zaad en bloemen met wijn ingenomen weerstaat uitermate zeer het venijn van de Scolopendro en schorpioenen. Het geeft ook kamergang. [127]

De wortel is profijtelijk (zegt Galenus) gelijk die van de Arum en Speerwortel, te weten van of te vegen en van een drijvende kracht.

Apuleius. Het sap van de wortel met amandelolie gemengd geneest de pijn van de benen en voeten, gestoken op de plaats die zeer doet.

De wortel van affodille kruid gekookt en met mede ingenomen neemt zeer wonderlijk weg de pijn van de lever.

Water Affodill met gele bloemen. In Latijn, Asphodelus, minimus luteus, Acorifolius palustris. In Engels, Maeyden heere, om dat de ionge dochters haer hayr daer mede geel maecken.

Dit cruydt is voorts comende op vochte ende waterachtighe plaetsen in Enghellandt ende Vlaenderen, ende wt een wtghespreyde faselachtighe ende grasachtighe wortel de welcke heeft niet zeere dickachtighe aenhancksels, tusschen spacien. De bladers spruyten smalder dan die vanden Gladiolus oft Acorus, doncker groen ende gestreept. De stele is van onderhalve palme, van gewas, grootte, fatsoen ende saedt in fleskens, die vanden Iacinthe ghelijck.

(Narthecium ossifragum) Water affodil met gele bloemen. In Latijn Asphodelus, minimus luteus, Acorifolius palustris. In Engels Maeyden heere, omdat de jonge dochters hun haar daarmee geel maken.

Dit kruid komt voort op vochtige en waterachtige plaatsen in Engeland en Vlaanderen en uit een uitgespreide vezelachtige en grasachtige wortel die heeft niet zeer dikachtige aanhangsels tussen ruimtes. De bladeren spruiten smaller dan die van de Gladiolus of Acorus, donker groen en gestreept. De stele is van 15cm en van gewas, grootte, vormen zaad in flesjes die van de hyacint gelijk.

Gele Lelie Affodille. In Latijn, Liliosphodelus luteus, liliflorus. Roode arangee Lelie. Lelie Affodille. In Latijn, Liriosphodelus phoeniceus.

Onder de spelen vande overvloedige natuere dient hier wel ghestelt ende beschreven de Lelie Affodille, sulcke als wy inde voorleden iaeren binnen Venegien ghesien hebben, ende daer nae tot Antwerpen met de gele Affodille inde winckels van Willem Driesch ende Peeter van Coudenberghe onse zeer gheleerde vrienden, enden ten laetsten tot Montpelliers gesaeydt hebben. Sy heeft de wortel minder dan die vanden Oenanthes oft witte Affodille, de stele van onderhalven cubitus, ende de bladers vast aende wortel overeynde stande, die vanden Pareye gelijck. Dշterste vanden stele is gedeylt in scheuten, de welcke dragen drye oft vier Lelie bloemen, die goudt bleeck geel zijn, nae de welcke dat volghen cantachtighe haeukens: met claer, swert ende lanckworpigh saedt, minder dan van Pioene twijfken. Dese was ghenaemt van dien tijdt af van sommighe Apotekers van Venegien Geel Lelie oft Affodille.

Roode arangee Lelie Affodille.

Dese plante heeft roode bloemen wten gelen siende, ende de blAders die vanden Parey ghelijck, [128] maer ghelijfvigher ende breeder dan die van de witte Affodille oft Lelie-Affodille, boven niet so scherp. De stele is oock rondt, haerachtich, somtijdts meer dan twee oft drye cubitus hooghe, aende welcke dat int opperste groeyen ghestrepte bloemen den Lelien ghelijck, ende soo groot als de roode Lelien. De wortel is knobbelachtich, lanckworpich rondt, ghelijck die vande cleyne gele Affodille.

Sommighe hebbsen ghenoemd Aphemeris Hemerocallis, om dat de bloeme haest vergaet, de welcke sy niet langher, dan alleen sommighe uren is houdende.

(Hemerocallis lilioasphodelus) Gele lelie affodil. In Latijn Liliosphodelus luteus, liliflorus. Rode oranje lelie, lelie affodil. In Latijn Liriosphodelus phoeniceus.

Onder de spelen van de overvloedige natuur dient hier wel gesteld en beschreven de lelie affodil zulke als we vorige jaren binnen Venetie gezien hebben en daarna te Antwerpen met de gele affodil in de winkels van Willem Driesch en Peeter van Coudenberghe onze zeer geleerde vrienden en de tenslotte te Montpellier gezaaid hebben. Zij heeft de wortel kleiner dan die van de Oenanthus of witte affodil, de steel van een 68 cm en de bladeren die vast aan de wortel overeind staan die van de prei gelijk. Het uiterste van de steel is gedeeld in scheuten en die dragen drie of vier lelie bloemen die goud bleek geel zijn en na die volgen kantachtige hauwtjes met helder zwart en langwerpig zaad, kleiner dan van pioen wijfje. Deze is genoemd van die tijd af van sommige apothekers van Veneti gele lelie of affodil.

(Hemerocallis fulva) Rode oranje lelie affodil.

Deze plant heeft rode bloemen vanuit het gele en de bladeren die van de prei gelijk, [128] maar steviger en breder dan die van de witte affodil of lelie-affodil, boven niet zo scherp. De steel is ook rond, haarachtig en somtijds meer dan 90 of 125cm hoog waaraan in het opperste groeien gestreepte bloemen de lelies gelijk en zo groot als de rode lelies. De wortel is knobbelachtig, langwerpig rond gelijk die van de kleine gele affodil.

Sommige hebben het genoemd Aphemeris Hemerocallis omdat de bloem snel vergaat die zij niet langer dan enkele uren houdt.

Jacint Affodille, by aventuere Galeni Asphodelus Hyacinthinus, ende Aspodelus femine Dodonaei.

Veldt-ayiuyn met gehaerde witte bloemkens van Montpelliers, Ornithogalum spicatum Monspelliensium flore lacteo.

Dese Affodille heeft de wortel vanden witte velt Ayiuyn oft Jacinthe, te weten niet dan eenen witten bol, de bladers van Pareye, maer minder ende corter, alleene eenen stele die recht is van eenen voet hooghe, aenden welcken staen ghelijck aren, ghesterrede bloemen, die inde midden hebben sommige draykens ghelijck witten velt Ayiuyn, waerom datse vande sommighe ghenoemt wordt gheaerdt velt Ayiuyn, van sommighe oock Pancratium van die van Montpelliers, van ander oock Affodille van Galenus, om datse schijnt te wesen van tweederhande gheslachte ende figuere, te weten vanden Affodillen, wiens bloemen datse heeft, ende vande Jacinth, om de ghelijcke wortel.

Onderscheydt van Cruydt datmen meynt dՠAffodille van Galenus te zijn, ende tusschen den grooten velt Ayiuyn van Montpelliers.

DՁffodille van Galenus heeft een bloeme die buyten ende binnen bleeck geel is, ende niet melckachtich ofte sneewit blinckende ghelijck die velt Ayiuynen, noch oock op dաverecht groenachtich, maer is lanckworpigh ende minder dan den gheaerden velt Ayiuyn.

Cleyn gheaerdt velt Ayiuyn.

Inde hoven van Nederlandt is een ander soorte van velt-Ayiuyn die onghelijck veel minder is, [140] (129) ghelijck men sien mach tot Liere inde hoven van Mijn-Heere Jan Verdelft, ende van Jonckvrouwe Marie de Brimen huysvrouwe van Heer Coenraedt Schetz.

(Ornithogalum narbonense) Hyacint affodil, bij avonturen Galeni Asphodelus Hyacinthinus en Aspodelus femine Dodonaei.

Veldui met gehaarde witte bloempjes van Montpellier, Ornithogalum spicatum Monspelliensium flore lacteo.

Deze affodil heeft de wortel van de witte vogelmelk of hyacint, te weten niet dan een witte bol, de bladeren van prei, maar kleiner en korter, alleen een steel die recht is van dertig cm hoog waaraan staan gelijk aren met stervormige bloemen die in het midden hebben sommige draadjes gelijk witte vogelmelk waarom dat ze van de sommige genoemd wordt aarvormige veldui, van sommige ook Pancratium van die van Montpellier van andere ook affodil van Galenus omdat ze schijnt te wezen van tweevormige geslacht en figuur, te weten van de affodillen wiens bloemen dat ze heeft en van de hyacint om de gelijke wortel.

Onderscheidt van kruid dat men meent dat het de affodille van Galenus is en tussen de vogelmelk van Montpellier.

De affodil van Galenus heeft een bloem die buiten en binnen bleek geel is en niet melkachtig of sneeuwwit blinkend gelijk de vogelmelk, noch ook aan de onderkant groenachtig, maar is langwerpig en kleiner dan de gehaarde veldui.

Kleine vogelmelk. (Ornithogalum umbellatum)

In de hoven van Nederland is een ander soort van vogelmelk die ongelijk veel kleiner is [129] gelijk men zien mag te Liere in de hoven van mijnheer Jan Verdelft en van jonkvrouw Marie de Brimen huisvrouw van heer Coenraedt Schetz.

Tot hier toe zijn wy nu ghecomen al ghelijckende tegen malcanderen soo veel soorten oft gheslachten van planten als ons mogelick is gheweest, vande welcke de gedaenten, oock by vervolgh vande ordeninghe der natueren alsoo aen malcander zijn hanghende, om datmen die zeer lichtelick soude moghen kennen, ende onthouden: Beghinnende vande Garsen, Granen, ende Rieten, soo zijn wy ghecomen tottten Acoros, Ireos, ende Cyperos, ende van daer totten Asphodillen, ende Ayiuynachtighe bollen. Vande welcke de meeste menichte, hadden smalle, stijfve, spitsche bladers, die nerghens ghehackelt oft gekerft, maer over al effen waeren. Nochtans nu zijnder noch ander met vaste bollen ende derghelijcke knolachtighe gheslachten, die meestendeel ghesneden oft ghekerft zijn. Alle de welcke, midts dien dat meestendeel pottagie cruyden zijn, ende een yeghelijck om te kennen in tgesichte, ende daghelicks in spijse ghebruyckt worden, wy hier niet onbequaemelick sullen afverdighen: ghemerckt dat wy andersins, nerghens gheen bequaemer plaetse en sullen crijghen inde gheheele beschrijvinghe vande gheslachten van Cruyden.

Tot hiertoe zijn we nu gekomen al vergelijkende tegen elkaar zoveel soorten of geslachten van planten als ons mogelijk is geweest waarvan de gedaante ook bij vervolg van de ordening der natuur alzo aan elkaar hangen zodat men die zeer licht zou mogen herkennen en onthouden. Beginnende van de grassen, granen en rieten zo zijn we gekomen tot de Acorus, Iris en Cyperus en vandaar tot de affodillen en uienachtige bollen waarvan de meeste menigte smalle, stijve, spitse bladeren heeft die nergens gehakkeld of gekerfd, maar overal effen waren. Nochtans nu zijn er noch andere met vaste bollen en dergelijke knolachtige geslachten die meestal gesneden of gekerfd zijn. Alle die omdat het stamppot kruiden zijn en iedereen om te herkennen in het gezicht en dagelijks in spijs gebruikt worden we hier niet onbekwaam zullen beschrijven. Gemerkt dat we anderszins nergens een betere plaats zullen krijgen in de gehele beschrijving van de geslachten van kruiden.

Ronde Rape. In Griecks, Gongylides, Gongylida. In Latijn, Orbiculatum seu turbinatum Rapum maius. In Hoochduytsch, Rueben. In Franchois, Naveau rond. In Italiaensch, Rapo. In Engels, Turnepe.

In elck landt groeyen overvloedich alle soorten van Rapen, die de Griecken onder den naem Gongylida begrepen hebben, de welcke bewijst de rondicheydt, ende ronde figuere vande bolle oft wortel, waer by datse den ghemeynen volcke wel bekent is, vanden aerme lieden inde Winter veel gheten, soo wel raeu, als ghesoden. De bladers zijn zeer breedt ende ghekerft, die vande Rakette, oft eer vanden Radijs ghelijck, oock van huyskens daer tsaedt in light soo gelijck, dat men soude meynen sonder de bolachtighe wortel ende gele bloemen, ende tsaedt dat minder is, dat de selfde waere.

Lanckworpighe Rape. Rapum tereti, rotunda, oblongaque radice.

Diverscheydt.

Dՠander is alleene vande voorseyde verschillende inde wortel, de welcke lanckworpigh rondt is, ende van fatsoen de Steck-Rapen ghelijcker, maer drye mael meerder, ende over al zeer wel bekent.

De selfde, oft emmers dien zeer ghelijck, wordt tot Venegien vande warmoes lieden ter marct te coope ghedraghen, de welcke hebbende een roode claere ende doorluchtighe wortel, mals ende soet [235] van smaecke, daer raeu gheten wordt des Winters in salaet met Rakette, Latouwe ende ander cruyden in stede van Radijs.

Dioscorides. Rapen ghesoden gheven voedtsel: sy maecken winden, ende oock slap vleesch. Sy gheven oock lust tot byslapen.

Rapen ghesoden ende ghestooten versoeten de pijne vanden fleirfijn daer op gheleyt, ende ghenesen de cackhielen.

Olie van Roosen ghedaen in een wtgheholde Rape ende dan ghebraden in heete asschens, gheneest de versworen cackhielen.

De ionghe scheutkens vanden Rapen gheten als sy beghinnen te schieten, doen water maecken.

Tsaedt is zeer goedt ghedaen in Theriakels ende medicijnen tegen fenijn, sonderlinge inde ghene die pijne ende weedom versoeten.

Tsaedt inghedroncken is zeer goedt teghen tfenijn, ende verweckt tot byslapen.

De Rape in pekel gheleyt, gheeft min voetsels, maer gheeft veel meer appetijts.

Galenus. Maeckt slap vleesch] ist datse raeu gheten wordt, soo sy is quader om verteiren, maer twee mael ghesoden is sy bequaemer.

Verweckt tot byslapen] om dat is maeckende eenen windighen gheest, ghelijck oock de wortel doet.

Sap van hof Rapen in een masse ghebrocht, is groefver van ghetempertheydt, ende daerom salt raeuwe humeuren inde aders maecken. [236]

Lanckworpighe Goudt-gele Rape. Rapum fulvum tereti rotunda oblongaque radice.

Over veel iaren heb ick wortelen van dese Goudt-gele Rape gehadt ten huyse van den Heere Jan van Halewin Heere van Vox-Vrye tot Boesinge, gelegen een myle van Ypre in West-Vlaenderen, die daer af veel int landt saeydde vast by tvoorseyde Slot: De wortel verschilt alleenlick vande voorgaende inde Goudt-gele verwe, die de saussen oft moes verwet, ist dat my wel voorstaet, ghelijck Saffraen. Anderssins ten is van saedt ende bladers den anderen niet onghelijck.

Wilde Rape sonder bolle. Rapum sylvestre non bulbosum. In Spaensch, Nabo salvage. In Engels, Wildt Turnepe.

De wilde Rape wordt oock ghenoech ghevonden sonderlinghe in Vlaenderen ende Duytschlandt, die dese saeyen, om het cruydt de koyen ende ossen te voeden. Want tgroeyet soo overvloedich van bladers, dat de wortel gheenen bolle en wordt, noch knolachtich oft buyckachtich, maer gheheel cleyne, anderssins is sy de groote ronde Rape niet onghelijck, nochtans goedt om wt een te kennen, want sy heeft ghecrolder, gherimpelder ende veel meer bladers. De bloeme is geel, anderssins wit.

(Brassica rapa subsp. rapa) Ronde raap. In Grieks Gongylides, Gongylida. In Latijn Orbiculatum seu turbinatum Rapum maius. In Hoogduits Rueben. In Frans Naveau rond. In Italiaans Rapo. In Engels Turnepe.

In elk land groeien overvloedig alle soorten van rapen die de Grieken onder de naam Gongylida begrepen hebben die bewijst de rondheid en ronde figuur van de bol of wortel waarbij dat ze het gewone volk goed bekend is en van de arme lieden in de winter veel gegeten worden en zo wel rauw als gekookt. De bladeren zijn zeer breed en gekerfd die van de raket of eerder van de radijs gelijk, ook van zaadhuisjes daar het zaad in ligt zo gelijk dat men zou menen dat het zonder de bolachtige wortel en gele bloemen en het zaad dat kleiner is dat het dezelfde is.

Langwerpige raap. Rapum tereti, rotunda, oblongaque radice.

Verschillen.

De andere verschilt alleen van de voor vermelde in de wortel die langwerpig rond is en van vorm de stekrapen gelijker, maar drie maal groter en overal zeer goed bekend.

Dezelfde of immers die zeer gelijk wordt te Veneti van de warmoes lieden ter markt te koop gedragen. Die heeft een rode heldere en doorluchtige wortel, mals en zoet [235] van smaak die daar rauw gegeten wordt in de winter in salade met raket, sla en andere kruiden in plaats van radijs.

Dioscorides. Rapen gekookt geven voedsel. Zij maken winden en ook slap vlees. Zij geven ook lust tot bijslapen.

Rapen gekookt en gestampt verzachten de pijn van de jicht daarop gelegd en genezen de kakhielen.

Olie van rozen gedaan in een uitgeholde raap en dan gebraden in hete as geneest de verzworen kakhielen.

De jonge scheutjes van de rapen gegeten als zij beginnen te schieten doen water maken.

Het zaad is zeer goed gedaan in theriakels en medicijnen tegen venijn en vooral in diegene die pijn en weedom verzachten.

Het zaad opgedronken is zeer goed tegen het venijn en verwekt tot bijslapen.

De raap in pekel gelegd geeft minder voedsel, maar geeft veel meer appetijt.

Galenus. Maakt slap vlees.] Is het dat ze rauw gegeten wordt zo zij is slechter om te verteren, maar tweemaal gekookt is zij beter.

Verwekt tot bijslapen.] Omdat het maakt een winderige geest gelijk ook de wortel doet.

Sap van hof rapen in een massa gebracht is grover van getemperdheid en daarom zal het rauwe levenssappen in de aders maken. [236]

Langwerpige goudgele raap. Rapum fulvum tereti rotunda oblongaque radice.

Veel jaren geleden heb ik wortels van deze goudgele raap gehad te huize van de heer Jan van Halewin, heer van Vox-Vrye tot Boesinge, gelegen een mijl van Iperen in West-Vlaanderen die daarvan veel in het land zaaide vast bij het voor vermelde slot. De wortel verschilt alleen van de voorgaande in de goudgele kleur die de sausen of moes kleurt is het dat me wel voorstaat gelijk saffraan. Anderszins is het van zaad en bladeren de anderen niet ongelijk.

(Brassica rapa oleifera) Wilde raap zonder bol. Rapum sylvestre non bulbosum. In Spaans Nabo salvage. In Engels Wild Turnepe.

De wilde raap wordt ook genoeg gevonden en vooral in Vlaanderen en Duitsland die deze zaaien om het kruid de koeien en ossen te voeden. Want het groeit zo overvloedig van bladeren dat de wortel geen bol wordt, noch knolachtig of buikachtig maar geheel klein, anderszins is zij de grote ronde raap niet ongelijk en nochtans goed om te herkennen want zij heeft gekrulder, gerimpelder en veel meer bladeren. De bloem is geel, anderszins wit.

Herick oft Hederick. Rapistrum arvorum. In Hoochduytsch, Guthehedrijck. In Engels, Cadloke ende Kedloke, ende is tկnrecht Erysimum van Fuchsius, Dodonaeus ende Matthiolus.

Herick is oock vanden gheslachte van wilde Rapen, over al groeyende aende canten vande wegen ende int koren, sonderlinghe over al Noordtwaerts, ende heeft zeer veel gele bloemen dien vande coolen oft Rapen ghelijck: aen stelen van onderhalven cubitus hooghe heeftse bladers van Lampsana, oft vande wilde Rape, effen ende groen ghelijck die Coolen, ende niet de Rakette, ghelijck als hebben moet dՍ Irio van Dioscorides. De wortel is dunne ende niet faselachtich van smaecke ghelijck die vande wilde Rape, wiens crachten datse oock zeere heeft, maer gheweldigher, hoe wel datse niet ghebruyckt noch ghekent en wordt. Ten is gheensins den Erysimum van Dioscorides, maer voorwaer sy is zeer nae comende den Steck-Rapen ende Mostaert, want tghestooten saedt schijnt Mostaert te wesen, ende wordt oock vande boeren voor Mostaert ghebruyckt.

Dioscorides. De wilde Rape wordt ghedaen in medicijnen, de welcke ghebruyckt worden om tvel vanden aensicht te suyveren, ende oock vanden gheheelen lichaeme, sonderlinghe inde ghene die van meel van Lupinen, Erven oft Dravick pleghen ghemaeckt te werden. [237]

Rapistrum flore albo aerucae foliis. Rapistrum oft Hederick met witte bloemen.

Dit is de voorgaende oft wit Mostaert zeer ghelijck in bloemen, die nochtans wit zijn, ende bladeren. Twordt oock ghenoech ghevonden daermen dander vindt.

(Sinapis arvensis) Herik of hederik. Rapistrum arvorum. In Hoogduits Guthe hedrijck. In Engels Cadloke en Kedloke en is te onrechte Erysimum van Fuchsius, Dodonaeus en Matthiolus.

Herik is ook van het geslacht van wilde rapen die overal groeien aan de kanten van de wegen en in het koren en vooral overal Noordelijk en heeft zeer veel gele bloemen die van de kolen of rapen gelijk. Aan stelen van een 68 cm hoog heeft ze bladeren van Lapsana of van de wilde raap, effen en groen gelijk de kolen en niet de raket gelijk als hebben moet de Irio van Dioscorides. De wortel is dun en niet vezelachtig en van smaak gelijk die van de wilde raap wiens krachten dat ze ook zeer heeft, maar geweldiger hoewel dat ze niet gebruikt noch gekend wordt. Het is geenszins de Erysimum van Dioscorides, maar voorwaar ze komt zeer dicht bij de stekrapen en mosterd want het gestampte zaad schijnt mosterd te wezen en wordt ook van de boeren voor mosterd gebruikt.

Dioscorides. De wilde raap wordt gedaan in medicijnen, die gebruikt worden om het vel van het aangezicht te zuiveren en ook van het gehele lichaam en vooral in diegene die van meel van lupinen, erven of dravik plegen gemaakt te worden. [237]

Rapistrum flore albo aerucae foliis. Rapistrum of hederik met witte bloemen.

Dit is de voorgaande of witte mosterd zeer gelijk in bloemen die nochtans wit zijn en bladeren. Het wordt ook genoeg gevonden waar men de ander vindt.

Steck-Rape ende Parijsche Rape. Bunius sive Napus. In Hoochduytsch, Steckruben. In Franchois, Navet. In Italiaensch, Napo, Navoni ende Naponi. In Engelsch, Navew of Paris, and Navew gentle.

Ghelijckerwijs als ontrent Antwerpen tsavelachtich landt voorts brengt zeer veel groote ronde Rapen, alsoo groeyen de Steck-Rapen zeer overvloedich in slijckachtich landt ontrent Parijs. Dese Rape is een medesoorte van dՠander Rapen, iae soo zeere oock ghelijck de lanckworpighe Rape, dat ghy soudt segghen dat de selve plante waere, ten waere dat de bladers vande Steck-Rape min rou waeren ende de wortel min buyckachtich inde middel, ende onder veel minder, soeter van smaecke, ende lieflicke om eten, sonderlinghe de Fransche, de welcke met volle vaten pleegt in Nederlandt te coope ghebrocht te worden.

Cracht.

Dioscorides. Steck-Rapen ghesoden maecken windt ende gheven den lichaem een weynich voedtsels.

Tsaedt van Steck-Rapen inghenomen, breeckt de cracht vande fenijnen, ende wordt ghemengt inde medicijnen teghen fenijn.

De wortel wordt gheleyt in tsout.

Galenus. De Steck-Rape heeft de selfde crachten vande groote ronde Rape, ende is warm inden tweeden graed, ende vocht inden eersten. [238]

Wilde Steck-Rape, oft natte Steck-Rape. Bunias sylvestris, Napus flore luteo.

Dese Rape groeyet gheerne lancks de canten vande velden ende rivieren, principalick in coude landen, als Engellandt, Normandie, Duytschlandt, aen tgheberghte van Italien, ende derghelijcke plaetsen. Van haeuwe, saedt, bloeme ende bladers, is sy zeer goedt om kennen wt aensien vande tamme Steck-Rape, midts datse dien zeer ghelijck is, maer gheheel minder, ende de bladers dieper ghekerft heeft, de wortel oock ronder oft corter, soo groot als een vijghe oft Sorbe. Tsaedt van dese, oft vande tamme Steck-Rape, moet ghedaen zijn inde preservatijfven teghen tfenijn, ende excellenten compositien vanden ouders, als inde Theriakel Andromachi, ende ander, ende niet tsaedt van Bunium, welcken naem om de raepachtighe ende ronde wortel door de ghelijckenisse van dwoort Bunium ende Bunias, vele heeft bedroghen, ghelijck als Plinius, die beyde de planten Rapen heet, ende oock Matthiolus, die dickwils heeft bedroghen gheweest, ende alsoo luttel gheverseert is in Dioscorides als in Plinius. Maer Bunium en is gheen Bunias, noch en heeft oock de selfde ghedaente, noch cracht: en is oock niet beschreven onder tgheselschap vanden Bunias, als wy corts hier na sullen verclaeren.

(Brassica rapa var. rapifera amylacea) Stekrapen en Parijse raap. Bunius sive Napus. In Hoogduits Steckruben. In Frans Navet. In Italiaans Napo, Navoni en Naponi. In Engels Navew of Paris en Navew gentle.

Gelijker als omtrent Antwerpen het zavelachtig land voortbrengt zeer veel grote ronde rapen alzo groeien de stekrapen zeer overvloedig in slijkachtig land omtrent Parijs. Deze raap is een medesoort van de andere rapen, ja zo zeer ook gelijk de langwerpige raap dat ge zou zeggen dat het dezelfde plant is tenzij dat de bladeren van de stekrapen minder ruw waren en de wortel minder buikachtig in het midden en onder veel kleiner en zoeter van smaak en lieflijk om te eten en vooral de Franse die met volle vaten in Nederland pleegt te koop gebracht worden.

Kracht.

Dioscorides. Stekrapen gekookt maken winden en geven het lichaam een weinig voedsel.

Het zaad van stekrapen ingenomen breekt de kracht van het venijn en wordt gemengd in de medicijnen tegen venijn.

De wortel wordt gelegd in zout.

Galenus. De stekrapen hebben dezelfde krachten van de grote ronde raap en is warm in de tweede graad en vochtig in de eerste. [238]

(Brassica rapa var. rapifera succosa)

Wilde stekrapen of natte stekrapen. Bunias sylvestris, Napus flore luteo.

Deze raap groeit graag langs de kanten van de velden en rivieren en voornamelijk in koude landen als Engeland, Normandi, Duitsland en aan de bergen van Itali en dergelijke plaatsen. Van hauw, zaad, bloemen en bladeren is zij zeer goed om te herkennen uit het zien van de tamme stekrapen omdat ze die zeer gelijk is, maar geheel kleiner en de bladeren dieper gekerfd heeft, de wortel ook ronder of korter en zo groot als een vijg of Sorbus. Het zaad van deze of van de tamme stekrapen moet gedaan zijn in de preservatieven tegen het venijn en excellente composities van de ouders als in de teriakel Andromachi en andere en niet het zaad van Bunium welke naam vanwege raapachtige en ronde wortel door de gelijkenis van het woord Bunium en Bunias veel heeft bedrogen gelijk als Plinius die beide planten rapen heet en ook Matthiolus die dikwijls bedrogen is geweest en alzo weinig verzekerd is in Dioscorides als in Plinius. Maar Bunium is geen Bunias, noch heeft ook dezelfde gedaante, noch kracht. Het is ook niet beschreven onder het gezelschap van de Bunias zoals we kort hierna zullen verklaren.

Grooten Radijs. In Griecks, Raphanis. In Latijn, Raphanus magnus. In Hoochduytsch, Rettich. In Franchois, Raifort. In Italiaensch, Rafano. In Spaensch, Ravano ende Radice, ende is Raphanus magnus primus van Matthiolus. In Engels, Raddijsne oft Rabon.

Den Latijnschen naem Raphanus, waer af dՌatijnsche woordt Rapum ghenomen is gheweest, bewijst dat Radijs een specie is van Rapen, want hy heeft al dat de Rape heeft, wtgenomen de langher ende dunder wortel. De bloemen zijn van een ghedaente, maer verstorven purperverwe, de haeuwe is oock dicker ghelijck een busken ghemaeckt, ende tsaedt is rosch ghelijck dat vande meeste Rape, dwelck crachtigher is in medicijnen, dan bequaemer tot voedtsel, nochtans wordt de wortel meest over al begheert, ende is zeere wel bekent. [239]

Cleyn Radijs. In Latijn, Raphanus minor purpureus.

In veel hoven van Italien worden ghewonnen ende oock gheten principalick die roodtachtighe Radijsen, ende ghelijck die minder zijn (soo wy vermaendt hebben vande roode Rape) alsoo zijn sy soeter om eten, ende min sterck, ende lieflicker met sout en water om den appetijt te verwecken, den welcken sy gheheel benemen als sy ghesoden zijn, want hy rieckt zeer sterck tsy op hem selven, oft met vleesch ghesoden, soo wel dese als de witte, ende daerom ist beter datse gheten worden met sout, ende int eerste vander maeltijdt.

Swert Radijs. In Latijn Raphanus niger.

Tderde onderscheydt vanden Radijs wordt ghenomen wt de verwen. In Nederlandt ende Italien vindtmen oock veel Radijs, waer af de wortel buyten bruyn swert is, maer van binnen wit, anderssins den anderen niet onghelijck.

Dioscorides. De wortel vanden Radijs verwarmt, maeckt winden, ende is den mondt lieflick, maer hy is der maghen teghen, hy doet rupsemen, ende water maecken, ende is den buyck nutter.

Radijs moet gheten worden int wterste vander maeltijdt, om de spijse te beter doen verteiren, want als hy voor de maeltijdt gheten wordt, soo doet hy de spijse walghen ende houdt die op, waerom dat hy zeer bequaemelick wordt voor den eten ghegheven den ghenen die overgheven willen: hy verscherpt oock tverstant.

Radijs ghesoden is goedt teghen den verouderden hoest, ende doet lossen de taeye fluymen die opde borst ligghen.

De schorsse vanden Radijs met honich van azijn inghenomen, doet rasscher braecken.

Radijs is zeer goedt den watersuchtighen ghebruyckt, ende oock teghen de pijne vander milten. [240]

Radijs wortelen met honich ghemengt, nemen wegh de blaeu gheslaghen vlecken, ende bedwingen de voorts etende sweeren: sy zijn oock goedt teghen de beten van aderslanghen, ende doet het hayr des hoofts weder wassen alst wtghevallen is.

Radijs wortelen met meel van Dravick ghemengt, nemen wegh de sproeten ende vlecken des aensichts.

Radijs wortelen zijn goedt gheten oft gedroncken den ghenen die vande Campernoillen sieck zijn ende versticken.

Tsaedt van Radijs doet braecken, ende oock water maecken: tverweckt den vrouwen haerlieder maendtstonden, ende maeckt de milte cleyn.

Radijs saedt met azijn gemengt neemt gheweldich wegh de roven vande etende seericheydt, daer op gheleyt.

Met honich van zijn ghesoden, ist goedt tegen de Squinancie, als men dickwils daer mede gorghelt.

Tselfde met wijn inghenomen is goedt teghen de beten vande Cerastes oft ghehorende nater.

Armoracia van Dioscorides. Wilden Radijs.

Soo wel de bladers als de wortel worden inde pottagen ghedaen, maer dese verwarmt, ende doet water maecken, hy is brandich (midts dat de wilde Radijs heeter is dan de Griecksche Lunaria.)

Galenus. Radijs is warm inden derden graedt, drooghe inden tweeden, ende maeckt subtijl. De wilde is in allen beyden crachtigher, iae dat meer is, tsaedt selve is crachtigher dan tcruydt. Theeft in hem een verteirende cracht. Daerom ist goedt door sulcken cracht, teghen alle blaeu gheslaghen plecken, ende ander der gelijcke vlecken. Thof Radijs wordt vande steedtsche lieden alleene ende raeu gheten, ghemeynlick int eerste vander maeltijdt met garum oft pekel, om camerganck te hebben, maer sommighe doen wat azijns daer by. De boeren etent meest met broodt, gelijck sy dLoock eten. Maer de ghene diese om te helpen teiren nae den avondtmael raeu eten, doen de medicijns ende boeren verwonderen. Sy segghen nochtans dat sy tselfde ghenoech by experientie bevonden hebben, hoe wel dat niemandt henlieden heeft moghen naevolghen sonder hinder.

Plinius. Water daer Radijs in ghesoden is, smorghens drye croesen daer af ghedroncken breeckt den steen ende drijft dien wt.

Radijs met azijn ende mostaert inghenomen is goedt den watersuchtighen, ende die altijdts slaperich zijn, ende niet wacker te maecken.

Hippocrates seght datmen thayr vande vrouwen dat rijsende is, soude wrijven met Radijs, ende oock Radijs opde navel legghen, teghen de weedom vande moeder.

(Raphanus sativus) Grote radijs. In Grieks Raphanis. In Latijn Raphanus magnus. In Hoogduits Rettich. In Frans Raifort. In Italiaans Rafano. In Spaans Ravano en Radice en is Raphanus magnus primus van Matthiolus. In Engels Raddijsne of Rabon.

De Latijnse naam Raphanus waarvan het Latijnse woord Rapum genomen is bewijst dat radijs een specie is van rapen want het heeft alles dat de raap heeft, uitgezonderd de langere en dunnere wortel. De bloemen zijn van een gedaante, maar verstorven purperkleurig, de hauw is ook dikker gelijk een busje gemaakt en het zaad is roze gelijk dat van de grootste raap wat krachtiger is in medicijnen dan beter tot voedsel, nochtans wordt de wortel meest overal begeerd en is zeer goed bekend. [239]

(var. radicula)

Kleine radijs. In Latijn Raphanus minor purpureus.

In veel hoven van Italie worden gewonnen en ook gegeten voornamelijk die roodachtige radijzen en gelijk die kleiner zijn (zo we vermaand hebben van de rode raap) alzo zijn zij zoeter om te eten en minder sterk en lieflijker met zout water om de appetijt te verwekken die zij geheel benemen als zij gekookt zijn want het ruikt zeer sterk alleen gegeten of met vlees gekookt en zowel deze als de witte en daarom is het beter dat ze gegeten worden met zout en in het eerste van de maaltijd.

(var. niger)

Zwarte radijs. In Latijn Raphanus niger.

Het derde onderscheid van de radijs wordt genomen uit de kleur. In Nederland en Itali vindt men ook veel radijs waarvan de wortel buiten bruin zwart is maar van binnen wit, anderszins de anderen niet ongelijk.

Dioscorides. De wortel van de radijs verwarmt, maakt winden en is de mond lieflijk maar het is de maag tegen, het doet oprispen en water maken en is voor de buik nuttiger.

Radijs moet gegeten worden in het laatste van de maaltijd om de spijs beter te laten verteren want als het voor de maaltijd gegeten wordt zo doet het de spijs walgen en houdt die op waarom dat het zeer bekwaam voor het eten gegeven wordt diegene die overgeven willen. Het verscherpt ook het verstand.

Radijs gekookt is goed tegen de verouderde hoest en doet lossen de taaie fluimen die op de borst liggen.

De schors van de radijs met honing van azijn ingenomen doet sneller braken.

Radijs is zeer goed de waterzuchtige gebruikt en ook tegen de pijn van de milt. [240]

Radijs wortels met honing gemengd nemen weg de blauw geslagen vlekken en bedwingen de voort etende zweren. Zij zijn ook goed tegen de beten van adderslangen en doet het haar van het hoofd weer groeien als het uitgevallen is.

Radijs wortels met meel van dravik gemengd nemen weg de sproeten en vlekken des aangezicht.

Radijs wortels zijn goed gegeten of gedronken diegene die van de kampernoelie ziek zijn en verstikken.

Het zaad van radijs doet braken en ook water maken. Het verwekt den vrouwen hun maandstonden en maakt de milt klein.

Radijs zaad met azijn gemengd neemt geweldig weg de korsten van de etende zeren, daarop gelegd.

Met honing van zijn gekookt is het goed tegen de keelblaar als men dikwijls daarmee gorgelt.

Hetzelfde met wijn ingenomen is goed tegen de beten van de Cerastes of gehorende adder.

(Armoracia rusticana)

Armoracia van Dioscorides. Wilde radijs.

Zowel de bladeren als de wortel worden in de stamppot gedaan, maar deze verwarmt en doet water maken, het brandt (omdat de wilde radijs heter is dan de Griekse Lunaria.)

Galenus. Radijs is warm in de derde graad en droog in de tweede en maakt subtiel. De wilde is in alle beide krachtiger, ja dat meer is, het zaad zelf is krachtiger dan het kruid. Het heeft in hem een verterende kracht. Daarom is het goed door zulke kracht tegen alle blauw geslagen plekken en andere dergelijke vlekken. De hof radijs wordt van de stadse lieden alleen en rauw gegeten en gewoonlijk in het eerste van de maaltijd met vispekel of pekel om kamergang te hebben, maar sommige doen wat azijn daarbij. De boeren eten het meest met brood gelijk zij het look eten. Maar diegene die het om te helpen verteren na het avondmaal rauw eten laten de dokters en boeren verwonderen. Zij zeggen nochtans dat zij hetzelfde genoeg bij ondervinding bevonden hebben hoewel dat niemand hen heeft mogen navolgen zonder hinder.

Plinius. Water daar radijs in gekookt is Գ morgens drie kroezen daarvan gedronken breekt de steen en drijft die uit.

Radijs met azijn en mosterd ingenomen is goed de waterzuchtige en die altijd slaperig zijn en niet wakker te maken.

Hippocrates zegt dat men het haar van de vrouwen dat afvalt zou wrijven met radijs en ook radijs op de navel leggen tegen de pijnen van de moeder.

Mostaert. In Latijn, Sinapi sativum Erucae aut Rapi folio. In Hoochduytsch, Seneff. In Franchois, Seneve domestique. In Italiaensch, Senape, Mostarda. In Engels, Mudsterd, Senbeye.

Mostaert verschilt meer vande Steck-Rape in scherpheydt van crachten, dan in specie, gedaente, oft name, de welcke soo wel de ghedaente vande plante als de groote scherpheydt zijn bewijsende. Want Napi is te segghen onghenadich oft gheweldich, ghelijck als oock Mostaert saedt is, bijtende, brandende ende tot niesen ende tranen verweckende, waer door dat zeere bekent is ter tafelen soo wel vanden armen als vanden rijcken, principalick de tamme, de welcke de stele, bladers, bloemen ende haeuwe heeft vande Rape, maer minder saedt, zeer scherp, olieachtich ende overvloedich, de welcke pleegt inde ackers ghesaeydt te worden ghelijck de Rapen. De ionghe bladerkens worden oock in salaet ghedaen. [241]

Wit Mostaert. In Latijn, Sinapi alterum sativum. In Hoochduytsch, Weisser Senff. In Franchois, Seneve blancq.

Witte Mostaert heeft wit saedt dien vanden Rakette ghelijck, de welcke inde Apoteken ghebruyckt wordt int maecken van Diasatyrion, ende Elect.de Ovo. Van fatsoen ende saedt ist gheheel ghelijck de ghemeyne Steck-Rape, maer wit ende tweemael meerder.

Wilde Mostaert. In Latijn, Sinapis agreste Apij aut potius Laveris folio. In Hoochduytsch, Wilder Senff. In Franchois, Seneve sauvage.

De ghedaente van desen oft de scherpheydt des saedts en is den anderen niet zeer onghelijck, hoe wel dat de bladers van kervinghe, gheleghentheydt ende plaetse van groeyen, meer de water Eppe oft Eppe ghelijck zijn, ende dat sijn swert saedt buyten ghebruyckt wordt by ghebreke vanden tammen, de welcke dat oock bewijst by de bloemen ende haeuwen aende grachten vande saeylanden, weghen ende wtghegraven putten oft grachten daert ghewoone is overvloedich te groeyen.

Cleyn wilt Mostaert. Sinapi sylvestre minus Bursae pastoris folio. In Spaensch, Mostaza salvage.

Dese Mostaert groeyet op dorre plaetsen aende canten vande velden, ende op steenachtige gronden ontrent de steden met zeere ghekerfde bladers die vanden Teskens-Cruydt ghelijck, maer cleynder ende scherper ghekerft. De croonachtighe bloemen ende haeuwen wassen aen dկpperste vanden stele, ghelijck die vanden Irio van Dioscorides, die eenen voet hooghe is, maer veel minder, dan die vanden Irio, de gheheele plante is zeer heet van smaecke ghelijck de Mostaert.

Dioscorides. Mostaert is zeer crachtich, om te verwarmen, subtijl te maecken, ende wt te trecken: want Galenus seght, dat warm ende drooghe is inden vierden graedt. [242]

Tsaedt van Mostaert inden mondt gheknout, treckt wt den hoofde alle taeye slijmicheydt, ende purgeert de herssenen, ende met Meede, seght Plinius, ghemengt, inden mondt ghehouden ende ghegorgelt, versoet de pijne vande tanden: Maer met honich ende azijn ghemengt ende ghegorgelt, gheneset de Huygh.

Tsap vanden Mostaert met water ende honich ghemengt, ende daer mede ghegorgelt, is zeer goedt om te verdrijven de zeer harde gheswillen vande Amandelen, ende dկude ende verharde rouwicheydt vanden roeper aen de kele.

Saedt van Mostaert ghestooten ende inde neuse ghesteken doet niesen, ende is oock goedt tegen de vallende sieckte (Plinius seght, met Vijghen ende Comijn ghestooten) ende doet de vrouwen die dկpstijghen vande moeder lijden, weder tot haer selven comen.

Mostaert-saedt met vijghen ghemengt (Plinius seght tsaedt ende wortel met Most nat ghemaeckt) is goedt op thooft ghestreken tot datde plaetse roodt wordt alst hayr glat af gheschoren is, den ghenen die met eenen vasten slaep daermense niet af en kan wacker maecken, bevangen zijn. Plinius seght oock dat goedt is teghen de cromheydt ende crampachtighe treckinghe vanden halse.

Item teghen de pijne vande heupen is dese plaester oock goedt daer op gheleyt, ende teghen de verharde milte (van vochticheydt ende winde, segt Plinius, ende oock vande borst, ende teghen alle soorten van pijnen.) Tdoet oock pijne aen als men om ghesontheydt te crijghen, van hooghe de gebreken wt moet trecken (door sijn brandende cracht puysten maeckende, seght Plinius.)

Met honich, versch smout, oft een dun salfken, van was ende olie ghemaeckt, ghemengt, gheneest de quade schorftheden daer door thayr wtvalt, vanden hoofde, daer op ghestreken, ende neemt wegh de vlecken des aensichts, iaer verdrift alle blaeu gheslaghen plecken. [243] Met azijn ghemengt, gheneest alle quaede crauwagien ende witte seericheden daer op ghestreken.

Mostaert-saedt wordt drooghe inghenomen teghen dաencomen vande cortsen, oft inden dranck ghedaen ghelijck mout.

Is goedt ghemengt in salven die wttrecken ende de schorftheydt minderen, maer met vijghen ghemengt verdrijft het tuyten vanden ooren, ende tstijf hooren, ghelijck een plaester op de ooren gheleyt.

Tsap van Mostaert-saedt inde Sonne ghedroogt (Plinius seght met honich ghemengt) maeckt claer ghesichte, ende verdrijft de rouheydt vande wijnbraeuwen ende caken daer op ghestreken.

Plinius. Mostaert-saedt ghestooten ende met azijn ghemengt, is zeer goedt gestreken opde beten van slanghen ende steken van Scorpioenen.

Mostaert-saedt verdrijft tfenijn vande Campernoillen, ende is der maghen zeer nut teghen alle ghebreken, ende oock der longher. Het doet oock lichtelick wtspouwen met spijse gheten.

(Brassica nigra) Mosterd. In Latijn Sinapi sativum Erucae aut Rapi folio. In Hoogduits Seneff. In Frans Seneve domestique. In Italiaans Senape, Mostarda. In Engels Mudsterd, Senbeye.

Mosterd verschilt meer van de stekrapen in scherpte van krachten dan in specie, gedaante of naam die zo wel de gedaante van de plant als de grote scherpte bewijst. Want Napi is te zeggen ongenadig of geweldig gelijk als ook mosterdzaad is, bijtend, brandend en tot niezen en tranen verwekkend waardoor dat zeer bekend is ter tafel en zowel van de armen als van de rijken en voornamelijk de tamme die de stelen, bladeren, bloemen en hauw heeft van de raap, maar kleiner zaad dat zeer scherp, olieachtig en overvloedig is en die pleegt in de akkers gezaaid te worden gelijk de rapen. De jonge bladertjes worden ook in salade gedaan. [241]

(Sinapis alba) Witte mosterd. In Latijn Sinapi alterum sativum. In Hoogduits Weisser Senff. In Frans Seneve blancq.

Witte mosterd heeft wit zaad die van de raket gelijk die in de apotheken gebruikt wordt in het maken van Diasatyrion en Electuarium de Ovo. Van vorm en zaad is het geheel gelijk de gewone stekraap. maar wit en tweemaal groter.

(Raphanus raphanistrum)

Wilde mosterd. In Latijn Sinapis agreste Apij aut potius Laveris folio. In Hoogduits Wilder Senff. In Frans Seneve sauvage.

De gedaante van deze of de scherpte van het zaad is de anderen niet zeer ongelijk, hoewel dat de bladeren van kervingen, gelegenheid en plaats van groeien meer de water eppe of selderij gelijk zijn en dat zijn zwart zaad buiten gebruikt wordt bij gebrek van de tamme die dat ook bewijst bij de bloemen en hauwen aan de grachten van de zaailanden, wegen en uitgegraven putten of grachten daar het gewoon is overvloedig te groeien.

(Rorippa sylvestris?)

Kleine wilde mosterd. Sinapi sylvestre minus Bursae pastoris folio. In Spaans Mostaza salvage.

Deze mosterd groeit op dorre plaatsen aan de kanten van de velden en op steenachtige gronden omtrent de steden met zeer gekerfde bladeren die van het tasjeskruid gelijk, maar kleiner en scherper gekerfd. De kroonachtige bloemen en hauwen groeien aan het opperste van de stelen gelijk die van de Irio van Dioscorides, die dertig cm hoog is maar veel kleiner dan die van de Irio, de gehele plant is zeer heet van smaak gelijk de mosterd.

Dioscorides. Mosterd is zeer krachtig om te verwarmen, subtiel te maken en uit te trekken want Galenus zegt dat het warm en droog is in de vierde graad. [242]

Het zaad van mosterd in de mond gekauwd trekt uit het hoofd alle taaie slijmerigheid en purgeert de hersenen en met mede, zegt Plinius, gemengd in de mond gehouden en gegorgeld verzacht de pijn van de tanden. Maar met honing en azijn gemengd en gegorgeld geneest de huig.

Het sap van mosterd met water en honing gemengd en daarmee gegorgeld is zeer goed om te verdrijven de zeer harde zwellingen van de amandelen en de oude en verharde ruwheid van de roeper aan de keel.

Zaad van mosterd gestampt en in de neus gestoken doet niezen en is ook goed tegen de vallende ziekte (Plinius zegt met vijgen en komijn gestampt) en doet de vrouwen die aan het opstijgen van de moeder lijden weer tot zichzelf komen.

Mosterdzaad met vijgen gemengd (Plinius zegt; Het zaad en wortel met most nat gemaakt) is goed op het hoofd gestreken totdat de plaats rood wordt als het haar glad afgeschoren is diegene die met een vaste slaap bevangen zijn waar men ze niet wakker van kan maken. Plinius zegt ook dat het goed is tegen de kromheid en krampachtige trekking van de hals.

Item, tegen de pijn van de heupen is deze pleister ook goed daarop gelegd en tegen de verharde milt (van vochtigheid en wind zegt Plinius en ook van de borst en tegen alle soorten van pijnen.) Het doet ook pijn aan als men om gezondheid te krijgen van hoog de gebreken uit moet trekken (door zijn brandende kracht maakt het puisten zegt Plinius.)

Met honing, vers vet of een dun zalfje dat van was en olie gemaakt is gemengd geneest de kwade schurft waardoor het haar uitvalt van het hoofd, daarop gestreken en neemt weg de vlekken der aangezicht, ja verdrijft alle blauw geslagen plekken. [243] Met azijn gemengd geneest het alle kwade krauwen en witte zeren daarop gestreken.

Mosterdzaad wordt droog ingenomen tegen het aankomen van de koortsen of in de drank gedaan gelijk mout.

Is goed gemengd in zalven die uittrekken en de schurft verminderen, maar met vijgen gemengd verdrijft het tuiten van de oren en het slecht horen, gelijk een pleister op de oren gelegd.

Het sap van mosterdzaad in de zon gedroogd (Plinius zegt met honing gemengd) maakt een helder gezicht en verdrijft de ruwheid van de wenkbrauwen en kaak daarop gestreken.

Plinius. Mosterdzaad gestampt en met azijn gemengd is zeer goed gestreken op de beten van slangen en steken van schorpioenen.

Mosterdzaad verdrijft het venijn van de kampernoelie en is zeer nuttig voor de maag tegen alle gebreken en ook de longen. Het doet ook licht uitspuwen met spijs gegeten.

Rakette tweederhande. Erucae sativae duae.

Rakette. In Latijn, Eruca sativa. In Franchois, Roquette. In Spaensch, Oruga. In Italiaensch, Rucheta. In Engels, Rockett.

Dաnder is ghenoemt in Latijn, Eruca maior, sive Hispanica & Gentilis. In Nederduytsch, Rakette ende Roomsche Rakette. In Franchois, Roquette. In Engels, Great Rockett.

Dese twee tamme Raketten zijn de lieflickste ende edelste inde spijsen, vande welcke de meeste Roomsche Rakette gheheeten, verschillende is vande onse datse grooter bladers heeft der Water-kerssen ghelijck, ende swert saedt, gele bloemen, ende thaeuken den Mostaert ghelijck, maer meerder. Dese oft om datse inde saussen smaeckelicker is, oft meer verweckt tot byslapen, werdt ghemeynlick gheheeten Gentil, by welcke woordt de Spaignaerts ende Italiaenen bedieden alle saecken die bequaeme is om eenen mensche blijde ende wacker te maecken, tot genoechte, spel ende byslapen. Welcke deugden, om dat die eenen hoop wel ghemeste Monicken int zeer lustich eylandt van Languedoc aen de zee van Montpelliers daer door souden moghen ghenieten, soo henlieden van eenen Spaenschen monick ende landtlooper tsaedt van dese Rakette was ghegheven, saeydden dat alle iaere, ende aten dat over maeltijdt liever dan eenighe lecker spijse die sy mochten hebben: want sy wisten wel door tghebruyck hoe zeer dattet dicwils eten in henlieden was verweckende dՠoncuyscheydt, die door ledicheydt ende daghelicks groote ciere te maecken in henlieden verstorven was, ende oock om den gheest te verwecken, maer principalick om henlieder grof vet lichaem magherder te maecken, ende den slaep te verdrijven daer door, dat sy als ratten oft beeren den gheheelen Winter henlieden ghemest hebbende, bycants van tsmout verstickten. Maer met dese Spaensche remedie werden sy soo lustich ende cloeck ter banen, dat sy meestendeel de suyverheydt orlof ghevende, ghedwonghen waeren haere beloften te overtreden ende de mueren vanden clooster te over springhen, ende wat ghenoechte te bedrijven met henlieder goede ghebuerkens, ghelijck wy ghesien ende oock de ghenoechte daer af ghehadt hebben. Voorwaer de Rakette is daer noch zeer overvloedich gebleven, tot een toecomende ghedenckenisse vander cuyscheydt der monicken ende vande waerheydt der saecken. Oock en behoefven sy beyde gheen breeder beschrijvinghe, ghemerckt dat de ghemeyne zeere wel bekent is, ende wt die is de Roomsche zeer goedt om te kennen.

Wilde Rakette. In Latijn, Eruca sylvestris. In Spaensch, Oruga sylvestre. In Engels, Wilt Roket.

De wilde Rakette groeyet over al op vuyle gronden oft aen mueren, ghekerft ghelijck de bladers vande Canckerbloemen, met gele bloemen die vanden Coolen ghelijck, ende is oock soo wel bekent dat men die niet en behoeft te beschrijven.

Dՠander met de smalle bladers, heeft hier moeten haer plaets hebben om ons ordonnantie te vervolghen, ende ghemeyne ende bycants ghelijcke natuere ende ghedaente die sy heeft tusschen de Rakette ende Irio: want sy brengt voorts aen gheboghen steelkens gele bloemen dien vande wilde Rakette ghelijck: de haeukens en zijn niet onghelijck die vanden Mostaert oft wilde Kersse, inde welcke scherp oft bijtende saedt is: de bladers zijn van verwe die vanden wilde Rakette gelijck, maer smalder ende niet ghekerft, die vanden Dragon bycants ghelijck, de welcke den smaeck hebben vande Rakette oft Irio, waerom datse ghehouden wordt voor een soorte vande selfde. Dese groeyet inden hof van onsen vriendt Coudenberg, een zeer gheschickt ende gheleert man.

Rakette der Kerssen ghelijck. Eruca Nasturtio cognata, tenuifolia. Nasturtium sylvestre Clusij.

Dese die oock soo veel niet ghesien noch ghevonden en werdt, moet oock hier by ghevoeght zijn. Sy comt voorts met ghekerfde bladers, ende dieper ghesneden dan die vande hof kersse, van fatsoen ende verwe den Cakile van Serapio oft zee Rakette gheheeten ghelijck. De stele heeft veel holle [244] sijde-tacken, ende is hayrich rou ende eenen voet hooghe. De bloemkens zijn bleeck, ende tsaedt hangt in vellekens lancks de tacken scherp van smaecke ghelijck Kersse saedt. Dese moet Kaerle vander Clusen toegheschreven zijn de welcke die heeft ghevonden bloeyende in dlandt van Valencen inde maendt van Meerte ende met saedt gheladen.

Cracht.

Dioscorides. Raeuwe Rakette veel gheten verweckt tot byslapen (om datse windich is, segt Aegineta) versch zijnde gelijck oock tsaedt doet: Sy doet water maecken, ende helpt de spijse verteiren, ende is zeer bequaem den buycke. Tsaedt wordt gebruyckt tot saussen de welcke met melck ende azijn gemengt zijnde, in ballekens ghebrocht wordt om langher tijdt te moghen verwaeren.

Daer groeyet oock wilde Rakette sonderlinghe in West-Spaignen waer af tsaedt daer gebruyct wordt vanden inwoonders voor Mostaert, welck veel heeter is dan vande tamme, ende doet geweldigher water maecken.

Galenus. Dit cruydt is zeer heet, soo dat niet [245] lichtelick alleene sonder Latouwen gheten wordt, want alleene gheten, maecket hooftsweere het is van natueren den Erysimum ghelijck.

Plinius. Rakette verweckt tot byslapen, ende daerom wordtse ghebruyckt inde spijse met Latouwen, ten eynde dat de groote coude met ghelijcke hitte ghemengt zijnde, een ghelijck temperament soude maecken.

Tsaedt vande Rakette is goedt teghen tfenijn vande Scorpioenen ende ander dergelijcke fenijnighe dieren, ende drijft wt alle beestkens die in dlichaem groeyen.

Tselfde met honich ghemengt neemt de ghebreken vander huyt wegh int aensicht, daer op ghestreken, ende met azijn ghemengt de sproeten.

Met ossen galle ghemengt, maeckt de swerte lijcteeckenen wit.

Is zeer crachtich naetreckende ende teirende. Ende gheneest de wtvallinghe vanden hayre, opde selfde maniere dat het Mostaert-saedt doet.

Rakette Geratine vande Italiaenen: oft ist oock de Sophia vande Nederlanders, oft eer den Erysimum van Matthiolus?

Ander segghen datter is een ander Rakette die aende wanden ende mueren groeyet, met langher ende cleyne tackskens van wilde Rakette, ende gele bloemen, haeukens oock hebbende minder dan die vande Fenegrieck, inhoudende het bytende saedt van Kersse, de welcke men seght dat de Canckers gheneest.

(Eruca sativa, Diplotaxis tenuifolia) Raket tweevormig. Erucae sativae duae.

Raket. In Latijn Eruca sativa. In Frans Roquette. In Spaans Oruga. In Italiaans Rucheta. In Engels Rockett.

De ander is genoemd in Latijn Eruca maior, sive Hispanica & Gentilis. In Nederduits Raket en Roomse Raket. In Frans Roquette. In Engels Great Rockett.

Deze twee tamme raketten zijn de lieflijkste en edelste in de spijzen waarvan de grootste Roomse raket geheten verschilt van de onze dat ze grotere bladeren heeft de waterkers gelijk en zwart zaad, gele bloemen en het hauwtje de mosterd gelijk, maar groter. Deze of omdat ze in de sausen smakelijker is of meer verwekt tot bijslapen wordt gewoonlijk geheten Gentil bij welk woord de Spanjaarden en Italianen aanduiden alle zaken die bekwaam zijn om een mens blij en wakker te maken tot genoegen, spel en bijslapen. Welke deugden, omdat die een hoop goed gemeste monniken in het zeer lustig eiland van Languedoc aan de zee van Montpellier daardoor zouden mogen genieten, zo hen van een Spaanse monnik en landloper het zaad van deze rakette was gegeven en zaaiden dit alle jaren en aten dat tijdens de maaltijd liever dan enige lekkere spijs die zij mochten hebben. Want zij wisten wel door het gebruik hoe zeer dat het dikwijls eten in hen verwekte de onkuisheid die door leegheid en dagelijks grote sier te maken in hen verstorven was en ook om de geest te verwekken, maar voornamelijk om hun grof vet lichaam magerder te maken en de slaap te verdrijven omdat zij als ratten of beren de gehele winter zich gemest hebben en bijna van het vet verstikten. Maar met deze Spaanse remedie werden zij zo lustig en kloek ter baan dat zij meestal de zuiverheid verlof gaven en gedwongen waren hun beloften te overtreden en de muren van het klooster over te springen en wat genoegen te bedrijven met hun goede buurtjes, gelijk we gezien en ook het genoegen daarvan gehad hebben. Voorwaar de raket is daar noch zeer overvloedig gebleven tot een toekomende gedachte van de kuisheid der monniken en van de waarheid der zaken. Ook behoeven zij beide geen bredere beschrijving gemerkt dat de gewone zeer goed bekend is en uit die is de Roomse zeer goed om te kennen.

(Diplotaxis muralis)

Wilde raket. In Latijn Eruca sylvestris. In Spaans Oruga sylvestre. In Engels Wilt Roket.

De wilde raket groeit overal op vuile gronden of aan muren, gekerfd gelijk de bladeren van de paardenbloem en met gele bloemen die van de kolen gelijk en is ook zo goed bekend dat men die niet behoeft te beschrijven.

(Erysimum diffusum) De andere met de smalle bladeren heeft hier zijn plaats moeten hebben om onze ordonnantie te vervolgen en gewone en bijna gelijke natuur en gedaante die zij heeft tussen de raket en Irio. Want zij brengt voort aan gebogen steeltjes gele bloemen die van de wilde raket gelijk. De hauwtjes zijn niet ongelijk die van de mosterd of wilde kers waarin scherp of bijtend zaad is. De bladeren zijn van kleur die van de wilde raket gelijk, maar smaller en niet gekerfd en die van de dragon bijna gelijk die de smaak hebben van de raket of Irio waarom dat ze gehouden wordt voor een soort van dezelfde. Deze groeit in de hof van onze vriend Coudenberg, een zeer geschikt en geleerd man.

(Arabis hirsuta)

Raket de kers gelijk. Eruca Nasturtio cognata, tenuifolia. Nasturtium sylvestre Clusij.

Deze die ook niet zoveel gezien noch gevonden wordt moet ook hierbij gevoegd zijn. Zij komt voort met gekerfde bladeren en dieper gesneden dan die van de hofkers en van vorm en kleur den Cakile van Serapio of zee raket geheten gelijk. De steel heeft veel holle [244] zijtakken en is harig ruw en dertig cm hoog. De bloempjes zijn bleek en het zaad hangt in velletjes langs de takken en scherp van smaak gelijk kers zaad. Deze moet Kaerle Clusius toegeschreven worden die het heeft gevonden bloeiend in het land van Valencia in de maart en met zaad geladen.

Kracht.

Dioscorides. Rauwe raket veel gegeten verwekt tot bijslapen (omdat ze winderig is zegt Aegineta) vers gelijk ook het zaad doet. Zij doet water maken en helpt de spijs te verteren en is zeer bekwaam de buik. Het zaad wordt gebruikt tot sausen die met melk en azijn gemengd in balletjes gebracht wordt om lange tijd te mogen bewaren.

Daar groeit ook wilde raket en vooral in West-Spanje waarvan het zaad daar gebruikt wordt van de inwoners voor mosterd welke veel heter is dan van de tamme en doet geweldiger water maken.

Galenus. Dit kruid is zeer heet zo dat het niet [245] licht alleen zonder sla gegeten wordt want alleen gegeten maakt het hoofdpijn. Het is van naturen de Erysimum gelijk.

Plinius. Raket verwekt tot bijslapen en daarom wordt ze gebruikt in de spijs met sla teneinde dat de grote koude met gelijke hitte gemengd wordt en een gelijk temperament zou maken.

Het zaad van de raket is goed tegen het venijn van de schorpioenen en ander dergelijke venijnige dieren en drijft uit alle beestjes die in het lichaam groeien.

Hetzelfde met honing gemengd neemt de gebreken van de huid weg in het aangezicht, daarop gestreken en met azijn gemengd de sproeten.

Met ossengal gemengd maakt de zwarte littekens wit.

Is zeer krachtig natrekkend en verterend en geneest het uitvallen van het haar op dezelfde manier dat het mosterdzaad doet.

Raket Geratine van de Italianen. Of is het ook de Sophia van de Nederlanders of eerder de Erysimum van Matthiolus?

Andere zeggen dat er is een andere raket die aan de wanden en muren groeit met langere en kleine takjes van wilde raket en gele bloemen, heeft de hauwtjes kleiner dan die van de fenegriek wat het bijtende zaad van de kers bevat waarvan men zegt dat het kanker geneest.

Irio oft Erysimum Dioscoridis. Edel Rakette ende Irion van Cordus, de Cleome van Octavius Horatius van Anguillara, ende Verbena foemina vande Duytschen ende van Fuchsius. In Hoochduytsch, Eysenkraut Weiblin. In Portugueys, Reinchaum.

Dese voorseyde Raketten zijn de Iriones meest ghelijckende. De Irio van Dioscorides vande gheleerde medicijns by teeckenen ende experientien gepresen, heeft een houtachtige wortel, bladers van wilde Rakette, de welcke eerst wtspruytende niet en konnen ghekent worden wt de bladers van Borsekens-Cruydt, dan vande ghene die daer in gheoeffent zijn, want dit Borsekens-Cruydt en heeftse soo groen niet, ende zijn boven scherper. Maer die vande Erysimum zijn meer ghekerft, ende boven ronder ende botter ende wat gelijvich, de welcke beneden vele ligghen lancks der aerden. De stele [246] is onderhalven cubitus hooghe, somtijdts oock langher, tsaedt comt voorts in haeukens die vande wilde Rakette ghelijck, maer minder, de welcke bytende ende heet is: de gele bloemkens staen boven aen de stelen. Tgroeyet vele op cruystraten, kerchoven ende vervallen plaetsen, ende is in veel landen van Vranckrijck zeer wel bekent, maer niet soo wel in Engellandt, hoe wel dat daer niet min te vinden en is. Want noch de medicijns noch de geleerste Apotekers, en weten niet seker wat cruydt dat Irio is, midts dat daer inde medicijne noch niet en is ghebruyckt gheweest, oft om dat sy van Matthiolus, wiens Commentaria van vele voor Evangelie ghehouden worden, in stede van Irio ontfanghen hebben Rapistrum vande ghemeyne man gheheeten, om de smaecke diet heeft vande Rape ende eenighe ghelijckenisse vande bladers. De welcke met Dioscorides niet en accordeert, noch oock met de bladers vande wilde Rakette van Matthiolus gheen gelijckenisse en heeft: oock en is de smaecke ende reucke vande Rape soo heet ende sterck niet als die vande Irio, ende daerom oock niet en heeft dեxcellente crachten vanden rechten Erysimum, de welcke soo seer goedt is teghen de cortheydt opde borst, ende verstoptheydt ende verlaedenheydt vande longher, ende oock soo sonderlinghen hulpe is teghen de heescheydt hoe oudt ende onverwinnelick die mocht wesen, dat bycants onghelooflick is. Want sy heeft een middelmatighe subtijle ende incideren substantie, ghemengt met vochte suyverende deelen, waer door de grofve taeye flegmatijcke humeuren ghescheyden worden sonder groote verhittinghe oft drooghinghe, ende van een verdeylt zijnde, om eenighe windicheydt, die sy mede ghemengt heeft, sonder grooten aerbeydt wt der borst ghebrocht worden en ghesuyvert. Sy is dan een zeer goede medicijne vande arterie, te weten, de materie bereydende ende wtleydende. My ghedenckt zeer veel exemplen, de welcke mijne meesters ende my zeer gheluckich vergaen zijn. Ick weet heesche sanghers soo wel ionghe als oude, die bycants stemme ende aessen verloren hadden, de welcke op corten tijdt een claere ende clinckende stemme weder ghecreghen hebben, door hulpe van alleene den Erysimum ende van mijnen meester Rondellet, die aldereerst tghebruyck heeft gheleert ende ghewesen.

Dioscorides. Tsaedt van Erysimum is zeer goedt teghende catarrhen vander borst ende spouwen van etterachtighe fluymen: oock teghen de geelsucht ende pijnen vande heupen.

Saedt vanden Erysimum met honich ghemengt, is zeer goedt gheleckt teghen fenijn.

Dioscorides, Galenus. Tselfde met water ende honich ghemengt, is zeer goedt ghestreken op Canckers, sweeringhen ontrent de ooren, hardicheydt van borsten ende verhittinghen vanden ghemachte, want dmaeckt gantschelick dunne ende verwarmt.

Dioscorides, Galenus. Tselfde saedt sal veel soeter worden tot clisterien, alst eerst met water nat ghemaeckt ende gheroost, oft in eenen lijnen doeck ghebonden ende met ghemalen meel bestreken, doorroost wordt.

Galenus. Tsaedt van Irio ghelijck alst van smaecke de Kersse ghelijck is, alsoo hevet oock een vierighe ende verwarmende cracht. Het is zeer goedt in Electuaria om de grofve ende taeye humeuren wt der borst ende longher te brenghen.

Plinius seght dat zeer goedt is den ghenen die tPleuris ende pijne inde sijde hebben, oock teghen de crimpinghen ende verstoptheydt des buycks ende den kinders zeer nuttelick.

Plinius. Tsaedt met honich ende vijghen ghemengt, is zeer goedt teghen de ghebreken vanden neers, ende fleirfijn. Tgheneest oock de swaericheydt van suchten int aessemen.

Tselfde met oude Verckens liese ghemengt, is goedt teghen de fistels, maer datter niet inghesteken en werde.

Met Iberis ende Kersse wordet ghebruyckt teghen Sciatica.

Syrop van Erysimum zeer crachtich, door de welcke ick ghenesen hebbe ionghe dochters die thien iaer lanck gheheel heesch waeren gheweest, wordt aldus ghemaeckt.

Neemt Erysimum gheheel groen zijnde ses handtvollen, Alantwortel ende van Hoefbladers die noch vol saps zijn: Calissihout, van elcks twee oncen, Bernagie, Cicoreye, Steen-ruyte van elcks onderhalf handtvol, bloemen die therte stercken, van Rosmareyn, Stoechas oft Betonie, van elcks een handtvol, Anijs onderhalf loot, Lanc Rosijn daer de keirnen wtghedaen zijn twee oncen. Dese dinghen cleyne ghesneden ende ghestooten zijnde, salmen al tsamen nae de conste sieden in soo veel gerste waters, meede, ende ses oncen saps van Irio als genoech is. Dan neemt twee oft drye pont van dit wtghedruckt water, doet daer by soo veel suyckers als van noode is, ende maeckter af u Syrop, de welcke langhen tijdt ende eenparich moet ghebesicht zijn nae dat dլichaem ghepurgeert is.

Erysimum vande Italiaenen ende Matthiolus tweede soorte. Erysimum alterum Italicum & Matthioli.

De specien van Rakette vande welcke dese een schijnt te wesen, moghen voor Irio, om de bycants [247] ghelijcke crachten, inde plaetse van Irio ghebruyckt worden, de welcke wy oock bekennen, maer dat den Erysimum van Matthiolus soo wel dՍ eerste als de tweede soude zijn de Irio van Dioscorides met de ghekerfde bladers vande wilde oft tamme Rakette, dat ontkennen wy. Want dՠeene van dese twee heeft de bladers die vande Lampsane ghelijck, maer minder, ende soo groot als die vanden Druyven-cruydt oft Botris, ende de haeukens ghelijck een sicchel, de welcke van onder tot boven staen rontomme de stelen die onderhalven cubitus hooghe zijn. De bloemkens zijn geel, ende tsaedt goudt-geel, heet ende bernende van smaecke, andersins gheheel ghelijck den rechten Erysimum met de bladers van Rakette, wiens haeukens voorts comen aen dկpperste vande steelkens, als Dioscorides seght: Eens ghesaeydt inden cruydt hof vanden wel gheleerden Apoteker Peeter van Coudenberg, heeft sy selven met het eyghen saedt saeyende, alle iaere weder voortghebracht.

Cracht.

Matthiolus. Van tsaedt onderhalf vierendeel loot met een ey morwe ghesoden drye daghen vervolghens inghesopen, beneemt oft stopt den vloet van tsaedt, maer met wijn ghedroncken drijfvet wt den steen vande nieren.

(Sisymbrium irio) Irio of Erysimum Dioscoridis. Edele raket en Irion van Cordus, de Cleome van Octavius Horatius van Anguillara en Verbena foemina van de Duitsers en van Fuchsius. In Hoogduits Eysenkraut Weiblin. In Portugueys Reinchaum.

Deze voor vermelde raketten zijn de Iriones meest gelijk. De Irio van Dioscorides van de geleerde dokters bij tekens en onderzoek geprezen heeft een houtachtige wortel, bladeren van wilde raket die als ze net uitspruiten niet herkend kunnen worden uit de bladeren van tasjeskruid dan van diegene die daar in geoefend zijn want het tasjeskruid heeft ze niet zo groen en zijn boven scherper. Maar die van de Erysimum zijn meer gekerfd en boven ronder en botter en wat stevig die beneden veel liggen langs de aarde. De steel [246] is een 68 cm hoog en somtijds ook langer. Het zaad komt voort in hauwtjes die van de wilde raket gelijk, maar kleiner die bijtend en heet is. De gele bloempjes staan bovenaan de stelen. Het groeit vele op kruisstraten, kerkhoven en vervallen plaatsen en is in veel landen van Frankrijk zeer goed bekend, maar niet zo goed in Engeland hoewel dat het daar niet minder te vinden is. Want noch de dokters, noch de geleerdste apothekers weten niet zeker wat kruid dat Irio is omdat het daar in de medicijnen noch niet gebruikt is geweest of omdat zij van Matthiolus, wiens Commentaria van vele voor evangelie gehouden worden, in plaats van Irio ontvangen hebben Rapistrum van de gewone man geheten vanwege de smaak die het heeft van de raap en enige gelijkenis van de bladeren. Die komt niet overeen met Dioscorides, noch ook met de bladeren van de wilde raket van Matthiolus heeft het geen gelijkenis. Ook is de smaak en reuk van de raap niet zo heet en sterk als die van de Irio en daarom ook heeft het niet de excellente krachten van de echte Erysimum die zo zeer goed is tegen de kortheid op de borst en verstoppingen en overladenheid van de longen en ook zoծ bijzondere hulp is tegen de heesheid hoe oud en onoverwinnelijk die mag zijn wat bijna ongelooflijk is. Want zij heeft een middelmatige subtiele en insnijdend substantie gemengd met vochtige zuiverende delen waardoor de grove taaie slijmachtige levenssappen gescheiden worden zonder grote verhitting of drogen en vaneen verdeeld zijnde vanwege enige winderigheid die zij mede gemengd heeft zonder grote arbeid gezuiverd uit de borst gebracht worden. Zij is dan een zeer goede medicijn van de aderen, te weten de materie bereidend en uitleidend. Ik bedenk me vele voorbeelden die mijn meesters en mij zeer gelukkig vergaan zijn. Ik weet hese zangers en zowel jonge als oude die bijna stem en adem verloren hadden en die op korte tijd een heldere en klinkende stem weer gekregen hebben door hulp van alleen de Erysimum en van mijn meester Rondellet die allereerst het gebruik heeft geleerd en gewezen.

Dioscorides. Het zaad van Erysimum is zeer goed tegen de ontstekingen van het slijmvlies van de borst en spuwen van etterachtige fluimen. Ook tegen de geelzucht en pijnen van de heup.

Zaad van de Erysimum met honing gemengd is zeer goed gelikt tegen venijn.

Dioscorides, Galenus. Hetzelfde met water en honing gemengd is zeer goed gestreken op kankers, zweren omtrent de oren, hardheid van borsten en verhitting van het geslacht want het maakt gans dun en verwarmt.

Dioscorides, Galenus. Hetzelfde zaad zal veel zachter worden tot klysmaճ als het eerst met water nat gemaakt en geroosterd of in een lijnen doek gebonden en met gemalen meel bestreken door geroosterd wordt.

Galenus. Het zaad van Irio gelijk als het van smaak de kers gelijk is alzo heeft het ook een vurige en verwarmende kracht. Het is zeer goed in likkepot om de grove en taaie levenssappen uit de borst en longen te brengen.

Plinius zegt dat het zeer goed is diegene die het pleuris en pijn in de zijde hebben, ook tegen de krimpingen en verstoppingen van de buik en de kinders zeer nuttig.

Plinius. Het zaad met honing en vijgen gemengd is zeer goed tegen de gebreken van de aars en jicht. Het geneest ook de zwaarheid van zuchten in het ademen.

Hetzelfde met oud varkensvet gemengd is goed tegen de lopende gaten, maar dat het er niet ingestoken wordt.

Met Iberis en kers wordt het gebruikt tegen ischialgie.

Siroop van Erysimum zeer krachtig waardoor ik genezen heb jonge dochters die tien jaar lang geheel hees waren geweest en wordt aldus gemaakt.

Neem Erysimum geheel groen zes handvol, alantwortel en van hoefbladeren die noch vol sap zijn, zoethout en van elk twee ons. Bernagie, cichorei, steenruit van elk anderhalf hand vol. Bloemen die het hart versterken, van rozemarijn, Lavendula stoechas of betonie en van elk een hand vol, anijs 10,5 gram, lange rozijnen daar de kernen uitgedaan zijn twee ons. Deze dingen klein gesneden en gestampt zal men alles tezamen naar de kunst zieden in zoveel gerstewater, mede en zes ons sap van Irio als genoeg is. Dan neem twee of drie pond van dit uitgedrukte water en doe daarbij zo veel suikers als nodig is en maar er uw siroop van die lange tijd en steeds gebruikt moet worden na dat het lichaam gepurgeerd is.

(Matthiola fruticulosa)

Erysimum van de Italianen en Matthiolus tweede soort. Erysimum alterum Italicum & Matthioli.

De species van raket waarvan deze een schijnt te wezen mogen voor Irio vanwege de bijna [247] gelijke krachten in plaats van Irio gebruikt worden wat we ook bekennen, maar dat de Erysimum van Matthiolus zowel de eerste als de tweede de Irio van Dioscorides zou zijn met de gekerfde bladeren van de wilde of tamme raket dat ontkennen we. Want de ene van deze twee heeft de bladeren die van de Lapsana gelijk, maar kleiner en zo groot als die van het druivenkruid of Botris en de hauwtjes gelijk een sikkel die van onder tot boven rondom de stelen staan die een 68 cm hoog zijn. De bloempjes zijn geel en het zaad goudgeel, heet en brandend van smaak, anderszins geheel gelijk de echte Erysimum met de bladeren van raket wiens hauwtjes voortkomen aan het opperste van de steeltjes als Dioscorides zegt. Eens gezaaid in de kruidhof van de zeer geleerde apotheker Peeter van Coudenberg heeft het zichzelf weer alle jaren zelf uitgezaaid.

Kracht.

Matthiolus. Van het zaad 3 gram met een ei murw gekookt drie dagen vervolgens ingedronken beneemt of stopt de vloed van het zaad, maar met wijn gedronken drijft het uit de steen van de nieren.

Lampsane. In Griecks ende Latijn, Lampsana. In Franchois, Sanves blanches, soo veel te segghen als witte wilde Mostaert. In Italiaensch, Di Landri ende Di Lasana, ende is nae Dodonaeus meyninghe het Erysimum van Theophrastus, maer tկnrechte.

Byde Steck-Rapen ende Mostaert moet oock ghestelt werden de Lampsane als de ghene die hier voortijdts vande Romeinen Wilde Steck-Rape gheheeten werdt, ende wordt vanden ghemeynen man in Vranckerijck gheheeten Sanves blanches, alsoo vele te seggen als witte wilde Mostaert, ende schijnt in Latijn Lampsane ghenoemt te zijn vande verganghelicke saechticheydt vande bladers ende dligghen opder aerden al oftse die waren leckende, want lecken is in Latijn Lambere [248] te seggen, ten waere datse eer dien naem hadde van dwoordt Lasana, de welcke eenen pispot oft strontpot te segghen is, om datse veracht was. Want tblijckt byde liedekens vande crijgsknechten van Iulius Caesar, dat hier voortijdts de Lampsane een zeer veracht cruydt is gheweest, maer niet onprofijtelick, principalick den ghemeynen volcksken, om den hongher vande aerme menschen te stoppen, ende vande crijchslieden als de victaille was ghebrekende, daer mede sy hem verweten dat sy voor Dyrrhachium daer by hadden moeten leven, looselick schimpende op de spaericheydt vanden loon, als Plinius verhaelt, de welcke de selfde beschrijft te zijn een wilt pottage-cruydt van eenen voet hooghe, hebbende drye bladers die de bladers vande Steck-Rape ghelijck zijn, met witte bloemen, ende daer spijse af ghecoket wordt, waer wt ghenoech blijckt dattet is wilt pottage-cruydt, de welcke over al inde ackers, principalick aende canten vande besaeyde landen, met een overvloedicheydt van bladers ende gele bloemen is groeyende, ende tկnrechte van D. Dodonaeus voor Erysimum van Theophrastus ghehouden, die een ander cruydt dat vele is wassende aen mueren, steenachtighe plaetsen ende canten vande ackers, Lampsane heeft gheheeten. Maer die hy seght en is gheensins een medesoorte van Mostaert, Steck-Rapen oft Coolen, maer heeft eer de bloemen die vande Havickscruydt ghelijck, te weten gele ghesterrede bloemen, ende niet ghelijck die vande Coole. De bladers zijn oock die vande wilde Cicoreye ghelijck, ghekerft ghelijck het Havickscruydt, ende heeft groote stelen van onderhalve voet oft twee voeten hooghe voorts comende wt een cleyne faselachtighe wortel, ende cleyn saeyken: oock en meynen wy niet dat tselfde cruydt in eenigher manieren in pottage gheten wordt. Daerom soo is te houden voor de rechte Lampsane het Rapistrum hier voren achter de Rapen beschreven, als tghene dat door aermoede in tghebruyck ghecomen was, ende wt welcker bloemen de Bien den honich maecken, ende die zeer begheeren, alsulcken Lampsane als Columella heeft verstaen. Maer Matthiolus in sijn schriften stellende ander lieden woorden ende oock veel twijfelachtighe woorden van Plinius, hy selve twijfelachtich in tghene dat hy verclaert, heeft ons verlatende gaeter mede decken: daer nochtans ten minsten dwerck was van eenen goeden wtleggher der texten, te verclaeren de woorden ende niet verminderen de woorden van Plinius vande drye bladers die vande Steck-Rape zeere ghelijck, byde welcke Plinius schijnt de willen segghen, daer de Iriones ende Steck-Rapen deser medesoorten met veel bladers bedecken ende ligghen opder aerden, dat de Lampsana meestendeel met de drye onderste bladers dՠopperste vander aerden is raeckende oft bedeckende, ende datse daer door alsoo gheheeten is, ende van die andere verschillende.

Dioscorides. Lampsane voedt meer dan de soorten van Rumex, ende is der maghen profijtelicker, Wiens bladeren ende stelen tot spijse bereydt worden.

Galenus. Lampsane gheten, maeckt quaedt bloedt ende doet quaede humeuren groeyen, maer van buyten dlichaem ghebruyckt soo heeftse eenighe suyverende ende teirende cracht.

S. Barbel-cruydt, in Latijn, Barbarea oft Pseudobunias, eer dan Pseudobunium, ende Herba S. Barbara vulgi. In Hoochduytsch, S. Barbelkraut, ende Steen-kraut, om dat den steen breeckt. In Hollandt, winter Kersse. In Franchois, Herbe S. Barbe. In Engels, Wildt Setwal, And Wildt winter Cresses.

Nae dien dat wy bewesen hebben dat Bunium verre is verschillende vanden Bunias, soo is eenen yeghelijcken terstondt kennelick dat Barbaraea geensins Pseudobunium en is, maer datse eer soude moghen, indien yemandt beliefde, ghenoemt zijn Pseudobunias. Want sy is van grootte, kervinghe, bloemen ende haeuwen, die vande Steck-Rapen ghelijck oft vanden Bunias, als wy die beschreven hebben, groeyende in vochte ackers ende leegh braeckliggende ommegeworpen landt, ende is gheheel doncker groen, met eenen scherpachtighen smaecke van Rapen, maer d՗tleggher bedroghen zijnde door de ghelijckheydt vande namen, heeft haer toegeschreven de bladers niet van Bunium, als Dioscorides doet, maer vande Steck-Rape oft Bunias, by aventuere tկnrecht wt Plinius.

Daerom ten zy dat die plante, de welcke wy ghehouden hebben voor Bulbocastanon, oft cleyne Eerdt-noten het oprecht Bunium is: so en ghedenckt my gheensins van eenighe dien den naem van Bunium soude moghen toebehooren, ende noch veel min die soude moghen bewijsen dat een ander plante waere, ten waere datse alleene in Candien groeyde, de welcke de bladers ende tacskens heeft vanden Pseudobunium van Dioscorides. Maer in dien dat die is, ghelijck veel persoonen willen segghen, soo en zijn wy niet verdoolt in het nieuw plantken de Ferula ghelijck, de welcke wy gheheeten hebben Pseudobunium van Dioscorides, ende hebben die oock op haer plaetse gheconterfeyt ende beschreven.

Barbaraea is warm ende drooghe tot in tbeghinsel vanden tweeden graedt, ende heeft wat eerdighe substantie, ende daerom wordt daer mede ghegorgelt teghen de flegmatijcke Squinancien, ende den huygh. [249]

Tsap van Barbaraea wordt profijtelick ghemengt inde plaetse ende opde manier vanden Clymenum, onder de suyverende ende afvaeghende salven, teghen de vervuylde sweeringhen.

Barbaraea ghebruyckt in spijse, oft eenen dranck daer af ghesoden ende ghedroncken, doet water maecken, tverdrijft den steen ende verstoppinghe vande blase, ghelijck als de water-Eppe doet, welcken sy oock van smaecke zeere ghelijck is.

S. Aelbrechts-cruydt, van die van Boloignen, Barbaraea minor.

Inde hoven van Vranckerijk, Hoogh ende Neder Duytschlandt wordt ghesien een cruydeken met doncker groene bladers die vanden Senegroen, Blattaria ende wildt Weedt ghelijck, maer minder ende swerter, met zeer veel bloemen ende haeukens, die minder zijn dan die vande Pseudobunias oft Barbaraea, welck cruydt tot noch toe niet en is ghebruyckt gheweest.

(Lapsana communis) Lapsana. In Grieks en Latijn Lampsana. In Frans Sanves blanches, zoveel te zeggen als witte wilde mosterd. In Italiaans Di Landri en Di Lasana en is naar Dodonaeus mening het Erysimum van Theophrastus, maar te onrecht.

Bij de stekrapen en mosterd moet ook gesteld worden het Lapsana als diegene die hier voortijds van de Romeinen wilde stekrapen geheten werd en wordt van de gewone man in Frankrijk geheten Sanves blanches, wat betekent als witte wilde mosterd en schijnt in Latijn Lampsane genoemd te zijn van de vergankelijke zachtheid van de bladeren en het liggen op de aarde alsof ze die lijkt te likken, want likken is in Latijn Lambere [248] te zeggen, tenzij dat ze eerder die naam heeft van het woord Lasana wat een pispot of strontpot te zeggen is omdat ze veracht was. Want het blijkt uit de liedjes van de krijgsknechten van Julius Caesar dat hier voortijds de Lapsana een zeer veracht kruid is geweest, maar profijtelijk en voornamelijk het gewone volkje om de honger van de arme mensen te stoppen en van de krijgslieden als de proviand ontbrak waarmee zij hem verweten dat zij voor Dyrrhachium daarbij hadden moeten leven, loos schimpende op de spaarzaamheid van het loon als Plinius verhaalt. Die beschrijft het als een wild stamppotkruid van dertig cm hoog met drie bladeren die de bladeren van de stekrapen gelijk zijn en met witte bloemen waar spijs van gekookt wordt waaruit genoeg blijkt dat het wild potkruid is die overal in de akkers en voornamelijk aan de kanten van de bezaaide landen met een overvloed van bladeren en gele bloemen groeit en te onrechte van D. Dodonaeus voor Erysimum van Theophrastus gehouden is wat een ander kruid is dat veel groeit aan de muren, steenachtige plaatsen en kanten van de akkers Lapsana heeft geheten. Maar die hij zegt is geenszins een medesoort van mosterd, stekrapen of kolen, maar heeft eerder de bloemen die van de havikskruid gelijk, te weten gele stervormige bloemen en niet gelijk die van de kool. De bladeren zijn ook die van de wilde cichorei gelijk en gekerfd gelijk het havikskruid en heeft grote stelen van 35 of 60cm hoog die voortkomen uit een kleine vezelachtige wortel en klein zaadje. Ook menen we niet dat hetzelfde kruid in enige manier in stamppot gegeten wordt. Daarom zo is te houden voor de echte Lapsana het Rapistrum hiervoor achter de rapen beschreven als hetgeen dat door armoede in het gebruik gekomen is en uit welke bloemen de bijen de honing maken en die zeer begeren al zulke Lapsana als Columella heeft verstaan. Maar Matthiolus stelt in zijn schriften andere mensen hun woorden en ook veel twijfelachtige woorden van Plinius en hij zelf twijfelachtig in hetgeen dat hij verklaart en heeft ons verlaten ga er mee denken. Daar nochtans tenminste het werk is van een goeden uitlegger der teksten te verklaren de woorden en niet verminderen de woorden van Plinius van de drie bladeren die van de stekrapen zeer gelijk, waarbij Plinius schijnt te willen zeggen; daar de Iriones en stekrapen deze medesoorten met veel bladeren bedekken en liggen op de aarde dat de Lapsana meestal met de drie onderste bladeren het opperste van de aarde raakt of bedekt en dat ze daardoor alzo geheten is en van die andere verschilt.

Dioscorides. Lapsana voedt meer dan de soorten van Rumex en is de maag profijtelijker. Wiens bladeren en stelen tot spijs bereid worden.

Galenus. Lapsana gegeten maakt kwaad bloed en doet kwade levenssappen groeien, maar van buiten het lichaam gebruikt zo heeft ze enige zuiverende en verterende kracht.

(Barbarea vulgaris) St. Barbel-kruid, in Latijn Barbarea of Pseudobunias eerder dan Pseudobunium en Herba St. Barbara vulgi. In Hoogduits S. Barbelkraut en Steen-kraut, omdat het de steen breekt. In Holland winter kers. In Frans Herbe S. Barbe. In Engels Wild Setwal en Wild winter Cresses.

Nadat we bewezen hebben dat Bunium zeer verschilt van de Bunias zo is het iedereen terstond bekend dat Barbarea geenszins Pseudobunium is maar dat ze eerder zou mogen, indien iemand belieft, genoemd zijn Pseudobunias. Want zij is van grootte, kervingen, bloemen en hauwen die van de stekrapen gelijk of van de Bunias zoals we die beschreven hebben. Het groeit in vochtige akkers en lage braak liggend omgeworpen land en is geheel donker groen met een scherpachtige smaak van rapen, maar de uitlegger is bedrogen door de gelijkheid van de naam en heeft haar toegeschreven de bladeren niet van Bunium, zoals Dioscorides doet, maar van de stekrapen of Bunias, bij avonturen te onrecht uit Plinius.

Daarom tenzij dat die plant die we gehouden hebben voor Bulbocastanum of kleine aardnoten het echte Bunium is zo denk ik geenszins van enige die de naam van Bunium zou mogen toebehoren en noch veel minder die zou mogen bewijzen dat het een andere plant is tenzij dat ze alleen in Kreta groeit die de bladeren en takjes heeft van de Pseudobunium van Dioscorides. Maar indien dat het die is, gelijk veel personen willen zeggen, zo zijn we niet verdwaald in het nieuw plantje de Ferula gelijk die we geheten hebben Pseudobunium van Dioscorides en hebben die ook op haar plaats afgebeeld en beschreven.

Barbarea is warm en droog tot in het begin van de tweeden graad en heeft wat aardse substantie en daarom wordt daarmee gegorgeld tegen de slijmachtige keelblaren en de huig. [249]

Het sap van Barbarea wordt profijtelijk gemengd in de plaats en op de manier van de Clymenum onder de zuiverende en afvegende zalven tegen de vervuilde zweren.

Barbarea gebruikt in spijs of een drank daarvan gekookt en gedronken doet water maken, het verdrijft de steen en verstopping van de blaas gelijk als de watereppe doet welke zij ook van smaak zeer gelijk is.

(soort Nasturtium)

St. Aalbrechtskruid en van die van Bologna Barbaraea minor.

In de hoven van Frankrijk, Hoog- en Neder Duitsland wordt gezien een kruidje met donker groene bladeren die van de zenegroen, Blattaria en wilde wede gelijk, maar kleiner en zwarter en met zeer veel bloemen en hauwtjes die kleiner zijn dan die van de Pseudobunias of Barbaraea, welk kruid tot noch toe niet gebruikt is geweest.

Water Eppe. In Latijn Sium, oft Laver Dioscorides Olusatrifolio, oft Pastinaca aquatica. In Hoochduytsch, Brunen peterlin. In Franchois, Berle. In Italiaensch, Gorgolestro. In Spaensch, Rabacas, ende is Sion odoratum van H. Bock.

Tweede Water Eppe. In Latijn Sium alterum Olusatri facie.

Om datter wtspruytsel, fatsoen ende moesachtich ghebruyck vande Water Eppe, Water Kersse ende Kersse luttel verschillende vanden gheslachten van Steck-Rapen, Mostaert ende Raketten, daerom sullen die selfde hier nu volghen, byde welcke ten laetsten sullen ghestelt worden de soorten van Thlaspi, Iberis, Draba ende der ghelijcke cruyden, de welck naederhandt met min woorden ende ghemackelicker sullen gheleert worden.

Twee water planten van diversch ghedaente, hebben sy in Griecks den naem ghegheven van Sion om datse gheschudt ende eenpaerlick vande voorbyloopenden water al wagghelende teghen een ghesmeten worden ende ghewasschen, waer af datse oock int Latijn gheheeten worden Laver, ten waere dat iemandt eer dencken wilde dat sy vande urinen ende graveelen te doen lossen ende wt te drijven alsoo ghenoemt werden. Dեen van dese twee planten, de welcke Dioscorides beschrijft [250] te hebben breede bladers die vander groote Eppe ghelijck, maer minder, ende welrieckende, ende te wesen een opgaende etelicke struycksken, wordt vande Apotekers ende Herbaristen water Pastinake ghenoemt, om den reucke ende ghedaente vande bladers waerom datse oock in Duytschlandt Wasser Epffich gheheeten is, de welcke de Broeck-Eppe oft Joufrow merck ghelijck is, hoe wel dat een ander cruydt is. Waerom dat niemandt en sal twijfelen oft en is den oprechten Sion van Dioscorides, al ist dat de seer goede ende gheleerde Medicijn Dodonaeus bedrogen wesende Sion van Cratevas daer afghemaeckt heeft, midts dat hy niet en heeft overleyt noch de teeckenen van Dioscorides, noch den Hoochduytschen naem.

Andere water Eppe ghelijck. In Latijn, Sium alterum Olusatri facie.

By dese staet oock te stellen een ander cruyt den selfden niet ongelijck, ende oock in vochte grachten, marasschen ende staende wateren by de Nieuwe stadt van Antwerpen voorts comende, aende seer lustighe riviere de Schelt. De wortel hebbende seer veel dunne, ende ghecronckelde swartachtighe faselinghen neemt haeren was inde slijckachtighe eerde, wt de welcke dat spruyten stelen van twee ende drie cubitus hooghe die vanden Scherlinck ghelijck. De bladers zijn als die vanden Laver van Dioscorides, rontomme ghekerft, ende schoone. De bloeme is bleeck, geel-groen voorts comende op croonkens. Tsaet is dien vande Peterselie bycans ghelijck, dwelcke van smake den Comijn, Daucus van Candien, ende Citroen schelle seer naer comt, ende wat meer warmten schijndt te hebben.

(Sium latifolium) Water eppe. In Latijn Sium of Laver Dioscorides Olusatrifolio of Pastinaca aquatica. In Hoogduits Brunen peterlin. In Frans Berle. In Italiaans Gorgolestro. In Spaans Rabacas, en is Sion odoratum van H. Bock.

Omdat er in uitgroeisels, vorm en moesachtig gebruik van de water eppe, water kers en kers weinig verschillen van de geslachten van stekrapen, mosterd en raketten daarom zullen diezelfde hier nu volgen waarbij tenslotte gesteld zullen worden de soorten van Thlaspi, Iberis, Draba en dergelijke kruiden die later met minder woorden en gemakkelijker zullen geleerd worden.

Twee waterplanten van diverse gedaante hebben zij in Grieks de naam gegeven van Sion omdat ze geschud en eenparig van de voorbij lopende watereren al waggelende tegen elkaar gesmeten worden en gewassen waarvan dat ze ook in het Latijn geheten worden Laver, tenzij dat iemand eerder denken wilde dat zij van de urine en niergruis te doen lossen en uit te drijven alzo genoemd worden. De ene van deze twee planten die Dioscorides beschrijft [250] dat ze heeft brede bladeren die van de grote selderij gelijk maar kleiner en welriekend en is een opgaande eetbaar struikje dat wordt van de apothekers en herbaristen water pastinaak genoemd vanwege de reuk en gedaante van de bladeren waarom dat ze ook in Duitsland Wasser Epffich geheten is die de selderij gelijk is, hoewel dat een ander kruid is. Waarom dat niemand zal twijfelen of het is de echte Sion van Dioscorides al is het dat de zeer goede en geleerde dokter Dodonaeus bedrogen is die Sion van Crataevas daarvan gemaakt heeft omdat hij niet heeft overlegd noch de tekens van Dioscorides, noch de Hoogduitse naam.

(Oenanthe aquatica)

Andere water eppe gelijk. In Latijn Sium alterum Olusatri facie.

Bij deze staat ook te stellen een ander kruid die de vorige niet ongelijk is en ook in vochtige grachten, moerassen en staande wateren bij de Nieuwe stad van Antwerpen voortkomt aan de zeer lustige rivier de Schelde. De wortel heeft zeer veel dunne en gekronkelde zwartachtige vezels en neemt zijn groei in de slijkachtige aarde waaruit spruiten stelen van 90 en 135cm hoog die van de scheerling gelijk. De bladeren zijn als die van de Laver van Dioscorides en rondom gekerfd en mooi. De bloem is bleek geelgroen en komt voort op kroontjes. Het zaad is die van de peterselie bijna gelijk wat van smaak de komijn, Daucus van Kreta en citroenschil zeer na komt en wat meer warmte schijnt te hebben.

Water Kersse van Crateva, met bladers van Rakette. In Latijn, Cratevae Sion Erucaefolium, ende Sisymbrium aquaticum Matthioli, ende Nasturtium aquaticum van H. Bock. In Hoochduytsch, Brun Kress, ende wasser Kress. In Franchois, Cresson dեaue. In Engels, Watre Cressis.

Alle de deelen vande beschrijvinghe ghetuyghen dat de Sion van Cratevas is ons ghemeyne Water kersse, die over al inde selfde claere waterkens ende beecskens is opschietende, want sy heeft [251] elck blat alleene ende besonder, ronde ende breeder dan die vande witte water Munte, swartachtich, ende aen dշterste canten met dieper kerven, die vande wilde Rakette ghelijck, van smake niet soo lieflick ende rieckende, als den Sion van Dioscorides, oock niet soo heet ende medicinael, ende wordt daerom seer vele vanden ghemeynen volcke inde Vasten voor salaet geten, tselfde heetende Water-kersse. Tschijndt oock dat Cratevas wt de selfde oorsaeck dese heeft in Griecks geheeten Oliger, dat is te segghen, slecht oft luttel te achten, als sommighe wtlegghen, ist dat geleken wordt metten voorgaenden, dat van crachten stercker ende medicinaelder is, hoe wel dat gheen onstercke crachten en bewijst in sommighe sieckten, sonderlinghe inde ghene die vanden Schorbuyck ghequelt zijn, waerom datse oock ghelijck de Cochlearea ende Becabunga Schorbuyck gheheeten wordt.

Dese is van tweederhande ghedaente, in grootte, want die groeyende is inde diepste waterkens, die schiet op, ende heeft bladers bycans soo groot als die vanden Terebenthijn boom: Maer die in ander cleyne ende bycans wtghedroogde beeckskens groeyet, is driemael minder, ende bycans ghelijck den Sion oft Laver van Dioscorides, soo dat de Boeren dicwils dՠeen voor dander nemen in salaet, ende oock inde drancken teghen de graveele: niettemin henlieder ongheleerheydt en vergaet henlieden niet qualick, want de crachten van alle beyde zijn even ghelijck.

Dioscorides. Sion oft water Eppe ghesoden oft raew, breect ende drijft wt den steen, doet den vrouwen haerlieder maendtstonden comen, ende drijft wt de doode vrucht: doet oock water maken.

In spijse ghebruyckt is goet teghen den buyckloop.

Gal. Water Eppe verwarmt alsoo seere, als sy rieckende is van smaecke ende sy verteirt.

Sion van Matthiolus ende vande Italiaenen. In Latijn, Sion Matthioli & Italorum.

Sion van Matthiolus comt voorts inde vochte plaetsen ende beecskens daer de Cardamine groeyet, van bladers de Hofkersse ende Cardamine seere ghelijck. De stelen zijn eenen voet hooge, somtijts oock eenen cubitus. De bloemen zijn wit, ende de haeukens die vanden Waterkersse gelijck: de bloeme is scherp van smaecke. Dese groeyet seer vele inde beecskens vande berghen ende hoevels by Turin in Piemont, waer dat wy die ghepluckt hebben metten gheschickten Herbarist ende Apoteker van Turin Peeter Rapalino.

(Nasturtium officinale) Waterkers van Crateva met bladeren van raket. In Latijn Cratevae Sion Erucaefolium en Sisymbrium aquaticum Matthioli en Nasturtium aquaticum van H. Bock. In Hoogduits Brun Kress en wasser Kress. In Frans Cresson dեaue. In Engels Watre Cressis.

Alle delen van de beschrijving getuigen dat de Sion van Crataevas onze gewone waterkers is die overal in dezelfde heldere watertjes en beekjes opschiet want zij heeft [251] elk blad alleen en apart ronder en breder dan die van de witte watermunt, zwartachtig en aan de uiterste kanten met diepere kerven die van de wilde raket gelijk, van smaak niet zo lieflijk en ruikend zoals de Sion van Dioscorides, ook niet zo heet en medicinaal en wordt daarom zeer veel van het gewone volk in de vasten voor salade gegeten en noemen dat waterkers. Het schijnt ook dat Crataevas uit dezelfde oorzaak deze heeft in Grieks geheten Oliger, dat is te zeggen slecht of weinig te achten zoals sommige uitleggen is het dat vergeleken wordt met de voorgaande dat van krachten sterker en medicinaler is, hoewel dat het geen zwakke krachten bewijst in sommige ziektes en vooral in diegene die van de scheurbuik gekweld zijn waarom dat ze ook gelijk de Cochlearea en Beccabunga scheurbuik geheten wordt.

Deze is tweevormig van gedaante in grootte, want die groeit in de diepste watertjes die schiet op en heeft bladeren bijna zo groot als die van de terpentijnboom. Maar die in andere kleine en bijna uitgedroogde beekjes groeit is driemaal kleiner en bijna gelijk de Sion of Laver van Dioscorides zo dat de boeren dikwijls de ene voor de andere nemen in salade en ook in de dranken tegen niergruis. Niettemin hun ongeleerdheid vergaat hun niet slecht want de krachten van alle beide zijn even gelijk.

Dioscorides. Sion of water eppe gekookt of rauw breekt en drijft uit de steen, doet de vrouwen hun maandstonden komen en drijft uit de dode vrucht. Doet ook water maken.

In spijs gebruikt is goed tegen de buikloop.

Galenus. Water eppe verwarmt alzo zeer als zij ruikt van smaak en zij verteert.

Sion van Matthiolus en van de Italianen. In Latijn Sion Matthioli & Italorum.

Sion van Matthiolus komt voort in de vochtige plaatsen en beekjes daar de Cardamine groeit, van bladeren de hofkers en Cardamine zeer gelijk. De stelen zijn dertig cm hoog en somtijds ook een 45cm. De bloemen zijn wit en de hauwtjes die van de waterkers gelijk. De bloem is scherp van smaak. Deze groeit zeer veel in de beekjes van de bergen en heuvels bij Turijn in Piedmont waar we die geplukt hebben met de geschikte herbarist en apotheker van Turijn Peeter Rapalino.

Cardamine oft wilde Kersse. In Latijn, Cardamine sive Sisymbrium alterum Dioscoridis, ende van Fuchsius quaelick gheheeten Nasturtium agreste oft Iberis, ende is Cardamum van Apuleius, ende Nasturtium Italicum. Oock ist Nasturtium pratense van H. Bock, ende Nasturtium sylvestre Cordi? In Hoochduytsch, Gouthblum.

Dit cruydt is nae den Cardamum, wiens scherpen smaecke dat heeft, Cardamine gheheeten gheweest, ghelijck de Helleborine nae den Helleborus, hoe wel dat de Waterkersse voorseydt ghelijcker is, dan den Sion van Dioscorides oft den Sisymbrium, al ist dat Dioscorides daer af heeft ghemaeckt een specie van Sisymbrium, ende den selfden naem heeft ghegeven een plante die de hof Munte seer ghelijck is, ende oock dese water plante, dwelcke een oorsaecke heeft gheweest dat Plinius heeft gheconfundeert de crachten vande water-Eppe ende van desen Sisymbrium, dwelcke sy oock Sion gheheeten hebben. Want dit cruydt groeyet gheerne in claere fonteynen ende beecskens daer oock de water-Eppe groeyt, maer is gheheel teerkens ende dunne, hebbende dկnderste bladers breet wtghespreydt, aen senuachtighe steelkens die vande ronde Rakette gelijck oft vande ghemeyne Waterkersse, maer die aende stelen comen de welcke onderhalve palme ofte eenen voet hooghe zijn, die zijn veel smalder, ende ghesneden ghelijck die vande Hofkersse: De bloemen comen voorts boven aende stelen witachtich, scherp van smaecke, nochtans in salaet niet soo seere gepresen. Maer dat eerste Sisymbrium van Dioscorides staet eer te stellen onder de soorten van Munte oft wilde Munte, met de welcke dat soo seere is over een comende, dat bycans door ghelijck consent vande natuere dՠeen in dander verkeert, te weten de Munte in Sisymbrium, ende dit in Munte, om de tsamenghemengde beghinsels vande nature die in tsaet zijn.

Cleyne Water-Kersse ende Coeckoecs bloemen. In Latijn, Cardamine altera, oft Sisymbrium Cardamine secundum, van Fuchsius, Iberis ende Agriocardamum, ende is Flos cuculi Dodon, maer een ander plante dan Armoraria pratensis. In Hoochduytsch, Gouthblum ende wilder Kresz. In Franchois, Passerage sauvage, vande scherpe hitte.

Inde natte bemden van Enghelandt, Hoogh ende Neder Duytschlandt, ende ander coude landen, groeyet de cleyne Waterkersse, daer oock dՠander wilde kersse voorts comt, den welcken dese met haer onderste bladers ghelijck is: Aenden stele die eenen voet lanck is ende meestendeel sonder tacken comen voorts cleynder bladers, die vande Hofkersse ghelijck, maer meerder dan die vande wilde kersse, van smaecke, als oock de gheheele plante, den Sisymbrium ghelijck, ende oock in crachten. Sy [263] (252) wordt bequaemelick ghebruyckt in clysterien ende plaesters teghen het sciatica, op de maniere vanden Lepidium, Kersse, Mostaert, ende cruyden vande selfde soorte.

Dioscorides. Dese Cardamine oft Kersse verwarmt, men etet die raew, ende doet water maecken.

Verdrijft de sproeten ende ander vlecken des aensichts, snachts daer op gheleyt, ende smorgens weder afghetrocken.

Gal. De selfde heeft eenichsins den smaecke vande Hofkersse, maer tsaet alst drooghe is, is verwarmende ende drooghende tot inden derden graet, noch groen ende vocht zijnde tot inden tweeden.

Apul. Tsap vande kersse inde neusgaten ghedaen, openet hooft ende suyvert vanden fluymen ende vochtighe humeuren. Dese kersse en wordt niet ghesaeyt, maer groeyet van selfs beneden ontrent de mueren.

Tsaet ghestooten ende ghemengt met Gansen smout, neemt wegh de schelferinghe vanden hoofde.

Tcruydt in water ghesoden met Poleye, ende ghedroncken, sal beteren ende verdrijven dկnververdouwelickheydt der maghen.

Ghestooten met boonen meel, salmen legghen op de coude gheswillen, ende een warmoes bladt daer over.

Met heesdeegh ghemengt, ist goet gheleydt op de heete gheswillen, want tverteirt ende gheneest die. [253]

(Cardamine hirsuta) Cardamine of wilde kers. In Latijn Cardamine sive Sisymbrium alterum Dioscoridis en van Fuchsius kwalijk geheten Nasturtium agreste of Iberis en is Cardamum van Apuleius en Nasturtium Italicum. Ook is het Nasturtium pratense van H. Bock en Nasturtium sylvestre Cordi? In Hoogduits Gouthblum.

Dit kruid is na de Cardamum wiens scherpe smaak dat heeft Cardamine geheten geweest gelijk de Helleborine naar de Helleborus, hoewel dat de vermelde waterkers gelijker is dan de Sion van Dioscorides of de Sisymbrium al is het dat Dioscorides daarvan heeft gemaakt een specie van Sisymbrium en het dezelfde naam heeft gegeven een plant die de hof munt zeer gelijk is en ook deze waterplant wat een oorzaak geweest is dat Plinius de krachten van de watereppe en van deze Sisymbrium vermengd heeft wat zij ook Sion geheten hebben. Want dit kruid groeit graag in heldere bronnen en beekjes daar ook de watereppe groeit, maar is geheel teertjes en dun en heeft de onderste bladeren breed uitgespreid aan zenuwachtige steeltjes die van de ronde raket gelijk of van de gewone waterkers, maar die aan de stelen komen die 15 of 30cm hoog zijn die zijn veel smaller en gesneden gelijk die van de hofkers. De bloemen komen voort boven aan de stelen en zijn witachtig en scherp van smaak, nochtans in salade niet zo zeer geprezen. Maar de eerste Sisymbrium van Dioscorides staat eerder te stellen onder de soorten van munt of wilde munt waarmee die zo zeer overeenkomt dat het bijna door gelijke consent van de natuur de ene in de andere veranderd, te weten de munt in Sisymbrium en deze in munt vanwege de tezamen gemengde beginsels van de natuur die in het zaad zijn.

(Cardamine pratensis) Kleine waterkers en koekoeksbloemen. In Latijn Cardamine altera of Sisymbrium Cardamine secundum, van Fuchsius Iberis en Agriocardamum en is Flos cuculi Dodonaeus, maar een ander plant dan Armoraria pratensis. In Hoogduits Gouthblum en wilder Kresz. In Frans Passerage sauvage vanwege de scherpe hitte.

In de natte beemden van Engeland, Hoog- en Neder Duitsland en andere koude landen groeit de kleine waterkers waar ook de andere wilde kers voortkomt die deze met haar onderste bladeren gelijk is. Aan de steel die dertig cm lang is en meestal zonder takken komen voort kleinere bladeren die van de hofkers gelijk maar groter dan die van de wilde kers, van smaak als ook de gehele plant de Sisymbrium gelijk en ook in krachten. Zij [252] wordt bekwaam gebruikt in klysmaճ en pleisters tegen de ischialgie op de manier van de Lepidium, kers, mosterd en kruiden van dezelfde soort.

Dioscorides. Deze Cardamine of kers verwarmt, men eet het rauw en doet water maken.

Verdrijft de sproeten en ander vlekken des aangezicht ‘s nachts daar opgelegd en Գ morgens weer er afgetrokken.

Galenus. Dezelfde heeft enigszins de smaak van de hofkers, maar het zaad als het droog is verwarmt en droogt tot in de derde graad en als het nog groen en vochtig is tot in de tweede.

Apuleius. Het sap van de kers in de neusgaten gedaan opent het hoofd en zuivert van de fluimen en vochtige levenssappen. Deze kers wordt niet gezaaid maar groeit vanzelf beneden omtrent de muren.

Het zaad gestampt en gemengd met ganzenvet neemt weg de schilerfs van het hoofd.

Het kruid in water gekookt met polei en gedronken zal verbeteren en verdrijven de onverteerbaarheid van de maag.

Gestampt met bonenmeel zal men leggen op de koude zwellingen en een warmoes blad daarover.

Met heesdeeg gemengd is het goed gelegd op de hete zwellingen want het verteert en geneest die. [253]

Claver Kersse. In Latijn, Cardamine trifolia.

In sommighe hoven van Nederlandt die van diversche cruyden wel voorsien zijn, is wel te vinden een cruydeken van een palme hooghe dat van smaecke ende ghedaente de voorseyde kersse ghelijck is, hebbende eenichsins de bladers vande wilde kersse voorseyt, maer staende ghelijck een Claverbladt, op der eerden ligghende, ghelijck die vanden Oxys oft Cockocks broodt van Plinius. De bloemen zijn wit ghelijck die vanden ghemeynen Isopyrum, oft Cardamine, groeyende op steelkens. De wortels is seer faselachtich.

Half Mostaert, half Thlaspi plantken. In Latijn, Sinapi & Thlaspi media, Provincialis planta.

Wy hebben hier oock willen by voeghen, dese nieuwe plante, om de ghemeyne ghedaente ende crachten tusschen de Mostaert, Steck-Rape, ende Thlaspi. Sy groeyet niet verre van S. Magdaleene, ende die seer hooghe vermaerde rotsen van Provencen, de welcke in Oogstmaent voorts brengt ghele bloemen ende oock haeukens die vanden Erysimum ghelijck, aen dunne tackskens boven ende beneden, die voorts comt wt eenen wortel van eenen vingher dick, faselachtich ende eenen voet lanck: De bladers zijn die vanden Heryck Thlaspi oft Draba ghelijck, een luttel ghekerft, witachtich ende row, van smaecke den Erysimum oft Barbaraea ghelijck.

Hof-Kersse. In Griecks, Cardamon. In Latijn, Nasturtium hortense. In Hoochduytsch, Garten Kresz. In Franchois, Cresson Alenoys oft Cresson de jardin. In Languedoc, Nasitor, dat is te segghen, de neuse treckende. In Italiaensch, Nasturtio ende Agretto. In Spaensch, Mastuerco. In Engels Gardyn Cressys ende Towne Cressys.

De kersse heeft vande Griecken Cardamon ghenoemt gheweest, om datse ghelijck de Mostaert door de groote scherpheydt den mondt ende neusgaeten is treckende, want die scherpen Ayiuyn eten, oft metten vleesch veel Mostaerts, pleghen de neusgaten te fronssen oft pynckooghende toe te trecken: Nochtans meyntmen dat Cardamum is gheheeten om dat dleven ende cracht der herten is bewaerende, principalick vande Persen ende die van Lacedemonien, by de welcke dit cruydt eertijts een excellente sauce is gheweest, want de Jonghers van Sparten en plaghen met henlieder broot gheen ander toespijse te eten dan kersse, ghelijckmen mach lesen in Xenophon, Plutarchus, ende Tusculanen van Cicero: Maer hedensdaegt wordtse seer veel ghebruyct in salaet ende in de Medicijnen, [254] ende is een seer wel bekendet cruydt, onder tէhemeyn volck Cresson ende Kersse ghenaemt: midts dien dat het moghelick zeer groote hitte des Somers ende de zeer groote coude des Winters versmaedende, altijdt groeyet ende vermenichvuldicht: soo dat het van de Fransoysen oock wordt gheheeten Cresson dՠAlenois, ab alendo moghelick, dat is opvoeden, hebben ghekerfde, smalle bladers die vande Rakette, oft vande volwassen Coriander niet seer onghelijck, scherp van smaecke gelijck de Thlaspi, voorts brengende lancks de tacskens seer veel saedts, tsaedt van Iberis gelijck.

Dioscorides. Het alderbeste is van Babylonien. Ende tsaedt van allen is scherp ende verwarmende.

Is der maghen hinderlick: beroert den buyck, drijft den wormen wt, ende maeckt de milte cleyne, tverwect oock den vrouwen haer maenstonden, ende doodet de vrucht inden lichaem, tverwect oock tot byslapen, ende is den Mostaert-saedt ende Rakette in crachten ghelijck.

Met honich ghemengt, doet vergaen alle quade seericheydt ende schorfheydt daer op gheleyt zijnde: tgheneest de verharde milte.

Tsaet in eenich sop ghesoden ende inghenomen gheneest de ghebreken vande Longher.

Is oock goet gedroncken teghen tfenijn van slanghen, ende ander fenijnighe dieren, ende verdrijft de selfde met sijnen roock.

Belet oock het wtvallen vanden hayre, ende doet rijpen ende wtbreken de carbonckelen ende quade apostumien.

Met worte ende azijn ghemengt, ist goet gheleyt op de Sciatica.

Met pekel ghemengt, doet scheyden alle gheswillen ende vergaderinghen, ende doet bloedtsweeren wtbreken.

Tcruyt heeft de selfde cracht tot alle de selfde dinghen, maer minder.

Galenus. Het heeft mede een brandende cracht, ghelijck Mostaert, ende daerom ist goet tegen de pijnen van de Sciatica ende vanden hoofde, ende oock alle tghene dat root moet ghemaect zijn, wordt daer mede ghelijck metten Mostaert verwarmt.

Wordt oock ghemengt in Medicijnen teghen Asthma als tghene dat crachtich mach doen rijpen ende lossen de taye fluymen ghelijck oock de Mostaert doet; want het is dien in als van crachten ghelijck: voorts soo heeft tgedroogt cruyt alsulcken cracht als tsaet. Maer noch vocht ende groen zijnde, soo ist door de waterachtighe vochticheydt veel oncrachtiger dan tsaet, ende sijn scherpheyt is soo seere ghetempert, dat als toespijse mach met broot gheten worden.

Dit propoost van Galenus sal dan zijn als eenen generalen regel, soo wanneer dat wy vreesen te seer groote hitte ende droogte. Daerom laet ons die ghebruycken noch groen ende teer zijnde, oft eerst wtspruytende, soo wanneer de natuere vanden siecken ende vander sieckten dat is eysschende.

Boeren kersse, in Griecs Thlaspi, Thlaspion, ende Synepiagrion. In Latijn Thlaspi, oft Nasturtium tectorum, Nasturtium, Scandulaeceum, Capsella. In Nederdutysch Boeren Kersse, In Hoogduytsch Bauernssenff ende kersz, In Franchois Seneve sauvage. In Italiaens Thlaspi.

Ghelijck den Phyteuma, Echium, Vloycrudt, ende veel meer ander cruyden om eenigh mercklick teecken van tsaet, den naem is ghegheven gheweest, alsoo heeft Thlaspi den naem gecregen van het blaesken daer tsaet in groeyet, dat dweers oft overmits ghecrockt oft ghebroken is, hoewel [255] dat hadde moghen ghenoemt zijn Thlaspidium, alsoo vele te segghen, als een ghebroken schildeken, dwelcke ghelijck zijn de bladerachtighe ronde schildekens daer in dat besloten is tsaet vande kersse, nae de welcke dat vervolghens ghestelt wordt.

Klaver kers. In Latijn Cardamine trifolia. (Cardamine trifolia)

In sommige hoven van Nederland die van diverse kruiden goed voorzien zijn is wel te vinden een kruidje van een 10cm hoog dat van smaak en gedaante de voor vermelde kers gelijk is en heeft enigszins de bladeren van de voor vermelde wilde kers maar die staan gelijk een klaverblad en liggen op de aarde gelijk die van de Oxys of koekoeksbrood van Plinius. De bloemen zijn wit gelijk die van de gewone Isopyrum of Cardamine en groeit op steeltjes. De wortels is zeer vezelig.

(Thlaspi arvense)

Half mosterd half Thlaspi plantje. In Latijn Sinapi & Thlaspi media, Provincialis planta.

We hebben hier ook willen bijvoegen deze nieuwe plant vanwege de gewone gedaante en krachten tussen de mosterd, stekrapen en Thlaspi. Zij groeit niet ver van St. Magdalen, en die zeer hoge vermaarde rotsen van Provence die in augustus voortbrengt gele bloemen en ook hauwtjes die van de Erysimum gelijk aan dunne takjes boven en beneden die voortkomen een wortel van een vinger dik, vezelig en dertig cm lang. De bladeren zijn die van de herik Thlaspi of Draba gelijk en wat gekerfd, witachtig en ruw, van smaak de Erysimum of Barbarea gelijk.

(Lepidium sativum)

Hofkers. In Grieks Cardamon. In Latijn Nasturtium hortense. In Hoogduits Garten Kresz. In Frans Cresson Alenoys of Cresson de jardin. In Languedoc Nasitor, dat is te zeggen de neus optrekkende. In Italiaans Nasturtio en Agretto. In Spaans Mastuerco. In Engels Gardyn Cressys en Towne Cressys.

De kers is van de Grieken Cardamon genoemd geweest omdat ze gelijk de mosterd door de grote scherpte de mond en neusgaten trekt want die scherpe uien eten of met het vlees veel mosterd plegen de neusgaten te fronsen of knipogend toe te trekken. Nochtans meent men dat Cardamum is geheten omdat het leven en kracht van het hart bewaart en voornamelijk van de Perzen en die van Lacedaemoni bij die dit kruid eertijds een excellente saus is geweest want de jongeren van Sparta plegen met hun brood geen andere toespijs te eten dan kers gelijk men mag lezen in Xenophon, Plutarchus en Tusculanen van Cicero. Maar tegenwoordig wordt ze zeer veel gebruikt in salade en in de medicijnen [254] en is een zeer goed bekend kruid dat onder het gewone volk cresson en kers genoemd wordt dat omdat het de mogelijke zeer grote hitte van de zomer en de zeer grote koude des winters versmaadt en altijd groeit en vermenigvuldigt zodat het van de Fransen ook wordt geheten cresson dՠAlenois, ab alendoՠmogelijk, dat is opvoeden. Het heeft gekerfde smalle bladeren die van de raket of van de volwassen koriander niet zeer ongelijk, scherp van smaak gelijk de Thlaspi en brengt voort langs de takjes zeer veel zaad het zaad van Iberis gelijk.

Dioscorides. Het allerbeste is van Babyloni en het zaad van alle is scherp en verwarmend.

Is de maag hinderlijk en beroert de buik, drijft de wormen uit en maakt de milt klein, het verwekt ook bij de vrouwen hun maandstonden en doodt de vrucht in het lichaam, het verwekt ook tot bijslapen en is het mosterdzaad en raket in krachten gelijk.

Met honing gemengd doet vergaan alle kwade zeren en schurft, daarop gelegd. Het geneest de verharde milt.

Het zaad in enig sap gekookt en ingenomen geneest de gebreken van de longen.

Is ook goed gedronken tegen het venijn van slangen en andere venijnige dieren en verdrijft die met zijn rook.

Belet ook het uitvallen van het haar en doet rijpen en uitbreken de karbonkels en kwade blaren.

Met (bier) wort en azijn gemengd is het goed gelegd op de Ischialgie.

Met pekel gemengd doet scheiden alle zwellingen en verzamelingen en doet bloedzweren uitbreken.

Het kruid heeft dezelfde kracht tot al dezelfde dingen, maar minder.

Galenus. Het heeft mede een brandende kracht gelijk mosterd en daarom is het goed tegen de pijnen van de ischialgie en van het hoofd en ook al hetgeen dat rood moet gemaakt zijn wordt daarmee gelijk als met de mosterd verwarmt.

Wordt ook gemengd in medicijnen tegen astma als hetgeen dat krachtig mag doen rijpen en lossen de taaie fluimen gelijk ook de mosterd doet want het is die in alles van krachten gelijk. Voorts zo heeft het gedroogde kruid al zulke kracht als het zaad, maar noch vochtig en groen is het door de waterachtige vochtigheid veel zwakker dan het zaad en zijn scherpte is zo zeer getemperd dat het als toespijs met brood mag gegeten worden.

Dit voorstel van Galenus zal dan zijn als een algemene regel zo wanneer dat we vrezen te zeer grote hitte en droogte. Daarom laat ons die gebruiken als het nog groen en teer is of net uitspruit zo wanneer de natuur van de zieke en van de ziekte dat eist.

(Lepidium campestre)

Boerenkers, in Grieks Thlaspi, Thlaspion en Synepiagrion. In Latijn Thlaspi of Nasturtium tectorum, Nasturtium, Scandulaeceum, Capsella. In Nederduits boerenkers. In Hoogduits Bauernssenff en kersz. In Frans Seneve sauvage. In Italiaans Thlaspi.

Gelijk de Phyteuma, Echium, vlooienkruid en veel meer andere kruiden vanwege enig opmerkelijk teken van het zaad de naam is gegeven geweest alzo heeft Thlaspi de naam gekregen van het blaasje daar het zaad in groeit dat dwars of door midden gekreukt of gebroken is, hoewel [255] dat Thlaspidium genoemd had mogen zijn wat betekent als een gebroken schildje die gelijk zijn de bladerachtige ronde schildjes waarin besloten is het zaad van de kers waarna dat vervolgens gesteld wordt.

Vissel-cruydt, Wilde Mostaert. In Latijn, Thlaspi Dioscor. Drabae & Chamelmae folio. In Engels Driakel Mostaert.

Onder alle de verscheyden soorten van Thlaspi, die onghelijck veel meer zijn dan dկuders beschreven hebben, soo en valter gheen, die soo wel accordeert met de bescrijvinghe van Dioscorides, als dat Visselcruydt dwelcke over al in grooter menichten voorts comt inde ackers van Vranckerijck, Duytschlandt, ende Enghelandt, met langhe, smalle, sachte bladers, slechtelijck ghekerft, die vande Draba, Iberis, Cameline oft Myagre ghelijck, hebbende eenen stele die bycans beneden in veel scheuten ghedeylt is, tay, boghelick, dunne, in Junio cleyne witachtighe bloemen voorts brenghende, nae de welcke dat volghen seer platte, ronde, bladerachtighe haeukens die boven een schaerdeken hebben oft ghespleten zijn, waer in dat ligghende is cleyn saet, ront, lancworpigh ende swart, dien vanden kersse ghelijck, dwelcke gheknout zijnde heet ende brandende is inden mont, eenichsins wat smaecke hebbende vanden Loock, Mostaert, oft Ayiuyn, waerom dat vanden ghemeynen man ghenoemt wordt wilde Mostaert, ende Daeck Kersse, om dat dickwils ghevonden wordt groeyende op oude mueren. Waerom dat niemant en soude moghen ontkennen dat een specie van wilde kersse is: maer oft is dat met de bladers van Acrosgydesi, dat en schijnt niet gheelick, want sy zijn bycans met een vervolgh gheheel wtgheholt ende niet ghekerft, daerom die woorden (int opperste gekerft) ist datse iemant verstaet vande deylinghe vande steelkens met de bloemen, oft vande tacken, oft van de schaerde van tsaet, die en en sal noch teghen de natuere zijn, noch ooc der Grieckscher beschrijvinghen ghewelt doen: Maer soo soudemen oock moeten seggen vande ander soorten van Thlaspi oft wilde kerssen, die wy terstont sullen verhalen, de welcke in ghedaente van saet ende scherpheydt dien veel naerder sullen comen.

Aller ghemeynste wilde Kersse met de bladers van Vaccaria. In Latijn, Thlaspi vulgatissimum Vaccariae folio.

Seer overvloedich comt voorts opde ghebouwde ende onghebouwede ackers van Italien, Duytschlandt [256], Vranckerijck, ende Enghelandt dit cruyt dat van eenen ieghelijcken gheheeten is Thlaspi ende daer voor ghehouden, dwelcke donderste bladers langher ende meerder heeft dan onse eerste hierlandtsche kersse, een weynich ghekerft, maer dՠopperste zijn smalder allenckens spits opgaende ende eyndende vande welcke dՠonderste is wat wtghestreckt, hebbende op beyde zijnde een lelleken oft tongesken, niet als eenen aenhanck daer by gevoegt, maer gecontinueert, de welcke omringen veel cleyne tacskens die wt eenen steele spruyten van onderhalven voet lanck, ende becleedt zijn met witachtighe bloemen, ende inden Somer met blaeskens, den borsekens cruyde niet onghelijck van veel gapende vellekens ghemaeckt, waer in dat tsaet besloten is, dwelck scherp is ende den smaeck heeft vanden Mostaertsaet oft kersse, ende wordt inde Apoteken voor dկprechte ghebruyct in Medicijnen tegen ghift oft fenijn.

Griecks Thlaspi. In Latijn, Thlaspi Graecum propinguius sorte Dioscor. Polygonati folio, aut Oleae, Lentis semine.

Dit Thlaspi is alleenlick groeyende inde warme landen als Syrien, Candien ende oock in Provence ende Languedoc, dwelcke heeft veel tacskens die boven int opperste van een staen, waer aen tsaet in twee reken inde lengde is voorts comende in haeukens gheheel zijnde ghelijck een platte Linse, die weynich ingedouwet is inde middel al oft ware een rondt schildeken, de welcke heet ende scherp is dien vande kersse ghelijck, lancs de gheheele tacskens die tay, boghelick, hart, ende witachtich zijn, ende aenden ronden rijsachtighen stele groeyen cleyne graeuachtighe oft witachtighe bladers die vande Steen-violieren ghelijck, maer veel minder. De wortel is cleyne ende houtachtich, iae oock inde hoven van Italien.

Spaens oft tweede Thlaspi van Griecken, Thlaspi Syriacum vel graecum alterum anguloso, bifori pericarpio lentifolio.

Men seght oock datter noch een Syriaens oft Griecs Thlaspi is, te weten, tghene dat wy hebben te Venegien ghehadt, ende inde hoven ghesien, met minder tacskens, die min tsamen ghebonden, ende witachtich zijn, ende becleedt met twee reken, van hoeckachtich, cafachtich, rondt ende plat saet, dwelck inde middel mach ghespleten worden in twee minder schubbekens, de welcke besluyten in haer drie oft vier bytende oft scherpe saeykens, maer van bladers ist den voorgaenden niet seer onghelijck: Wy meynen dat nerghens en groeyt dan inde hoven: ende en weten oock niet oft is dat [257] derde van Matthiolus, om dat hy met gheen bequaeme beschrijvinghe de soorten onderscheyde en heeft, maer alleene onachtsaemelick op papieren de conterfeytsels vergadert heeft.

(Lepidium latifolium) Visselkruid, wilde mosterd. In Latijn Thlaspi Dioscoridis. Drabae & Chamelmae folio. In Engels Driakel Mosterd.

Onder alle verschillende soorten van Thlaspi die duidelijk veel meer zijn dan de ouders beschreven hebben zo is er geen die zowel overeen komt met de beschrijving van Dioscorides als dat visselkruid wat overal in grote menigten voortkomt in de akkers van Frankrijk, Duitsland en Engeland met lange, smalle, zachte bladeren die matig gekerfd en die van de Draba, Iberis, Camelina of Myagre gelijk. Het heeft een steel die bijna beneden in veel scheuten gedeeld is, taai, dun en buigbaar die in juni kleine witachtige bloemen voort brengen, na die volgen zeer platte, ronde, bladachtige hauwtjes die boven een schaartje hebben of gespleten zijn waarin ligt klein zaad dat rond, langwerpig en zwart is die van de kers gelijk. Als dat gekauwd wordt is het heet en brandend in de mond en heeft enigszins de smaak van de look, mosterd of uien waarom dat van de gewone man genoemd wordt wilde mosterd en dak kers omdat het dikwijls gevonden wordt groeiend op oude muren. Waarom dat niemand zou mogen ontkennen dat het een specie is van wilde kers. Maar of het is dat met de bladeren van Acrosgydesi, dat schijnt niet geheel want zij zijn bijna met een vervolg geheel uitgehold en niet gekerfd, daarom die woorden (in Het opperste gekerfd) is het dat iemand dat verstaat van de verdeling van de steeltjes met de bloemen of van de takken of van de schaar van het zaad die zal noch tegen de natuur zijn, noch ook de Griekse beschrijving geweld aan doen. Maar zo zou men ook moeten zeggen van de andere soorten van Thlaspi of wilde kersen die we terstond zullen verhalen die in gedaante van zaad en scherpte die veel dichterbij zullen komen.

(Thlaspi arvense)

Aller gewoonste wilde kers met de bladeren van Vaccaria. In Latijn Thlaspi vulgatissimum Vaccariae folio.

Zeer overvloedig komt voort op de gebouwde en ongebouwde akkers van Itali, Duitsland, [256] Frankrijk en Engeland dit kruid dat van iedereen geheten is Thlaspi en daarvoor gehouden. Dat heeft de onderste bladeren langer en groter heeft dan onze eerste inlandse kers, een weinig gekerfd maar de opperste zijn smaller die geleidelijk aan spits worden en eindigen waarvan de onderste wat uitgestrekt is en heeft aan beide zijden een lelletje of tongetje en niet als een aanhangsel daarbij gevoegd maar gecontinueerd en die omringen veel kleine takjes waaruit een steel spruit van 45cm lang die bekleed is met witachtige bloemen en in de zomer met blaasjes die veel lijken op die van tasjeskruid en van veel gapende velletjes gemaakt waarin het zaad besloten is wat scherp is en de smaak heeft van mosterdzaad of kers en wordt in de apotheken voor de echte gebruikt in medicijnen tegen gif of venijn.

(Thlaspi graecum)

Griekse Thlaspi. In Latijn Thlaspi Graecum propinguius sorte Dioscoridis. Polygonati folio aut Oleae, Lentis semine.

Deze Thlaspi groeit alleen in de warme landen als Syrie, Kreta en ook in Provence en Languedoc. Dat heeft veel takjes die boven in het opperste vaneen staan waaraan het zaad in twee rijen in de lengte voortkomt in hauwtjes die geheel zijn gelijk een platte linze die wat ingeduwd is in het midden alsof het een rond schildje is die heet en scherp is en die van de kers gelijk langs de gehele takjes die taai, buigbaar, hard en witachtig zijn en aan de ronde twijgachtige stelen groeien kleine grauwachtige of witachtige bladeren die van de steenviolieren gelijk maar veel kleiner. De wortel is klein en houtachtig, ja ook in de hoven van Itali.

(Thlaspi syriacum)

Spaanse of tweede Thlaspi van de Grieken, Thlaspi Syriacum vel graecum alterum anguloso, bifori pericarpio lentifolio.

Men zegt ook dat er noch een Syrische of Griekse Thlaspi is, te weten hetgeen dat we hebben te Veneti gehad en in de hoven gezien met minder takjes die minder tezamen gebonden en witachtig zijn en bekleed met twee rijen van hoekachtig, kafachtig, rond en plat zaad wat in het midden mag gespleten worden in twee kleinere schubjes en die besluiten in zich drie of vier bijtende of scherpe zaadjes, maar van bladeren is het de voorgaanden niet zeer ongelijk. We menen dat het nergens groeit dan in de hoven en weten ook niet of is dat [257] derde van Matthiolus omdat hij met geen bekwame beschrijving de soorten onderscheiden heeft maar alleen onachtzaam op papier de afbeeldingen verzameld heeft.

Cleyn ghemeyn Bessem-cruydt gheheeten, oft Hof-Thlaspi met bladers van Bessem cruydt. In Latijn, Thlaspi minus Hortense vulgare Olyridis folio, acerrimum, Luteum & album.

DՠApotekers ende Herbaristen van Engellandt ende Duytschlandt die wat neerstigher zijn, heeten dit Cleynen Thlaspi, ende oeffenent in haerlieder hoven om te ghebruycken in de medicijne, midts dat is heeter van smaecke. Maer andersins de gheheele ghedaente, met veel tacskens, bloemen ende bladerkens bewijsen dattet Thlaspi is, maer soo verre schijnet te verschillen, om dat gheheel minder is, ende soo rijsachtich, dat in stede van bessems soude moghen ghebruyckt worden om te vaeghen ghelijck den Iberis, wien dat oock ghelijck is van bloemen, die wittachtich vele ende cleyne zijn tselfde cruydt werdt oock ghesien inden hof van onse vriendt Morgan, gele bloemen hebbende inde maendt van Junius.

Cleyn Thlaspi met de bladers van Havicks-cruydt. In Latijn, Thlaspi parvum Hieracifolium, sive Lunaria lutea Monspel. & Leucoium luteum marinum & Biscutella.

Inde bemden van Montpelliers lancks de riviere de Lane, ende tbosch van Gramont, hebben wy liefhebbers ende medegesellen soo wy ginghen buyten spelen, dickwils dit cruydt ghepluckt, de welcke wy noemden om de aerdighe maenachtighe schildekens, de tweede cleyne Lunaria. Maer als wy dat neerstigher aenmercken, soo en isser gheen sekerder noch bequaemer plaetse naet goetduncken van eenen yeghelicken voor tselfde cruydt, dan onder de Thlaspi. De wortel is die vanden Borsekens-cruydt oft vande Maelwe gelijck, de bladers recht vande wortel af ligghen dicke over malcander, de welcke wit zijn ghelijck die vanden Havicks-cruydt oft Violieren, maer minder, vlam-wijs oft gekerft, nae der aerden ghebogen. De stele is sonder bladers, dun van eenen cubitus, oock van eenen voet hooghe, de welcke is eyndende in meer steelkens die gheladen zijn met veel bleecke bladerachtighe schildekens, vande ghedaente van een plat ghedoude Linse, de welcke zeer dunnekens zijn ende bycants doorluchtich, de welcke elck besonder maer een saeyken en hebben, van smaecke ende ghedaente den roode oft witte Violier-saedt ghelijcker, dan het Kersse-saedt. De bloeme die cleyn is, geel oft bleeck is, comt op dՠopperste vande stele. Dese plante aldereerst gheoeffent zijnde inde hoven van Italien, ende voor een vremde oft wtlandtsche plante gehouden zijnde, werdt van die naemgevers geheeten gele zee-Violiere, nochtans niet zeer groote gelijckenisse met de Violiere hebbende. Voorwaer sy heeft veel meerder ghelijckenisse met de Thlaspi. Maer de Violieren, sonderlinghe de roode ende witte, zijn oock van bladers ende crachten wat ghelijckenisse hebbende met de soorten van Thlaspi.

Tweede cleyn Thlaspi met schildekens, met bladers van Quendel. In Latijn, Thlaspi alterum minus clypeatum, Serpilli folio, etiam Narbonense.

Dese plante en hebben wy oock nergens meer ghesien, dan in tlandt van Languedoc by Montpelliers, op ongheboude sandtachtighe plaetsen byde cleyne Anchusen Orcanetten geheeten. De bladers, bloemen, ende saedt zijn bleeckgeel: de schildekens zijn de vanden voorgaende ghelijck oft [258] oft die vanden Tordylium, maer dunne ende doorluchtich bycants ghelijck een parckement, van smaecke ende ghelijckenisse als Violieren, waer door dat van sommighe is ghehouden geweest voor geel zee-Violiere. De tacskens zijn cleyne van eene palme lanck, claer, met witachtige, maer niet zeer veel bladerkens die vanden Thymus ghelijck.

(Lepidium ruderale) Kleine gewone bezemkruid geheten of hof Thlaspi met bladeren van bezemkruid. In Latijn Thlaspi minus Hortense vulgare Olyridis folio, acerrimum, Luteum & album.

De apothekers en herbaristen van Engeland en Duitsland die wat vlijtiger zijn heten dit kleine Thlaspi en telen het in hun hoven om te gebruiken in de medicijnen omdat het heter van is smaak. Maar anderszins de gehele gedaante met veel takjes, bloemen en bladertjes bewijzen dat het Thlaspi is, maar zo ver schijnt het te verschillen omdat het geheel kleiner is en zo twijgachtig dat het in plaats van bezems gebruikt zou mogen worden om te vegen gelijk de Iberis wie dat ook gelijk is van bloemen die wittachtig veel en klein zijn. Hetzelfde kruid wordt ook gezien in de hof van onze vriend Morgan die gele bloemen heeft in de juni.

(Biscutella laevigata)

Kleine Thlaspi met de bladeren van havikskruid. In Latijn Thlaspi parvum Hieracifolium, sive Lunaria lutea Monspel. & Leucoium luteum marinum & Biscutella.

In de beemden van Montpellier langs de rivier de Lane en het bos van Gramont hebben we liefhebbers en medegezellen toen we gingen buiten spelen dikwijls dit kruid geplukt die we noemden om de aardige maanachtige schildjes de tweede kleine Lunaria. Maar toen we dat vlijtiger onderzochten zo is er geen zekerder noch betere plaats naar het goed dunken van iedereen voor hetzelfde kruid dan onder de Thlaspi. De wortel is die van de tasjeskruid of maluwe gelijk, de bladeren liggen recht van de wortel af dik over elkaar die wit zijn gelijk die van het havikskruid of violieren, maar kleiner, vlamvormig of gekerfd en naar de aarde gebogen. De steel is zonder bladeren, dun en van een 45 ook van 30cm hoog die eindigen in meer steeltjes die geladen zijn met veel bleke bladerachtige schildjes, van de gedaante van een platgeduwde linze die zeer dunnetjes zijn en bijna doorzichtig. Die hebben elk maar een zaadje dat van smaak en gedaante de rode of witte violierzaad gelijker is dan het kerszaad. De bloem die klein en geel of bleek is komt op het opperste van de steel. Deze plant die allereerst geteeld is in de hoven van Italië en voor een vreemde of buitenlandse plant gehouden wordt van die naamgevers geheten gele zee violier, nochtans heeft het niet zeer grote gelijkenis met de violier. Voorwaar zij heeft veel meer gelijkenis met de Thlaspi. Maar de violieren en vooral de rode en witte hebben ook van bladeren en krachten wat gelijkenis met de soorten van Thlaspi.

(Clypeola jonthlaspi)

Tweede kleine Thlaspi met schildjes en met bladeren van tijm. In Latijn Thlaspi alterum minus clypeatum, Serpilli folio, etiam Narbonense.

Deze plant hebben we ook nergens meer gezien dan in het land van Languedoc bij Montpellier op ongebouwde zandachtige plaatsen bij de kleine Anchusa orcanet geheten. De bladeren, bloemen en zaad zijn bleekgeel. De schildjes zijn die van de voorgaande gelijk of [258] of die van de Tordylium, maar dun en doorzichtig en bijna gelijk perkament, van smaak en gelijkenis als violieren waardoor dat van sommige gehouden werd voor gele zee violier. De takjes zijn klein en van een 10cm lang, helder met witachtige maar niet zeer veel bladertjes die van de Thymus gelijk.

Thlaspi van Languedoc met de bladers van Centumculi. In Latijn, Thlaspi Norbanense Centumculi angustifolio, Alysson Italorum.

DՠItaliaenen hebben over lanck dese plant ghehouden voor eenich Alysson, den welcken Matthiolus volghende, heeft geseydt, ick soude die gheirne ghestelt hebben, hadde ick die ghehadt. Daerom ist zeer goedt dat hy die niet en heeft ghehadt, want sy moet gherekent worden nae tsegghen van alle geleerder mannen van Montpelliers, daer sy zeer vele is groeyende, onder de Thlaspen, ende niet onder den Alysson, den welcken overlancx de neerstighe ondersoeckers van Planten Nederlanders ende Franchoisen een ander die daer beter ghelijckenisse mede heeft, vercreghen hebben, die sy hebben groeyende in haerlieder hoven. Wy en hebben in Italien de selfde niet dan drooghe ghesien. Dit cleyn Thlaspi groeyet by dծieuw casteel van Montpelliers op deser sijden vande riviere de Lane, ende aende dorre canten vande weghen, hebbende veel rechte wtghespreyde witachtighe tacskens van een palme ende onderhalve palme lanck, witachtich die vanden Thlaspi ghelijck, waer aen bladers zijn cleynder dan die van Duysent-knoop, oft van Cottoen-cruydt oft Lavender. De bloemen wijn witachtich die vanden Iberis, oft Thlaspi van Candien, oft van Syrien ghelijck, ende als schildekens, maer tweemael minder: De gheheele plante is witachtich, den smaecke hebbende vanden Thlaspi oft Kersse.

Thlaspi van Candien met croonkens. In Latijn, Thlaspi Candiae umbellatum Iberidis folio. [259]

De Herbaristen van Nederlandt hebben noch een ander beschreven, ende overlanck gheheeten Thlaspi van Candien, met bladers die ghekerft zijn ghelijck een saghe, die vande ghemeyne Iberis ghelijck, maer meerder. De stele is eenen cubitus hooge met veel aenwassende steelkens, op de welcke int opperste croonkens ende lijfverwighe ende oock sneewitte bloemen comen die vande wilde Vlier ghelijck, in Hoymaent ende Oogstmaent, ende dan soo volghet saet overvloedich in blaeskens die vanden cleynen Thlaspi ghelijck, heet ende scherp van smaecke. Welcke groote ghelijckheyt heeft den gheleerden ende manierlicken Medicijn ende wel gheschickten Herbarist Dodonaeus doen meynen dat dit cruydt Draba was, te weten de Croonkens vanden Vlier, ende de scherpheyt van tsaet, dwelcke teeckenen zijn van cleynen verlanghe. Den ghenen die de Draba kennen met de bladers vanden Lepidium ende witte croonkens, en behoeftmen niet meer te segghen om te bewijsen de faute ende dկnderscheydt.

Witachtich Thlaspi van Mecchelen. In Latijn, Thlaspi incanum Mechliniense.

Inde velden ontrent Mechelen gheleghen comt voorts ende spruyt een ander Thlaspi met bladers die vanden Olijfboom ghelijck, ende int opperste ghedeylt in veel cleyne rouwe tacskens van eenen voet ende onderhalven lanck. De bloeme is wit, nae de welcke volghen rondachtighe haeukens die rontomme dՠopperste vanden stele staen, waerin dat light cleen saedt, dat soo scherp niet en is als dաnder.

(Clypeola maritima) Thlaspi van Languedoc met de bladeren van Centumculi. In Latijn Thlaspi Norbanense Centumculi angustifolio, Alysson Italorum.

De Italianen hebben lang geleden deze plant gehouden voor een Alysson die Matthiolus volgt en heeft gezegd; ik zou die graag gesteld hebben had ik die gehad. Daarom is het zeer goed dat hij die niet heeft gehad want zij moet gerekend worden naar het zeggen van alle geleerde mannen van Montpellier daar zij zeer veel groeit onder de Thlaspi en niet onder de Alysson die laatst door de vlijtige onderzoekers van planten Nederlanders en Fransen een andere gegeven heeft die daar een betere gelijkenis mee heeft die zij bij hen in de hoven groeit. We hebben in Itali dezelfde niet dan droog gezien. Deze kleine Thlaspi groeit bij het nieuwe kasteel van Montpellier aan deze zijde van de rivier de Lane en aan de dorre kanten van de wegen. Het heeft veel rechte uitgespreide witachtige takjes van een 10 of 15cm lang, witachtig die van de Thlaspi gelijk waaraan bladeren die kleiner zijn dan die van duizendknoop of katoenkruid of lavendel. De bloemen wijn witachtig die van de Iberis, of Thlaspi van Kreta of van Syrië gelijk en als schildjes maar tweemaal kleiner. De gehele plant is witachtig en heeft de smaak van de Thlaspi of kers.

(Iberis umbellata)

Thlaspi van Kreta met kroontjes. In Latijn Thlaspi Candiae umbellatum Iberidis folio. [259]

De herbaristen van Nederland hebben noch een andere beschreven en lang geleden geheten Thlaspi van Kreta met bladeren die gekerfd zijn gelijk een zaag en die van de gewone Iberis gelijk, maar groter. De steel is een 45cm hoog met veel aangegroeide steeltjes met op het opperste kroontjes en vleeskleurige en ook sneeuwwitte bloemen komen die van de wilde vlier gelijk in juli en augustus en dan zo volgt het zaad overvloedig in blaasjes die van de kleine Thlaspi gelijk, heet en scherp van smaak. Welke grote gelijkenis heeft de geleerde en wel gemanierde dokter en geschikte herbarist Dodonaeus laten menen dat dit kruid Draba was, te weten de kroontjes van de vlier en de scherpte van het zaad wat een teken is van klein bewijs. Diegene die de Draba kennen met de bladeren van de Lepidium en witte kroontjes behoeft men niet meer te zeggen om te bewijzen de fout en het onderscheid.

(Berteroa incana)

Witachtig Thlaspi van Mechelen. In Latijn Thlaspi incanum Mechliniense.

In de velden omtrent Mechelen gelegen komt voort en spruit een andere Thlaspi met bladeren die van de olijfboom gelijk en in het opperste gedeeld in veel kleine ruwe takjes van 45cm lang. De bloem is wit en na die volgen rondachtige hauwtjes die rondom het opperste van de steel staan waarin klein zaad ligt dat niet zo scherp is als de andere.

hlaspi dat spruytachtich is met bladers van cleyn zee-Violieren. In Latijn, Thlaspi fruticosum folio Leucoij minoris. [260]

Dese plante heeft seer veel wtghespreyde rijskens, ende zeer veel bladers als vande cleyn zee-violieren. Oock hevet veel witte bloemen, ende plat saedt vanden cleynen Thlaspi ghelijck. De wortel is houtachtich, ende faselachtich inde hoven van Nederlandt.

Stekende Thlaspi. In Latijn, Thlaspi fruticosum spinosum Narbonense.

Dit doornachtich Thlaspi en groeyt niet dan op dorre berghen ende rotsen ontrent Nimes ende Montpelliers; heeft tacskens van drie palmen, ghedeylt in veel sijdscheuten, die wat doornachtich ende crom zijn ghelijck Poterium. De bladers zijn die vanden Olijfboom ghelijck, cleyne, witachtich, ende heeft oock witte bloemen: Tsaet light besloten in haeukens, dwelcke scherp is.

Tweede Boomachtich Thlaspi. In Latijn, Thlaspi fruticosum alterum.

De bladers van dese plante zijn row ende stijf, tgheeft oock veel scheuten ghelijck een boomken van eenen voet lanck, int opperste vande welcke witte bloemen groeyen, daer nae comt het saet in platte haeukens.

(Alyssum serpyllifolium?) Thlaspi dat spruitachtig is met bladeren van kleine zee violieren. In Latijn Thlaspi fruticosum folio Leucoij minoris. [260]

Deze plant heeft zeer veel uitgespreide twijgjes en zeer veel bladeren als van de kleine zee violieren. Ook heeft het veel witte bloemen en plat zaad de kleine Thlaspi gelijk. De wortel is houtachtig en vezelachtig in de hoven van Nederland.

(Verbascum spinosum) Leucojum spinosum

Stekende Thlaspi. In Latijn Thlaspi fruticosum spinosum Narbonense.

Dit doornachtige Thlaspi groeit niet dan op dorre bergen en rotsen omtrent Nimes en Montpellier. Het heeft takjes van 30cm die gedeeld zijn in veel zijscheuten die wat dorenachtig en krom zijn gelijk Poterium. De bladeren zijn die van de olijfboom gelijk, klein, witachtig en heeft ook witte bloemen. Het zaad ligt besloten in hauwtjes wat scherp is.

(Alyssum atlanticum)

Tweede boomachtig Thlaspi. In Latijn Thlaspi fruticosum alterum.

De bladeren van deze plant zijn ruw en stijf, het geeft ook veel scheuten gelijk een boompje van dertig cm lang met in het opperste witte bloemen groeien en daarna komt het zaad in platte hauwtjes.

Tweede cleyn Thlaspi met croonkens ende bladers van Hof-Kersse. In Latijn, Thlaspi alterum minimus umbellatum, Nasturtij hortensis folio, Narbonense.

Op bergachtighe saeylanden gheleghen aenden voet vanden berg Loup in Languedoc groeyer dit cruydt zeer overvloedich in Meye ende Wedemaendt, hebbende mosachtighe bloemen in croonkens, den voorgaende niet ongelijck, maer witachtich, ende tsaedt veel minder, maer zeer scherp: de bladers zijn cleynder dan die vander Hof-Kersse gelijck, staende over alle aende menichvuldighe stelen, die groot zijn, spruytende wt eenen wortel die niet diepe en loopt, noch seer faselachtich en is, zeer scherp van smaecke ghelijck de Thlaspi: niettemin dese twee en worden niet ghebruyckt.

Dioscorides. Thlaspi verwarmt, ende purgeert de Cholera van onder ende boven, ontrent twee oncen daer af inghenomen. [261]

Met een clisterie in dլijf ghedaen, is goedt teghen Sciatica, want als Galenus, Plinius ende Aegineta segghen, tpurgeert de bloedighe materien.

Tselfde ghedroncken doet tbloet afgaen, ende doet dաposteumien die indլichaem ghegroeyt zijn wtbreken. Oock verwecket den vrouwen haerlieder maendtstonden, ende doodet de vruchten.

Thlaspi van Cratevas. Thlaspi Cratevae.

Welck de Thlaspi is van Cratevas, is swaer om segghen: nochtans in dien dat men yet sekers soude moghen nemen wt de luttel teeckenen van Dioscorides verhaelt, soo en isser gheen plante bequaemer daer voren te stellen, dan de ghene, die vande sommighe ghenoemt wordt Mostaert, om tghebruyck vande wortel in saussen, ende van sommighe wilden Radijs, om eenighe ghelijckenisse die sy daer mede heeft. De bladers zijn breedt die vanden grooten Pepercruydt gelijck, maer meestendeel meerder. De wortels zijn oock zeer groot, witachtich, ende tsamen vergadert. Maer de bloemen die by een staen ende aerdich zijn, schijnen die vanden Thlaspi meer te ghelijcken dan vande Lunaria diemen heet ghemeynlick Raphanitis, de welcke van sommighe voor dit Thlaspi van Cratevas is ghehouden gheweest, wiens scherpheydt onghelijck min crachts heeft teghen het Sciatica. De wortel ende oock tghebruyck van dien en is die vande Lunaria niet ghelijck.

Ligghende witte Boeren Kersse. In Latijn, Thlaspi album spinosum. In Franchois, Seneve sauvage blanche couchante.

Door de groote neersticheydt vande Nederlanders die niet moede en worden veel te versoecken, heeftmen groote menichte wtlandtsche cruyden inde hoven ghewonnen, ende soo vermenichfuldelick oft eyghen warren, vande welcke de saeden zijn eens deels wt vremde landen over ghesonden, door mijn Heer Caerle de lӅcluse, door ons en andere, ende eensdeels vande sommige wt diversche drooghen ende specerijen van Candien, Barbarien ende van Indien gegarbeleert ende gesocht. Onder de wtlandtsche Thlaspi oft Boeren kersse die in sommighe hoven van herwaertsover bevonden [262] worden, isser eenen Thlaspi supinum album vanden Herbaristen gheheeten, dat is liggende witte boeren kersse, om datzijn onderste bladeren plat ende dick op deerde ligghen, wt den welcken de stelen voorts comen hier ende daer wtghespreydt, ooc eenichsins ligghende, die lancks dկpperste tacskens twee rijen van blaeskens met saedt ghelijck die ander voorts brengt, ende witte troskens van witte bloemen die vanden Draba ghelijck. De bladeren zijn van fatsoen vande Steen-violieren, maer wat breeder. De wortel is witachtich. Theeft de crachten vande voorgaende, maer slapper.

Boeren Kersse van Hongrijen. In Latijn, Thlaspi Pannonicum.

Sint vier oft vijf iaeren herwaerts heeft den voorseyden Clusius tsaedt van dit Thlaspi van Weenen in Nederlandt ghesonden, waer hy hen selve lichtelijck vermenichfuldicht met veel cruypende veselachtighe wortelen, wt den welcken deerste bladeren rondt voorts comen, van fatsoen, smaecke ende reucke die vanden Loock sonder Loock Alliaria ghenoemt niet onghelijck. Ende daer naer crijghet veel stelen eenen cubitus oft twee spannen hooghe, waer aen langworpighe bladeren staen, als die vande ghehauden deurwas oft ghemeyne Boeren kersse. De bloemkens zijn wijdt van vier bladerkens, ende comen op schoone breede croonkens, ghelijck die vanden Draba. Naer de welcke volghen huyskens met saedt ghelijck Thlaspi oft Chameline, dat men inde Tryaker bequaemelijc mach ghebruycken om sijn crachten.

(Iberis pinnata) Tweede klein Thlaspi met kroontjes en bladeren van hofkers. In Latijn, Thlaspi alterum minimus umbellatum, Nasturtij hortensis folio, Narbonense.

Op bergachtige zaailanden gelegen aan de voet van de berg Loup in Languedoc groeit dit kruid zeer overvloedig in mei en juni. Het heeft mosachtige bloemen in kroontjes de voorgaande niet ongelijk, maar witachtig. Het zaad veel kleiner maar zeer scherp. De bladeren zijn kleiner en die van de hofkers gelijk en staan overal aan de veelvuldige stelen die groot zijn en spruiten uit een wortel die niet diep loopt, noch zeer vezelachtig is, zeer scherp van smaak gelijk de Thlaspi. Niettemin deze twee worden niet gebruikt.

Dioscorides. Thlaspi verwarmt, en purgeert de gal van onder en boven, omtrent twee ons daarvan ingenomen. [261]

Met een klysma in het lijf gedaan is goed tegen ischialgie want zoals Galenus, Plinius en Aegineta zeggen het purgeert de bloedige materin.

Hetzelfde gedronken doet het bloed afgaan en doet de blaren in de borst die in het lichaam gegroeid zijn uitbreken. Ook verwekt het de vrouwen hun maandstonden en doodt de vruchten.

(Armoracia rusticana)

Thlaspi van Crataevas. Thlaspi Cratevae.

Welke de Thlaspi is van Crataevas is moeilijk om te zeggen. Nochtans indien dat men iets zekers zou mogen nemen uit de weinige tekens van Dioscorides verhaalt zo is er geen plant geschikter daarvoor te stellen dan diegene die van de sommige genoemd wordt mosterd vanwege het gebruik van de wortel in sausen en van sommige wilde radijs vanwege enige gelijkenis die zij daarmee heeft. De bladeren zijn breed en die van het grote peperkruid gelijk, maar meestal groter. De wortels zijn ook zeer groot, witachtig en tezamen verzameld. Maar de bloemen die bijeen staan en aardig zijn schijnen die van de Thlaspi meer te gelijken dan van de Lunaria die men gewoonlijk Raphanitis heet die van sommige voor dit Thlaspi van Crataevas gehouden wordt wiens scherpte duidelijk minder kracht heeft tegen de ischialgie. De wortel en ook het gebruik van die is die van de Lunaria niet gelijk.

(Thlaspi alpestre) Liggende witte boerenkers. In Latijn Thlaspi album spinosum. In Frans Seneve sauvage blanche couchante.

Door de grote vlijt van de Nederlanders die niet moe worden om veel te onderzoeken heeft men grote menigte buitenlandse kruiden in de hoven gewonnen en zo vermenigvuldigd of ze inlands waren waarvan de zaden zijn eensdeels uit vreemde landen over gezonden door mijnheer Caerle Clusius en door ons andere en eensdeels van de sommige uit diverse drogen en specerijen van Kreta, Barbarijen en van Indien verkregen en gezocht. Onder de buitenlandse Thlaspi of boerenkers die in sommige hoven an herwaarts over bevonden [262] worden is er een Thlaspi supinum album (Ayssum graecum) van de herbaristen geheten, dat is liggende witte boerenkers omdat zijn onderste bladeren plat en dik op de aarde liggen waaruit de stelen voortkomen hier en daar uitgespreid en ook enigszins liggend die langs de opperste takjes twee rijen van blaasjes voortbrengen met zaad gelijk die andere en witte trosjes van witte bloemen die van de Draba gelijk. De bladeren zijn van vorm van de steenviolieren, maar wat breder. De wortel is witachtig. Het heeft de krachten van de voorgaande, maar slapper.

(Thlaspi alliaceum)

Boerenkers van Hongarije. In Latijn Thlaspi Pannonicum.

Sinds vier of vijf jaren geleden heeft de voor vermelde Clusius het zaad van deze Thlaspi van Wenen in Nederland gezonden waar het zichzelf licht vermenigvuldigd met veel kruipende vezelachtige wortels waaruit de eerste bladeren rond voortkomen, van vorm, smaak en reuk die van de look zonder look, Alliaria genoemd, niet ongelijk. Daarna krijgt het veel stelen een 45 of 20cm hoog waaraan langwerpige bladeren staan als die van de hauwachtige doorwas of gewone boerenkers. De bloempjes zijn wijdt van vier bladertjes en komen op mooie brede kroontjes gelijk die van de Draba. Na die volgen zaadhuisjes met zaad gelijk Thlaspi of Camelina dat men in de triakels goed mag gebruiken om zijn krachten.

Tweede cleyn Thlaspi met croonkens ende bladers van Hof-Kersse. In Latijn, Thlaspi alterum minimus umbellatum, Nasturtij hortensis folio, Narbonense.

Op bergachtighe saeylanden gheleghen aenden voet vanden berg Loup in Languedoc groeyer dit cruydt zeer overvloedich in Meye ende Wedemaendt, hebbende mosachtighe bloemen in croonkens, den voorgaende niet ongelijck, maer witachtich, ende tsaedt veel minder, maer zeer scherp: de bladers zijn cleynder dan die vander Hof-Kersse gelijck, staende over alle aende menichvuldighe stelen, die groot zijn, spruytende wt eenen wortel die niet diepe en loopt, noch seer faselachtich en is, zeer scherp van smaecke ghelijck de Thlaspi: niettemin dese twee en worden niet ghebruyckt.

Dioscorides. Thlaspi verwarmt, ende purgeert de Cholera van onder ende boven, ontrent twee oncen daer af inghenomen. [261]

Met een clisterie in dլijf ghedaen, is goedt teghen Sciatica, want als Galenus, Plinius ende Aegineta segghen, tpurgeert de bloedighe materien.

Tselfde ghedroncken doet tbloet afgaen, ende doet dաposteumien die indլichaem ghegroeyt zijn wtbreken. Oock verwecket den vrouwen haerlieder maendtstonden, ende doodet de vruchten.

Thlaspi van Cratevas. Thlaspi Cratevae.

Welck de Thlaspi is van Cratevas, is swaer om segghen: nochtans in dien dat men yet sekers soude moghen nemen wt de luttel teeckenen van Dioscorides verhaelt, soo en isser gheen plante bequaemer daer voren te stellen, dan de ghene, die vande sommighe ghenoemt wordt Mostaert, om tghebruyck vande wortel in saussen, ende van sommighe wilden Radijs, om eenighe ghelijckenisse die sy daer mede heeft. De bladers zijn breedt die vanden grooten Pepercruydt gelijck, maer meestendeel meerder. De wortels zijn oock zeer groot, witachtich, ende tsamen vergadert. Maer de bloemen die by een staen ende aerdich zijn, schijnen die vanden Thlaspi meer te ghelijcken dan vande Lunaria diemen heet ghemeynlick Raphanitis, de welcke van sommighe voor dit Thlaspi van Cratevas is ghehouden gheweest, wiens scherpheydt onghelijck min crachts heeft teghen het Sciatica. De wortel ende oock tghebruyck van dien en is die vande Lunaria niet ghelijck.

Ligghende witte Boeren Kersse. In Latijn, Thlaspi album spinosum. In Franchois, Seneve sauvage blanche couchante.

Door de groote neersticheydt vande Nederlanders die niet moede en worden veel te versoecken, heeftmen groote menichte wtlandtsche cruyden inde hoven ghewonnen, ende soo vermenichfuldelick oft eyghen warren, vande welcke de saeden zijn eens deels wt vremde landen over ghesonden, door mijn Heer Caerle de lӅcluse, door ons en andere, ende eensdeels vande sommige wt diversche drooghen ende specerijen van Candien, Barbarien ende van Indien gegarbeleert ende gesocht. Onder de wtlandtsche Thlaspi oft Boeren kersse die in sommighe hoven van herwaertsover bevonden [262] worden, isser eenen Thlaspi supinum album vanden Herbaristen gheheeten, dat is liggende witte boeren kersse, om datzijn onderste bladeren plat ende dick op deerde ligghen, wt den welcken de stelen voorts comen hier ende daer wtghespreydt, ooc eenichsins ligghende, die lancks dկpperste tacskens twee rijen van blaeskens met saedt ghelijck die ander voorts brengt, ende witte troskens van witte bloemen die vanden Draba ghelijck. De bladeren zijn van fatsoen vande Steen-violieren, maer wat breeder. De wortel is witachtich. Theeft de crachten vande voorgaende, maer slapper.

Boeren Kersse van Hongrijen. In Latijn, Thlaspi Pannonicum.

Sint vier oft vijf iaeren herwaerts heeft den voorseyden Clusius tsaedt van dit Thlaspi van Weenen in Nederlandt ghesonden, waer hy hen selve lichtelijck vermenichfuldicht met veel cruypende veselachtighe wortelen, wt den welcken deerste bladeren rondt voorts comen, van fatsoen, smaecke ende reucke die vanden Loock sonder Loock Alliaria ghenoemt niet onghelijck. Ende daer naer crijghet veel stelen eenen cubitus oft twee spannen hooghe, waer aen langworpighe bladeren staen, als die vande ghehauden deurwas oft ghemeyne Boeren kersse. De bloemkens zijn wijdt van vier bladerkens, ende comen op schoone breede croonkens, ghelijck die vanden Draba. Naer de welcke volghen huyskens met saedt ghelijck Thlaspi oft Chameline, dat men inde Tryaker bequaemelijc mach ghebruycken om sijn crachten.

(Iberis pinnata) Tweede klein Thlaspi met kroontjes en bladeren van hofkers. In Latijn, Thlaspi alterum minimus umbellatum, Nasturtij hortensis folio, Narbonense.

Op bergachtige zaailanden gelegen aan de voet van de berg Loup in Languedoc groeit dit kruid zeer overvloedig in mei en juni. Het heeft mosachtige bloemen in kroontjes de voorgaande niet ongelijk, maar witachtig. Het zaad veel kleiner maar zeer scherp. De bladeren zijn kleiner en die van de hofkers gelijk en staan overal aan de veelvuldige stelen die groot zijn en spruiten uit een wortel die niet diep loopt, noch zeer vezelachtig is, zeer scherp van smaak gelijk de Thlaspi. Niettemin deze twee worden niet gebruikt.

Dioscorides. Thlaspi verwarmt, en purgeert de gal van onder en boven, omtrent twee ons daarvan ingenomen. [261]

Met een klysma in het lijf gedaan is goed tegen ischialgie want zoals Galenus, Plinius en Aegineta zeggen het purgeert de bloedige materies.

Hetzelfde gedronken doet het bloed afgaan en doet de blaren in de borst die in het lichaam gegroeid zijn uitbreken. Ook verwekt het de vrouwen hun maandstonden en doodt de vruchten.

(Armoracia rusticana)

Thlaspi van Crataevas. Thlaspi Cratevae.

Welke de Thlaspi is van Crataevas is moeilijk om te zeggen. Nochtans indien dat men iets zekers zou mogen nemen uit de weinige tekens van Dioscorides verhaalt zo is er geen plant geschikter daarvoor te stellen dan diegene die van de sommige genoemd wordt mosterd vanwege het gebruik van de wortel in sausen en van sommige wilde radijs vanwege enige gelijkenis die zij daarmee heeft. De bladeren zijn breed en die van het grote peperkruid gelijk, maar meestal groter. De wortels zijn ook zeer groot, witachtig en tezamen verzameld. Maar de bloemen die bijeen staan en aardig zijn schijnen die van de Thlaspi meer te gelijken dan van de Lunaria die men gewoonlijk Raphanitis heet die van sommige voor dit Thlaspi van Crataevas gehouden wordt wiens scherpte duidelijk minder kracht heeft tegen de ischialgie. De wortel en ook het gebruik van die is die van de Lunaria niet gelijk.

(Thlaspi alpestre) Liggende witte boerenkers. In Latijn Thlaspi album spinosum. In Frans Seneve sauvage blanche couchante.

Door de grote vlijt van de Nederlanders die niet moe worden om veel te onderzoeken heeft men grote menigte buitenlandse kruiden in de hoven gewonnen en zo vermenigvuldigd of ze inlands waren waarvan de zaden zijn eensdeels uit vreemde landen over gezonden door mijnheer Caerle Clusius en door ons andere en eensdeels van de sommige uit diverse drogen en specerijen van Kreta, Barbarijen en van Indien verkregen en gezocht. Onder de buitenlandse Thlaspi of boerenkers die in sommige hoven an herwaarts over bevonden [262] worden is er een Thlaspi supinum album (Ayssum graecum) van de herbaristen geheten, dat is liggende witte boerenkers omdat zijn onderste bladeren plat en dik op de aarde liggen waaruit de stelen voortkomen hier en daar uitgespreid en ook enigszins liggend die langs de opperste takjes twee rijen van blaasjes voortbrengen met zaad gelijk die andere en witte trosjes van witte bloemen die van de Draba gelijk. De bladeren zijn van vorm van de steenviolieren, maar wat breder. De wortel is witachtig. Het heeft de krachten van de voorgaande, maar slapper.

(Thlaspi alliaceum)

Boerenkers van Hongarije. In Latijn Thlaspi Pannonicum.

Sinds vier of vijf jaren geleden heeft de voor vermelde Clusius het zaad van deze Thlaspi van Wenen in Nederland gezonden waar het zichzelf licht vermenigvuldigd met veel kruipende vezelachtige wortels waaruit de eerste bladeren rond voortkomen, van vorm, smaak en reuk die van de look zonder look, Alliaria genoemd, niet ongelijk. Daarna krijgt het veel stelen een 45 of 20cm hoog waaraan langwerpige bladeren staan als die van de hauwachtige doorwas of gewone boerenkers. De bloempjes zijn wijdt van vier bladertjes en komen op mooie brede kroontjes gelijk die van de Draba. Na die volgen zaadhuisjes met zaad gelijk Thlaspi of Camelina dat men in de triakels goed mag gebruiken om zijn krachten.

Turrecruydt. In Latijn, Turritis.

Ghelijckerwijs tգruydt dat Pyramidalis geheeten wordt om dՠopgaende spitscheyt vande steelkens ende bloemkens: Insghelijcks oock is dit cruydt Torre cruydt, ende Turritis om de spitse torrewijse oft naeldewijse ghewas vande steelkens vanden Herbaristen ghenaemt. Tբloeyt in Junio ende inden Mey met zeer cleyne witte bloemkens van vier bladerkens, de welcke veranderen in seer cleyne ende dunne haeukens, dick by een ghevoegt, ende vol cleyne saedekens. Theeft veel steelkens een ende twee spannen hooghe beset met veel bladerkens ghelijckende die vanden gemeynen Thlaspi. Maer de veselachtighe wortele ende onderste bladeren zijn als die vande Magdelieven, nochtans [274] (263) lanckworpigher ende meer hayrich. Om dat dit van ghedaente de soorte van Thlaspi oft Boeren kersse niet onghelijck en is, sommighe Cruydtliefhebbers hebbent voor een Thlaspi ghehouden, nochtans sijnen smaecke ende reucke is moesachtich, ende niet den loock ghelijck, als die van alle de oprechten Thlaspi.

Ghemeyn Borsekens-cruydt. In Latijn, Bursa Pastoris. In Hoochduytsch, Teschel kraut. In Franchois, Bourse de Pasteur ou Berger.

Dit cruydt heeft den naem Borsekens oft Tesschen-cruydt om de ghelijckenisse die theeft als de bloemen vergaen van platte borsekens oft herten, ende is eenichsins den Thlaspi ghelijck, waer af dat oock een soorte is. Tgroeyet over al ende is zeer wel bekent, op de groote plaetsen van steden ende lancks de vesten: van bladers ende ghedaente den Irio oft Rakette ghelijck: de bloemen zijn wit die vanden Thlaspi niet onghelijck, hoe wel soo scherp niet en is van smaecke, maer eer drooghende dan vercoelende. Want de ghene die segghen dat tselfde coude van natueren is, om dat tbloet seer sterckelick stelpt, staen op een quaet argument: want de croonkens ende bloemen hebben wat scherpheyts, ende zijn een teecken dattet stelpt, droogende ende by een treckende, gelijck als doet sap van Loock, Vitriol, ende Netels, niet door vercoelen.

Cleyn Borsekens-cruydt.

Twordt ghenoech ghevonden op dorre sandtachtighe Heyden tusschen Ghendt ende Antwerpen, ende en groeyt maer eenen duym oft onderhalve hooghe: sijn onderste bladeren ligghen plat op deerde, ende zijn thien maels cleynder dan die vande gemeyne ghelijck oock tgheheel cruydt, andersins en ist de voorgaende niet onghelijck.

Borsekens cruydt ghestooten met Weghebree wordt ghebonden op de vuyst teghen de valsche derde corste, nae dat dլichaem ghepurgeert is.

(Arabis glabra) Turrekruid. In Latijn, Turritis.

Gelijk het kruid dat Pyramidalis geheten wordt vanwege de opgaande spitsheid van de steeltjes en bloempjes insgelijks ook is dit kruid torenkruid en Turritis vanwege de spitse torenvormige of naaldvormige gewas van de steeltjes van de herbaristen genoemd. Het bloeit in juni en mei met zeer kleine witte bloempjes van vier bladertjes, die veranderen in zeer kleine en dunne hauwtje dicht bijeengevoegd en vol kleine zaadjes. Het heeft veel steeltjes die 10 en 20cm hoog bezet zijn met veel bladertjes die lijken op die van de gewone Thlaspi. Maar de vezelachtige wortel en onderste bladeren zijn als die van de madelieven, nochtans [263] langwerpiger en meer harig. Omdat dit van gedaante de soort van Thlaspi of boerenkers niet ongelijk is hebben sommige kruidliefhebbers het voor een Thlaspi gehouden, nochtans zijn smaak en reuk is moesachtig en niet de look gelijk zoals die van alle echte Thlaspi.

(Capsella bursa-pastoris)

Gewoon tasjeskruid. In Latijn Bursa Pastoris. In Hoogduits Teschel kraut. In Frans Bourse de Pasteur of Berger.

Dit kruid heeft de naam beurs of tasjeskruid vanwege de gelijkenis die het heeft als de bloemen vergaan van platte beurzen of harten en is enigszins de Thlaspi gelijk waarvan dat ook een soort is. Het groeit overal en is zeer goed bekend op de grote plaatsen van steden en langs de vesten. Van bladeren en gedaante de Irio of raket gelijk. De bloemen zijn wit en die van de Thlaspi niet ongelijk, hoewel het niet zo scherp is van smaak maar eerder drogend dan verkoelend. Want diegene die zeggen dat hetzelfde koud van natuur is omdat ze het bloed zeer sterk stelpt staan op een kwaad argument. Want de kroontjes en bloemen hebben wat scherpte en zijn een teken dat het stelpt, droogt en bijeentrekt gelijk als doet het sap van look, vitriool en netels, niet door verkoelen.

(Teesdalia nudicaulis)

Klein tasjeskruid.

Het wordt genoeg gevonden op dorre zandachtige heide tussen Gendt en Antwerpen en groeit maar een cm of anderhalf hoog. Zijn onderste bladeren liggen plat op de aarde en zijn tien maal kleiner dan die van de gewone gelijk ook het gehele kruid, anderszins is het de voorgaande niet ongelijk.

Beursjeskruid kruid gestampt met weegbree wordt gebonden op de vuist tegen de valse derdedaagse koorts nadat het lichaam gepurgeerd is.

Vremde Rakette. In Latijn, Rheseda Plinij Neotericorum: Belgis Eruca peregrina Italica vel Cantabrica.

Doen wy inde voorleden iaeren te Boloignen woonden, soo hebben wy seer neerstich gevraegt den seer vermaerden leser inde Medicijnen Caesar Odon, ende D. Aldrovandus, oock tot Ferraren den seer gheleerden Anguillara, wat cruydt dat mocht wesen, dwelcke ontrent Ravenne, Ximino ende Pesaro groeyet, daer Plinius mencie af maect, om de wonderlicke ende superstiteuse hulpe diet pleegt te gheven teghen de siecten: De welcke seyden (ghelijck oock nu doen meest alle de Herbaristen) dat dit selfde cruydt was, dwelcke wy ghevonden hebben niet alleene in Italien ontrent Ravenne, Ximino, ende oock lancs den gheheelen zeecant maer oock tot Lions in Vranckerijck, ende te Besanson in Bourgoignen, iae oock inde hoven van Enghellandt ende Nederlandt, waer dat van sommighe ghenoemt wert Italiaensche Rakette. Want theeft witachtighe oft graeuwe bladers, van fatsoen die vande wilde Rakette, wilde Mostaert, oft Cakile van Serapio gelijck, groeyende van beneden tot half weghe rontomme de dunne steelkens van eenen oft twee cubitus hooge, de welcke spruyten wt een dunne, langhe witachtighe wortel: De bloemen die vanden Olijfboom gelijck, groeyen vast by een ghelijck aerachtighe troskens boven rontomme de steelkens seer aerdich, den welcken dat volghen in Oogstmaent ende September velachtigh buyskens oft haeukens boven open ghelijck een croesken, waer in is ligghende swartachtich oft bruyn cleyn saet dien vanden Bilsen ghelijck. De gheheele plante heeft met eenige subtijle tsamentreckende scherpheyt den smaecke van Luteola oft Wouwe. Waer door dat die seer gheleerde mannen niet sonder reden wt Plinius woorden ghemeynt hebben dat dese plante de Reseda is, ende datse de cracht heeft van te doen [264] scheyden ende verdwijnen de vuyle vergaderinghen ende aposteumien: Nochtans en soude ick niet meynen dat van noode waere daer by te ghebruycken dese woordekens oft beuselinghen, om te meer crachts te hebben, te weten, Reseda morbos reseda, scisne, scisne, quis hic pullos egerit radices, nec pedes, nec caput habeant? Dese woorden (segt Plinius) segghen sy drie mael, ende spouwen soo dicwils van henlieden. Wien wy liever hebben tselfde gheloove te gheven, als men doet den tooverachtighen mommelinghen vande gheworpen Coolen, die Cato beschrijft, dan de selfde ontfanghende oft bevestighende sot te zijn, oft ons ende ander lieden gheloove te besmetten.

Aldergrootste Reseda, ende haer diverscheydt. In Latijn, Rheseda maxima, perperam Picgnomon Anguillarae.

De diverscheydt van dese plante is alleene gheleghen inde grootte, want sy is alleene verschillende in meerder bladers, bloemen, ende stelen van twee oft drie cubitus hooghe, sonderlinghe dաldermeeste, de welcke om de fraeyheydt ghesaeyt wordt inde hoven van Nederlandt, verschillende vande voorgaende in wijt wtghespreyde gheboghen tacskens, die lustich zijn om sien, somtijts van thien oft twaelf cubitus hooghe, met bladers die in veel deelen ghedeylt oft ghespleten zijn.

(Reseda lutea) Vreemde raket. In Latijn Rheseda Plinij Neotericorum. Belgis Eruca peregrina Italica vel Cantabrica.

Toen we vorige jaren te Bologna woonden zo hebben we zeer vlijtig gevraagd de zeer vermaarde lezer in de medicijnen Caesar Odon en D. Aldrovandus en ook te Ferrara de zeer geleerde Anguillara wat kruid dat mocht wezen wat omtrent Ravenna, Ximino en Pesaro groeit daar Plinius melding van maakt vanwege de wonderlijke en superstitieuze hulp die het pleegt te geven tegen de ziekten. Die zeiden (gelijk ook nu doen meest alle herbaristen) dat dit hetzelfde kruid is wat we gevonden hebben en niet alleen in Itali omtrent Ravenna, Ximino en ook langs de gehele zeekant maar ook te Lyon in Frankrijk, en te Besançon in Bourgogne, ja ook in de hoven van Engeland en Nederland waar dat van sommige genoemd wordt Italiaanse raket. Want het heeft witachtige of grauwe bladeren van vorm die van de wilde raket, wilde mosterd of Cakile van Serapio gelijk. Het groeit van beneden tot half weg rondom de dunne steeltjes van een 90cm hoog die spruiten uit een dunne lange witachtige wortel. De bloemen die van de olijfboom gelijk groeien dicht bijeen gelijk aarachtige trosjes boven rondom de steeltjes zeer aardig waarna volgen in augustus en september velachtige buisjes of hauwtjes die boven open zijn gelijk een kroesje waarin zwartachtig of bruin klein zaad ligt die van het bilzekruid gelijk. De gehele plant heeft met enige subtiele tezamen trekkende scherpte de smaak van Luteola of wouw. Waardoor dat die zeer geleerde mannen niet zonder reden uit Plinius woorden gemeend hebben dat deze plant de Reseda is en dat ze de kracht heeft van te doen [264] scheiden en verdwijnen de vuile verzamelingen en blaren in de borst. Nochtans zou ik niet menen dat het nodig is daarbij te gebruiken deze woordjes of beuzelingen om meer kracht te hebben te weten; Reseda morbos reseda, scisne, scisne, quis hic pullos egerit radices, nec pedes, nec caput habeant? Deze woorden (zegt Plinius) zeggen zij driemaal en spuwen zo dikwijls van hen. Wie we liever hebben hetzelfde geloof te geven als men doet de toverachtige mummelingen van de geworpen kolen die Cato beschrijft dan dezelfde ontvangen of bevestigen zot te zijn of ons en andere lieden geloof te besmetten.

Allergrootste Reseda en haar verschillen. In Latijn Reseda maxima, perperam Picgnomon Anguillarae.

De verschillen van deze plant is alleen gelegen in de grootte want zij verschilt alleen in grotere bladeren, bloemen en stelen van 90, 135cm hoog en vooral de allergrootste die vanwege de fraaiheid gezaaid wordt in de hoven van Nederland en verschilt van de voorgaande in wijdt uitgespreide gebogen takjes, die lustig zijn om te zien en soms van 450 of 540cm hoog met bladeren die in veel delen gedeeld of gespleten zijn.

Zee-Rakette, Cakile Serapionis Erucae folio, Napi flore, vulgo Eruca marina.

Sciatica-Kersse, oft Wilde-Kersse. In Latijn, Iberis cardamantica. In Hoochduytsch, Wilder Kersz. In Franchois, Cresson sauvage, ende Passarage sauvage. Int Italiaensch, Nasitort salvatico. In Spaensch, Mastuerco salvago, ende is Lepidium herbula nae Dioscorides opinie, ende nae Damocrates ende Galenus, Iberis Cardamantice met bladers van Kersse, oft het tweede Lepidium Iberias van Paulus, de welcke gecropen is op een zeer onbehoorlicke plaetse int eerste boeck ende laetste capittel van Dioscorides. In Engels, Sciata Kresse, ende Wilde Kresse.

Dese plante en wordt nerghens ghesien dan ontrent de oevers vander zee, oft inde hoven van daer ghebrocht zijnde, maer seer vele groeyter by Venegien, Maguellone, ende oock int Suydt eylandt van Enghelandt Wicht ghenoemt. Sy heeft wtghesneden bladers in veel deelen ghedeylt, die vanden Cruyscruydt oft Rakette ghelijck, dan datse dicker ende witter zijn. De bloemen zijn purperroot, staende verscheyden op tacskens vande stelen, van grootte ende fatsoen die vande Steck-rapen ghelijck, nae de welcke dat comt lancs de stele wt yeghelicke bloeme een lancworpich, spits, voosachtich saedt, alleene metten spits aen malcanderen, tsamen twee ende twee vast zijnde, met [265] eenen souten ende purgerende smaecke, die vande Rakette oft Steck-rape ghelijck. De wortel is houtachtich ghelijck het cruydt Cali gheheeten waer by datse seer vele wtspruyt, ende wort ghehouden voor de ghene die Serapio heeft Cakile ghenoemt: Anguillara segt dat sterck purgeert.

Tselfde accordeert oock metten Lepidium holeraceum van Atius dat de bladers heeft ghelijck de Seris met smalle bladers, dwelcke met melck bereyt zijnde, moet bewaert worden. Tetrabilon 4 Sermone 2.cap. 133.

Maer dեerste Lepidium van Paulus, is veel meerder dan de voorseyde Cardamantice, meer brandende, ende min nut tot spijse, gheheeten vande Fransche ende Nederlandtsche Apotekers, wilden Radijs.

De brandende cracht, die bequaem is om tvel af te trecken, ende schorssen te doen comen (dwelcke ghemeynlick pleegt te gheschien int ghenesen vande ghene diet Sciatica hebben) is een oorsaecke dat die ouders dese brandende cruyden Lepidium ghenoemt hebben: Want λειδεζ beteckenen oock schubben oft schorssen die vander huyt vallen, waer af oock comt het woort Lepra. Maer om dat wy den leser niet en souden verdrietich wesen, soo sien wy men veel saken vande ionge Herbaristen door de vinghers, welcke saken ons langhe bedroghen hebben, ende wel van noode hadden gebetert ende ghecorrigeert te wesen. Nu is ons voornemen, niet ghelijck die te seer curieuse orateurs [266] oft eer bassers, alle autheuren te berispen, maer soo seere als ons moghelick is, den goeden leser claerlick ende oprecht te communiceren.

Iberis ende Lepidium zijn namen, die diversche dingen onder een woordt bediedt, ten sy datse eerst ghelimiteert worden, dwelcke hier moet ghedaen zijn. Iberis is een cruydt, iae nae Dioscorides opinie, met bladers die vande kersse ghelijck, ende groeyt eenen cubitus hooghe, de bloeme is melckwit, ende de wortel die vande kersse ghelijck. Dese zeer bekende plante is een dinck met Lepidium van Dioscorides, soo vele als wt Galenus ende Aegineta mach verstaen worden, de welcke schrijft int 3 boeck int cap.vande Sciatica, dat die Iberis ghenoemt wordt Lepidium oft Wilde kersse, oft hy houdt dit voor een rijsachtighe plante met bladers die vanden Lauwer-boom ghelijck, maer veel meerder, de welcke dկude Medicijns in Sciatica, ende lanckduerende sieckten oft ghebreken vele ghebruyckt hebben. Inde Lente is sy veel crachtigher, ende groeyet vele int landt van Aegineta, ende in dien (segt de selfde) dat de bladers qualick te crijghen zijn, soo trect de schorsse vande wortel af, ende die met smeir ghemengt zijnde, maecter af een plaester. Insghelijcs int register vande Simpelen verhaelt hy dat Iberias oft dեen Lepidium verwarmende is inden vierden graet, maer dաnder Lepidium dat de kersse in crachten ghelijck is, min drooghende cracht heeft. Met luttel woorden dan heeft hy hier de saecke claer ghemaect den ghenen die de planten kennen. Ghy siet datten Iberis van Dioscorides ende sijn Lepidium een plante is: wederomme ooc dat de tweede Iberias, vande welcke Paulus schrijft int derde boeck int cap.van Sciatica, dat Lepidium vanden selfden Paulus is. Dit ghebeurt veel cruyden datse eene ende de selfde zijn, diversche namen hebben. Ende op dat niemant en soude voorts bringhen dattet Lepidium van Dioscorides den Gingidium ghelijck is, soo staet te weten dat Gingidium, iae nae opinie vanden Autheur, de Kersse ghelijck is. Nu en is dan niet swaer te accorderen de diversche opinien van dese hooftstucken vande Herbaristen, ghemerckt dat den Iberis oft Lepidium van Dioscorides seer wel bekent is, ende dattet Pepercruydt in Franchois gheheeten Passerage, dat is te segghen, meer dan dul, vanden heeten bijtenden smaecke, oock de teeckene heeft van Iberis oft Lepidium van Paulus ende Plinius. Lichtveerdichlick ende teghen reden berispt dan Matthiolus die excellente mannen Barbarum ende Ruellium, segghende dat sy ghedoolt hebben, dat sy ghemeynt hebben dat Lepidium vanden Italianen Raphano gheheeten is: Ruellius heeft wel claerlick dese dwalinghe ontdect: Maer Matthiolus en heeft by aventueren desen doen niet verstaen, want hy heeft te net ende aerdich Latijn gheschreven, om wel te moghen verstaen worden van eenen Herbarist die dՌatijn niet te seer vast en is: Dat bewijst de saecke selfs op veel plaetsen van sijne epistelen. Maer dese Matthiolus maeckt dat elck goet mensche hem daer aen stoot: Die twee voorseyde hebben aldereerst den naecomers den wegh ghebaent, ende den stock wtghereyckt om over dwater te comen den ghenen diese valschelick soect onder de voet te worpen: Ende als sy ons hadden door haerlieder wtnemende neersticheyt ende grooten arbeydt by een vergadert de verstroyde opinien vanden Autheuren: soo en heeft hy, de selfde niet verstaende, ende dese goede mannen verachtende, wt de claere passagien van Paulus niet connen onderscheyden, tweederande Lepidium, ende soo veel Iberides, maer latende de saecke steecken, heeft nae sijn ghewoonte begonnen te lasteren, dwelcke hy ten laetsen, siende sijn onghelijck, met dese woorden heeft versoet, te weten, dat sylieden by aventueren verstaen hebben dat de Piperitis van Plinius de Lepidium van Paulus is, dwelcke sy daer den Herbaristen ende Apotekers van Parijs ende Antwerpen te kennen gaven. Want hedensdaegs wordet gheheeten inde Apoteken ende vande Nederlandtsce Vroukens wilden Radijs. Dit Piperitis Lepidium groeyet lancs de canten vande wateren, hebbende een lanckworpighe wortel eenen vingher dick, oft meerder, ende eenen stele van eenen cubitus oft twee hooghe, met hardtachtighe bladers die vanden hof-Costus andersins gheheeten Balsem-cruydt oft Vrouwen-cruydt ende den lauwerboom ghelijck, maer veel meerder sachtachtich int handelen, rontomme een weynich ghekerft, ende bleeck-groen, met cleyne witte mosachtighe bloemen die vanden Iberis ghelijck. Voorwaer tis seker dat hy is bedrogen gheweest van sijn ghemeyn volcsken, want dat verstaet voor den Radijs die zeer groote plante die verghelijckte byden Verbascum. Maer de Fransche natie heet den Piperitis oft Lepidium wilde Radijs, als Ruellius verclaert, bedrieghende Matthiolum ende gheensins selve bedroghen zijnde.

Dioscorides. De wortels zijn verwarmende ende brandende, de welcke met ghesouten verckens liese ghemengt ende een plaester daer af ghemaect, zeer nut zijn tegen Sciatica, vier uren daer op ghebonden: ende datmen daer nae int badt gae, ende de plaetse bestrijcke met wolle die in olie vet ghemaeckt is.

Kersse van Babylonien. In Griecks, Arabis oft Arabe. In Latijn, Arabis oft Draba, ende Nasturtium Babylonicum. In Franchois, Drave.

Hoedaenighe gheleert man de ghene gheweest is die dՉberis Cardamantica, de welcke int [267] laetste vanden eersten boeck Dioscorides byghevoegt is, heeft beschreven, die schijnt eenen fraeyeren stijl van spreecken ghebruyckt te hebben dan Dioscorides ghewoone is van doen, ende oorsaecke ghenomen te hebben wten Grieckschen woorde Drasticoteron vanden naem Draba: welck cruydt inden Somer voorts bringt en melckwitte bloeme, ende dan ist in sijn meeste cracht, seght hy. Wt welck woordt Drasticoteron yemandt anders dat heeft moghen heeten Draba, ende eens deels gelijcke met de Wilde Kersse oft Iberis Lepidium gheheeten, als de ghene die oock onder de etelicke cruyden is, ende eenen cubitus hooghe groeyet, oock eens deels met de bladers vanden Lepiduum van Aegineta ende Plinius, by de welcke, hoe wel dat sy veel meer dan Dioscorides daer af by een vergadert hebben, gheensins van Draba vermaendt en wordt. Welcke reden ist datse u niet so wel aen en staet, nochtans schijnt voorwaer dattet gheen ongheleert man, maer een naecomelinck van Dioscorides is gheweest, die dese Draba, de welcke hem van fatsoen ende crachten bekent was, heeft beschreven, ende gheseydt van bladeren ghelijck te wesen den Lepidio van Aegineta oft Plinius: want gheen van beyden en heeft van Dioscorides beschreven, noch by aventuere ghekent gheweest: Men kan oock niet ghesegghen oft van yemandt daer by ghevoeght is gheweest. Want anderssins zijn de bladers van dese Draba volcomelick ghenoech beschreven, ende over lanck in tghebruyck ghebrocht, van ghedaente die vanden Lepidium ghelijck, ende eenichsins oock ghekerft, sachtachtich, witachtich van verwe, row, staende van de wortel af, tot boven aen het croonkens rontomme den stele, die bycants eenen cubitus hooghe is, opden welcken melck-witte bloemkens comen minder dan Vlierbloemen: tsaedt is heet, rondtachtich, witachtich, van grootte den Hirs saedt ghelijck, scherper ende heeter van smaecke, dan tcruydt. De wortel is witachtich, hier en daer wat gheknobbelt. Ick soude hier wel begheeren dat ons Matthiolus gheleert hadde, naedemael dat hy dese plante verworpen heeft, wt den schriften van Dioscorides, by wat redenen dat hy so zeer versekert is, dat gheen ander dan dese de rechte Draba en was: Waerom en voeght hy nae soo veel claps niet daer by eenighe noodtlicke bewijsinghen: en soude hier niet moghen de Pipertitis, oft de Dentillaria van Rondellet zijn het nieuw Lepidium van Paulus? Wat soudt ghy segghen oft de selfde, die Draba den Lepidio van Dioscorides ghelijck ghemaeckt heeft, om dat ghy te meer dolen soudt, want hy hevet den Gingidio oft Kersse ghelijck ghemaeckt. Daer zijn noch diversche planten vande ionghe Herbaristen, de welcke Lepidium moghen ghenoemt worden, door den breeden naem ende cracht vande huyt te openen ende schorssen te doen comen, de welcke om datse ons ordonnantie niet en souden hinderen, wy stellen sullen by die van haerlieder soorte, dien sy meest ghelijck zijn, als de Dentillaria van Rondellet, de Hof-Costus, ende grooten Radijs.

Dioscorides. Tcruyt wordt met Ptisane ghesoden principalick in Cappadocien. Het gedrooght saedt wordt ghedaen inde spijse in stede van Peper.

Zeeraket, Cakile Serapionis Erucae folio, Napi flore, vulgo Eruca marina. (Cakile maritima)

(Lepidium campestre) Sciatica kers of wilde kers. In Latijn Iberis cardamantica. In Hoogduits Wilder Kersz. In Frans Cresson sauvage en Passarage sauvage. In het Italiaans Nasitort salvatico. In Spaans Mastuerco salvago en is Lepidium herbula naar Dioscorides opinie en naar Democrates en Galenus Iberis Cardamantice met bladeren van kers of het tweede Lepidium Iberias van Paulus die gekropen is op een zeer onbehoorlijke plaats in het eerste boek en laatste kapittel van Dioscorides. In Engels Sciata Kresse en Wilde Kresse.

Deze plant wordt nergens gezien dan omtrent de oevers van de zee of in de hoven vandaar gebracht maar zeer veel groeit er bij Veneti, Maguellone en ook in het zuidelijke eiland van Engeland Wright genoemd. Zij heeft uitgesneden bladeren in veel delen gedeeld die van het kruidkruid of raket gelijk, dan dat ze dikker en witter zijn. De bloemen zijn purperrood en staan verschillend op de takjes van de stelen, van grootte en vorm die van de stekrapen gelijk. Na die komen langs de stelen uit elke bloem een langwerpig spits en voosachtig zaad en alleen met de spits aan elkaar, tezamen twee aan elkaar en twee vast met [265] een zoute en purgerende smaak die van de raket of stekrapen gelijk. De wortel is houtachtig gelijk het kruid kali geheten waarbij dat ze zeer vele uitspruit en wordt gehouden voor diegene die Serapio Cakile heeft genoemd. Anguillara zegt dat het sterk purgeert.

Hetzelfde komt ook overeen met de Lepidium holeraceum van Atius dat de bladeren heeft gelijk de Seris met smalle bladeren wat met melk bereidt bewaard moet worden. Tetrabilon 4 Sermone 2^de kapittel 133.

Maar het eerste Lepidium van Paulus is veel groter dan de voor vermelde Cardamantice, brandt meer en minder nuttig tot spijs en geheten van de Franse en Nederlandse apothekers, wilde radijs.

De brandende kracht die bekwaam is om het vel af te trekken en korsten te laten komen (wat gewoonlijk pleegt te geschieden in het genezen van diegene die het ischialgie hebben) is een oorzaak dat de ouders deze brandende kruiden Lepidium genoemd hebben. Want λειδεζ betekenen ook schubben of schorsen die van de huid afvallen waarvan ook komt het woord Lepra. Maar omdat we de lezer niet zouden verdrietig wezen zo zien we veel zaken van de jonge herbaristen door de vingers welke zaken ons lang bedrogen hebben en wel nodig waren om verbeterd en gecorrigeerd te worden. Nu is ons voornemen niet gelijk die te zeer curieuze sprekers [266] of eerder bassers en alle auteuren te berispen maar zo zeer als ons mogelijk is de goede lezer duidelijk en oprecht te communiceren.

Iberis en Lepidium zijn namen die diverse dingen onder een woord beduiden tenzij dat ze eerst gelimiteerd worden wat hier gedaan moet worden. Iberis is een kruid, ja naar Dioscorides opinie, met bladeren die van de kers gelijk en groeit een 45cm hoog, de bloem is melkwit en de wortel die van de kers gelijk. Deze zeer bekende plant is een ding met Lepidium van Dioscorides zoveel als uit Galenus en Aegineta mag verstaan worden. Die schrijft in het 3^de boek in het kapittel van de ischialgie dat die Iberis genoemd wordt Lepidium of wilde kers of hij houdt dit voor een twijgachtige plant met bladeren die van de laurier gelijk maar veel groter die de oude dokters in ischialgie en langdurende ziektes of gebreken veel gebruikt hebben. In de lente is zij veel krachtiger en groeit veel in het land van Aegineta en indien (zegt dezelfde) dat de bladeren kwalijk te krijgen zijn zo trek de schors van de wortel af en die met smeer gemengd maak er een pleister van. Insgelijks in het register van de simpele verhaalt hij dat Iberias of de ene Lepidium verwarmend is in de vierde graad, maar de andere Lepidium dat de kers in krachten gelijk is minder drogende kracht heeft. Met weinig woorden dan heeft hij hier de zaak helder gemaakt diegene die de planten kennen. Ge ziet dat de Iberis van Dioscorides en zijn Lepidium een plant is. Wederom ook dat de tweede Iberias, waarvan Paulus schrijft in het derde boek in het kapittel van ischialgie, dat Lepidium van dezelfde Paulus is. Dit gebeurt veel kruiden die een en dezelfde zijn diverse namen hebben. En zodat niemand zou voort brengen dat het Lepidium van Dioscorides de Gingidium gelijk is zo staat te weten dat Gingidium, ja naar de opinie van de auteur de kers gelijk is. Nu is het niet moeilijk overeen te komen de diverse opinies van deze hoofdstukken van de herbaristen, gemerkt dat de Iberis of Lepidium van Dioscorides zeer goed bekend is en dat het peperkruid in Frans geheten is passerage, dat is te zeggen meer dan dol vanwege de hete bijtende smaak ook de tekens heeft van Iberis of Lepidium van Paulus en Plinius. Lichtvaardig en tegen reden berispt dan Matthiolus die excellente mannen Barbarum en Ruellius en zegt dat zij gedoold hebben en dat zij gemeend hebben dat Lepidium van de Italianen Raphano geheten is. Ruellius heeft wel duidelijk deze dwaling ontdekt. Maar Matthiolus heeft bij avonturen deze toen niet verstaan want hij heeft te net en te aardig Latijn geschreven om goed verstaan te mogen worden van een herbarist die het Latijn niet te zeer vast is. Dat bewijst de zaak zelf op veel plaatsen van zijne epistels. Maar deze Matthiolus maakt dat elk goed mens zich daaraan stoot. Die twee voor vermelde hebben allereerst de nakomelingen de weg gebaand en de stok uitgereikt om over het water te komen diegene die ze vals zoekt onder de voeten geworpen. En toen zij ons door hun uitnemende vlijt en grote arbeid bijeen verzameld hadden de verstrooide opinies van de auteuren zo heeft hij die dat niet verstond en deze goede mannen verachtte en de heldere passages van Paulus niet kunnen onderscheiden twee vormen van Lepidium en zoveel Iberis maar laat de zaak steken en heeft naar zijn gewoonte beginnen te lasteren wat hem tenslotte toen hij zijn ongelijk zag met deze woorden heeft verzacht, te weten dat zij bij avonturen verstaan hebben dat de Piperitis van Plinius de Lepidium van Paulus is wat zij daar de herbaristen en apothekers van Parijs en Antwerpen te kennen gaven. Want tegenwoordig wordt het geheten in de apotheken en van de Nederlandse vrouwtjes wilde radijs. Deze Piperitis Lepidium groeit langs de kanten van de wateren en heeft een langwerpige wortel van een vinger dik of meer en een steel van een 90cm hoog met hardachtige bladeren die van de hof Costus, anderszins geheten balsemkruid of vrouwenkruid (Achillea ageratum) en de laurier gelijk, maar veel meer zacht in het handelen, rondom wat gekerfd en bleek groen met kleine witte mosachtige bloemen die van de Iberis gelijk. Voorwaar het is zeker dat hij is bedrogen geweest van zijn gewone volkje want dat verstaat voor de radijs die zeer grote plant die hij vergelijkt bij de Verbascum. Maar de Franse natie heet de Piperitis of Lepidium wilde radijs zoals Ruellius verklaart en bedriegt Matthiolus en geenszins die zelf bedrogen wordt.

Dioscorides. De wortels zijn verwarmend en brandend en die met gezouten varkensvet gemengd en een pleister daarvan gemaakt zeer nuttig zijn tegen ischialgie vier uren daarop gebonden en dat men daarna in het bad gaat en de plaats bestrijkt met wol die in olie vet gemaakt is.

(Aethionema saxatile)

Kers van Babylonië. In Grieks Arabis of Arabe. In Latijn Arabis of Draba en Nasturtium Babylonicum. In Frans Drave.

Hoedanig geleerd man diegene geweest is die de Iberis Cardamantica die in het [267] laatste van het eerste boek van Dioscorides bijgevoegd is heeft beschreven die schijnt een fraaiere stijl van spreken gebruikt te hebben dan Dioscorides gewoon is te doen en oorzaak genomen te hebben uit het Griekse woord Drasticoteron van de naam Draba welk kruid in de zomer voort brengt melkwitte bloemen en dan is het in zijn grootste kracht zegt hij. Uit welk woord Drasticoteron iemand anders dat heeft mogen heten Draba en eensdeels gelijk met de wilde kers of Iberis Lepidium geheten als diegene die ook onder de eetbare kruiden is en een 45cm hoog groeit, ook eensdeels met de bladeren van de Lepidum van Aegineta en Plinius bij wie, hoewel dat zij veel meer dan Dioscorides daarvan bijeen verzameld hebben, geenszins van Draba vermaand wordt. Welke reden is het dat ze u niet zo goed aanstaat, nochtans schijnt voorwaar dat het geen ongeleerd man maar een nakomeling van Dioscorides is geweest die deze Draba, die hem van vorm en krachten bekend was, heeft beschreven en gezegd van bladeren gelijk te wezen de Lepidium van Aegineta of Plinius. Want geen van beide heeft het van Dioscorides beschreven, noch bij avonturen bekend geweest. Men kan ook niet zeggen of het van iemand daarbij gevoegd is geweest. Want anderszins zijn de bladeren van deze Draba volkomen genoeg beschreven en al sinds lang in het gebruik geweest, van gedaante die van de Lepidium gelijk en enigszins ook gekerfd, zachtachtig, witachtig van kleur, ruw en staat van de wortel af tot boven aan het kroontje rondom de steel die bijna een 45cm hoog is waarop melkwitte bloempjes komen en kleiner dan de vlierbloemen. Het zaad is heet, rondachtig, witachtig en van grootte de hirs zaad gelijk, scherper en heter van smaak dan het kruid. De wortel is witachtig en hier en daar wat geknobbeld. Ik zou hier wel begeren dat ons Matthiolus geleerd had nadat hij deze plant verworpen heeft uit de schriften van Dioscorides met welke redenen dat hij zo zeer verzekerd is dat geen andere dan deze de echte Draba is. Waarom voegt hij na zoveel klaps niet daarbij enige noodzakelijke bewijzen. Zou het hier niet de Pipertitis of de Dentillaria van Rondellet mogen zijn het nieuwe Lepidium van Paulus? Wat zou ge zeggen of dezelfde die de Draba de Lepidium van Dioscorides gelijk gemaakt heeft omdat ge te meer dolen zou want hij heeft het de Gingidium of kers gelijk gemaakt. Daar zijn noch diverse planten van de jonge herbaristen die Lepidium mogen genoemd worden door de brede naam en kracht van de huid te openen en schorsen te doen komen die omdat ze onze ordonnantie niet zouden hinderen we zullen stellen bij die van hun soort die zij het meest gelijk zijn als de Dentillaria van Rondellet, de hof Costus en grote radijs.

Dioscorides. Het kruid wordt met ptisane gekookt en voornamelijk in Cappadoci. Het gedroogde zaad wordt gedaan in de spijs in plaats van peper.

Cameline Myagrum. In Franchois, Cameline. In Hoochduytsch, Flachsdottern ende Leyndottern, ende is de Sesamum van Cordus ende Bock, ende Matthiolo de Sesamum van sommighe, ende Erysimum van Galenus ende Theophrastus nae Dodoaneus opinie.

Tweede Cameline den Thlaspi ghelijck. In Latijn, Myagrum alterum Thlaspi effigie.

Inde tafel van Aegineta onder de letter M worden ghelesen twee planten van name, ende olieachtich sap, oft van saedt malcander eenichsins ghelijckende. Vande welcke dese eerste my dunckt daer beter ghenoemt te wesen in Griecks Myaron dan Myagron: Want Myagron is te segghen, quaet, onsuyver, vuyl, soodanich als de Melampyrum is, zeer beschadedighende tgraen dat daer [268] by is groeyende, ende is veel argher in dien dat gheleken wordt by ander graenen oft terwen: Maer die tweede is zeer fraey Myagron gheheeten wt reden van haer effect, als vande vlieghen zeer rustich te vanghen, midts datse, soo wy op een ander plaetse gheseydt hebben, met haer tacskens ende lijmachticheydt de vlieghen is vasthoudende die daer op sitten oft voor by vlieghen.

De Myagros groeyende op ongheboude ackers, ende oock niet sonder groot letsel vanden koorne, is de plante die sy ghehouden hebben voor de cleyne Sesamum: Want op veel plaetsen wt tsaedt van dien dat den saedt van Sesamum zeer ghelijck is, veel olie gheslaghen wordt, welck oock alsoo goet ende bequaem is om te ghebruycken in lampen ende in spijsen. Dit cruydt groeyet onderhalven cubitus hooghe, hebbende veel smalle bladers die vande Mee oft eer die vanden Perlecruydt gelijck, maer breeder ende zeer luttel bladers die vanden Thlaspi ghelijck, rondtomme met wtstekende tandekens, saecht ende witachtich. Boven lancks dwterste vande stelen comen gele bloemkens die vanden Alsysson oft Erysimum niet onghelijck, nae de welcke dat volghen platte huyskens die vanden Draba oft Vlasbollekens schier ghelijck. Tsaedt is geel dien vanden Sesamum oft Fenegrieck ghelijck, maer tweemael minder ende lanckworpich. De neersticheydt vande ionghe Herbaristen heeft ghebetert daermen lesende was τραχηλϖος τηλιζος, den Fenegrieck niet gelijck, hoe wel dat verstaen mocht werden vanden gheheelen blaesken: want de saden die daerin gesloten zijn, schijnet door den standt ende tsamenvoeginge onder malcander yet lanckworpichs te fatsonneren. Maer dese dinghen zijn van cleynen verlanghen. Hier soo clapt ende spreeckt zeer slechtelick Matthiolus als hy den gheleerden sonder eenighe reden, oft kennisse vander saecken, oft beter te beschrijven, is contrarierende. Want hadde hy gheweten tvoorts comen van desen opde ackers van Engellandt, Vranckrijck, Hollandt, Loreynen ende Luyck, ende tprofijt dat de cooplieden daer by doen, hy soude die liever ghekent hebben, dan inde plaetse van dien ghestelt tկnrechte eenighe vande vremde ende valsche. [269]

Dese plante wordt in Engellandt ende Nederlandt ghevonden inde hoven ende heeft cleyn bladers, dien vanden Languedochsen cleynen Thlaspi, oft Alysson, oft cleynste zee-Violiere ghelijck. De bloemkens vast by een staende maecken een croonken, ende zijn sterrewijs, geel, als vanden Thlaspi oft Erysimum. Sy groeyet op de selfde gronden daer de voorgaende Cameline is groeynde.

Dioscorides. Tsaedt vande Cameline ghestooten zijnde wordt gheroost, ende metter olien oft smout van dien, worden rijskens ghesmeirt, om te branden inde lampen.

Met selve smout wordt wegh ghenomen de rowheydt des lichaems, ende wordt daer mede glat ende effen ghemaeckt.

Galenus seght dat het heeft een stoppende cracht.

(Camelina sativa) Cameline Myagrum. In Frans Cameline. In Hoogduits Flachsdottern en Leyndottern en is de Sesamum van Cordus en Bock en Matthiolo, de Sesamum van sommige en Erysimum van Galenus en Theophrastus naar Dodonaeus opinie.

(Erysimum cheiranthoides) Tweede Camelina de Thlaspi gelijk. In Latijn Myagrum alterum Thlaspi effigie.

In de tafel van Aegineta onder de letter M worden gelezen twee planten van naam en olieachtig sap of van zaad die elkaar wat gelijken waarvan deze eerste me lijkt daar beter genoemd te wezen in Grieks Myaron dan Myagron. Want Myagron is te zeggen kwaad, onzuiver en vuil zodanige als de Melampyrum is, die zeer beschadigt het graan dat daarbij [268] groeit en is veel erger indien dat vergeleken wordt bij ander granen of tarwe. Maar die tweede is zeer fraai Myagron geheten uit reden van haar effect als van de vliegen zeer rustig te vangen omdat ze, zo we op een andere plaats gezegd hebben, met haar takjes en lijmachtigheid de vliegen vast houdt die daarop zitten of voorbij vliegen.

De Myagros groeien op ongebouwde akkers en ook niet zonder groot letsel van het koren is de plant die zij gehouden hebben voor de kleine Sesamum. Want op veel plaatsen wordt uit het zaad van die dat het zaad van Sesamum zeer gelijk is veel olie geslagen welke ook alzo goed en bekwaam is om te gebruiken in lampen en in spijzen. Dit kruid groeit een 68 cm hoog en heeft veel smalle bladeren die van de meekrap of eerder die van het parelkruid gelijk, maar breder en zeer weinig bladeren die van de Thlaspi gelijk rondom met uitstekende tandjes, zacht en witachtig. Boven langs het uiterste van de stelen komen gele bloempjes die van de Alsysum of Erysimum niet ongelijk en na die volgen platte zaadhuisjes die van de Draba of vlasbolletjes schier gelijk. Het zaad is geel en die van de Sesamum of fenegriek gelijk, maar tweemaal kleiner en langwerpig. De vlijt van de jonge herbaristen heeft verbeterd daar men las τραχηλϖος τηλιζος, de fenegriek niet gelijk, hoewel dat het verstaan mocht worden van het gehele blaasje. Want de zaden die daarin gesloten zijn schijnt het door de stand en tezamen voeging onder elkaar iets langwerpigs te vormen. Maar deze dingen zijn van klein belang. Hier zo klapt en spreekt zeer slecht Matthiolus als hij de geleerden zonder enige reden of kennis van zaken of beter te beschrijven is tegen gesteld. Want had hij geweten het voortkomen van deze op de akkers van Engeland, Frankrijk, Holland Loreine en Luik en het profijt dat de kooplieden daarbij doen hij zou die liever gekend hebben dan in de plaats van die gesteld te onrechte enige van de vreemde en valse. [269]

Deze plant wordt in Engeland en Nederland gevonden in de hoven en heeft klein bladeren die van de Languedocse kleine Thlaspi of Alysson of kleinste zee violier gelijk. De bloempjes staan dicht op elkaar en maken een kroontje en zijn stervormig, geel als van de Thlaspi of Erysimum. Zij groeit op dezelfde gronden daar de voorgaande Camelina groeit.

Dioscorides. Het zaad van de Camelina gestampt wordt geroosterd en met der olie of vet van die worden twijgjes gesmeerd om te branden in de lampen.

Met hetzelfde vet wordt weggenomen de ruwheid van het lichaam en wordt daarmee glad en effen gemaakt.

Galenus zegt dat het heeft een stoppende kracht.

Cruys-cruydt. In Latijn, Senecio sive Erygeron. In Hoochduytsch, Creutz wurtz. In Franchois, Senesson. In Italiaensch, Spelliciosa ende Cardoncello. In Spaensch, Yerva cana. Cardo morto ende Bon varon. In Engels, Grounsell.

Cruys-cruydt groeyet in alle landen ende op alle gronden verdraghende hitte ende coude, meest alle maeneschijn versche bloemen voorts brenghende, de welcke terstondt verkeeren in wolachtigh maeterie, ghelijck die vande Cancker-bloemen. De ionghe teere knoopkens zijn groen, minder dan die vanden Gansen distel, een weynich roodt, onder de welcke dat groeyen lanckorpighe ghekerfde bladers, die vande Rakette oft Cicoreye van snede ghelijck. Het is zeer goedt teghen de bloedtsweeren ende Eryspelen als sy eerst aencomen, want het is rijp maeckende, ende wat tsamen treckende, in vueghen dat met een middelmatighe waermte, morwe maeckt, oft tot etter brenght. De smaecke is smets ende moesachtich.

Dioscorides. De bladers ende bloeme van Cruyscruydt hebben een vercoelende cracht: waerom dat die met wat wijns oft alleene ghestooten, ghenesen die heete gheswillen van tfondament ende van de cullen daer op gheleyt zijnde. [270]

De selfde ghemengt met brijselinghe van wieroock, ghenoemt Manna thuris, geneest alle wonden, maer sonderlinge die vande senuen, daer op gheleyt.

De witte vlocken daer die bloeme in verandert, met Azijn ghemengt, ghenesen oock de selfde pijnen wonden: maer versch ghedronken zijnde, doen versticken ende worghen.

Den geheelen stele metten bladeren in Malevaseye ghesoden ende ghedroncken, gheneest de pijnen vande maghe, die van heete cholerijcke vochticheydt oorspronck hebben.

Cruyscruydt wordt oock ghemengt in stovende Medicijnen om den steen te breken, ende tegen de ghebreecken van de moeder ghelijck het Glascruydt.

De bladers worden oock inden winter met salaet gheten.

Plinius. De witte vlocken vande bloemen met Saffraen ende wat coudts water ghewreven, is goet ghestreken op de zeer loopende ooghen.

Tselfde met wat souts gheroost, verdrijft de croppen ende clieren aende hals.

Met fijn poeyer van wieroock ende soeten wijn ghemengt, gheneest de heete gheswillen vande cullen.

Aegin. Cruyscruydt heeft een vercoelende ende een weynich scheydende cracht.

Apul. Met oude Verckens liese ghestooten ende ghemengt, gheneest wttermaeten wel de wonden, daer op gheleydt.

Cruyscruydt met weerdicheydt smorghens wter eerden ghetrocken, ende ghestooten met oude Verckens liese, op de wonden gheleydt, opent ende suyvert die.

De selfde nae de middach op de selfde maniere wtghetrocken, ende met oudt berghe smeir gemengt, opde wonde gheleyt, opent ende gheneest volcomelick.

Met oude smeir ghestooten, neemt wegh de pijne vande voeten, ende gheneest zeer crachtich de pijne vande zenuen.

De bloemkens zeer wel ghesoden ende ghestooten, ghelijck een plaester op de maghe gheleyt, genesen wonderlick de pijne der maghen.

Cruysscruydt alleene ghestooten ende tsap nuchteren gedroncken, is wtermaten goet teghen de pijne vande lendenen ende dէien.

Tselfde met soudt ghestooten, ende gelijck een plaester op de voeten gheleyt, is seer goet teghen de pijne vandene Fleirfijn.

Als iemandt ghequetst is, men sal tcruydt met oudt onghesouten smeir stooten, ende ghelijck een Cerone opde wonde legghen, want tsal de wonde zeer haest ghenesen.

Tweede Wolachtich Cruys-cruydt. Graeu Cruys-cruydt. In Latijn, Erygeron tomentosum.

Op de canten van bosschen ende savelachtige velden, groeyet dese soorte van Cruyscruydt, dwelcke met dun hayrkens becleedt is, andersins en ist van den anderen ghemeynen niet verschillende: Tgroeyet vele in Brabandt ende int quartier van Dornick.

De soorte van Cruyscruydt groeyet vele in warme landen. Zeer selden wordt die ghevonden in Nederlandt, ten ware inde hof van D. Brancion, waer af dat ghevonden met diepe ghekerfde, maer wolachtighe bladers, die vande wilde Cicoreye ghelijck, van wortel, bloeme ende wolle, als de bloeme vergaet, ist den Cruys-cruydt ghelijck.

(Senecio vulgaris) Kruiskruid. In Latijn Senecio sive Erygeron. In Hoogduits Creutz wurtz. In Frans Senesson. In Italiaans Spelliciosa en Cardoncello. In Spaans Yerva cana. Cardo morto en Bon varon. In Engels Grounsell.

Kruiskruid groeit in alle landen en op alle gronden en verdraagt hitte en koude en brengt meest alle maneschijnen verse bloemen voort die terstond veranderen in wolachtige materie gelijk die van de paardenbloem. De jonge tere knopjes zijn groen en kleiner dan die van de ganzendistel en wat rood waaronder groeien langwerpige gekerfde bladeren die van de raket of cichorei van sneden gelijk. Het is zeer goed tegen de bloedzweren en Eryspela als zij net beginnen want het maakt rijp en is wat tezamen trekkende in voegen dat met een middelmatige warmte murw maak, of tot etter brengt. De smaak is smets en moesachtig.

Dioscorides. De bladeren en bloemen van kruiskruid hebben een verkoelende kracht waarom dat die met wat wijn of alleen gestampt genezen die hete zwellingen van het fundament en van de ballen daarop gelegd. [270]

Dezelfde gemengd met verpulverde wierook genoemd Manna thuris geneest alle wonden maar vooral die van de zenuwen, daarop gelegd.

De witte vlokken daar de bloem in verandert met azijn gemengd genezen ook dezelfde wonden maar vers gedronken doen ze stikken en wurgen.

De gehele steel met de bladeren in malvezij gekookt en gedronken geneest de pijn van de maag die van hete galachtige vochtigheid oorsprong heeft.

Kruiskruid wordt ook gemengd in stovende medicijnen om de steen te breken en tegen de gebreken van de moeder gelijk het glaskruid.

De bladeren worden ook in de winter met salade gegeten.

Plinius. De witte vlokken van de bloemen met saffraan en wat koud water gewreven is goed gestreken op de zeer lopende ogen.

Hetzelfde met wat zout geroosterd verdrijft de kroppen en klieren aan de hals.

Met fijn poeder van wierook en zoete wijn gemengd geneest de hete zwellingen van de ballen.

Aegineta. Kruidkruid heeft een verkoelende en een weinig scheidende kracht.

Apuleius. Met oud varkensvet gestampt en gemengd geneest uitermate goed de wonden, daarop gelegd.

Kruiskruid met waardigheid ճ morgen uit de aarde trekken en stampen met oud varkensvet en op de wonden gelegd opent en zuivert die.

Dezelfde na de middag op dezelfde manier uitgetrokken en met oude berenvet gemengd en op de wond gelegd opent en geneest volkomen.

Met oud vet gestampt neemt weg de pijn van de voeten en geneest zeer krachtig de pijn van de zenuwen.

De bloempjes zeer goed gekookt en gestampt en gelijk een pleister op de maag gelegd geneest wonderlijk de pijn van de maag.

Kruiskruid alleen gestampt en het sap nuchter gedronken is uitermate goed tegen de pijn van de lendenen en de knien.

Hetzelfde met zout gestampt en gelijk een pleister op de voeten gelegd is zeer goed tegen de pijn van den Jicht.

Als iemand gekwetst is zal men het kruid met oude ongezouten vet stoten en gelijk een waspleister op de wond leggen want het zal de wond zeer snel genezen.

(Senecio incanus of Crepis foetida?)

Tweede wolachtig kruiskruid. Grauw kruiskruid. In Latijn Erygeron tomentosum.

Op de kanten van bossen en zavelachtige velden groeit deze soort van kruidkruid wat met dun haartjes bekleed is, anders verschilt het niet van de gewone. Het groeit veel in Brabant en in het kwartier van Doornik.

De soort van kruidkruid groeit veel in warme landen. Zeer zelden wordt die gevonden in Nederland, tenzij in de hof van D. Brancion waar dat gevonden wordt met diepe gekerfde, maar wolachtige bladeren die van de wilde cichorei gelijk, van wortel, bloem en wol als de bloem vergaat is het kruidkruid gelijk.

S. Jacobs Bloemen.In Latijn Jacobaea Senecio ende Herba S. Iacobi. In Hoochduytsch, S. Jacobs bloemen. In Italiaensch, Carduncello magiore, dat is groot Cruys-cruydt.

Dit cruydt en is nae de opinie vande Cruydt-liefhebbers van desen tijdt gheen beter ghelijckende dan den Cruys-cruydt: Tgroeyet gheerne op lustighe plaetsen, als in bemden, ende vochtighe hoevels, voorts brenghende veel rechte ende vaste ghestreepte tacskens dan tgroot Cruys-cruydt, de welcke somtijdts root zijn van onderhalven cubitus ofte eenen cubitus hooghe, wt een faselachtighe wortel. De bladers zijn doncker groen die vanden Cruyscruydt ghelijck, ghespleten ende staende gelijck die vanden Byvoet. De bloemkens zijn sterrewijs ende geel, ende daer nae oock wit vlockachtich, die vanden Cruyscruydt ende Tripolium ghelijck, maer sonder reucke: den smaecke is bitter ende tsaementreckende, nochtans en ist sap soo heet niet.

Cracht.

By experientie is bevonden dattet water van dit cruydt zeer goet is teghen de Squinancie ende heete gheswillen vanden Amandelen, daer mede ghegorgelt. [271]

Tselve gheneest oock wonden, ende etende sweeringhen oft fistels, ende in water ghesoden oft tsap van die belet voorts eten vande selfde daer mede ghewasschen.

Zee S. Jacobs bloemen oft Asch-cruydt. In Latijn, Marina Iacobaea, oft Chrysanthemum, ende Artemisia marina Neotericorum, oft Cineraria.

Dese plante en is oock so ghemeyne niet, de welcke groeyet ontrent de zee candt vande Middelandtsche zee. Sy is meerder ende meer ghetackt dan Cruys-cruydt, hebbende veel harde rijskens oft tackskens, ende oock meerder ende dieper ghesneden ghekerfte bladers, die vanden Byvoet ghelijck, stijfver ende grofver, becleedt zijnde met dun aschgraeu hayrken, ghelijck oock zijn alle dաnder deelen, waer door dat int Latijn Cineraria gheheeten is. De bloemen zijn oock geel die vanden S. Jacobs bloemen gelijck, de welcke oock veranderen in wit guychel hayr. Inde hoven van Nederland wordet ghevonden, daer gebrocht zijnde vanden oever der Middellandtscher zee.

Het heeft een zeer drooghende cracht, het digireert ende is sonder reucke: Sijn ander crachten zijn noch onbekendt. [272]

Druyven-Cruydt. In Latijn ende Griecks, Botrys. In Hoochduytsch, Traubenkraut. In Franchois, Pyment ende mille grains. In Italiaensch, Lisne. In Spaensch, Bion granada. In Engels, Oke of Hierusalem.

Onder de gheplante Olijfboomen van Nimes ende ander warme ende lustighe ackers vanden lande van Languedoc, groeyet dese Druyvencruydt van selfs: maer in Nederlandt, Hoochduytschlandt ende Enghelandt wordet inde hoven ghesaeyt. Theeft een wijde wtghespreyde wortel met verwarde faselinghen, ende gheeft wt eenen rechten ronden steel veel sijde tacskens, ghelijck een boonken becleedt, met ghestreepte groene bladers, die wtde knoopkens voorts comen drie duymen lanck ende eenen duym breet, rontomme diep ghekerft, die vande Cicoreye, oft eer Havicks-cruydt, oft Rakette niet onghelijck. Aende tackskens wassen wttermaten veel bloemkens, neffens by ende boven de bladers van ghedaente ghelijck een eerst bloeyende Druyve, waer af dat den naem heeft: maer bleeck geel, gelijck oock de gheheele plante geelachtich groen is. Dit cruydt heeft eenen zeer lieflicken reucke, ende niet seer onghelijck die vande wilde Savie, maer veel crachtigher.

Druyven-cruydt in wijn ghesoden is goet ghedroncken den ghenen die opde borst verstopt zijn, ende niet en connen den aessem verhaelen dan over eynde sittende oft staende, Diosc.ende Aegin. Ende wordt in desen zeere gepresen van D. Zeger Cobelgiers den oudsten ende zeer gheschicksten Medicijn der Stadt van Antwerpen.

Tselfde cruydt doet oock water maecken, ende verwect den vrouwen haerlieder maendtstonden, want theeft subtijle deelen ende een verdeylende ende afvaeghende cracht.

De ionghe Medicijns confijten dat met suycker, ende ghebruyckent teghen de siecten vander herten.

(Jacobaea vulgaris) St. Jacobs bloemen. In Latijn Jacobaea Senecio en Herba S. Jacobi. In Hoogduits S. Jacobs bloemen. In Italiaans Carduncello magiore, dat is groot kruidkruid.

Dit kruid is naar de opinie van de kruidliefhebbers van deze tijd geen betere die lijkt op het kruiskruid. Het groeit graag op lustige plaatsen zoals in beemden en vochtige heuvels en brengt voort veel rechte en vaster gestreepte takjes dan het grote kruiskruid die somtijds rood zijn van een 68 of 45cm hoog uit een vezelachtige wortel. De bladeren zijn donker groen en die van de kruiskruid gelijk, gespleten en staan gelijk die van bijvoet. De bloempjes zijn stervormig en geel en daarna ook wit vlokachtig die van het kruiskruid en Tripolium gelijk maar zonder reuk. De smaak is bitter en tezamen trekken, nochtans is het sap niet zo heet.

Kracht.

Bij onderzoek is bevonden dat het water van dit kruid zeer goed is tegen de keelblaar en hete zwellingen van de amandelen, daarmee gegorgeld. [271]

Hetzelfde geneest ook wonden en etende zweren of lopende gaten en in water gekookt of het sap van die belet het voort eten van dezelfde, daarmee gewassen.

(Senecio cineraria) Zee St. Jacobs bloemen of askruid. In Latijn Marina Jacobaea of Chrysanthemum en Artemisia marina Neotericorum of Cineraria.

Deze plant is ook niet zo algemeen en groeit omtrent de zeekant van de Middellandse zee. Zij is groter en meer vertakt dat kruiskruid en heeft veel harde twijgjes of takjes en ook meer en dieper gesneden gekerfde bladeren en die van de bijvoet gelijk, stijver en grover die bekleed zijn met dunne asgrauwe haartjes gelijk ook zijn alle andere delen waardoor dat in het Latijn Cineraria geheten is. De bloemen zijn ook geel en die van de St. Jacobs bloemen gelijk die ook veranderen in wit goochel haar. In de hoven van Nederland wordt het gevonden waar het gebracht is van de oever der Middellandse zee.

Het heeft een zeer drogende kracht, het verteert en is zonder reuk. Zijn andere krachten zijn noch onbekend. [272]

(Chenopodium botrys)

Druivenkruid. In Latijn en Grieks Botrys. In Hoogduits Traubenkraut. In Frans Pyment en mille grains. In Italiaans Lisne. In Spaans Bion granada. In Engels Oke of Hierusalem.

Onder de geplante olijfbomen van Nimes en ander warme en lustige akkers van het land van Languedoc groeit dit druivenkruid vanzelf, maar in Nederland, Hoogduitsland en Engeland wordt het in de hoven gezaaid. Het heeft een wijde uitgespreide wortel met verwarde vezels en geeft uit een rechte ronde steel veel zijtakjes en gelijk een boompje bekleed met gestreepte groene bladeren die uit de knopjes voortkomen van drie cm lang en een cm breed rondom diep gekerfd die van de cichorei of eerder havikskruid of raket niet ongelijk. Aan de takjes groeien uitermate veel bloempjes naast bij en boven de bladeren en van gedaante gelijk een net loeiende druif waarvan dat de naam heeft maar bleek geel gelijk ook de gehele plant geelachtig groen is. Dit kruid heeft een zeer lieflijke reuk en niet zeer ongelijk die van de wilde salie maar veel krachtiger.

Druivenkruid in wijn gekookt is goed gedronken diegene die op de borst verstopt zijn en geen adem kunnen halen dan overeind staande of staande, Dioscorides en Aegineta, en wordt in deze zeer geprezen van D. Zeger Cobelgiers de oudste en zeer geschikte dokter van de stad Antwerpen.

Hetzelfde kruid doet ook water maken en verwekt bij de vrouwen hun maandstonden want het heeft subtiele delen en een verdelende en afvegende kracht.

De jonge dokters konfijten dat met suiker en gebruiken het tegen de ziekten van het hart.

Cicoreyen oft Endivien.

Nu moeten hier by ghevoegt werden de gheslachten van Cicoreye, ende Endivie, alle de welcke bequaemlick ende bysonder te scheyden veel moeyelicker is dan te prijsen: nochtans en salt niet onproffijtelick zijn, ghemerckt dat wy sien veel Apotekers, iae oock wel sommighe zeer vermaerde oude Medicijns, noch ter tijdt zeer sorchfuldich wat sy sullen nemen in haerlieder oft oock inde compositien van Nicolaus die daghelics ghebruyckt worden voor Endivien, beyde de Sonchi, Cicerbita, Taraxacon, wilde Lattouwe, ende dierghelijcke cruyden: Waerom dat ons heeft goet ghedocht tot hulpe van onse memorie ende oock ter vriendelicker begheerten van sommighe persoonen, hoe wel dat wy qualick moete hebben, met corte ende claere woorden dese te onderscheyden, ende in een bequaemer ordonnantie te stellen, daer en boven hier byvoeghende de sonderlinghe oft selde gevonden planten die wy kennen van desen gheslachte ende specie. [273]

Cicoreyen ende Endivien die Galenus nae den ouders Intybolachanas noemt, zijn veelderhande, Waer af datter drie principaelste hier sullen tot een onderwijs gestelt worden, te weten wilde bittere, hofsche, ende Sonchus, vande welcke ghelijck de wilde wt der natueren eerst is gheweest, heeft also de meeste specien: te weten:

Cicoreye: Wilde Cicoreye met bladers die vanden Cancker bloemen ghelijck: Tamme Cicoreye met breeder ende dicker bladers die vande witte Endivie ghelijck, maer wat lieflicker. Geel Cicoreye met bloemen den Cancker bloemen ghelijck, ende bladers die vanden Havicks-cruydt ghelijck. Nederlandtsche Condrille met blaeuwe bloemen die vande Cicoreye ghelijck. Cleyn gele Zee-Condrille die bolachtich is, oft cleyn bolachtich zee Hieracium alterum Dioscor. Ghemeyne gele Condrille groote ende cleyne, met bladers die vande Cancker bloemen ghelijck. Condrille met roode bloemen die niet ghemeyn en is. Condrilla verrucaria. Papen-cruydt oft Cancker-bloemen. Dens Leonis van Languedoc. Witachtighe, Lijmachtighe Condrille vande wijngaerden van Languedoc. Condrille van Syrien met bladeren die vande wilde Rakette oft Corenbloemen ghelijck. Ixopus van Cordus.

Endivie: Ghemeyne witte Endivie met de bloemen van tamme Cicoreye, ende bladers van Lattouwen, ende heeft haer diversche soorten, te weten: met smalle bladers, inder Apoteken wilde Endivie ghenoemt met de bloemen vande Lattouwe. Ghecrolde Endivie met de bladers van Cicoreye oft vande ghecrolde Lattouwe. Witte Endivie, geheeten cleyn Seris, met de bladers ende bloemen die vande tamme Cicoreye ghelijck.

Sonchen: Gansen distel. Hasen-Lattouwe oft Conijnen-cruydt, Cicerbita vanden Apotekers, oft Rostrum porcinum. Dau-Distel oft Sonchus met diepe wtghesneden canten, den bladeren die van Veyl ghelijck. Ander die minder is ende effen van bladers die vande Colle gelijck, met gele bloemen van Cruys-Cruydt. Groot Havicks-cruydt met eenen stele die rouw is, van bladers ende bloemen den voorgaende niet onghelijck. Cleyn Havicks-cruydt met afghebeten wortel, Duyvels bete gemeynlick in Yrlandt geheeten, met scherpe gekerfde bladers. Cleyn ende luttel wt de wortel, met cleyne gele bloemen. Seer cleyn Havicks-cruydt met bladers die vanden Muysen-ooren ghelijck, sonder kerven. Havicks-cruydt met langhe wortels, ende veel stelen sonder bladers die inde ronde plat opder aerden ligghen, met bloemen den Cancker-bloemen ghelijck. Havicks-cruydt met bladers ende ghedaente vande Condrilla. Tweede groot Havicks-cruydt met bladers ende kerven vande blaeuwe Condrille, ende gele bloemen. Bergh Havicks-cruydt met de bladers van wilden Ossen-tongen, ende bloemen vanden Borgoenschen Cirsium. Havicks-cruydt van Languedoc met een cromme haeuwe.

Den gheslachten van Cicoreyen ende Endivien comen zeer nae de specien van Lattouwen, ghemerct dat de wilde Lattouwe een ghemengde natuere heeft vanden Cicoreyen ende Heulen.

Lattouwen: Wilde, met de bladers van witte Endivie, bloeme vande Lattouwe, ende stercken reucke vanden Heul, hinderlick, ende tot slaep verweckende. Ghemeyne Lattouwe met ronde bladers vande Coole. Roomsche Lattouwe soeter, met donckerder groene bladers die vande Endivie ghelijck, ende swert saedt. Sluyt croppen met oneffen ghecrolde bladers vande Coole [274]

Cichorei of andijvie.

Nu moeten hierbij gevoegd worden de geslachten van cichorei en andijvie, alle die bekwaam en apart te onderscheiden veel moeilijker zijn dan te prijzen. Nochtans zal het niet profijtelijk zijn gemerkt dat we veel apothekers, ja ook wel sommige zeer vermaarde oude dokters die noch ter tijd zeer zorgvuldig zijn wat zij zullen nemen in hun of ook in de composities van Nicolaus die dagelijks gebruikt worden voor andijvie beide Sonchus, Cicerbita, Taraxacum, wilde sla en diergelijke kruiden. Waarom dat ons heeft goed gedacht tot hulp van onze memorie en ook tot vriendelijke begeerte van sommige personen hoewel dat we wat moeite hebben om die met korte en heldere woorden te onderscheiden en in een goede orde te stellen en daarboven hier bijvoegen de bijzondere of zelden gevonden planten die we kennen van dit geslacht en specie. [273]

Cichorei en andijvie die Galenus naar de ouders Intybolachanas noemt zijn veelvormig waarvan dat er drie voornaamste hier tot een onderwijs gesteld zullen worden, te weten wilde bittere, hof en Sonchus waarvan gelijk de wilde uit de natuur de eerste is geweest en heeft alzo de meeste species. Te weten;

Cichorei. Wilde cichorei met bladeren die van de paardenbloemen gelijk. Tamme cichorei met bredere en dikkere bladeren die van de witte andijvie gelijk maar wat lieflijker. Gele cichorei met bloemen de paardenbloemen gelijk en bladeren die van het havikskruid gelijk. Nederlandse Chondrilla met blauwe bloemen die van de cichorei gelijk. Kleine gele zee Chondrilla die bolachtig is of kleine bolachtig zee Hieracium alterum Dioscoridis. Gewone gele Chondrilla groot en klein met bladeren die van de paardenbloemen gelijk. Chondrilla met rode bloemen die niet algemeen is. Condrilla verrucaria. Papenkruid of paardenbloemen. Dens Leonis van Languedoc. Witachtige, lijmachtige Chondrilla van de wijngaarden van Languedoc. Chondrilla van Syrie met bladeren die van de wilde raket of korenbloemen gelijk. Ixopus van Cordus.

Andijvie. Gewone witte andijvie met de bloemen van tamme cichorei en bladeren van sla en heeft haar diverse soorten te weten; met smalle bladeren die in de apotheken wilde andijvie genoemd wordt met de bloemen van sla. Gekrulde andijvie met de bladeren van cichorei of van de gekrulde sla. Witte andijvie geheten klein Seris met de bladeren en bloemen die van de tamme cichorei gelijk.

(Sonchus oleraceus) Sonchus. Ganzendistel. Hazensla of konijnenkruid, Cicerbita van de apothekers of Rostrum porcinum. Dauwdistel of Sonchus met diep uitgesneden kanten de bladeren die van klimop gelijk. Andere die kleiner is en effen van bladeren die van de papaver gelijk met gele bloemen van kruiskruid. Groot havikskruid met een steel die rouw is, van bladeren en bloemen de voorgaande niet ongelijk. Klein havikskruid met afgebeten wortel die gewoonlijk in Ierland duivelsbeet heet met scherpe gekerfde bladeren, klein en weinig uit de wortel met kleine gele bloemen. Zeer klein havikskruid met bladeren die van de muizenoren gelijk zonder kerven. Havikskruid met lange wortels en veel stelen zonder bladeren die in de ronde plat op de aarden liggen met bloemen de paardenbloem gelijk. Havikskruid met bladeren en gedaante van de Chondrilla. Tweede groot havikskruid met bladeren en kerven van de blauwe Chondrilla en gele bloemen. Berg havikskruid met de bladeren van wilde ossentong en bloemen van de Bourgondische Cirsium. Havikskruid van Languedoc met een kromme hauw.

De geslachten van cichorei en andijvie komen zeer dichtbij de species van sla gemerkt dat de wilde sla een gemengde natuur heeft van de cichorei en papavers.

Sla. Wilde met de bladeren van witte andijvie, bloem van sla en sterke reuk van de papaver, hinderlijk en tot slaap verwekkend. Gewone sla met ronde bladeren van de kool. Roomse sla die zoeter is met donkerder groene bladeren die van de andijvie gelijk en zwart zaad. Sluitkroppen met oneffen gekrulde bladeren van de kool. [274]

Wilde Cicoreye. In Griecks, Seris Picris. In Latijn, Sylvestre Cichorium. In Hoochduytsch, Wilde wegwarten. In Franchois, Cichoree sauvage. In Italiaensch, Cicorea salvatica ende Tornasole. In Spaensch, Almerones ende Cicoria. In Engels, Wild Cichorye.

De woorden Seris oft Intybum moghen wesen generaele naemen van alle de cruyden die Galenus is heetende half in Griecks ende half in Latijn, Intybolachana, dat is te segghen, etelicke Cicoreye oft Endivie cruyden: ende schijnen Seris ghenoemt te wesen, om datse ghesayt worden: ende Intyba om de hollicheydt vanden stele: want Cichorium ende Ambubeia zijn Aegyptische woorden oft namen: Picris, dat is bitter, beteeckent de bitterheydt sonderlinghe vande wilde Cicorey, die de bitterste is van allen, over al zeer veel groeyende, zeer ghesondt, ende van alle natien zeer gepresen, de welcke lichtelick te onderkennen is wt de Tamme Cicorey byde meer oft min ghekerfde, doncker groene ende smalder bladers, ende meerder bitterheydt, oock wt tgheheel wesen vande plante, ende oneffender, harter ende dorrer wortel.

Tamme Cicoreye. In Latijn, Cichorium sativum caeruleum, ende is de selfde Picris, maer door de oeffeninghe verandert. In Hoochduytsch, Zam Blauwegwart. In Franchois, Cichoree des iardins. In Italiaensch ende Spaensch, Cicoria domestica. In Engels, Cichorye.

Dat dese niet en verschilt vande voorseyde dan door oeffeninghe ende grondt in den welcken sy groeyet, is daer wt blijckelick: want sy int landt van Turin in Piemont, Savoyen, ende inde wijngaerden van Bourgoignen welck goet landt is, van ghedaente, noch van smaecke, of eenich ander teecken vanden voorgaenden verschillende en is. Tot Brugghe ende Antwerpen plantense de ionghe teere plantkens in vlacke velden, die sy ghesaeyt hebben corts nae S. Jansmisse, om datse niet en souden schieten ende bloeyen, ende oock op datse inden winter souden moghen hebben meerder ende malscher wortels om tեten: nochtans is dese min ghekerft van bladers ende den anderen min ghelijck, als sy vele gheoeffent wordt, ende inde hoven wel ghemest is, andersins is sy van bloemen ende saet den voorgaenden ghelijck.

Dioscorides. Beyde de Cicoreyen vercoelen ende trecken tsaemen: ende zijn der maghen zeere nut, ende (als Plinius seght) oock de Lever ende Nieren. [275]

De selfde cruyden eerst ghesoden, ende dan met azijn gheten, stoppen den camerganck, ende (als Plinius seght) sy nemen wegh de pijnen vander urine.

De selfde cruyden gheten, stercken de weecke maghe, ende vercoelen de maghe die verhit is, maer de wilde is der maghen aldernutst.

Dese cruyden alleene, oft met worte ghemengt, zijn zeer goet teghen de cloppinge vander herten, heet Fleirfijn ende groote verhittinghe vander ooghen, van buyten gheleydt op de plaetse der pijnen.

Tcruydt mette wortel, gheneest de steecken vande Scorpioenen.

Tcruydt met worte ghemengt gheneset wildt vier.

Tsap met Ceruyse ende azijn ghemengt, is goet gheleyt ende ghestreecken op alle dinghen die behoeven vercoelt te werden.

Plinius. Tsap van dese cruyden met olie van Roosen ende Azijn ghemengt versoet depijnen vanden hoofde daer op gheleydt.

De selfde in malevaseye ghesoden, verdrijft de Gheelsucht als sy sonder cortsen is: helpt oock de blaese.

In water ghesoden is soo zeer nut tot de suyveringhe vande moeder, datse de doode vruchten af trect, ende is oock zeer goet over ander dach ghedroncken den ghenen dien tsaet ontgaet.

Simeo Sethus. Cicoreye heeft de macht van de verstoptheden wegh te nemen meer dan eenich ander pottagie oft etelick cruydt, sy stelpt den bloet loop, ende verdrijft de verhittinghe vande Lever, gheneest de gheelsucht, versterckt de Lever door eenighe eyghenschap, doet tamelick slaepen, beneemt den lust van byslapen, ende mindert dծatuerlick saedt, in de ghene die coudt zijn van natueren.

Tsaet is goet teghen de cortsen die wt Cholera ghesproten zijn, maer is der milten hinderlick.

Geel Cicoreye, ende is Hedypnois Plinij, ende Aphaca Theophrasti. In Latijn, Cichorium luteum pratense, Dentis Leonis flore, Hieracij folio: oft de selve oock is Cichorium Verrucarium met de gele bloemen ende ghevoorde bollekens? In Hoochduytsch, Geel ward. In Franchois, Cichoree jaune. [276]

In dien dat dese is, als de gheleertste Herbaristen willen segghen, den Hedypnois van Plinius, welck woordt sy wtlegghen, soet rieckende, oft tot slaep verweckende: sonder twijfel het is een specie van Cicoreye, want de wortel is die vande tamme Cicoreye ghelijck, voorts dwassen, staen ende getal van bladers, stele ende bloemen ende tgheheel wesen, zijn gheheel die vande wilde Cicoreye ghelijck. Nochtans worden sy hier by onderkent, dat dese alle dinghen meerder heeft, de bladers witter, breeder ende min ghekerft, ende aenghewassen aenden gheheel ghetackten stengel: oock heeftse ghele bloemen, ende de wolachtighe bollen veel meerder: de wortel is oock vol bitter saps die eenen voet lanck is. Sy groeyet over al aende grachten oft vesten vande bemden ende steden.

Plinius. Dese Cicoreye ghesoden, trect samen de weecke maghe: ende raew gheten, stoptse den buyck: met melck ghesoden helptse tot den buyckloop.

Ghebroken ende vercrompen leden worden gheholpen met beyde de gheslachten, desghelijcks oock de ghene die door sieckten tsaet af gaet.

(Cichorium intybus, wild en gekweekt) Wilde cichorei. In Grieks Seris Picris. In Latijn Sylvestre Cichorium. In Hoogduits Wilde wegwarten. In Frans Cichoree sauvage. In Italiaans Cicorea salvatica en Tornasole. In Spaans Almerones en Cicoria. In Engels Wild Cichorye.

De woorden Seris of Intybum mogen gewone namen van alle kruiden zijn die Galenus heet half in Grieks en half in Latijn Intybolachana, dat is te zeggen eetbare cichorei of andijvie kruiden en schijnen Seris genoemd te wezen omdat ze gezaaid worden en Intyba vanwege de holheid van de steel. Want Cichorium en Ambubeia zijn Egyptische woorden of namen. Picris, dat is bitter, betekent de bitterheid en vooral van de wilde cichorei die de bitterste is van allen en overal zeer veel groeit, zeer gezond en van alle naties zeer geprezen die licht te herkennen is uit de tamme cichorei bij de meer of minder gekerfde, donker groene en smallere bladeren en meerder bitterheid, ook uit het gehele wezen van de plant en oneffen, harder en dorder wortel.

Tamme cichorei. In Latijn Cichorium sativum caeruleum en is dezelfde Picris, maar door de teelt veranderd. In Hoogduits Zam Blauwegwart. In Frans Cichoree des jardins. In Italiaans en Spaans Cicoria domestica. In Engels Cichorye.

Dat deze niet verschilt van de voor vermelde dan door teelt en grond waarin zij groeit is daar uit te zien want in het land van Turijn in Piedmont, Savoie en in de wijngaarden van Bourgogne wat goed land is, verschilt ze niet van gedaante, noch van smaak of enig ander teken van de voorgaande. Te Brugge en Antwerpen planten ze de jonge tere plantjes in vlakke velden die zij gezaaid hebben kort na St. Jansmis omdat ze niet zouden schieten en bloeien en ook opdat ze in de winter zou mogen hebben grotere en malsere wortels om te eten. Nochtans is deze minder gekerfd van bladeren en de anderen minder gelijk als zij veel geteeld wordt en de hof goed gemest is, anderszins is zij van bloemen en zaad het voorgaande gelijk.

Dioscorides. Beide cichorei verkoelen en trekken tezamen en zijn de maag zeer nuttig en (als Plinius zegt) ook de lever en nieren. [275]

Dezelfde kruiden eerst gekookt en dan met azijn gegeten stoppen de kamergang en (als Plinius zegt) zij nemen weg de pijnen van de urine.

Dezelfde kruiden gegeten sterken de weke maag en verkoelen de maag die verhit is, maar de wilde is de maag het nuttigste.

Deze kruiden alleen of met wort gemengd zijn zeer goed tegen de kloppingen van het hart, hete jicht en grote verhitting van de ogen, van buiten gelegd op de plaats der pijnen.

Het kruid met de wortel geneest de steken van de schorpioenen.

Het kruid met wort gemengd geneest het wild vuur.

Het sap met loodwit en azijn gemengd is goed gelegd en gestreken op alle dingen die behoeven verkoeld te worden.

Plinius. Het sap van deze kruiden met olie van rozen en azijn gemengd verzacht de pijnen van het hoofd daarop gelegd.

Dezelfde in malvezij gekookt verdrijft de geelzucht als zij zonder koortsen is. Helpt ook de blaas.

In water gekookt is zo zeer nuttig tot de zuivering van de moeder dat ze de dode vruchten aftrekt en is ook zeer goed om de andere dag gedronken diegene die het zaad ontgaat.

Simeon Sethus. Cichorei heeft de macht van de verstoppingen weg te nemen meer dan enig andere stamppot of eetbaar kruid, zij stelpt de bloedloop en verdrijft de verhitting van de lever, geneest de geelzucht, versterkt de lever door enige eigenschap, doet tamelijk slapen en beneemt de lust van bijslapen en vermindert het natuurlijk zaad in diegene die koud zijn van naturen.

Het zaad is goed tegen de koortsen die uit de gal gesproten zijn, maar is de milt hinderlijk.

(Chondrilla juncea)

Gele cichorei, en is Hedypnois Plinij, en Aphaca Theophrasti. In Latijn Cichorium luteum pratense, Dentis Leonis flore, Hieracij folio. Of dezelfde ook is Cichorium Verrucarium met de gele bloemen en gevoorde bolletjes? In Hoogduits Geel ward. In Frans Cichoree jaune. [276]

Indien dat deze die is zoals de geleerdste herbaristen willen zeggen de Hedypnois van Plinius welk woord zij uitleggen zoet geurend of tot slaap verwekkend zonder twijfel is het een specie van cichorei want de wortel is die van de tamme cichorei gelijk en verder de groei, staan en getal van bladeren, steel en bloemen en het geheel wezen zijn geheel die van de wilde cichorei gelijk. Nochtans wordt ze hierbij herkend dat deze alle dingen groter heeft, de bladeren witter, breder en minder gekerfd en aangegroeid is aan de gehele vertakte stengel. Ook heeft ze gele bloemen en de wolachtige bollen veel groter. De wortel is ook vol bitter sap die dertig cm lang is. Zij groeit overal aan de grachten of vestingen van de beemden en steden.

Plinius. Deze cichorei gekookt trekt samen de weke maag en rauw gegeten stopt ze de buik. Met melk gekookt helpt ze tot de buikloop.

Gebroken en gekrompen leden worden geholpen met beide geslachten, desgelijks ook diegene die door ziekte het zaad afgaat.

Blaeuwe Condrille. In Latijn, Condrilla cerulea Belgarum, met de ghekerfde bladers vande wilde Cicoreye. In Franchois, van sommighe Laiteron. In Italiaensch, Terracrepolo. In Spaensch, Lietugas ende Liechugas dentre los planos.

De differentien vande Condrille zijn die vander Cicoreyen zeer ghelijck, als by dese is blijckende, de welcke schijnt alleene te verschillen vande wilde Cicoreye in cleynheydt van de bladers ende aerdicheydt vande claere stelen: oock heeft se min sijdetacskens, maer de bloemen, ghelijck oock de wortels en zijn die vander Cicoreye niet onghelijck, de welcke insghelijcks gheten worden. In Artois groeytse overvloedich inde coren velden.

Dioscorides. Op de tacskens vande Condrille pleegtmen een gomme te vinden van Mastijc zeere gehelijck, soo groot als een boone, de welcke met Myrrhe ghestooten, ende met eenen lijnen doeck gheleydt soo groot als een Olijve, verweckt den vrouwen haerlieder maenstonden.

Van tգruydt met de wortel ghestooten ende met honich ghemengt maect men pastillen, de welcke inghenomen, verdrijven de witte seericheden ende vlecken.

De Gomme doet de hayren die averrechts wassen weder recht ende wel groeyen, dwelcke oock doet de malsche wortel, alsmen met een naelde die in tsap ghesteken is aende hayren comt.

Tcruydt met wijn inghenomen, is goet teghen de beten vande slanghen ende fenijnighe dieren.

Tsap vanden ghesoden cruydt met wijn, oft alleen inghenomen stopt den camerganck.

Dit cruydt wordt van Galenus gherefereert totten Lattouwen ende Endivien.

Cleyne gele bolachtighe Zee-Condrille. In Latijn, Condrilla pusilla marina, lutea, bulbosa. Oft oock is de Strongyle van Dioscorides met de ronde knobbelachtighe wortel, ende de Cichorium oft Perdion van Theophrastus?

Voorwaer zeer luttel is te vinden die specie van Seris, oft bolachtighe Cicoreye die Theophrastus schijnt te willen verclaeren. De bladers van dien zijn ghesneden ghelijck die vande wilde Cicoreye, maer een weynich minder. Den stele is bycants bloot ende teer, waer op inde hoochde voorts comt een gheele bloeme alleene, die vande Cancker bloemen ghelijck, maer minder, ende insghelijcks vergaende in grijse wollachtige bollekens. Onder tbenedenste vanden stele zijn drie oft vier draen oft faselinghen, aende welcke hanghen soo veel oft somtijts meer doorlochtighe bollekens, lijfverwich van coleure, vast ende vol saps, den Radijs bycans van verwe ende claerheydt gelijck. Tgroeyt op luttel plaetsen, nochtans comet daer overvloedich voort. In Italien hebben ons gheseyt de gheleerde dattet niemandt van henlieden daer gesien en heeft. Wy en hebbent oock nerghens ghesien, dan in dՠEylandt ende de plasschen vanden bergh Cetus ontrent de hutten vande Visschers. Dese heeft weerdich gheweest fraey gheconterfeyt te zijn, op dat soude wesen een ghedenckenisse vanden excellenten Philosophe Theophrastus, die ons de selfde te kennen heeft ghegeven, ende niemandt van onse tijden. De welcke al waer sy ons voor een present ghesonden gheweest van Athenen, soo en soude sy nochtans [277] daerom niet meer moeten Atheensche Cicorie ghenoemt zijn dan Montpelliersche oft Narbonsche.

Tweede Condrille met een langhe wortel. Chondrilla altera Diosc.ende is, Dens Leonis Dodonaei.

Dioscorides. Noch isser een ander soorte van Condrille, hebbende lanckworpighe bladers, rontomme ghekertelt, ende opder eerden ghespreyt, de stele is vol melckachtich saps, de wortel dunne, rondt effen ieuchdigh, gheelachtich, vol saps, de welcke ende oock den stele ende bladers een teerende cracht hebben. Tsap doet de averrecht staende hayren vande wijnbraewen weder recht groeyen. Sy groeyt in vet ende gheoeffent landt.

(Lactuca perennis) Blauwe Chondrilla. In Latijn Condrilla cerulea Belgarum met de gekerfde bladeren van de wilde cichorei. In Frans van sommige Laiteron. In Italiaans Terracrepolo. In Spaans Lietugas en Liechugas dentre los planos.

De verschillen van de Chondrilla zijn die van de cichorei zeer gelijk zoals bij deze blijkt die alleen schijnt te verschillen van de wilde cichorei in kleinheid van de bladeren en aardigheid van de heldere stelen. Ook heeft ze minder zijtakjes, maar de bloemen gelijk ook de wortels zijn die van de cichorei niet ongelijk die insgelijks gegeten worden. In Artois groeit ze overvloedig in de korenvelden.

Dioscorides. Op de takjes van de Chondrilla pleegt men een gom te vinden die van mastiek zeer gelijk en zo groot als een boon en die met mirre gestampt en met een linnen doek gelegd zo groot als een olijf verwekt de vrouwen hun maandstonden.

Van het kruid met de wortel gestampt en met honing gemengd maakt men pastillen die ingenomen verdrijven de witte zeren en vlekken.

De gom doet de haren die dwars groeien weer recht en goed groeien wat ook doet de malse wortel als men met een naald die in het sap gestoken is aan de haren komt.

Het kruid met wijn ingenomen is goed tegen de beten van de slangen en venijnige dieren.

Het sap van het gekookte kruid met wijn of alleen ingenomen stopt de kamergang.

Dit kruid wordt van Galenus gerefereerd tot de sla en andijvie.

(Hieracium bulbosum, heet nu Sonchus bulbosum?)

Kleine gele bolachtige zee Chondrilla. In Latijn Condrilla pusilla marina, lutea, bulbosa. Of het ook is de Strongyle van Dioscorides met de ronde knobbelachtige wortel en de Cichorium of Perdion van Theophrastus?

Voorwaar zeer weinig is er te vinden van die specie van Seris of bolachtige cichorei die Theophrastus schijnt te willen verklaren. De bladeren van die zijn gesneden gelijk die van de wilde cichorei, maar wat kleiner. De steel is bijna bloot en teer waarop in de hoogte voortkomt een gele bloem alleen die van de paardenbloemen gelijk maar kleiner en insgelijks vergaat in grijze wolachtige bolletjes. Onder het benedenste van de steel zijn drie of vier draden of vezels waaraan hangen zoveel of soms meer doorluchtige bolletjes die vleeskleurig, vast en vol sap zijn en de radijs bijna van kleur en helderheid gelijk. Het groeit op weinig plaatsen, nochtans komt het daar overvloedig voort. In Itali hebben de geleerden ons gezegd dat niemand van hen het daar gezien heeft. We hebben het ook nergens gezien dan in het eiland en de plassen van de berg Cetus omtrent de hutten van de vissers. Deze is het waard geweest om afgebeeld te worden zodat het gedachtenis zou zijn van de excellente filosoof Theophrastus die ons dezelfde te kennen heeft gegeven en niemand van onze tijden die al zou zij ons voor een present gezonden geweest zijn van Athene zo zou zij nochtans [277] daarom niet meer Atheense cichorei genoemd moeten zijn dan Montpellierse of Narbonense.

(Leontodon tuberosus)

Tweede Chondrilla met een lange wortel. Chondrilla altera Dioscorides en is Dens Leonis Dodonaei.

Dioscorides. Noch is er een andere soort van Chondrilla en die heeft langwerpige bladeren en rondom gekarteld en op de aarde uitgespreid, de steel is vol melkachtig sap, de wortel dun, rond, effen en jeugdig, geelachtig en vol sap die en ook de steel en bladeren een verterende kracht hebben. Het sap doet de omgekeerde haren van de wenkbrauwen weer recht groeien. Zij groeit in vet en beteeld land.

Condrille met purper roode bloemen, die niet gemeyn en is, ende claer saedt dat van selfs afvalt. De welcke oock Crupine gheheeten is, ghenomen van dwoort Cruypen, om dat tsaedt wtcruypt ende sy selven verliest alst ghehandelt wordt. Oft oock is de tweede Condrille van Matthiolus? In Latijn, Chondrilla rara purpurante flore semine nitido decido.

Op de bergskens van Toscane, Syrien ende vanden lande van Languedoc, niet verre vanden berg Loup gheheeten, comt voorts een aerdich plantken, dwelcke schijnt te dienen byde Condrillen. Theeft gheknoopte steelkens van drie palmen ende onderhalven voet hooghe, die vande voorgaenden Condrillen niet onghelijck, purperroodt, voorts comende in schubachtighe bollekens, dien vande peirsche Condrille vande Nederlanders ghelijck: Maer tsaedt is dien van de Iaecea nigra, oft wilde Carthamus ghelijck, swart ende blinckende.

Wratte Condrille, ende is Chondrilla prior Dioscor. Clusij, Zacintha Matthioli. In Latijn, Verrucaria Chondrilla. In Italiaensch, Cichoria Verrucaria, ende Mazza de Cavalliera, ende Maza ferrata. In Engels, Gumme succory.

Dese Cicoreye heeft dicker bladers dan Havicscruydt, wit rou, ende ghekerft ghelijck die vande [278] Rakette oft Erysimum, maer niet soo diepe, groeyende over hoop aen veel ghedeelde gheknoopte stelen van drie palmen ende eenen voet hooghe, ende lanckwopighe hoykens daer saet in light, die een colve ghelijck zijn, ende wordt hierom van de Italiaenen ghenoemt Mazza de cavalliero, ende Mazza serrata ende Zacyntha verrucaria, om datse wt Zacinthen in Griecken ghebrocht is gheweest. De bloeme is gheel, cleyne, die vanden Havicscruydt ghelijck, enckel sterrewijs staende, vergaende in wit guychelhaer dat met de windt weghvlieght. Tgheheel cruydt gheeft geel sap, dwelck somtijts zeer overvloedich is inde steelkens, waerom dat vanden Enghelschen Gomme succory gheheeten is.

Clusius. Tcruydt in water ghesoden, is zeer goet ghedroncken den ghenen die ghebeten zijn van eenen dullen hondt.

Tselfde ghestooten ende opde wratten gheleyt, doet die vergaen, dwelcke oock doen veel meer ander cruyden, met tsap vande welcke de wortels ende aenwassen vande wratten verbrant ende verdrooght worden, soo wel met heete cruyden, ghelijck Wolfs melck, als met coude ghelijck Weghebree, Peertsteert, ende oock met middelmatighe, als Heliotropien, van dwelcke de naem Verrucaria tselfde is ghetuyghende.

(Crupina vulgaris) Chondrilla met purperrode bloemen die niet algemeen is en helder zaad dat vanzelf afvalt die ook Crupine geheten is genomen van het woord kruipen omdat het zaad er uitkruipt en zij verliest als het behandeld wordt. Of het ook is de tweede Chondrilla van Matthiolus? In Latijn Chondrilla rara purpurante flore semine nitido decido.

Op de bergjes van Toscane, Syri en van het land van Languedoc niet ver van de berg Loup geheten komt voort een aardig plantje wat schijnt te dienen bij de Chondrilla. Het heeft geknoopte steeltjes van 30 en 45cm hoog die van de voorgaande Chondrilla niet ongelijk, purperrood en komt voort in schubachtige bolletjes die van de paarse Chondrilla van de Nederlanders gelijk. Maar het zaad is die van de Jacea nigra of wilde Carthamus gelijk, zwart en blinkend.

(Crepis zacintha)

Wratten Chondrilla en is Chondrilla prior Dioscorides, Clusij, Zacintha Matthioli. In Latijn Verrucaria Chondrilla. In Italiaans Cichoria Verrucaria en Mazza de Cavalliera en Maza ferrata. In Engels Gumme succory.

Deze cichorei heeft dikkere bladeren dan het havikskruid, wit, ruw en gekerfd gelijk die van de [278] raket of Erysimum, maar niet zo diep en groeit overhoop aan veel gedeelde geknoopte stelen van 60cm en langwerpige huisjes daar zaad in ligt die een kolf gelijk zijn en wordt hierom van de Italianen genoemd Mazza de cavalliero en Mazza serrata en Zacyntha verrucaria omdat het uit Zacinthe in Griekenland gebracht is geweest. De bloem is geel, klein en die van het havikskruid gelijk die enkel stervormig staat en vergaat in wit stofhaar dat met de wind wegvliegt. Het gehele kruid geeft geel sap wat soms zeer overvloedig is in de steeltjes waarom dat van de Engelse gomme succory geheten is.

Clusius. Het kruid in water gekookt is zeer goed gedronken diegene die gebeten zijn van een dolle hond.

Hetzelfde gestampt en op de wratten gelegd laat die vergaan wat ook doen veel meer andere kruiden met het sap waarvan de wortels en aangroeisel van de wratten verbrand en verdroogd worden zowel met hete kruiden gelijk wolfsmelk als met koude gelijk weegbree, paardenstaart en ook met middelmatige als heliotroop waarvan de naam Verrucaria getuigt.

Papen-cruydt van Montpelliers met de bollekens van Asphodille, ende is Chondrilla altera Dioscoridis, ende Cichorium Constantinopolitanum Matthioli. In Latijn, Monspelliensium Dens Leonis Asphodeli vel Leucanthae bulbulis.

Ten waere dat in onsen tijden bekendt waere gheworden die bolachtighe Cicoreye: met goede reden soude iemant hebben moghen dencken dat dese waere de Condrille van Dioscorides, met lanckworpighe ende rontomme ghekertelde bladers opder eerden wtghepreyt ligghende, ende ronde [279] wortel, de welcke Plinius beschrijft somtijts te hebben veel wortels ghelijck boonen, Maer in welcke van beyde de manieren ghijt neemt, tsy wt de beschrijvinghe van Plinius, oft van Dioscorides, soo is seker dat der selfder Condrillen beter ghelijcken onse bolachtighe Cicorye oft de ghemeyne Canckerbloemen: Want ist dat ghy Plinium volghet, soo sult ghy moghen segghen, dat hy onse bolachtighe Cicoreye wt Theophrastus heeft gheschreven (wiens Perdion sommighe willen segghen datse is) oft wt eenighen anderen Herbarist. De wortels van dese plante zijn dunne, vollijvich, vol saps, rondt spits opgaende ende eenichsins een lanckworpighe boone ghelijck, als Plinius schrijft, den welcken wy souden ghemeynt hebben ghedoolt te hebben int verghelijcken vanden eersten Sonchus van Dioscorides, (aende welcke gommachtighe knobbelkens oft knoopkens groeyen rontomme den stele, ghelijck het ronde van een boone:) ten waere dat Plinius beschreve bycants van woordt tot woordt wt Dioscorides, oft derghelijcken treffelicken Autheur, niet dՠeerste maer de tweede Condrille. Dit cruydt groeyet vele in Tuscanen, Provence ende Languedoc aende canten vande saeylanden ende bemden, bleeckgheele bloemen draghende in Wedemaendt ende Hoymaent, die in witte wolachtighe hayren veranderen, maer veel meerder ende bleecker dan die vande Canckerbloemen: oock en zijn de pijpen vande stelen dien niet zeer onghelijck: de blaeders ligghen lancs der eerden ghespreyt, maer en zijn soo diepe niet gekerft, een weynich grauw blaew ende hayrich, der wilder Cicoreyen meer ghelijck zijnde, maer veel breeder. De smaecke is bitter ende scherp die vande Cancker bloemen ghelijck.

Cancker bloemen oft Papen-cruydt. In Latijn Dens Leonis vulgi oft Urinaria. In Hoochduytsch, Korlkraut, ende Phaffenblat. In Franchois, Pissenlit ende Dent de Lion. In Italiaensch, Pisso in aletto, ende Dente di Cane, ende Pisso di can. In Spaensch, Diente de Leon. Inde Apoteken Taraxacon, Corona & caput Monachi, ende is Chondrilla Galeni Anguill.ende Chondrilla altera Dodonaei. In Engels, Dent de Lyon.

Dit cruydt en is oock gheen Condrille, als tghene dat gheensins knobbelkens en heeft, noch aen de wortel, sulcks als Plinius ende Dioscorides schijnen te segghen, noch oock aende stele, iae dat meer is, de knoopachtighe ghewassen ende hardicheden zijn ghelijck inde borsten daer in dխelck gestijft ende gheronnen is, waer af dat in Griecks den naem heeft Chondri, te weten gheronnne cnobbelen: ten waere dat de Canckerbloeme gheschiede tselfde dat de Draba gebeurt, de welcke somtijts heeft een knobbelken inde wortel ende somtijts gheen, ende oock tselfde dat onsen Venckel, Dragant, Rute ende Mastijckboom gheschiedt, de welcke in sommighe landen greynen van gomme, oft knobbelkens van melckachtighe runsel hebben, ende hier te lande en hebbense meestendeel sulcs niet, Want de Cicoreye ende Condrille Cancker bloemen gheheeten, is ghenoech ghelijck die blaewe Condrille, die wy ghestelt hebben dՠeerste Condrille, is oock gheheeten Urinaria, ende wordt in Franchois Pisse en lict, in Nederduytsch Pissenbedde ende Pissebloeme ghenoemt, want stoppende den Camerganck ende openende de verstoptheden vanden Meferaicas, soo comter meer pisse inde blaese ghesoncken dan de kinderen wel machtich zijn in te houden, principalick als sy slaepen, waerom dat sy dan onwetens ende teghen haerlieder danck int bedde pissen. Oock dաerme vroukens ende boeren kinderen plucken inde bemden omtrent de Mol-hoopen de ionghe scheuten van dit cruydt die half overdeckt zijn vander aerden, ende daerom (ghelijck der witter Endivie ghebeurt) te lieflicker ende min bitter is, de welcke sy in salaet eten oft in soppe doen. Tvoedt wel, tdoet water maecken, ende doet slapen, waerom dat sommighe liever ghehouden hebben voor Hedypnoin dan de voorseyde ghele Cicoreye, hoe wel dat dien naem mach dienen diversche soorten van Cicoreyen ende Condrillen. Dit cruydt is allen natien zeer wel bekent, de bladers hebbende die vande wilde Cicoreye ghelijck, maer breeder ende dieper, over beyden sijden ghetant oft ghekerft, bycants opder aerden ligghende, wt de wortel die vander Cicoreye ghelijck, eenen vingher dick, wat geelachtich, ende ghequetst zijnde melckachtich sap geeft, comen voorts eer teere pijpekens dan stelen, die claer zijn ende vol melcks, waer op dat groeyen schoone gele bloemen die vanden Bocksbaert oft Schorsonere, bysonder inde Lente ende Somer, ende als den hayrachtighen oft wolachtighen bol afghewaeyt is, soo sien de bollekens ghelijck cale gheschoren monicks coppen.

Gele Condrille met dunne bladeren die vanden Hertshoren oft Corenbloemen ghelijck. In Latijn, Condrilla Coronopi aut Cyani tenuifolia, lutea vinearum.

Sommighe zeer gheleerde mannen hebben oock ghemeynt dat dese was de tweede Condrille van Dioscorides, midts datse de voorgaende noch niet en kenden.

Oock en is dese de selfde niet zeer onghelijck, want sy heeft bitterder ende meer melcks in dan de Cicoreye. Dese comt van selfs voort alle de Somer lanck over al inde wijngaerden ende savelachtighe Olijf-hoven vande heete landen, bladers hebbende van een palme oft onderhalf lanck, smal ende scherp, over beyde sijden ghetant, ghelijfvich ende bleeck, van grootte, gedaente ende standt die vande Rheseda ghelijck, groeynde rontomme eenen ghestrepten stele die vande wilde Cicoreye gelijck [280] ghedeylt in sijde tacken, de welcke bloemen draghen die vanden Havicks-cruydt oft Lattouwen niet onghelijck, ende oock veranderen in wit afrijsende guychel-hayr, ende is bitter ende scherp van smaecke.

Taye ende lijmachtighe Condrille van de wijngaerden. In Latijn, Condrilla viminea viscosa vinearum. In Spaensch, Iunquerina van Salamanken.

Noch isser een Condrille zeer lustich om sien, de welcke zeer op der gelijcke plaetsen voorts comt inde velden ontrent Languedoc. Dese bloeyet zeer vele in Wedemandt ende Hoymaendt op dese sijde vande brugghe van Nieucasteel, ontrent een half mijle gheleghen van Montpelliers. De wortel ende oock de gheheele plante is vol melcks, ende lijmachtich int aentasten, hebbende zeer veel witachtighe rijskens soet om buyghen, wit, recht, ende by een staende, opgroeyende twee cubitus hooghe. De bladers zijn beneden ghekerft ghelijck die vande Cicoreye oft Corenbloemen, maer zeer cleyne ende teer, dander bladerkens staen lancks de cleyne rijskens by seker ende ghelijcke spacien van een staende tot boven toe, in vueghen datse staen ghelijck roeykens wt wit ende groen gespickelt. Int opperste vande rijskens comen geel bloemkens die in grijse wolachtigheydt veranderen, als ghy by de figuere sien moghe.

Ixopus Cordi, ende Cicorye met langhe bladers van J. Mouton. Oft oock is de tweede Chondrilla Dioscoridis?

Cordus. Tis een cruydt vanden gheslachte der Cicoreyen, welck wtworpt zeer veel bladers van tbeghinsel des wortels, die drye palmen lanck ende een palme breedt zijn, spitsch ende van allen sijden opder aerden ghespreydt, eens-deels oock dweersche over eynde staende, wt dmiddel vande welcke spruyten een oft twee ende somtijdts meer steelkens van drye palmen, somtijdts oock van eenen voet iae van een cubitus hooghe, die rondt ende teer zijn, int opperste vande welcke ontrent de middel vande Lente op yeghelicke comen ronde bloemen van veel geel hayren tsamen in een huysken oft knop vergadert, de welcke naederhandt veranderen in witte wolachtighe hayren ende metten windt wegh vlieghen, tsamen met dլanckworpich saedt datter onder aen vast is. De wortel is lanckduerich, eenen voet lanck ende twee vinghers dicke, van buyten swert, binnen wit ghelijvich ende voosch, de welcke overmidts ghesneden zijnde, zeere veel vochticheydts gheeft, melckachtich, van verwe wat aschverwich siende, de welcke metten vinghers gehandelt oft gheproeft zijnde, een substantie wordt ghelijck lijm, die men mach lanck wttrecken, maer ghedrooght zijnde wordtse rosch, ende allencskens swert, tgheheel cruydt is soet van smaecke, ghelijck dՠeerste Condrille. Tsap is oock zeer tsamentreckende, maer sonder eenighen reucke. Tgroeyet op hooghe opene ende berghachtighe plaetsen.

Dit cruydt dwelck Cordus soo aerdich ende net beschrijft, groeyet overvloedich opde hooghe oft hovelachtighe velden ontrent Dornick byde rotsen ende oude mueren.

(Leontodon bulbosus) Paardenbloem van Montpellier met de bolletjes van affodil en is Chondrilla altera Dioscoridis en Cichorium Constantinopolitanum Matthioli. In Latijn Monspelliensium Dens Leonis Asphodeli vel Leucanthae bulbulis. Apargia tuberosa

Tenzij dat het in onze tijden bekend is geworden die bolachtige cichorei zou iemand met goede reden mogen denken dat deze is de Chondrilla van Dioscorides met langwerpige en rondom gekartelde bladeren die op de aarde uitgespreid liggen en ronde [279] wortel die Plinius beschrijft somtijds te hebben veel wortels gelijk bonen. Maar welke van beide manieren gij neemt het zij uit de beschrijving van Plinius of van Dioscorides zo is zeker dat dezelfde Chondrilla beter lijken op onze bolachtige cichorei of de gewone paardenbloemen. Want is het dat ge Plinius volgt zo zal ge mogen zeggen dat hij onze bolachtige cichorei uit Theophrastus heeft geschreven (wiens Perdion sommige willen zeggen dat ze is) of uit enige andere herbarist. De wortels van deze plant zijn dun, stevig en vol sap, rond en gaan spits op en enigszins een langwerpige boon gelijk zoals Plinius schrijft waarvan we zouden gemeend hebben dat hij gedoold heeft in het vergelijken van de eerste Sonchus van Dioscorides (waaraan gommachtige knobbeltjes of knoopjes groeien rondom de steel gelijk het ronde van een boon) tenzij dat Plinius het bijna van woord tot woord uit Dioscorides of dergelijke voortreffelijke auteurs beschreven heeft en niet de eerste maar de tweede Chondrilla. Dit kruid groeit veel in Toscane, Provence en Languedoc aan de kanten van de zaailanden en beemden. Het draagt bleekgele bloemen in juni en augustus die in witte wolachtige haren veranderen, maar veel groter en bleker dan die van de paardenbloemen. Ook zijn de pijpen van de stelen die niet zeer ongelijk. De bladeren liggen langs de aarde gespreid maar zijn niet zo diep gekerfd en wat grauw blauw en harig, de wilde cichorei meer gelijk maar veel breder. De smaak is bitter en scherp die van de paardenbloemen gelijk.

(Taraxacum officinalis) Paardenbloemen of papenkruid. In Latijn Dens Leonis vulgi of Urinaria. In Hoogduits Korlkraut en Phaffenblat. In Frans Pissenlit en Dent de Lion. In Italiaans Pisso in aletto en Dente di Cane en Pisso di can. In Spaans Diente de Leon. In de apotheken Taraxacon, Corona & caput Monachi en is Chondrilla Galeni Anguillaria en Chondrilla altera Dodonaei. In Engels Dent de Lyon.

Dit kruid is ook geen Chondrilla, omdat het geen knobbeltjes heeft, noch aan de wortel zulks als Plinius en Dioscorides schijnen te zeggen, noch ook aan de steel, ja dat meer is, de knoopachtige groeisels en hardheden zijn gelijk in de borsten daar in de melk stijft en geronnen is waarvan dat in Grieks de naam heeft Chondri, te weten gestolde knobbels. Tenzij dat de paardenbloem hetzelfde gebeurt dat de Draba gebeurt die somtijds heeft een knobbeltje in de wortel en somtijts geen en ook hetzelfde dat onze venkel, dragant, ruit en mastiekboom geschiedt die in sommige landen korrels van gom of knobbeltjes van melkachtige stolsels hebben en hier te lande hebben ze meestal zulks niet. Want de cichorei en Chondrilla paardenbloemen geheten is genoeg gelijk die blauwe Chondrilla die we gesteld hebben als eerste Chondrilla en is ook geheten Urinaria en wordt in Frans Pisselict en in Nederduits pissebed en pisbloem genoemd want het stopt de kamergang en opent de verstoppingen van de Meferaicas en zo komt er meer pis in de blaas gezonken dan de kinderen wel machtig zijn in te houden en voornamelijk als zij slapen waarom dat zij dan onwetens en tegen hun wil in bed pissen. Ook de arme vrouwtjes en boerenkinderen plukken in de beemden omtrent de molshopen de jonge scheuten van dit kruid die half overdekt zijn van de aarde en daarom (gelijk de witte andijvie gebeurt) lieflijker en minder bitter is die zij in salade eten of in sop doen. Het voedt goed, het doet water maken en doet slapen waarom dat sommige liever gehouden hebben voor Hedypnoin dan de voor vermelde gele cichorei, hoewel dat die naam mag dienen diverse soorten van cichorei en Chondrilla. Dit kruid is alle naties zeer goed bekend en heeft de bladeren die van de wilde cichorei gelijk, maar breder en dieper en aan beide zijden getand of gekerfd die bijna op de aarde liggen uit de wortel die van de cichorei gelijk, een vinger dik, wat geelachtig en als ze gekwetst wordt melkachtig sap geeft. Er komen voort eerder tere pijpjes dan stelen die helder zijn en vol melk waarop groeien mooie gele bloemen die van de boksbaard of schorseneer gelijk en vooral in de lente en zomers en als de haarachtige of wolachtige bol afgewaaid is dan zien de bolletjes gelijk kaal geschoren monnikskappen.

(Crepis tenuifolia of nu Youngia tenuifolia)

Gele Chondrilla met dunne bladeren die van de hertshoren of korenbloemen gelijk. In Latijn Condrilla Coronopi aut Cyani tenuifolia, lutea vinearum.

Sommige zeer geleerde mannen hebben ook gemeend dat deze is de tweede Chondrilla van Dioscorides omdat ze de voorgaande noch niet kenden.

Ook is deze die niet zeer ongelijk want zij heeft bitterder en meer melk in dan de cichorei. Deze komt vanzelf voort de hele zomer lang overal in de wijngaarden en zavelachtige olijfhoven van de hete landen. Het heeft bladeren van een 10 of 15cm lang, smal en scherp en aan beide zijden getand, stevig en bleek en van grootte, gedaante en stand die van de Reseda gelijk en groeit rondom een gestreepte steel die van de wilde cichorei gelijk [280] en gedeeld in zijtakken die bloemen dragen die van het havikskruid of sla niet ongelijk en ook veranderen in wit afvallend vlokhaar en is bitter en scherp van smaak.

(Chondrilla juncea)

Taaie en lijmachtige Chondrilla van de wijngaarden. In Latijn Condrilla viminea viscosa vinearum. In Spaans Junquerina van Salamanca.

Noch is er een Chondrilla zeer lustig om te zien die zeer op dergelijke plaatsen voortkomt in de velden omtrent Languedoc. Deze bloeit zeer veel in juni aan deze zijde van de brug van nieuw kasteel omtrent een half mijl gelegen van Montpellier. De wortel en ook de gehele plant is vol melk en lijmachtig in het aantasten en heeft zeer veel witachtige twijgjes die gemakkelijk buigen, wit, recht en staan bi een en groeien 90cm hoog. De bladeren zijn beneden gekerfd gelijk die van de cichorei of korenbloemen, maar zeer kleine en teer, de andere bladertjes staan langs de kleine twijgjes op zekere gelijke afstand van elkaar tot boven toe, in voegen dat ze gelijk twijgjes staan en uit het witte en groene gespikkeld. In het opperste van de twijgjes komen gele bloempjes die in grijze wolligheid veranderen zoals je bij de figuur kan zien.

(Lactuca saligna) Ixopus Cordi en chicorei met lange bladeren van J. Mouton. Of het ook is de tweede Chondrilla Dioscoridis?

Cordus. Het is een kruid van het geslacht der cichorei welke uitwerpt zeer veel bladeren van het begin der wortels die 30cm lang en een 10cm breed zijn, spits en aan allen zijden op de aarde gespreid en eensdeels ook dwars overeind staan waaruit het middelste een of twee en somtijds meer steeltjes van 30cm en soms een 45cm hoog spruiten die rond en teer zijn en in hun opperste omtrent het midden van de lente komen op elke ronde bloemen van veel gele haren tezamen in een huisje of knop verzameld die later veranderen in witte wolachtige haren en met de wind wegvliegen tezamen met het langwerpige zaad dat er onderaan vast is. De wortel is overblijvend en dertig cm lang en twee vingers dik en van buiten zwart, binnen wit, stevig en voos en als die doormidden gesneden wordt zeer veel vochtigheid geeft, melkachtig en ziet van kleur wat askleurig die met de vingers gehandeld of geproefd een substantie wordt gelijk lijm die men lang mag uit trekken, maar gedroogd wordt ze roze en geleidelijk aan zwart. Het gehele kruid is zoet van smaak gelijk de eerste Chondrilla. Het sap is ook zeer tezamen trekkend maar zonder enige reuk. Het groeit op hoge open en bergachtige plaatsen.

Dit kruid wat Cordus zo aardig en net beschrijft groeit overvloedig op de hoge of heuvelachtige velden omtrent Doornik bij de rotsen en oude muren.

Witte Endivie. In Latijn, Seris sive Intybum sativum Latifolium. Inde Apoteken, Endivia ende Scariola. In Hoochduytsch Scariol ende Endivie. In Franchois, Endivie. In Italiaensch ende Spaensch, Endivia ende Scariola. In Engelsch, White Endivie.

Hoe wel dat de naem Intubus in Latijn pleeght in hem te besluyten alle de soorten vande Cicoreye, ende Endivien, soo heeft nochtans de Griecksche spraecke van Intubum Endibion ghetrocken, ende dien naem alleene ghegheven de tamme Seris, die wy ghemeynlick noemen Endivie ende Scariole. Dese en is soo zeer bitter niet, principalick als sy tam ghemaeckt is door de conste vande Hoveniers, maer sy is couder van natueren dan de Cicoreye vande welcke sy niet alleene en verschilt in [281] maniere van oeffenen, oft vetticheydt vanden lande oft grondt, maer oock in differentie van gheslachte, want noch door niet te oeffenen, noch door eenich verplanten, oft ander oorsaecke heeft men die oyt sien verkeeren in wilde oft bittere Cicoreye, oft de Cicoreye in Endivie. Oock soo isser een merckelick onderscheydt vande wortels, want die vande Cicoreye is wel ghestelt, vollijvich, ende lieflick: maer die vande Endivie is faselachtich, zeer cleyn, ende en wordt gheensins ghebruyckt in spijsen, maer wel op sommighe plaetsen inde compositien. Ende hoe wel dat ick niet en soude willen ontkennen dat alle de principale soorten van cruyden wt der natueren zijn wilt gheweest, eermen die heeft begost te oeffenen ende te saeyen: soo is nochtans seker by leeringhen ende veel observatien vande landtwinninghe, datter zijn zeer veel planten, emmers in Europen, die noyt wildt en zijn ghewest, noch wildt en hebben moghen worden, hoe wel datter wat veranderinghe in valt, datse dan smalder, dan breeder bladers hebben, ende ghelijviger zijn, maer altijdts behouden sy haer ghedaente, oft sy vergaen. Veel schoonder wordt dՠEndivie die van Italiaensch saedt ghewonnen is, oft van eenich saedt vande landen Suydtwaerts ghelegen, van dշelcke sommighe Hoveniers wt Brabandt en Engellandt ende oock wt Duytschlandt pleghen te saeyen ende alst drye oft vier bladers heeft gecregen, te verplanten in zeer vet ende wel ghemest landt, ende naederhandt woordt op de middelste bladers een stuck van een tichel gheleydt, om datse te breeder souden hen selven wtspreyden ende grooter worden: door de welcke practijcke de bitterheydt vergaet ende wordt inden Winter ghebruyckt voor salaet. Sy wordt bewaert inder aerden ghegraven met stroo onwonden, ende is van alle man zeer wel bekent, ende gheheeten witte Endivie, als de bladers gheheel wit gheworden zijn. De bladers zijn die vande Lattouwen meest ghelijck, de welcke staen aldernaest den stele, waer op blaeu bloemen comen die vander Cicoreye ghelijck, somtijdts oock witte. Tsaedt is wit dien vande Cicoreye niet ongelijck. De wortel is witachtich, ende verdrooghende alst tsaedt rijp ghewordene is.

Ghecrolde Endivie. In Latijn, Endivia Crispa.

Dese hebben wy ghesien (dշelcke oock den Lattouwen ende Coolen ghebeurt) byde gheschickste hoveniers van Roomen, met breeder bladers, gherimpelt, ende vouwen hebbende, ghecrolt ghelijck de Coolen, voorts brenghende stele, bloemen, ende saedt den voorgaenden ghelijck.

Cleyne Endivie. In Latijn, Seriola aut Endivia.

Dese selfde, met scherpe, smalle maer niet diepe ghekerfde bladers, den anderen oock van stele, bloeme, saedt ende wortel niet onghelijck, groeyet in sommighe hoven van Lugurnie, Toscane ende Vranckerijck, ende heeten die Cleyne Endivie, om datse gheheel cleynder is.

Tamme Endivie. Gemeynste Endivie der Apoteken, ende is de tweede Seris domestica, Lactucina van Dioscorides, bitter, met smaller bladers, de welcke nu ende over oude tijden inder Apoteken alleene voor Endivie bekent ende ghehouden werdt: qualick vande ionghe Herbaristen voor wilde Lattouwe ghehouden, als van Fuchsius ende Matthiolus.

Wy maecken van desen niet een ander soorte maer een specie van ongheoeffende tamme Endivie. Want sy heeft de bladers als sy eerst wtspruyten ende voorts comen langher dan de witte Endivie, daer nae als sy meer volwassen zijn, worden sy rontomme de canten wtgheholt ende ghetant [282] ghelijck die vande Cancker bloemen, met sommighe stekende puntkens, soodanich als zijn in ons oprechte wilde Lattouwe. Den stele is vier cubitus hooghe, row, een alleene, rechte, vol melcks, met bleeck-ghele bloemen, die vande Lattouwen ghelijck, bitter van smaecke, principalick die oudt is. De wortel is scherp, cleyne, faselachtich, die vande witte Endivie ghelijck, de welcke vande Medicijns oft Apotekers pleegt ghemengt te worden in Syrope de Radicibus. Sommige onbeschofte stuytvossen bespotten ende lasteren zeer onbehoorlick ende onverstandelick de wtlandtsche Aucteuren, ghenoemt Barbarische Arraben, om dat sy dese plante ghehouden hebben voor de oprechte Endivie, ende oock ghebruyckt niet alleen totten Syropen de Radicibus, de succo Endivae, ende ander van Nicolaus, maer dat sy oock wateren daer of gedistilleert hebben, daer mede wy bereyden henlieder infusien oft weickinghen vanden Rhabarber. Want sommighe van dese berispers segghen datse te zeer heet is, bitter ende onlieflick: ende ander segghen dattet is wilde Lattouwe, iae sy segghen datse gheen ander en kennen. Maer so wie wel sal overlegghen de meyninghe van onse voorseyde oude wtlandtsche meesters, die sal ghewaer worden dat sy groot ghelijck hebben ghehadt, ende op een goede experientie ghefondeert zijn geweest: ende dat dese Endivie niet alleene bequaemer en is tot het gesoden sap ende gedistilleert water, tegen dկngetempertheden ende verstoppinge vande Lever ende principaelste aders, maer oock om te weycken de Rhabarber, Myrobalanen ende derghelijcke Medicijnen, soo wel om dat sy voor een weynich subtijlder ende onnutter vochticheydt die zy heeft, beter opent ende afvaegt, als oock om datse intrect tot int binnenste vande dinghen die te weycken zijn: oock en is haer hitte niet te groot, noch sy en hindert niet met haer bitterheydt, midts dat haer bitterheydt niet en spruyt wt de hitte, of ten minsten niet heet en is, ghelijck de ghene die in de oprechte Philosphie geschickt zijn, wel weten te accorderen in Galenus ende Averrois de questie van Opium, dat is melck comende wt de gequetste swerte Heul-bollen: Meconium, dat is het sap wt Heulsaedt bollen gheperst, Lattouwe, Mandragora, ende veel meer ander cruyden, die nochtans zeer coudt zijn. Jae dat meer is, de wilde Cicoreyen oft Endivien (als Dioscorides leert) zijn der maghen beter dan de ghesaeyde, om dat sy de brandende ende van warmte slappe maghen verlichten, soo wel inghenomen als van buyten daer opgheleyt. Oock de teeckenen van dese accorderen beter met die vande bitter Endivie met smalle bladers, dan die vande wilde Latouwe, met de welcke volcomelick over een comt de onse, die wy corst hier nae sullen beschrijven, de welcke luttel persoonen noch bekent is, ende van niemant gheconterfeyt.

(Cichorium endivia) Witte andijvie. In Latijn Seris sive Intybum sativum Latifolium. In de apotheken endivia en Scariola. In Hoogduits Scariol en Andijvie. In Frans Andijvie. In Italiaans en Spaans Endivia en Scariola. In Engels White Andijvie.

Hoewel dat de naam Intubus in Latijn pleegt in zich te besluiten alle soorten van cichorei en andijvie zo heeft nochtans de Griekse taal van Intubum Endibion getrokken en die naam alleen gegeven de tamme Seris die we gewoonlijk noemen andijvie en Scariole. Deze is niet zo zeer bitter en voornamelijk als zij tam gemaakt is door de kunst van de hoveniers, maar zij is kouder van naturen dan de cichorei waarvan zij niet alleen verschilt in[281] manier van telen of vetheid van het land of grond maar ook in verschillen van geslacht want noch door niet te telen, noch door enig verplanten of andere oorzaak heeft men die ooit zien veranderen in wilde of bittere cichorei of de cichorei in andijvie. Ook zo is er een opmerkelijk onderscheid van de wortels want die van de cichorei is goed gesteld en zeer stevig en lieflijk. Maar die van de andijvie is vezelachtig en zeer klein en wordt geenszins gebruikt in spijzen maar wel op sommige plaatsen in de composities. En hoewel dat ik niet zou willen ontkennen dat alle belangrijkste soorten van kruiden uit de natuur wild zijn geweest eer men begon te telen en te zaaien. Zo is nochtans zeker bij leren en veel observatie van de landwinning dat er zeer veel planten zijn, immers in Europa, die nooit wild zijn geweest, noch wild worden, hoe wel dat er wat verandering in valt, dat ze dan smaller, dan breder bladeren hebben, en steviger zijn maar altijd behouden zij hun gedaante of zij vergaan. Veel mooier wordt de andijvie die van Italiaans zaad gewonnen is of van enig zaad van de zuidelijke landen waarvan sommige hoveniers uit Brabant, Engeland en ook uit Duitsland plegen te zaaien en als het drie of vier bladeren heeft gekregen te verplanten in zeer vet en goed gemest land en later wordt op de middelste bladeren een stuk van een tichel gelegd omdat ze zichzelf breder zouden uitspreiden en groter worden. Door die praktijk vergaat de bitterheid en wordt in de winter gebruikt voor salade. Zij wordt bewaard in de aarde gegraven en met stro omwonden en is van alle man zeer goed bekend en geheten witte andijvie als de bladeren geheel wit geworden zijn. De bladeren zijn die van de sla meest gelijk en die staan allernaast de steel waarop blauwe bloemen komen die van de cichorei gelijk, somtijds ook witte. Het zaad is wit en die van de cichorei niet ongelijk. De wortel is witachtig en verdrogend als het zaad rijp geworden is.

Gekrulde andijvie. In Latijn Endivia Crispa.

Deze hebben we gezien (wat ook de sla en kolen gebeurt) bij de geschiktste hoveniers van Rome met bredere bladeren, gerimpeld en heeft vouwen en is gekruld gelijk de kolen en brengt voort stelen, bloemen en zaad de voorgaande gelijk.

Kleine andijvie. In Latijn Seriola aut Endivia.

Deze zelfde met scherpe, smalle maar niet diep gekerfde bladeren die de anderen ook van stelen, bloem, zaad en wortel niet ongelijk is groeit in sommige hoven van Liguri, Toscane en Frankrijk en heten die kleine andijvie omdat ze geheel kleiner is.

Tamme andijvie. Gewoonste andijvie der apotheken en is de tweede Seris domestica, Lactucina van Dioscorides, bitter en met smallere bladeren die nu en over oude tijden in de apotheken alleen voor andijvie bekend en gehouden werd. Kwalijk van de jonge herbaristen voor wilde sla gehouden zoals van Fuchsius en Matthiolus.

Wij maken van deze niet een andere soort maar een specie van niet beteelde tamme andijvie. Want zij heeft de bladeren als zij eerst uitspruiten en voortkomen langer dan de witte andijvie, daarna als zij meer volwassen zijn worden zij rondom de kanten uitgehold en getand [282] gelijk die van de paardenbloemen en met sommige stekende puntjes zodanig als zijn in onze echte wilde sla. De steel is 180cm hoog, rouw en een alleen, recht en vol melk met bleekgele bloemen die van de sla gelijk, bitter van smaak en voornamelijk die oud is. De wortel is scherp, klein, vezelachtig die van de witte andijvie gelijk die van de dokters of apothekers pleegt gemengd te worden in siroop de Radicibus. Sommige onbeschofte stuitvossen bespotten en lasteren zeer onbehoorlijk en onverstandig de buitenlandse auteuren, genoemd Barbaarse Arabieren omdat zij deze plant gehouden hebben voor de echte andijvie en ook gebruikt niet alleen tot de siropen de Radicibus, de succo Endivae en andere van Nicolaus, maar dat zij ook wateren daarvan gedistilleerd hebben waarmee zee bereiden hun vloeistof of wekingen van de rabarber. Want sommige van deze berispers zeggen dat ze te zeer heet is, bitter en onlieflijk en andere zeggen dat het is wilde sla, ja zij zeggen dat ze geen andere kennen. Maar zo wie goed zal overleggen de mening van onze voor vermelde oude buitenlandse meesters die zal gewaar worden dat zij groot gelijk hebben gehad en op een goede ondervinding gefundeerd zijn geweest en dat deze andijvie niet alleen geschiktste tot het gekookte sap en gedistilleerd water tegen de ongetemperdheid en verstopping van de lever en voornaamste aders maar ook om te wecken de rabarber, Myrobalanen en dergelijke medicijnen zowel omdat zij voor een wat subtieler en onnutter vochtigheid die ze heeft beter opent en afveegt als ook omdat ze intrekt tot in het binnenste van de dingen die te wecken zijn. Ook is haar hitte niet te groot, noch ze hindert niet met haar bitterheid omdat haar bitterheid niet spruit uit de hitte of tenminste niet heet is gelijk diegene die in de echte filosofie geschikt zijn wel weten overeen te komen in Galenus en Averro de kwestie van opium, dat is melk dat komt uit de gekwetste zwarte papaverbollen, Meconium, dat is het sap uit papaverbollen geperst, sla, Mandragora en veel meer andere kruiden die nochtans zeer koud zijn. Ja, dat meer is, de wilde cichorei of andijvie (als Dioscorides leert) zijn de maag beter dan de gezaaide omdat zij de branden en van warmte slappe magen verlichten zo wel ingenomen als van buiten daarop gelegd. Ook de tekens van deze komen beter overeen met die van de bittere andijvie met smalle bladeren dan die van de wilde sla waarmee de onze volkomen overeen komt die we kort hierna zullen beschrijven die weinig personen noch bekend is en van niemand afgebeeld.

Scherpe Gansen distel, Milckweye. In Latijn, Sonchus aspera vulgi, flore Hiercij, foliis Dentis Leonis, alis Dipsaci & lactucae. In Hoochduytsch, Gensz distel. In Franchois, Laisseron ende Laiteron. In Italiaensch, Cicerbita. Oft oock is Arborescens Sonchus tenerior latifolia Dioscoridis? In Engels, Sow thistle.

Effen Gansen distel met breede bladeren. In Latijn, Sonchus laevis, tenerior.

De nature vande Sonchi is den Endivien soo nae, datter oock nu ter tijdt vele zijn die meynen dat ons stekende Endivie, Gansen distel is: Maer aenghesien dat drije oft meer specien van Sonchi zeer wel bekendt zijn, soo hebben wy die ghehouden als dՅndivie vanden Apotekers. Want dit zijn de oprechte Sonchi die vol melcks zijn, vanden Griecken also ghenoemt αρα το σϖον χεειν, om datse van hen gheven een ghesont sap, dat zeer goet is teghen de brandende steeckten vande mage, ende colerike verstoptheden vande Lever, de welcke de Latijnsche ende Italiaenen Cicerbita heeten, de [283] Hooghduytsche Gensz distel oft Gensz dorn. Want alle de Sonchi zijn stekende, maer sommighe heeft scherpachtighe stralen, ende sommighe zeer cleyne oft bycans gheen. Vande welcke de twee meeste ende ghemeynste van selfs groeyen in ghebouwede en onghebouwede plaetsen, int coren ende in wijngaerden, maer de minste wordt min ghevonden ende is minst bekendt. Dese diemen heet scherpe Gansen distel, heeft een langhe wortel, geelachtich, wt de welcke is groeyende eenen holle stele van vier ende ses cubitus hooghe, wel volwassen, ghetact, ende draeghende ghele bloemen die in grijse wolachticheyt veranderen, die vanden Cruyscruydt oft Havicscruydt ghelijck. Dՠeenen vande twee heeft ghekerfde bladers die vande Cancker bloemen ghelijck, maer dՠander zijn den bladers vande Lattouwe niet onghelijck, van grootte die vanden Dipsacum oft wilde Caerden ghelijc, met cleyne kerfkens ende stekende puntkens, de welcke soo zeer mals is in alle haer partijen, ende opschiet, datse ghelijck eenen boom wordt van ses oft seven cubitus hooghe, ende is dan lieflicker ende bequaemer om eten, waerom dat sy veel beter deses ouden ghestelt hebben voor de boomachtighe Sonchus van Dioscorides, ghemerckt datter noch andere bekender zijn ende bequaemer om te volbrenghen de beschrijvinghen vande onderscheyden vanden Sonchus, dan die Endivie vanden Apotekers, daer wy hier voren af ghesproken hebben. Totter coniecture soude oock helpen de malsheydt van dit cruydt ende breede vande bladers, die wy segghen dat comen door de goetheydt vanden grondt, of veranderinghe van locht ende landt: ghelijck inde Cicoreyen ende Lattouwen soo wordense mals ende min row. Maer die voorseyde Endivie en wordt niet mals, noch oock nimmermeer etelick, iae sy wordt eer bitter ende houtachtich soo haest als sy ghebloeyt heeft. [284]

Hasen-Lattouwe, Dau-distel oft Conijnen cruydt. In Latijn, Sonchus laevis vulgaris foliis laciniosis Dentis Leonis. In Hoochduytsch, Hasenkol. In Franchois, Palais an lievre. In Italiaensch, Cicerbita liscia. Seserbite Cripini ende Latisvoli. In Engels, Cicerbita.

Sy hebben noch een ander effen Sonchus ghenoemt, al ist datse langher, oneffender, smalder, ende onghereghelder dieper ghekerfde bladers heeft, nochtans met veel min stekende rouheyt rontomme den stele staende, de welcke met sommighe bycans ghelijck beghinsels van knoopen rechte is, wtghestreckt, rootachtich, hol, vol melcks, ende bloemen voorts brengt van ghedaente dien vanden Cruyscruydt oft S. Jacobs bloemen ghelijck, de welcke in witte wolachticheydt veranderen, maer de bladers zijn eenichsins die vanden Ghelene Heul gelijck, Ende hoe wel dat dese etelick mach zijn, nochtans om datse niet en wordt gheoeffent, soo en wordtse niet gheten.

Wy hebben eenighe ander ghesien die vande twee voorseyde is verschillende, hier ende daer groeyende opde selfde plaetsen, wijngaerden, ende int coren, die gheheel dunder is, van ghedaente ende kervingher van bladers van wilden Heul oft Colle, alsoo die voorgaende den Ghelen Heul gelijck is, met eenen ghetacten stele die vanden Havicscruydt ghelijck, van eenen voet ende cubitus hooghe, ende oock derghelijcke ghele bloemen, welcken stele spruytende is wt een cleyne faselachtighe wortel.

Tweede Hasen-Lattouwe met diepe ghekerfde bladers. In Latijn, Sonchus alter folio profundis lacinnis sinnato hederaceo.

Dese plante heeft dieper ghekerfde oft wtgheholde bladers, waer af dկpperste deel als bladers vanden Veyl zijn, op de averrechte zijjde roodt, sonder eenighe stekende rouwicheydt. De bloeme is die vande wilde Endivie ghelijck, de stele twee cubitus hooghe, De wortel is faselachtich, ende groeyt vele in steenachtighe ende vervallen plaetsen van Brabandt ende Dornick. [285]

Effen Gansen distel van Matthiolus. In Latijn, Sonchus laevis Matth.

De wtnemende ende wel gheleerde van dese heele Historie der cruyden, Mijn Heere van Reynoutre heeft oock naer tլeven doen conterfeyten de effenen Gansen-distel van Matthiolus, de welcke cleynder ende delicater is dan de voorschreven, met bladers om die canten dieper wt gesneden, ghelijck die van Teskens cruydt oft Zee-Violieren. Op dկpperste van sijn steelkens, die eenen cubitus hooghe zijn, wassen bleeckgheele bloemen, den Havicks-cruydt niet onghelijck, De wortel is lanck ende witachtich. Tէroeyet in moeshoven ende op dusdaenighe plaetsen ende tijt als dՠander Gansen-distel.

Cracht.

Dioscorides. Beyde dese Sonchi vercoelen ende trecken tsaemen, waer door dat sy zeer goedt gheleydt zijn op de brandende maghe ende heete swillinghen.

Tsap vande selfde ingedroncken versoet de knaginghen vande maghe, ende doet melck gheven.

Tsap versoet ende gheneest de vergaderinghen ende hitten van het fondament, ende vrouwelickheydt met wolle daer op gheleyt.

Soo wel tcruydt als de wortel is goedt gheleyt opde beten ende steken vande Scorpioenen.

De tweede boomachtige malsche Sonchus met de breede bladers, ende ghetacte steelen, wordt door de bladers onderkent, maer is tot de selfde dinghen goet.

Galenus. Haer coude ende drooghe natuere crijght wat warmten nae datse ghedroogt is.

(Sonchus asper) Scherpe ganzendistel, Milckweye. In Latijn Sonchus aspera vulgi, flore Hiercij, foliis Dentis Leonis, alis Dipsaci & lactucae. In Hoogduits Gensz distel. In Frans Laisseron en Laiteron. In Italiaans Cicerbita. Of het ook is Arborescens Sonchus tenerior latifolia Dioscoridis? In Engels Sow thistle.

Effen ganzendistel met brede bladeren. In Latijn Sonchus laevis, tenerior.

De natuur van de Sonchus is zo dichtbij de andijvie zodat er ook nu ter tijd veel zijn die menen dat onze stekende andijvie ganzendistel is. Maar aangezien dat drie of meer species van Sonchus zeer goed bekend zijn zo hebben we die gehouden als de andijvie van de apothekers. Want dit zijn de echte Sonchus die vol melk zijn en van de Grieken alzo genoemd αρα το σϖον χεειν omdat ze van hen een gezond sap geven dat zeer goed is tegen de brandende steken van de maag en galachtige verstoppingen van de lever die de Latijnse en Italianen Cicerbita heten, de [283] Hoogduitsers Gensz distel of Gensz dorn. Want alle Sonchus zijn stekend, maar sommige hebben scherpachtige stralen en sommige zeer kleine of bijna geen. Waarvan de twee grootste en gewoonste vanzelf groeien in gebouwde en ongebouwde plaatsen, in het koren en in wijngaarden, maar de kleinste wordt minder gevonden en is het minst bekend. Deze die men heet scherpe ganzendistel heeft een lange wortel, geelachtig waaruit groeit een holle steel van 140en 260cm hoog, wel volwassen, vertakt en draagt gele bloemen die in grijze wolachtigheid veranderen en die van het kruiskruid of havikskruid gelijk. De ene van de twee heeft gekerfde bladeren die van de paardenbloemen gelijk, maar de andere zijn de bladeren van de sla niet ongelijk en van grootte die van de Dipsacus of wilde kaarden gelijk en met kleine kerfjes en stekende puntjes die zo zeer mals is in al haar partijen en opschiet dat ze gelijk een boom wordt van 270 of 305cm hoog en is dan lieflijker en beter om te eten waarom dat veel beter de ouden deze gesteld hebben voor de boomachtige Sonchus van Dioscorides, gemerkt dat er noch andere bekendere zijn en beter om te volbrengen de beschrijvingen van de verschillen van de Sonchus dan de andijvie van de apothekers daar we hiervoor van gesproken hebben. Tot die hoogte zou ook helpen de malsheid van dit kruid en breedte van de bladeren die we zeggen dat ze komen door de goedheid van de grond of verandering van lucht en land gelijk in de cichorei en sla zo worden ze mals en minder ruw. Maar die voor vermelde andijvie wordt niet mals, noch ook nimmermeer eetbaar, ja ze wordt eerder bitter en houtachtig zo gauw als ze gebloeid heeft. [284]

(Sonchus oleraceus)

Hazansla, Dauwdistel of konijnen kruid. In Latijn Sonchus laevis vulgaris foliis laciniosis Dentis Leonis. In Hoogduits Hasenkol. In Frans Palais an lievre. In Italiaans Cicerbita liscia, Seserbite Cripini en Latisvoli. In Engels Cicerbita.

Ze hebben noch een andere effen Sonchus genoemd al is het dat ze langer, minder vlak, smaller en ongeregelder dieper gekerfde bladeren heeft, nochtans met veel minder stekende ruwheid die rondom de steel staan die met sommige bijna gelijke beginsels van knopen recht is, uitgestrekt, roodachtig, hol, vol melk en bloemen voortbrengt van gedaante die van het kruiskruid of St. Jacobs bloemen gelijk die in witte wolachticheid veranderen, maar de bladeren zijn enigszins die van de gele papaver gelijk en hoewel dat deze eetbaar mag zijn, nochtans omdat ze niet wordt geteeld zo wordt ze niet gegeten.

We hebben enige andere gezien die van de twee voor vermelde verschilt en hier en daar groeit op dezelfde plaatsen, wijngaarden en in het koren die geheel dunner is en van gedaante en kervingen van bladeren van wilde papaver of kolle alzo die voorgaande gele papaver gelijk is met een vertakte steel die van het havikskruid gelijk van een 90cm hoog en ook dergelijke gele bloemen welke steel spruit uit een kleine vezelachtige wortel.

(Lactuca muralis)

Tweede hazensla met diepe gekerfde bladeren. In Latijn Sonchus alter folio profundis lacinnis sinnato hederaceo.

Deze plant heeft dieper gekerfde of uitgeholde bladeren waarvan het opperste deel als bladeren van de klimop zijn en aan de onderkant rood zonder enige stekende ruwheid. De bloem is die van de wilde andijvie gelijk, de steel 90cm hoog, De wortel is vezelachtig en groeit veel in steenachtige en vervallen plaatsen van Brabant en Doornik. [285]

(Sonchus arvensis?)

Effen ganzendistel van Matthiolus. In Latijn Sonchus laevis Matthiolis.

De uitnemende en zeer geleerde van deze hele historie der kruiden mijnheer van Reynoutre heeft ook naar het leven laten afbeelden de effen ganzendistel van Matthiolus die kleiner en delicater is dan de voor beschrevene, met bladeren om de kanten dieper uitgesneden gelijk die van tasjeskruid of zee violieren. Op het opperste van zijn steeltjes die een 45cm hoog zijn groeien bleekgele bloemen die veel lijken op havikskruid. De wortel is lang en witachtig. Het groeit in moeshoven en op dusdanige plaatsen en tijd als de andere ganzendistels.

Kracht.

Dioscorides. Beide Sonchus verkoelen en trekken tezamen waardoor door dat zij zeer goed gelegd zijn op de brandende maag en hete zwellingen.

Het sap van dezelfde ingedronken verzacht het knagen van de maag en doet melk geven.

Het sap verzacht en geneest de verzamelingen en hitte van het fundament en vrouwelijkheid met wol daarop gelegd.

Zowel het kruid als de wortel is goed gelegd op de beten en steken van de schorpioenen. De tweede boomachtige malse Sonchus met de brede bladeren en vertakte stelen wordt aan de bladeren herkend, maar is tot dezelfde dingen goed.

Galenus. Haar koude en droge natuur krijgt wat warmte nadat ze gedroogd is.

Havics-cruyden, Hieracia.

Ghelijckerwijs als d'Elaphoboscum den naem heeft vanden Hert, de Chelidonie vande Swaelwe, Perdicias vande Patrijs, ende alsoo diversche ander cruyden: soo heeft dit cruydt den naem vanden Havick, de welcke met sap van desen cruyde ghewoone is sijn verdonckert ghesichte weder te verlichten, andersins is alle Havicscruydt niet divers vande gheslachten vanden Sonchi, maer zeer naer bestaende, dwelck menigherhande is, maer d'alder bekentste is dat groot Havics-cruydt gheheeten wordt.

Groot Havicks-cruydt. In Latijn, Hieracium maius.

Groot Havicskruydt groeyt zeer vele over al in wijngaerden, aende canten vande velden ende in drooghe bemden, hebbende een faselachtighe wortel van Endivien oft Gansen-dijstel, ende scherpe ghesneden ende ghetande bladers van Canckerbloemen oft Hasel-dijstel. De stele is ijdel, ghestreept, somtijts rootachtich van eenen voet oft onderhalven cubitus hooghe, draeghende bleeck gele bloemen van Cruyscruydt oft Hasen Lattouwe. De geheele plante is vol melcks soo wel als de Lattouwen ende Hasel-dijstels: met melck daer wt comende is goet tot de ghebreken der ooghen, gelijck van de Papen-bloem.

Cleyn Havicks-cruydt met afghebeten wortel. In Latijn, Hieracium minus premorsa radice, ende schijnt te wesen Lagopos ende Lactuca Leporina Tragi & Apulei.

Cleyn Havicscruydt is zeer ghemeyn inde bergachtighe bemden van Enghelandt ende Nederlandt, theeft biesachtighe steelkens, effen, dunne, ende onderhalve palme lanck, de welcke voorts [286] comen wt een faselachtighe wortel vande Weghebree oft Duvels bete, ende schijnt afghebeten te zijn, waerom dat oock vanden ghemeynen volcke in Yerlandt Duvels bete ghenoemt wordt. De bladers zijn ghetant ende smalder ghekerft, teerder ende minder dan vanden voorgaenden, De bloemen zijn oock geel, de welcke in een witte wolachticheydt verkeeren ende met den windt verstuyven.

De wortel van cleyn Havics-cruydt inden tanden ghesteken versoet den tantsweer.

Ander cleyn Havics-cruydt met ongekerfde bladers, Hieracium aliud minus, non lacinifolium, folijs Pilosellae.

Noch groeyet een ander cleyn Havics-cruydt op vuyle, onvruchtbaere steenachtighe, savelachtighe, ende rouwe heyen vanden lande van Languedoc, stelen voorts brenghende van een palme oft onderhalf hooghe, ende cleyne bladers die vande Muysenoore, oft eer vande bolachtighe Cicoreye ghelijck. De wortel is faselachtich met zeer cleyn hayrkens, ende de bloemen zijn cleyne, die vergaen ende veranderen in een witte wollachticheydt, ende verstuyven metten windt, den anderen niet onghelijck.

Havikskruiden, Hieracia.

Gelijkerwijs als de Elaphoboscum de naam heeft van het hert, de Chelidonium van de zwaluw, Perdicias van de patrijs en alzo diverse andere kruiden zo heeft dit kruid de naam van de havik die met het sap van deze kruiden gewoon is zijn verdonkerde gezicht weer te verlichten, anderszins verschilt alle havikskruid niet van de geslachten van de Sonchus maar komt er dichtbij die veelvormig is maar de allerbekendste is dat het grote havikskruid geheten wordt.

(Sonchus arvensis)

Groot havikskruid. In Latijn Hieracium majus.

Groot havikskruid groeit zeer veel overal in wijngaarden, aan de kanten van de velden en in droge beemden en heeft een vezelachtige wortel van andijvie of ganzendistel en scherpe gesneden en getande bladeren van paardenbloemen of hazendistel. De steel is leeg, gestreept en somtijds roodachtig van 30 of een 68cm hoog die gele bloemen draagt die van kruiskruid of hazensla. De gehele plant is vol melk zowel als de sla en hazendistels. Het melk dat daaruit komt is goed tot de gebreken der ogen gelijk van de paardenbloem.

(Crepis preaemorsa)

Klein havikskruid met afgebeten wortel. In Latijn Hieracium minus premorsa radice en schijnt te wezen Lagopos en Lactuca Leporina Tragi & Apulei.us

Klein havikskruid is zeer algemeen in de bergachtige beemden van Engeland en Nederland. Het heeft biesachtige steeltjes, effen, dun en 15cm lang die voortkomen [286] uit een vezelachtige wortel van de weegbree of duivelsbeet en schijnt afgebeten te zijn waarom dat ook van het gewone volk van Ierland duivelsbeet genoemd wordt. De bladeren zijn getand en smaller gekerfd, teerder en kleiner dan van de voorgaanden. De bloemen zijn ook geel die in een witte wolachtigheid veranderen en met de wind verstuiven.

De wortel van klein havikskruid in de tanden gestoken verzacht de tandpijn.

(Hieracium villosum?)

Ander klein havikskruid met niet gekerfde bladeren, Hieracium aliud minus, non lacinifolium, folijs Pilosellae.

Noch groeit een ander klein havikskruid op vuile, onvruchtbare steenachtige, zavelachtige en ruwe heide van het land van Languedoc, die stelen voortbrengt van een 10 of 15cm hoog en kleine bladeren die van de muizenoor of eerder van de bolachtige cichorei gelijk. De wortel is vezelachtig met zeer klein haartjes en de bloemen zijn klein, die vergaan en veranderen in een witte wolachtigheid verstuiven met de wind, de anderen niet ongelijk.

Havicks-cruydt met langhe wortels. Hieracium longius radicatum.

Dit Havics-cruydt groeyet over al op savelachtighe velden van Nederlandt ende Normandie, hebbende meestendeel de bladers int ronde wtghespreydt ligghende lancks der aerden ende ghelijvich, iae meer dan die vanden Borsekens-cruydt, ende met rondt wtgesneden canten als de Rakette. De steelkens zijn dunne, cael ende spitsch met veel sijde-tackskens, waer aen bloemen groeyen van Cancker-bloemen, maer minder, die oock in hayrachtighe bollekens veranderen, ende metten windt verstuyven. De wortel is bloot sonder faselinghen, soo lanck als de stele. [287]

Havicks-cruydt met bladers ende bloemen van Papen-cruydt van Montpelliers, in Latijn, Hieracium foliis & floribus Dentis Leonis bulbosi.

In sommighe besaeyde ackers ende hooghe bemden van Engellandt, Nederlandt, ende Vranckrijck, vindtmen lichtelick een soorte van Havicks-cruydt dat schoon bleeck-geele bloemen heeft, van verwe, fatsoen ende grootte die vanden Papen-cruydt van Montpelliers ofte gele Morghensterre, op eenen dicken effen stele, eenen voet oft een spanne hooghe. De bladers zijn oock den voorseyden Papen-cruydt niet onghelijck. De wortel is lanck, geelachtich oft roschachtich.

(Hypochaeris radicata ) Havikskruid met lange wortels. Hieracium longius radicatum.

Dit havikskruid groeit overal op zavelachtige velden van Nederland en Normandi en heeft meestal de bladeren in het ronde uitgespreid liggen langs de aarde en stevig, ja meer dan die van tasjeskruid en met ronde uitgesneden kanten als de raket. De steeltjes zijn dun, kaal en spits met veel zijtakjes, waar aan bloemen groeien van paardenbloemen, maar minder, die ook in haarachtige bolletjes veranderen en met de wind verstuiven. De wortel is bloot en zonder vezels en zo lang als de steel. [287]

(Leontodon hispidus)

Havikskruid met bladeren en bloemen van paardenbloem van Montpellier, in Latijn Hieracium foliis & floribus Dentis Leonis bulbosi.

In sommige bezaaide akkers en hoge beemden van Engeland, Nederland en Frankrijk, vindt men licht een soort van havikskruid dat mooie bleekgele bloemen heeft van kleur, vorm en grootte die van de paardenbloemen van Montpellier of gele morgenster op een dikke effen steel van 30 of een 17cm hoog. De bladeren zijn ook het voor vermelde paardenbloem niet ongelijk. De wortel is lang, geelachtig of rosachtig.

Ander Havicks-cruydt, de gele Cicoreye ghelijck.

Noch wordt ghevonden den geheelen Somer door in ongeboude ackers, lancks de hagen een ander Havicks-cruydt, welcke wortele, ghetackte stelen ende bladers heeft vande geel Cicoreye, Hedypnois Plinij ghenaemt. De knoppen ende geel bloemen zijn de Melckweye oft Gansen distels niet zeer onghelijck. De wortel is witachtich.

Havicks-cruydt met bladers ende ghedaente van Condrilla. In Latijn, Hieracium foliis & facie Condrillae.

Tghewas, den stele, ende diepe ghekerfde bladeren van dit Havicks-cruydt is de Condrille zeer ghelijck, maer de wortel is corter ende gheveselt, ende de bloemen geel, gantschelijck van ghedaente vanden Havicks-cruydt. Men vindet aen de verheven canten onder de lommerachtighe haghen den gantschen Somer lanck.

Bergh Havicks-cruydt. Hieracium montanum.

Dխeeste Havicks-cruydt ende minst van allen ghemeyn, is groeyende op de bergachtige plaetsen [288] van Savoyen, ende Bourgoignen, ende by den berg Jura, welck sijn bloemen heeft voorts gebrocht inden zeer lustighen ende van alle sonderlinghe cruyden wel ghestoffeerden hof des zeer gheschickten Apotekers ende borghers van Londen Hughe Morgan, inde maendt van Junius, de welcke geel waeren, die vande groote Dau distel ghelijck, maer tsaet was row als van den Bocksbaert. De stele ende dշtspruyten was eenichsins de Cardo benedictus oft groote Dau distel ghelijck, alsoo oock zijn de bruyne bladers die rontomme zeer scherpe kerfkens hebben, maer ten is so zeer melckachtich niet, als die ander voorseyde.

Ander havikskruid de gele cichorei gelijk.

Noch wordt gevonden de gehele zomer door in ongebouwde akkers en langs de hagen een ander havikskruid die wortelen, vertakte stelen en bladeren heeft van de gele cichorei Hedypnois Plinij genoemd. De knoppen en gele bloemen zijn de melckweye of ganzendistels niet zeer ongelijk. De wortel is witachtig.

(Crepis tectorum)

Havikskruid met bladeren en gedaante van Chondrilla. In Latijn Hieracium foliis & facie Condrillae.

Het gewas, de steel en diep gekerfde bladeren van dit havikskruid is de Chondrilla zeer gelijk, maar de wortel is korter en gevezeld en de bloemen geel gans van gedaante van havikskruid. Men vindt het aan de verheven kanten onder de lommerachtige hagen de ganse zomer lang.

(Crepis pontana)

Berg havikskruid. Hieracium montanum.

Het allergrootste havikskruid en minst van alle algemeen groeit op de bergachtige plaatsen [288] van Savoie en Bourgogne en bij de berg Jura welke zijn bloemen heeft voortgebracht in de zeer lustige en van alle bijzondere kruiden goed gestoffeerde hof van de zeer geschikte apotheker en burger van Londen Hughe Morgan in juni die geel waren en die van de grote dauwdistel gelijk, maar het zaad was ruw als van de boksbaard. De steel en het uitspruiten was enigszins de Cardus benedictus of grote dauwdistel gelijk, alzo ook zijn de bruine bladeren die rondom zeer scherpe kerfjes hebben, maar het is niet zo melkachtig zoals de andere voor vermelde.

Tweede grootste Havicks-cruydt. In Latijn, Hieracium alterum grandius.

Tweede grootste Havicks-cruydt heeft de bladers vande blaeuwe Condrille, maer dieper ghesneden ende groen, groeyende aen eenen weecken ende slappen calen stele. De bloemen zijn wat cleynder dan die van Cancker-bloemen. De wortel is faselachtich ende zeer overvloedich aende canten vande velden ontrent Antwerpen.

Havicks-cruydt van Languedoc. In Latijn, Hieracium Narbonense.

Dit Havicscruydt is zeer wel bekendt inden lande van Montpelliers, daer dat vele is groeyende int coren ende aende canten vande velden ontrent Boutonet gheleghen, hebbende lanckworpighe bladers die vanden Havicscruydt oft zee Condrille ghelijck, ende dunne steelkens die in veel zijdetackskens ghedeylt zijn, op de welcke voorts comen ghele bloemkens van Lampsane. Tsaedt is cleyne groeyende in cromme haukens, sickelwijs als tsaedt vande Goudtbloeme aen een steelken ghevoeght, ghelijckende voeten vanden Leewercke, Creeft, oft Spinne. [289]

(Hieracium umbellatum) Tweede grootste havikskruid. In Latijn Hieracium alterum grandius.

Tweede grootste havikskruid heeft de bladeren van de blauwe Chondrilla, maar dieper gesneden en groen en groeit aan een weke en slappe kale steel. De bloemen zijn wat kleiner dan die van paardenbloemen. De wortel is vezelachtig en zeer overvloedig aan de kanten van de velden omtrent Antwerpen.

(Rhagadiolus of Lapsana rhagadiolus)

Havikskruid van Languedoc. In Latijn Hieracium Narbonense.

Dit havikskruid is zeer goed bekend in het land van Montpellier waar dat veel groeit in het koren en aan de kanten van de velden omtrent Boutonet gelegen. Het heeft langwerpige bladeren die van het Havikskruid of zee Chondrilla gelijk en dunne steeltjes die in veel zijtakjes gedeeld zijn waarop voortkomen gele bloempjes van Lapsana. Het zaad is klein en groeit in kromme hauwtjes sikkelvormig zoals het zaad van goudsbloem aan een steeltjes gevoegd en lijkt op een voet van een leeuwerik, kreeft of spin. [289]

Lattouwen, Tridaches sive Lactucae.

Ghelijckerwijs als wy veel specien van Cicoreye ende Endivien verhaelt hebben, vande welcke eenighe meer ende sommige min malcanderen ghelijck zijn: soo moghen wy de Lattouwe een specie stellen van die Endivie, de welcke de bladers vande Lattouwe hebbende wy wt Dioscorides beschreven hebben. Want den naem Lactuca is ghetrocken van dwoort Lac, dwelcke in onse tale melck te segghen is, om dat dese soorte meer melcs is gevende dan dՠander Endivien, ende oock den vrouwen die de selfde eten dՠmelck is vermeerderende, waerom datse oock Tridax in Griecs is genoemt. Maer aenghesien datter gheen etelick cruydt bekender en is, noch ghemeender dan de tamme Lattouwe, soo heeft moeten de wilde Lattouwe by ghelijckenisse van dien, vande ionghe Herbaristen ghekent worden.

Wilde Lattouwe. In Latijn, Lactuca agrestis. In Spaensch, Lechuga salvage.

De specie van Cicoreye oft Endivie die de bladers heeft gesneden ghelijck die vande Cancker bloeme (waerom ende oock om de langhe stelen ende veel stekende straelkens sy van sommighe heeft ghehouden gheweest voor boomachtich oft wildt Sonchus) en heeft niet dat de Lattouwe ghelijck is dan melck ende saedt. De bladers zijn die vander Endivien soo ghelijck, datse oock nu ter tijdt dՠApotekers over al in de hertneckicheydt versterckt, datse dese houden ende ghebruycken voor wilde Endivie, soo wel inde Syropen als om water daer af te distilleren. Vele van dese, iae oock ons gheleerde Meesters Rondellet, ende Affatius die een zeer groot ondersoecker was vande Languedocsche cruyden, hebben noch een ander Lattouwe ghekendt, die alsoo overvloedich is, sonderlinge in Enghelandt, als dese, maer veel beter ghelijckende in alle haer deelen de Lattouwe of twitte Endivie, die de Lattouwe zeer ghelijck is: van de welcke, soo wy met zeer heeten Sonneschijn inde open velden van Languedoc waeren vergaderende dխelckachtich sap datter zeer overvloedich in is, ende door de groote menichte daer wt is vloeyende, qualick mochten verdraeghen den slaeperich makende [290] reuck, die zeer vuyl ende onlieflick is, ghelijck het melck wt den Heul vloeyende. De stele is twee cubitus lanck, lijmachtich, ende de bloemen draeghende die vander Lattouwe ghelijck, als oock tsaedt is, maer wat minder ende swart. De selfde heeft Morgan de gheleerde Apoteker van Londen in sijnen hof ghesaeydt, daermen lichtelick kan sien ende mercken datse een ander is dan de tamme Lattouwe.

Dese wilde Lattouwe wordt ghesien in Roomen met swart gheplecte blaeders, soodaenich als die in sijnen zeer wel voorsienen hof heeft P. Coudenbergh.

Dioscorides. De wilde Lattouwe is de tamme ghelijck, maer bitter van smaecke, ende van crachten eenichsins den Heul ghelijck, waerom dat sommighe dխelckachtih sap ghemengt hebben metten Heul-sap.

Tsap vande wilde Lattouwe een halve scrupel inghenomen met honich-azijn, vaecht af door camerganck de waterachtighe vochticheden, ende neemt wegh de sweeringe ende duysterheyt vande ooghen, als Galenus oock seght.

Tճap met vrouwen melck ghemengt is seer goet ghestreken opde verbrantheydt.

Tselfde sap inghenomen doet slapen, ende versoet de pijnen ende weedom: tverweckt oock den vrouwen haerlieder maendstonden, ende is goet teghen die beten vande Scorpioenen ende ghespickelde Spinnen, seght Galenus.

Tsaedt van dese Lattouwe beneemt dկncusyche droomen, ende den lust van byslaepen, soo wel als tsaedt vande tamme Lattouwe: Tselfde doet oock tsap, maer niet soo crachtich.

Dmelck vande wilde Lattouwe wordt bewaert in eenen nieuwen eerden pot naer dat inde Sonne eenen tijdt ghestaen heeft, ghelijckmen in ander sapen ghewoon is van doen.

Apul. Men seght dat den Arent als hy zeerhooghe wilt vlieghen, om te oversien de natueren vande saken, af bijt een blat vande wilde Lattouwe, ende met tsap van dien sijn ooghen nat maeckt, ende daer door zijn ghesichte zeer verclaert. Daerom soo nement sap vande wilde Lattouwe, ghemengt met zeer goeden ouden wijn, ende maeghden honich, ende bewaeret in een glas, dwelcke ghebruyckende, sult ghy bevinden een zeer excellente Medicijne.

Hof Lattouwe. In Latijn, Lactuca sativa folio Scariolae. In Hoochduytsch, Lattich. In Franchois, Laictues. In Italiaensch, Lactuca. In Spaensch, Lechuga ende Lettuga. In Engels, Lettes.

Gheen cruydt en is beter bekent dan de Hof Lattouwe, de welcke veelderhande is, soo wel als de Coolen. De wortel van desen is faselachtich ghelijck die vander Endivien, maer wt dat voorts comt eenen rechten stele met veel zijdescheuten ende vol melcs, van eenen cubitus oft onderhalf hooge, waer aen bladers groeyen van tamme Endivie, ende zeer vele ghele bloemkens, de welcke veranderen in witte wolachtighe verstuyvende hayren. Tsaet is cleyn wit, ende plat rondt, smalder ende glatter dat tsaedt van Phalaris.

Gecrolde Lattouwe onghesloten. In Latijn, Lactuca crispa non capitata.

De fraey Hoveniers winnen in haerlieder hoven zeer veel soorten van dese Lattouwe, te weten ghecrolde, de welcke de selfde voorgaende soude zijn, ten waere dat de bladers corter, meer tsaemen ghetrocken ende gherimpelt waeren, waerom datse oock malscher ende lieflicker om eten gheacht wordt: Andersins is die van saedt ende in alle andere deelen den voorgaenden gheensins onghelijck.

Roomsche Lattouwe, Lactuca Romana.

Dese Lattouwe en wordt soo veel niet ghevonden inde hoven van Vranckerijck ende Duytschlant, maer zeer vele inde hoven van Italien, principalick binnen Roomen, waer door datse Roomsche genoemt [291] wordt, de welcke vande ghemeyne niet en is verschllende, dan datse donckerder bladers heeft ende niet soo oneffen, oock soo is tsaedt swart, De gheheele plante is malsch, soeter, ende daerom lieflicker van smaecke, ende is bequamer om camerganck te crijghen, vande welcke de Poete Martialis schrijft: Prima tibi dabitur ventri Lactuca movendo, dat is te segghen: Ten alder eerste sal u voorghestelt worden de Lattouwe, om den buyck weeck te maecken.

Sluyt-Croppen. In Latijn, Lactuca sativa sessilis sive capitata.

De sluytcroppen die alsoo gheheeten zijn om den hoop vande bladers die over een ligghen ende tsaemen ghesloten zijn, als vellen op malcanderen vast gheperst, ghelijck die vande sluytcoolen, ende om dat de clondt vande bladers nauwe wter wortel voorts comende opder eerden is rustende, waer door datse zeer bekent, zeer malsch, ende wit zijn, worden voor salaet aldermeest ghepresen. In dien datter behalven dese eenighe Lattouwen zijn gheheeten (hoe wel niet soo behoorlijck, als de Zee-Lattouwe van Theophrastus, oft door dխelck, als Wolfs melck) die sullen op haerlieder plaetsen beschreven worden. Veel ander soorten van Lattouwe worden ghevonden door oeffeninghe ghelijck oock van de Coolen, die van ghedaente ende ghebruyck in pottagie niet zeer onghelijck en zijn.

Dioscorides. De tamme Lattouwe, die een vercoelende natuere heeft, is de verhitter maghen goedt, sy doet oock slapen ende maeckt den buyck weeck, maer ghesoden voetse meer, ende maeckt overvloedicheydt van melck.

Tsaedt vande Lattouwe (mits dat tvloeyen van dծatuerlicke saet beneemt, seght Galenus) bedwingt dեenparighe oncuysche droomen, ende den lust van byslapen. [292]

De Lattouwen veel gheten (als oock Plinius segt) hinderen der claerheydt vanden ooghen ende ghesichte, maer sy ghenesen heete gheswillen ende dwilt vier.

De Lattouwen als sy gheschoten zijn, worden in pekel gheleyt, waer door sy eenighe cracht crijghen den sap oft melck vande wilde Lattouwe ghelijck.

Galenus. Lattouwe is een coudt ende vocht moes-cruydt, nochtans niet wtterlick, want men soude die niet moghen eten, maer principalick, om soo te segghen, in coude den fonteyn water ghelijck. Daerom is die nut ende goedt teghen heete apostumien, ende cleyne oft lichte puysten Eryspelae gheheeten: maer teghen de groote en is sy niet crachtich ghenoech. Oock is sy een spijse die den dorst verslaet.

Plinius segt daer by, dat Lattouwe te dickwils gheten den ghesichte hinderlick is.

Sla, Tridaches sive Lactucae.

Gelijkerwijs als we veel species van cichorei en andijvie verhaald hebben waarvan enige meer en sommige minder elkaar gelijk zijn zo mogen we de sla een specie stellen van de andijvie die de bladeren van sla die we uit Dioscorides beschreven hebben. Want de naam Lactuca is getrokken van het woord Lac wat in onze taal melk te zeggen is omdat deze soort meer melk geeft dan de andere andijvie’ s en ook de vrouwen die het eten de melk vermeerdert waarom dat ze ook Tridax in Grieks is genoemd. Maar aangezien dat er geen eetbaar kruid bekender is noch algemener dan de tamme sla zo heeft men de wilde sla bij gelijkenis van die van de jonge herbaristen gekend moeten worden.

(Lactuca serriola)

Wilde sla. In Latijn Lactuca agrestis. In Spaans Lechuga salvage.

De specie van cichorei of andijvie die de bladeren heeft gesneden gelijk die van de paardenbloem (waarom en ook om de lange stelen en veel stekende straaltjes zij van sommige gehouden zijn geweest voor boomachtig of wilde Sonchus) heeft niets dat de sla gelijk is dan het melk en zaad. De bladeren zijn die van de andijvie zo gelijk dat ze ook nu ter tijd de apothekers overal in de hardnekkigheid versterkt zodat ze deze houden en gebruiken voor wilde andijvie en zowel in de siropen als om wateren daarvan te distilleren. Vele van deze, ja ook onze geleerde meesters Rondellet en Affatius die een zeer groot onderzoeker was van de Languedocse kruiden hebben noch een andere sla gekend die alzo overvloedig is en vooral in Engeland als deze maar die lijkt veel beter in al haar delen de sla of witte andijvie die de sla zeer gelijk is. Van die toen we met zeer hete zonneschijn in de open velden van Languedoc waren om het melkachtig sap te verzamelen dat er zeer overvloedig in is en door de grote menigte die daaruit vloeit kwalijk mochten verdragen de slaperig makende [290] reuk die zeer vuil en onlieflijk is gelijk de melk dat uit de papaver vloeit. De steel is 90cm lang, lijmachtig en draagt bloemen die van de sla gelijk zoals ook het zaad is, maar wat kleiner en zwart. Dezelfde heeft Morgan, de geleerde apotheker van Londen, in zijn hof gezaaid waar men licht kan zien en merken dat ze een ander is dan de tamme sla.

Deze wilde sla wordt gezien in Rome met zwart gevlekte bladeren zodanig als die in zijn zeer goed voorziene hof heeft P. Coudenbergh.

Dioscorides. De wilde sla is de tamme gelijk maar bitter van smaak en van krachten enigszins de papaver gelijk waarom sommige het melkachtig sap gemengd hebben met papaver sap.

Het sap van de wilde sla een halve gram ingenomen met honingazijn veegt af door kamergang de waterachtige vochtigheden en neemt weg de zweren en duisterheid van de ogen zoals Galenus ook zegt.

Het sap met vrouwenmelk gemengd is zeer goed gestreken op de verbranding.

Hetzelfde sap ingenomen doet slapen en verzacht de pijnen en wee. Het verwekt ook de vrouwen hun maandstonden en is goed tegen de beten van de schorpioenen en gespikkelde spinnen zegt Galenus.

Het zaad van deze sla beneemt de onkuise dromen en de lust van bijslapen zowel als het zaad van de tamme sla. Hetzelfde doet ook het sap, maar niet zo krachtig.

De melk van de wilde sla wordt bewaard in een nieuwe aarden pot nadat het in de zon een tijd gestaan heeft gelijk men in ander sappen gewoon is te doen.

Apuleius. Men zegt dat de arend als hij zeer hoog wil vliegen om te overzien de natuur van de zaken en blad afbijt van de wilde sla en met het sap daarvan zijn ogen nat maakt en daardoor zijn gezicht zeer opheldert. Daarom zo nemen het sap van de wilde sla gemengd met zeer goede oude wijn en maagden honing en bewaar het in een glas en als je dat gebruikt zal je bevinden een zeer excellente medicijn.

(Lactuca sativa)

Hofsla. In Latijn Lactuca sativa folio Scariolae. In Hoogduits Lattich. In Frans Laictues. In Italiaans Lactuca. In Spaans Lechuga en Lettuga. In Engels Lettes.

Geen kruid is beter bekend dan de hofsla die veelvormig is net zo als de kolen. De wortel van deze is vezelachtig gelijk die van de andijvie waaruit voortkomt een rechte steel met veel zijscheuten en vol melk en van een 68 hoog waaraan bladeren groeien van tamme andijvie en zeer veel gele bloempjes die veranderen in witte wolachtige verstuivende haren. Het zaad is klein wit en plat rond, smaller en gladder dat het zaad van Phalaris.

(Lactuca sativa var. crispa)

Gekrulde sla niet gesloten. In Latijn Lactuca crispa non capitata.

De fraaie hoveniers winnen in hun hoven zeer veel soorten van deze sla, te weten gekrulde die dezelfde voorgaande zou zijn tenzij dat de bladeren korter en meer tezamen getrokken en gerimpeld waren waarom dat ze ook malser en lieflijker om te eten geacht wordt. Anderszins is die van zaad en in alle andere delen de voorgaande geenszins ongelijk.

(Lactuca sativa var. romana)

Roomse sla, Lactuca Romana.

Deze sla wordt niet zoveel gevonden in de hoven van Frankrijk en Duitsland maar zeer veel in de hoven van Itali en voornamelijk binnen Rome waardoor dat ze Roomse genoemd [291] wordt die van de gewone niet verschilt dan dat ze donkerder bladeren heeft en niet zo oneffen, ook zo is het zaad zwart. De gehele plant is mals, zoeter en daarom lieflijker van smaak en is beter om kamergang te krijgen waarvan de poet Martialis schrijft; Prima tibi dabitur ventri Lactuca movendo, dat is te zeggen; Ten allereerste zal u voorgezet worden de sla om de buik week te maken.

(Lactuca sativa var. capitata)

Sluitkroppen. In Latijn Lactuca sativa sessilis sive capitata.

De sluitkroppen die alzo geheten zijn vanwege de hoop van de bladeren die over elkaar liggen en tezamen gesloten zijn als vellen vast op elkaar geperst gelijk die van de sluitkolen en omdat de klont van de bladeren nauwelijks uit de wortel voortkomen en op de aarde rusten waardoor dat ze zeer bekend, zeer mals en wit zijn worden ze voor salade allermeest geprezen. Indien dat er behalve deze enige sla zo zijn geheten (hoe wel niet zo behoorlijk zoals de zee sla van Theophrastus of door de melk zoals wolfsmelk) die zullen op hun plaatsen beschreven worden. Veel andere soorten van sla worden gevonden door teelt gelijk ook van de kolen die van gedaante en gebruik in stamppot niet zeer ongelijk zijn.

Dioscorides. De tamme sla die een verkoelende natuur heeft is de verhitte maag goed, zij doet ook slapen en maakt de buik week, maar gekookt voedt ze meer en maakt overvloedigheid van melk.

Het zaad van de sla (omdat ze het vloeien van het natuurlijke zaad beneemt zegt Galenus) bedwingt de eenparige onkuise dromen en de lust van bijslapen. [292]

De sla veel gegeten (zoals ook Plinius zegt) hinderen de helderheid van de ogen en gezicht, maar zij genezen hete zwellingen en het wilde vuur.

De sla als zij geschoten zijn worden in pekel gelegd waardoor zij enige kracht krijgen het sap of melk van de wilde sla gelijk.

Galenus. Sla is een koud en vochtig moeskruid, nochtans niet uiterlijk want men zou die niet mogen eten, maar voornamelijk om zo te zeggen in koudheid het fonteinwater gelijk. Daarom is die nuttig en goed tegen hete blaren en kleine of lichte puisten Eryspelae geheten. Maar tegen de grote is zij niet krachtig genoeg. Ook is zij een spijs die de dorst verslaat.

Plinius zegt daarbij dat sla te dikwijls gegeten het gezicht hinderlijk is.

Wy hebben hier voren den gheslachte vande Rapen willen ghelijcken ende byvoeghen de Coolen, ende terstondt daer nae laten volghen, om des wille datter is eenighen vriendtschap ende maeghschap over beyde sijden van dese twee samen, principalick oudt zijnde, om een van beyde de planten voorts te brenghen, waer door dat dՠoude Griecken den Radijs Coole heeten ende de Coole Radijs. Niettemin aenghesien dat ons andere bequaemer planten te voren zijn ghecomen, soo hebben wy tot nae de Lattouwe de beschrijvinghe van dien wtghestelt, de welcke gheheeten is in Latijn Brassica, als schijnt, van het Griecks woordt Braxae, dat is te segghen, inslocken. Want sy wordt gheten soo wel raeu, als ghesoden oft in pekel van tghemeyne volck, iae hedens-daeghs in Duytschlandt ende Italien. Oock is sy in Griecks gheheeten Crambin (als Columella seght) om datse den ghesichte hinderlick is. Hoe wel dat sommighe willen segghen datse alsoo ghenoemt is om dat se de dronckenschap wederstaet, waer door datse in Duytschlandt meer dan elders ghepresen wordt: Maer sy is over al zeer wel kekent Waerom gheensins van noode en is so ghemeyn cruydt by teeckenen claerder te beschrijven, meynende dat ghenoech sal zijn int corte te verhalen hoe veel ende menighe veranderinghen sy crijgt door oeffeninghen oft ander middelen op diversche plaetsen. Want alle Coolen hebben eenen gherimpelden stele met marck, row van schubben ende met knoopen. De wortel is houtachtich ende faselachtich. Tsaedt ende de haeukens zijn die vande Rape ghelijck. De bladers [293] zijn van wtspruyten ende aensien die vanden Lattouwe ghelijck, wiens veranderinghen sy oock is naevolghende.

Maer aengaende de Zee-Coole oft Soldanelle, meer van naeme ende ghebruyck dan metter figueren de Coole ghelijck, sullen wy sprecken over de windende cruyden.

Ghemeyne Coolen oft Slooren. In Latijn, Brassica vulgaris sativa. In Hoochduytsch, Koel. In Franchois Choux verds, oft Colletz. In Italiaensch, Cavoleliscio. In Spaensch, Colhes. In Engels, Keale ende Cole.

Dաderghemeynse Coole heeft gekerfde bladers die vande Rape ghelijck, de welcke in malcanderen niet en zijn ghesloten, ende zijn meestendeel wt den graeuwen wit siende.

De selfde wordt oock dickwils ghesien inde hoven, roodt wt den graeu blaeu siende. De welcke somtijdts niet en heeft dan roode ribben inden rugge vanden bladers. Somtijdts zijn oock de ribben wit, ende de reste vande bladers roodt, met ghecronckelde canten.

Witte sluyt-Coole ende Cabuys-Coolen. In Griecks, Crambe. In Latijn, Brassica alba sessilis glomerosa, aut capitata Lactuae habitu. In Franchois, Chou cabu blanc. In Hoochduytsch, Kapiskraut. In Engels, Cabbuge.

Gheen dincke en is de ghecronckelde ghesloten Lattouwe ghelijcker dan dese sluyt-Coole: want sy heeft de bladers zeer ghecronckelt, ende dicke in een ghewonden ende ghesloten, buyten ende binnen wit, malsch, ende vande binnenste sijde hol, ende gheribt, ghelijck een halve ribbe, maer van buyten heeftse aderachtighe zenuen, van eenen vinger dicke inde middel ende inde lengde hier en daer loopende oft slim gaende, de welcke onder de moescruyden in Italien ende Vranckrijck meest ghepresen worden.

Roode Sluyt-Coole.

Dese en verschilt vande voorgaende niet dan inde verwe, de welcke roodt is wt den blaeuwen wat siende. Van beyde dese Coolen en worden nerghens gheene soo vele ghesien als in Nederlandt, van [294] waer datse met volle schepen ghevoert worden inde naest gheleghen plaetsen van Duytschlandt, Engellandt ende Spaignen. Inden Winter zijn die lieflickst om eten, ende zijn oock bequaeme tot clysterien, des-halven de Hooghe ende Nederduytsch Medicijns die zeer dickwils daer onder menghen. Int beghinsel vande Lente gaen de bladers open, ende op eenen stele van twee oft drye cubitus hooghe ende eenen duym dicke comen de bloemen, haeukens ende huyskens die vande Rape ghelijck.

We hebben hier tevoren de geslachten van de rapen willen vergelijken met de kolen en terstond daarna laten volgen omdat er is enige vriendschap en verwantschap aan beide zijden tussen deze twee en voornamelijk als ze oud zijn om een van beide planten voort te brengen waardoor dat de oude Grieken de radijs kool noemden en de kool radijs. Niettemin aangezien dat ons andere betere planten tevoren komen zo hebben we die uitgesteld tot na de beschrijving van de sla en die geheten is in Latijn Brassica, als schijnt van het Grieks woord Braxae wat is te zeggen inslokken. Want zij wordt gegeten zowel rauw als gekookt of in pekel van het gewone volk, ja tegenwoordig in Duitsland en Itali. Ook is zij in Grieks geheten Crambin (als Columella zegt) omdat ze het gezicht hinderlijk is. Hoewel dat sommige willen zeggen dat ze alzo genoemd is omdat ze de dronkenschap weerstaat waardoor ze in Duitsland meer dan elders geprezen wordt. Maar zij is over al zeer goed bekend waarom het geenszins nodig is zoՍ n gewoon kruid bij tekens helderder te beschrijven en meen dat het genoeg zal zijn in het kort te verhalen hoeveel en menige veranderingen zij krijgt door teelt of ander middelen op diverse plaatsen. Want alle kolen hebben een gerimpelde steel met merg, ruw van schubben en met knopen. De wortel is houtachtig en vezelachtig. Het zaad en de hauwtjes zijn die van de raap gelijk. De bladeren [293] zijn van uitspruiten en aanzien die van de sla gelijk wiens veranderingen zij ook navolgt.

Maar aangaande de zeekool of Soldanella die meer van naam en gebruik dan met de figuur de kool gelijk is zullen we spreken bij de windende kruiden.

(Brassica oleracea)

Gewone kolen of sloren. In Latijn Brassica vulgaris sativa. In Hoogduits Koel. In Frans Choux verds of Colletz. In Italiaans Cavoleliscio. In Spaans Colhes. In Engels Keale en Cole.

De allergewoonste kool heeft gekerfde bladeren die van de raap gelijk die niet in elkaar zijn gesloten en zien meestal uit het grauwe wit.

Dezelfde wordt ook dikwijls gezien in de hoven en ziet dan rood uit het blauwe die soms alleen rode ribben in de rug van de bladeren heeft. Somtijds zijn ook de ribben wit en de rest van de bladeren rood met gekronkelde kanten.

(Brassica oleracea var. Capitata)

Witte sluitkool en kabuiskolen. In Grieks Crambe. In Latijn Brassica alba sessilis glomerosa aut capitata Lactuae habitu. In Frans Chou cabu blanc. In Hoogduits Kapiskraut. In Engels Cabbuge.

Geen ding is de gekronkelde gesloten sla gelijker dan deze sluitkool want zij heeft de bladeren zeer gekronkeld en dik ineen gewonden en gesloten, buiten en binnen wit, mals en van de binnenste zijde hol en geribd gelijk een halve rib, maar van buiten heeft ze aderachtige zenuwen van een vinger dikte die in het midden en in de lengte hier en daar lopen of recht gaan en onder de moeskruiden in Itali en Frankrijk het meest geprezen worden.

Rode sluitkool.

Deze verschilt niet van de voorgaande dan in de kleur die wat rood uit de blauwe ziet. Van beide deze kolen worden nergens zoveel gezien als in Nederland vanwaar [294] dat ze met volle schepen gevoerd worden in de naast gelegen plaatsen van Duitsland, Engeland en Spanje. In de winter zijn die het lieflijkst om te eten en zijn ook bekwaam tot de klysma' s derhalve de Hoog- en Nederduitse dokters die zeer dikwijls daaronder mengen. In het begin van de lente gaan de bladeren open en op een steel van 90 of 135cm hoog en een duim dik komen de bloemen, hauwtjes en zaadhuisjes die van de raap gelijk.

Somer Savoye-Coole. In Latijn, Brassica patula crispa Sabouda aestiva.

Winter Savoye. In Latijn, Brassica Sabouda hyberna.

De Coolen die nu ter tijdt Savoyen ghenoemt worden, en verschillen oock niet anders vande Sluyt-Coolen dan inde verwe, ende datse boven open staen ende min ghesloten, draghende witte bloemen. Dese en connen de wtnemende groote coude niet soo wel wederstaen, waerom datse zeer zijn wassende in Italien ende Savoyen nae de zeecant, maer soo vele niet inde Noordtsche landen daer dander Coolen zeer vele ghewonnen ende gheten worden. Maer de Savoyen zijn veel malsscher ende leckerder, ende zijn tweederley, te weten de Somersche ende de Wintersche, verschillende van malcanderen. De Somersche Savoye is meer gherompelt van bladers dan de Wintersche, die bruyn groen zijn, inde middel min ghesloten, geelachtich van verwe.

De Wintersche is vast ghesloten ende wit ghelijck de ghemeyne, maer lanckworpigher ende malsscher.

(Brassica oleracea var. sabouda) Zomer savooiekool. In Latijn Brassica patula crispa Sabouda aestiva.

Winter savooi. In Latijn Brassica Sabouda hyberna.

De kolen die nu ter tijd savoie genoemd worden verschillen ook niet van de sluitkolen dan in de kleur en dat ze boven open staan en minder gesloten en dragen witte bloemen. Deze kunnen de uitnemende grote koude niet zo goed weerstaan waarom dat ze zeer groeien in Itali en Savoie na de zeekant maar niet zo veel de Noordelijke landen daar de andere kolen zeer veel gewonnen en gegeten worden. Maar de Savoie zijn veel malser en lekkerder en zijn tweevormig, te weten de zomerse en de winterse die verschillen van elkaar. De zomerse Savoie is meer gerimpeld van bladeren dan de winterse die bruingroen zijn en in het midden minder gesloten en geelachtig van kleur.

De winterse is vast gesloten en wit gelijk de gewone, maar langwerpiger en malser.

Bloem-Coolen. In Latijn, Brassica florida Botrytis. In Franchois, Choufleury. In Italiaensch, Cauli flore.

Dese Bloem-Coole is een vremde aerdighe plante, de welcke beter Druyf-Coole waere ghenoemt, want sy heeft eenige spruytselen van bloemen, de welcke met zeer dicke ende mosachtighe witte granen, ghelijck die vanden Olijfboom voorts comen, met lanckworpighe maniere van Druyven [296] bycants midden wt de bladers, waer tusschen dat sy ghelijcks in eenen buyck besloten ende ghevoedt worden. Tsaedt is den Raepsaedt ghelijck, maer de smaecke vande Coole is veel leckerder ende aenghenaemer.

Wilde zee-Coole. In Latijn, Brassica marina sylvestris, multiflora, monospermos.

Behalven dese aerdicheden vande ghekerfde, ghesloten ende bloem-Coolen, de welcke met groote menichte in Nederlandt, Vranckrijck ende Engellandt ghesaeyt worden, soo isser noch een zeer schoone wilde Coole van Dioscorides, maer van ander ghedaente, de welcke haeren oorspronck heeft wt de plaetsen van Engellandt aende zee gheleghen ontrent Portlandt, maer midts dien datse ongheoeffent ende luttel gheacht wordt, soo is die gheheel row ende zeer hart, maer de vruchten zijn veel onlieflicker, nochtans eenichsins om eten. Van de welcke ons heeft overlangen tijdt tsaedt gegheven de zeer gheleerde Engelse Medicijn Turnerus, willende dat men die soude heeten Monosperma brassica, dat is, Coole een saedt alleen voort-brenghende, in elck besonder rondtachtich hauken: want de bloemen wassen ghelijck dicke croonkens, ende zijn bleeck wit op veel tacken: de haukens zijn cort ende dickachtich, de welcke elck maer een saedt in en hebben, dat wat minder is dan een erwete, ende dien vande Erve oft Soldanelle ghelijck. De bladers zijn bycants soo die vande bruyn groene Coole, maer dicker ende schoonder om sien, met ghewaterde canten ende zeer constighe vouwen.

Dioscorides. De vrucht vande wilde zee-Coole in looghe ghesoden, en is inden mondt niet onlieflick.

De bladers op wonden gheleyt heylen die toe, ende verdrijven oock apostumien ende geswillen.

Apul. De bladers vande wilde Coole met oude verckens liese ghestooten ende ghemengt, voorts ghelijck een plaester ghebreyt op eenen groven lijnen doeck, of top een saecht ghetaut leder, gheneest alderhande gheswillen daer op gheleyt: Oock de pijnen vande sijden, ende de pijne vanden Fleirfijn. Ist dat de pijne zeer out is, soo sal die crachtigher benomen worden. [297]

Raep-Coole. In Latijn, Rapa, Brassica peregrina, caule rapum gerens. In Italiaensch, Caule-Rape.

Noch isser het spel vande wonderbaerlicke natuere nu ter tijdt gheheeten Raep Coole, ende is een vremde plante die wt de Griecksche hoven comende in onse hoven nu groeyet. Luttel wort die ghevonden Noordwaerts, als de ghene die de coude locht niet soo wel ghewoon en is. Wy hebben die gesien tot Antwerpen, Florencen, Padua, ende ander plaetsen van Italien. De bladers zijn ghelijck die vande ghemeyne ende scherpe Coole, rondtomme breeder ghehackelt, ende is wt een houtachtigher wortel haeren stele voorts brenghende van ontrent eenen voet hooghe, waer wt de bladers voorts comen becleedende ende omringhende eenen grooten ronden knoop ghelijck een voose Rape, die onder de bladers recht boven der aerden is groeyende, waer door datse ghenoemt wordt Raep-Coole, ghelijck sy oock is van natuere. Welcke ronde Rape van verwe ghelijck de reste vande Coole, ende oock van smaecke, ende heeft alleleens marcken als de Coole.

Alderminste Engelsche Coole. Anglica minima Brassica.

My ghedenckt oock dat ick ghesien hebbe inde hoven van Engellandt ende Nederlandt een cleyn Coolkens gheheel sneeu-wit, behalven aende wterste canten die ghekerft waeren met ghecrolde vouwen, ende gherimpelde froncen met roode vlecken besprenckelt, de welcke sy oock inde hoven winnen om te ghebruycken als sy noch teerachtich zijn om de hoeykens ende tuylkens tsamen te binden.

Swerte ghecronckelde Italiaensche Coole. Brassica nigra undantibus crispis & laciniosis foliis.

Inde landen Suydtwaerts gheleghen principalick daer vele olie wast, is dese Coole zeer gemeyne in pottagie, midts datse zeer soet van smaecke is, sonderlinge in olie gheleyt, oft ghesoden in olie ende water. Sy heeft swarte groender ende ghecronckelder bladers dan de ghemeyne Coole.

(Brassica oleracea var. botrytis) Bloemkolen. In Latijn Brassica florida Botrytis. In Frans Choufleury. In Italiaans Cauli flore.

Deze bloemkool is een vreemde aardige plant die beter druifkool was genoemd want zij heeft enige spruiten van bloemen die met zeer dikke en mosachtige witte korrels gelijk die van de olijfboom voortkomen met een langwerpige manier van druiven [296] die bijna midden uit de bladeren waartussen zij gelijk als in een buik besloten en gevoed worden. Het zaad is het raapzaad gelijk, maar de smaak van de kool is veel lekkerder en aangenamer.

(Crambe maritima) Wilde zeekool. In Latijn Brassica marina sylvestris, multiflora, monospermos.

Behalve deze aardigheden van gekerfde, gesloten en bloemkolen die met grote menigte in Nederland, Frankrijk en Engeland gezaaid worden zo is er noch een zeer mooie wilde kool van Dioscorides, maar van andere gedaante die haar oorsprong heeft uit de plaatsen van Engeland aan de zee gelegen omtrent Portland, maar omdat ze niet geteeld en weinig geacht wordt zo is die geheel ruw en zeer hard, maar de vruchten zijn veel onlieflijker nochtans enigszins om te eten. Van die heeft lang geleden het zaad gegeven de zeer geleerde Engelse dokter Turnerus die wilde dat men die zou heten Monosperma brassica, dat is kool dat een zaad alleen voortbrengt in elk apart rondachtig hauwtje. Want de bloemen groeien gelijk dikke kroontjes en zijn bleek wit op veel takken. De hauwtjes zijn kort en dikachtig die elk maar een zaad bevatten dat wat kleiner is dan een erwt en die van de erve of Soldanella gelijk. De bladeren zijn bijna zo die van de bruingroene kool, maar dikker en mooier om te zien met gewaterde kanten en zeer kunstige vouwen.

Dioscorides. De vrucht van de wilde zeekool in loog gekookt is in de mond niet onlieflijk.

De bladeren op wonden gelegd helen die toe en verdrijven ook blaren en gezwellen.

Apuleius. De bladeren van de wilde kool met oud varkensvet gestampt en gemengd en voorts gelijk een pleister gebreid op een grove linnen doek of top van een zacht gelooid leer geneest allerhande zwellingen, daarop gelegd. Ook de pijnen van de zijden en de pijn van de jicht. Is het dat de pijn zeer oud is zo zal die krachtiger benomen worden. [297]

(Brassica napus)

Raapkool. In Latijn, Rapa, Brassica peregrina, caule rapum gerens. In Italiaans Caule-Rape.

Noch is er het spel van de wonderbaarlijke natuur nu ter tijd geheten raapkool en is een vreemde plant die uit de Griekse hoven gekomen is en in onze hoven nu groeit. Weinig wordt die gevonden Noordwaarts als diegene die de koude lucht niet zo goed gewoon is. We hebben die gezien te Antwerpen, Florence, Padua en andere plaatsen van Itali. De bladeren zijn gelijk die van de gewone en scherpe kool en rondom breder gehakkeld en brengt uit een houtachtigere wortel haar stelen voort van omtrent dertig cm hoog waaruit de bladeren voortkomen die bekleden en omringen een grote ronde knoop gelijk een voze raap die onder de bladeren recht boven de aarden groeit waardoor dat ze genoemd wordt raapkool gelijk zij ook is van natuur. Welke ronde raap van kleur gelijk de rest is van de kolen en ook van smaak en heeft alle eens merg als de kolen.

Allerkleinste Engelse kool. Anglica minima Brassica.

Me bedenkt ook dat ik gezien heb in de hoven van Engeland en Nederland een klein kooltje geheel sneeuwwit behalve aan de uiterste kanten die gekerfd waren met gekrulde vouwen en gerimpelde fronsen en met rode vlekken besprenkeld die zij ook in de hoven winnen om te gebruiken als zij noch teerachtig zijn om de hoedjes en tuiltjes tezamen te binden.

(Brassica oleracea var. fruticosa)

Zwarte gekronkelde Italiaanse kool. Brassica nigra undantibus crispis & laciniosis foliis.

In de landen zuidelijk gelegen en voornamelijk daar veel olie groeit is deze kool zeer algemeen in stamppot omdat ze zeer zoet van smaak is en vooral in olie gelegd of gekookt in olie en water. Zij heeft zwarte groenere en gekronkelder bladeren dan de gewone kool.

Ghecronckelde Coole met dunne ghekerfde bladers. In Latijn, Brassica tenuifolia laciniata.

Ghecronckelde Coole. In Latijn, Brassica fimbriata.

De voorcoopers ende Hoveniers van Italien hebben herwaerts ghesonden inde plaetse van Blomcoolen twee soorten van Coolen, vande welcke dՠeerste de bladers heef ghesneden tot aende middelste senue, die vanden Byvoet oft Cruydsijstel ghelijck.

De tweede heeft de bladers meer ghecronkelt, maer min ghekerft. Dese twee soorten hadde in sijnen hof die zeer goede ende neerstighe borgher van Antwerpen Hans Douve, andersins Voghelsanck gheheeten, een groot liefhebber ende kender van cruyden, planten ende boomen.

Doscorides. De tamme Coole maeckt den buyck weeck, ist datse maer een weynich ghesoden gheten wordt (midts dien dat tsap eenichsins purgeert, maer haer corpus stopt den camerganck) want zeer ghesoden zijnde stoptse den buyck, maer veel meer als sy tweemael ghesoden is, oft in looghe ghesoden ende doet der magen wee. De Somer-Coole is de scherpste, maer in Egypten en wordt sy niet gheten om haer bitterheydt.

Coolen zijn goet gheten den ghenen die beven ende duyster ghesicht hebben: waer by Plinius voegt, met honich ghemengt, ende alleene daer mede gheraeckt de hoecken vanden ooghen. [308] (297)

De bladers gheten nae den eten, benemende de dronckenschap ende hooftsweer daer af comende, maer voor den eten (segt Plinius) belettense de dronckenschap.

De cleyne scheuten vande Coole is der maghen nutter, maer scherper ende crachtigher om te doen water maken: maer de selfde gheconfijt, zijn der magen contrarie, ende beroeren den buyck.

Row Coolsap met Niter ende Ireos inghenomen, maeckt den buyck weeck, maer met wijn ghedroncken gheneset de beten vande Naterslanghen. Idem Galenus.

Tselfde sap met meel van Fenegrieck ghemengt, is goet gheleydt op de leden ende voeten daer tFleirfijn in is.

Tselfde sap is oock goet ghebruyckt ende gheleyt op oude ende vuyle sweeringhen.

Sap van Coolen door die neus-gaten opghetrocken suyveret thooft ende de herssenen, dwelcke Galenus oock seght.

Tselfde sap met Dravick meel ghemengt ende inde moeder gheset, verweckt den vrouwen haerlieder maendstonden.

De bladeren van Coolen alleene, oft met grout ghestooten, zijn goet gheleyt op heete gheswillen ende bloetsweeren, midts dat sy (segt Galenus) iet afvaeghende inhouden: ghenesen oock dwilt vier ende quaet seer: sy doen wtbreken met sout de vierighe aposteumien oft colen, ende beletten dշtvallen vanden hayre. Maer Plinius seght datse ghenesen tquaet oft wit seer met rondt Aluyn als Erweten ende azijn ghestooten, ende dwtvallen vanden hayre oock.

De selfde ghesoden ende met honich ghemengt, zijn zeer goet gheleyt op alle voorts etende ende quaede vervuylde sweringhen. Plinius beveelt oock, datmen de Canckers die met gheen ander Medicijnen mogen genesen worden, eerst en soude stoven met warm water, ende datmen dan dese bladeren ghestooten tweemael sdaegs soude daer oplegghen. Alsoo worden oock, segt hy, de fistels die wt haer plaetse gegaen zijn ende de gheswillen weder gebrocht, ende alle dinghen die verdreven moeten zijn oft van een ghescheyden.[298]

De bladers raeu gheten met azijn, zijn zeer goedt den miltsuchtighen, maer Plinius segt, metten witten wijn veertich daghen lanck inghenomen.

De bladers gheknout, ende tsap ingheswolghen, ghenesen de heescheydt, dwelck oock seght Simeon Sethus.

Dwater daer de Coolen in ghesoden zijn, ghedroncken, doet lichten camerganck hebben, ende verweckt den vrouwen haerlieder maentstonden.

De bloeme in eenen pessus ghedaen, ende nae dat de vrouwe ontfanghen heeft, inde moeder gheset, bederft de vrucht door misval, bedervende tsaedt, seght Simeon Sethus ende oock Plinius.

Tsaedt vande Coole, sonderlinghe vande ghene die in Egypten voorts comt, verdrijft ende doodet alle manieren van wormen. Galenus seght dat is, om datse daer droogher is van natueren.

Tselfde saet wordt ghedaen in fijne Theriakels, ende suyvert oock wel des aensichts ende de sproeten. Galenus voegt daer by, dat helpende is alle ander dinghen die wat suyveringhe oft afvaeginghe eyssen.

De groene stelen met de wortel tot asschen ghebrant, ende ghemengt met oude verckens liese, versoeten de verouderde pijnen vande sijden, Want de Coolstocken die verbrant zijn (segt Galenus) gheven zeer drooghende asschens, in voeghen dat sy nu deelachtich zijn van een brandende cracht, waerom dat die met oude verckens liese ghemengt, ghebruyckt worden teghen de verouderde pijnen vande sijden ende ander derghelijcke dinghen. Want dwordt een sterck verteerende medicijne.

Gal. Plin. De tamme Coole heeft een drooghende cracht, soo wel gheten als van buyten opgheleyt, nochtans niet te zeer scherp, want sy gheneest oock de wonden ende quaede seericheden.

Galenus. Tsaedt vande Coole doodet de wormen, want het heeft voorwaer een bitter qualiteyt, ghelijck oock hebben alle andere medicijnen die teghen de wormen goet zijn.

Plinius. De ghesoden Coole vele nuchteren gheten met olie, soudt, comijn ende grout, benemet droomen, ende dշaken, maer alderbest salt helpen alst alsoo sonder broot gheten wordt.

De Coole met swarten wijn inghenomen treckt af onder meer ander dinghen de colerike humeuren.

De urine vande ghene die Coolen heeft gheten, salmen bewaeren, want warm ghemaeckt zijnde soo is die den senuen zeer goet.

Tsap vande Coole met wijn ghemengt, ende laeuw inde ooren ghedrupt, is goet teghen tstijf hooren, ende de quaede vlecken worden daer mede ghenesen als sy sonder sweeringhen zijn.

De Griecken, te weten Galenus ende ander, segghen dat de Coole die niet en is ghenoech ghesoden, lichten camerganck doet hebben, maer tweemael ghesoden, den camerganck stopt.

De Coole is vyandt vanden wijn, ghelijck sy is vanden wijngaert.

De selfde gheten gheeft, nae Hippocrates opinie, overvloedicheyt van melck.

De Coole ghebruyckt met Azijn, Honich, Coriander, Dille, ende Peper, is zeer goet teghen den Hick.

De Coolbladers sonder meer gheleyt op buyl-slaghen ende ander blaewe plecken, gheneest die.

Epicharmus seght, dat de Coole nut is gheleyt op de ghebreken vande cullen ende mannelicheyt, maer tselfde doet sy crachtigher ghemengt met Boonen meel. Met ruyte ghemengt is sy goet voor de vercrompen leden.

Coolen in spijse ghebruyckt (segt Simeon Sethus) maecken swaer ende grof bloet, Sy verduysteren tghesichte ende beletten den slaep door contrarie oft swaer droomen, maer ghesoden met vet vleesch verliesen sy vele van haerlieder quaetheyt ende ghebreck.

(Brassica oleracea var. viridis) Gekronkelde kool met dunne gekerfde bladeren. In Latijn Brassica tenuifolia laciniata.

Gekronkelde kool. In Latijn Brassica fimbriata.

De inkopers en hoveniers van Itali hebben hier gezonden in de plaats van bloemkolen twee soorten van kolen waarvan de eerste de bladeren heef gesneden tot aan de middelste zenuw die van de bijvoet of kruisdistel gelijk.

De tweede heeft de bladeren meer gekronkeld maar minder gekerfd. Deze twee soorten had in zijn hof die zeer goede en vlijtige burger van Antwerpen Hans Douve, anderszins Voghelsanck geheten, een groot liefhebber en kenner van kruiden, planten en bomen.

Dioscorides. De tamme kool maakt de buik week is het dat ze maar een weinig gekookt gegeten wordt (omdat het sap enigszins purgeert, maar haar corpus stopt de kamergang) want zeer gekookt stopt ze de buik maar veel meer als zij tweemaal gekookt of in loog gekookt wordt en doet de maag pijn. De zomerkool is de scherpste, maar in Egypte wordt zij niet gegeten vanwege haar bitterheid.

Kolen zijn goed gegeten diegene die beven en duister gezicht hebben. Waarbij Plinius voegt, met honing gemengd en alleen daarmee geraakt de hoeken van de ogen. [297]

De bladeren gegeten na het eten benemen de dronkenschap en hoofdpijn die daarvan komt, maar voor het eten (zegt Plinius) beletten ze de dronkenschap.

De kleine scheuten van de kool is de maag nuttiger, maar scherper en krachtiger om te doen water maken. Maar dezelfde gekonfijt zijn de maag tegen gesteld en beroeren de buik.

Rauw koolsap met Niter en Iris ingenomen maakt de buik week, maar met wijn gedronken geneest de beten van de adderslangen. Idem Galenus.

Hetzelfde sap met meel van fenegriek gemengd is goed gelegd op de leden en voeten daar het jicht in is.

Hetzelfde sap is ook goed gebruikt en gelegd op oude en vuile zweren.

Sap van kolen door de neusgaten opgetrokken zuivert het hoofd en de hersenen wat Galenus ook zegt.

Hetzelfde sap met dravik meel gemengd en in de moeder gezet verwekt de vrouwen hun maandstonden.

De bladeren van kool alleen of met biergrout gestampt zijn goed gelegd op hete zwellingen en bloedzweren omdat zij (zegt Galenus) iets afvegend bevatten. Genezen ook het wilde vuur en kwaad zeer. Zij doen uitbreken met zout de vurige blaren in de borst of kolen en beletten het uitvallen van het haar. Maar Plinius zegt dat ze genezen het kwaad of wit zeer met ronde aluin als erwten en azijn gestampt en ook het uitvallen van het haar.

Dezelfde gekookt en met honing gemengd zijn zeer goed gelegd op alle voort etende en kwade vervuilde zweren. Plinius beveelt ook dat men de kanker die met geen andere medicijnen mogen genezen worden eerst zou stoven met warm water en dat men dan deze bladeren gestampt tweemaal per dag daarop zou leggen. Alzo worden ook, zegt hij, de lopende gaten die uit hun plaats gegaan zijn en de zwellingen weer gebracht en alle dingen die verdreven moeten zijn of vaneengescheiden. [298]

De bladeren rauw gegeten met azijn zijn zeer goed de miltzuchtige, maar Plinius zegt, met witte wijn veertig dagen lang ingenomen.

De bladeren gekauwd en het sap ingezwolgen genezen de heesheid wat ook zegt Simeon Sethus.

Het water daar de kolen in gekookt zijn gedronken doet lichte kamergang hebben en verwekt de vrouwen hun maandstonden.

De bloem in een pessarium gedaan en nadat de vrouw ontvangen heeft in de moeder gezet bederft de vrucht door misval, bederft het zaad zegt Simeon Sethus en ook Plinius.

Het zaad van de kool en vooral van diegene die in Egypte voortkomt verdrijft en doodt alle manieren van wormen. Galenus zegt dat het is omdat ze daar droger is van naturen.

Hetzelfde zaad wordt gedaan in fijne teriakels en zuivert ook goed het aangezicht en de sproeten. Galenus voegt daarbij dat het helpt alle ander dingen die wat zuivering of afvegen eisen.

De groene stelen met de wortel tot as gebrand en gemengd met oud varkensvet verzachten de verouderde pijnen van de zijden, Want de koolstokken die verbrand zijn (zegt Galenus) geven zeer drogende as, in voegen dat zij nu deelachtig zijn van een brandende kracht waarom dat die met oud varkensvet gemengd gebruikt worden tegen de verouderde pijnen van de zijden en andere dergelijke dingen. Want het wordt een sterk verterende medicijn.

Galenus, Plinius. De tamme kool heeft een drogende kracht en zowel gegeten als van buiten opgelegd, nochtans niet te zeer scherp want zij geneest ook de wonden en kwade zeren.

Galenus. Het zaad van de kool doodt de wormen want het heeft voorwaar een bittere kwaliteit gelijk ook hebben alle andere medicijnen die tegen de wormen goed zijn.

Plinius. De gekookte kool veel nuchter gegeten met olie, zout, komijn en grout beneemt het dromen en het waken, maar allerbest zal het helpen als het alzo zonder brood gegeten wordt.

De kool met zwarte wijn ingenomen trekt af onder meer andere dingen de galachtige levenssappen.

De urine van diegene die kolen heeft gegeten zal men bewaren want warm gemaakt zo is die de zenuwen zeer goed.

Het sap van de kool met wijn gemengd en lauw in de oren gedruppeld is goed tegen het stijf horen en de kwade vlekken worden daarmee genezen als zij zonder zweren zijn.

De Grieken, te weten Galenus en andere, zeggen dat de kool die niet genoeg gekookt is lichte kamergang doet hebben, maar tweemaal gekookt de kamergang stopt.

De kool is vijand van de wijn gelijk zij is van de wijngaard.

Dezelfde gegeten geeft, naar Hippocrates opinie, overvloedigheid van melk.

De kool gebruikt met azijn, koning, koriander, dille en peper is zeer goed tegen de hik.

De koolbladeren zonder meer gelegd op builslagen en andere blauwe plekken geneest die.

Epicharmus zegt dat de kool nuttig is gelegd op de gebreken van de ballen en manlijkheid, maar hetzelfde doet zij krachtiger gemengd met bonenmeel. Met ruit gemengd is zij goed voor de verkrompen leden.

Kolen in spijs gebruikt (zegt Simeon Sethus) maken zwaar en grof bloed, zij verduisteren het gezicht en beletten de slaap door contrarie of zware dromen, maar gekookt met vet vlees verliezen zij veel van hun kwaadheid en gebrek.

Tamme witte Melde. In Griecks, Atrophaxis, in Latijn, Atriplex sativa alba. In Hoochduytsch, Zam Molten oft Milten. In Franchois, Arroche. In Italiaensch, Atriplice ende oock Reppice. In Spaensch, Armoles oft Armuelles. Dwort oock van sommighe gheheeten Chrysolachanon, dat is, gulden Moes-cruydt, in Engels, Orrage.

De soorten van Melde zijn oock menigherhande, soo wel als vande Mayer, den welcken dat niet zeer onghelijck en is van wtspruyten, ghedaente, smaecke, cruyde ende rascheydt van groeyen, deshalven tselve by de Latijnsche sijnen naem heeft ghehouden vande Griecken, αδρϖ ανζεν: want het wel haest zijne wijdde ende groote crijght, waer af een soorte is die van Dioscorides, ende oock van sijn voorsaten ende naecomers gheheeten wordt Chrysolachanon, van de welcke de bladers als sy vergaen wten gelen oft goudtgelen sien, oft ghelijck roode afrijsende Wijngaertbladeren, hoe wel dat dese beter soude accorderen met de zee Melde, van de welcke in Dioscorides groote mentie ghemaeckt wordt, wien ende oock dՁutheuren vanden selven tijden Plinius schijnt te berispen van onachtsaemheydt inde Chrysolachanon met de goudtgele bloeme, alleene metten bladers van Moescruydt beschreven, want hy seght, Ick en weet niet dat vanden Chrysolachanon ghenoech gheseyt wordt, oock en vinde ick niet meer daer af gheschreven: Nochtans zijnder hedensdaeghs zeer veel soorten oft specien van Melde bekendt, te weten Wilde, Tamme, ende zee Melde: Maer hebben eenichsins de bladeren, tնoorts comen, ende ghedaente van Mayer, sonderlinge de tamme. De wortel is faselachtich, waer wt spruyten rechte stelen van een mans lengde, ghestreept, onder rondt boven cantigh, ghedeylt in zijde tacskens, voorts brenghende in blaeskens zeere veel saedts dien vanden Weyt ghelijck, nae dat de menichte vande gele bloemkens inden Somer ende inden Herfst vergaen zijn. De bladers zijn onder breeder dan die vande Beete, maer wit ende meelachtich, al oftse met meel bespreydt waeren. [307]

Roode tamme Melde. In Latijn, Atriplex sativa altera, folio & flore purpurea, livens.

De roode Melde is dese voorseyde tamme Melde van fatsoene ghelijck: dan datse doncker roode stelen ende bloemen heeft, sonder eenich ander onderscheydt.

Dioscorides. Chrysolachanon wordt ghesoden gheten ghelijck ander Moescruydt, ende maeckt den buyck weeck.

Melde row oft ghesoden is goet gheleyt opde heete gheswillen, de tamme als sy eerst beghinnen, de wilde als sy beghinnen te vergaen.

Tsaedt vande Melde met honich water inghenomen, gheneest de geelsucht: Want Plinius ende Galenus segghen, dat een afvaeghende cracht heeft, ende dat daeromme nut is ende goet teghen de Geelsucht die ghecomen is wt verstoptheydt vande Lever.

Galenus. Melde is coudt inden eersten, ende vocht tot inden tweeden graet, ende midts haer glatticheydt looptse lichtelick door den buyck, niet temin sy heeft zeer luttel van verteerende crachten.

Plinius. Melde met azijn ende Salpeeter ghemengt, is goet gheleydt op dwilt vier ende heete gheswillen.

Plinius. Melde wordt swaerlick verteirt, ende is der maghen teghen: sy genereert sproeten ende sweirkens, ende wordt ghebruyckt met Beete teghen de ghebreken vande moeder.

Lycus van Naples gaf die te drincken tegen tfenijn vande Cantharides oft Spaensche Vliegen.

Melde is oock zeer goet gheleyt op tFleirfijn.

Men segt dat de Melde aftreckt de rouwicheydt vande nagels sonder sweeringhe.

Daer sijnder die tsaedt gheven ghemengt met Salpeeter, ende dաrterien ende amandelen daer mede wrijfven, ende maecken den buyck daer mede weeck.

Tsaet alleene oft met Maelwe oft met Linsen ghesoden, doet braken.

Serap. Twee oft drie vierendeel loots saedt van Melde inghenomen doet braken.

De wilde Melde wordt ghebruyckt om thayr te verwen, ende oock tot de voorseyde Medicijnen.

Wilde Melde. In Latijn, Atriplex sylvestris sinuata, ende is sylvestris 2 Matthioli. In Hoochduytsch gheheeten Wild Molten. In Franchois, Arroches sauvages. In Engels, Wilde orrage. [308]

Dat de wilde Melde de tamme niet ghelijck en is, bewijsen, behalven de oeffeninghe van dien te vergheefs versocht, de bladers, de welcke doncker loot-groen sien ghelijck de Nascaye, ende midts datse gheerne is groeyende aende canten vande weghen, soo is die vanden ouders ghehouden gheweest voor Olustratum oft groote Eppe. De wilde Melde groeyet zeer vele over al ontrent de vesten ende mestputten, de welcke bekent ende ongeoeffent is. Sy heeft zeer veel cleynder bladers, smalachtich ende niet scherp ghekerft oft ghetant, De bloemen zijn oock geelachtich groen.

(Atriplex hortensis) Tamme witte melde. In Grieks Atrophaxis, in Latijn Atriplex sativa alba. In Hoogduits Zam Molten of Milten. In Frans Arroche. In Italiaans Atriplice en ook Reppice. In Spaans Armoles of Armuelles. Het wordt ook van sommige geheten Chrysolachanon, dat is gouden moeskruid, in Engels Orrage.

De soorten van melde zijn ook menigerhande zo wel als van de majer die het niet zeer ongelijk is van uitspruiten, gedaante, smaak, kruid en snelheid van groeien derhalve het bij de Latijnen zijn naam heeft gehouden van de Grieken, αδρϖ ανζεν. want het wel gauw zijn wijdde en grootte krijgt waarvan een soort is die van Dioscorides en ook van zijn voorzaten en nakomelingen geheten wordt Chrysolachanon, van die de bladeren als zij vergaan naar het gele of goudgele kleuren of gelijk de rode vallende wijngaardbladeren, hoewel dat deze beter zou overeen komen met de zee melde waarvan in Dioscorides grote melding gemaakt wordt wie en ook de auteurs van dezelfde tijden Plinius schijnt te berispen van onachtzaamheid in de Chrysolachanon met de goudgele bloemen die alleen met de bladeren van moeskruid beschreven zijn want hij zegt; Ik weet niet dat van de Chrysolachanon genoeg gezegd wordt, ook vind ik niets meer daarvan geschreven. Nochtans zijn er tegenwoordig zeer veel soorten of species van melde bekend, te weten wilde, tamme en zee melde. Maar ze hebben enigszins de bladeren, het voortkomen en gedaante van majer en vooral de tamme. De wortel is vezelachtig waaruit spruiten rechte stelen van een mannen lengte, gestreept, onder rond en boven kantig en gedeeld in zijtakjes en brengt voort in blaasjes zeer veel zaad die van de wede gelijk nadat de menigte van de gele bloempjes in de zomer en in de herfst vergaan zijn. De bladeren zijn onder breder dan die van de biet, maar wit en meelachtig alsof ze met meel besproeid zijn. [307]

(var. rubra)

Rode tamme melde. In Latijn Atriplex sativa altera, folio & flore purpurea, livens.

De rode melde is deze voor vermelde tamme melde van vorm gelijk dan dat ze donker rode stelen en bloemen heeft zonder enig ander onderscheid.

Dioscorides. Chrysolachanon wordt gekookt gegeten gelijk ander moeskruid en maakt de buik week.

Melde rauw of gekookt is goed gelegd op de hete zwellingen, de tamme als zij net beginnen en de wilde als zij beginnen te vergaan.

Het zaad van de melde met honingwater ingenomen geneest de geelzucht. Want Plinius en Galenus zeggen dat het een afvegende kracht heeft en dat daarom nuttig is en goed is tegen de geelzucht die gekomen is uit verstoppingen van de lever.

Galenus. Melde is koud in de eerste en vochtig tot in de tweede graad en vanwege haar gladheid loopt ze licht door de buik, niettemin zij heeft zeer weinig verterende krachten.

Plinius. Melde met azijn en salpeter gemengd is goed gelegd op het wild vuur en hete zwellingen.

Plinius. Melde wordt slecht verteerd en stat de maag tegen, zij genereert sproeten en zweertjes en wordt gebruikt met biet tegen de gebreken van de moeder.

Lycus van Napels gaf die te drinken tegen het venijn van de Cantharides of Spaanse vliegen.

Melde is ook zeer goed gelegd op de jicht.

Men zegt dat melde aftrekt de ruwheid van de nagels zonder zweren.

Daar zijn er die het zaad geven gemengd met salpeter en de aderen en amandelen daarmee wrijve, en maken de buik daarmee week.

Het zaad alleen of met maluwe of met linzen gekookt doet braken.

Serapius. 4 of 6 gram zaad van melde ingenomen doet braken.

De wilde melde wordt gebruikt om het haar te kleuren en ook tot de voor vermelde medicijnen.

(Chenopodium album)

Wilde Melde. In Latijn Atriplex sylvestris sinuata en is sylvestris 2 van Matthiolia. In Hoogduits geheten Wild Molten. In Frans Arroches sauvages. In Engels Wilde orrage. [308]

Dat de wilde melde de tamme niet gelijk is bewijzen behalven de teelt van die tevergeefs verzocht de bladeren die donker loodgroen zien gelijk de nachtschade en omdat ze graag groeit aan de kanten van de wegen, zo is die van de ouders gehouden geweest voor Olustratum of selderij. De wilde melde groeit zeer veel overal omtrent de vesten en mestputten die bekend en niet geteeld is. Zij heeft zeer veel kleinere bladeren, smal en niet scherp gekerfd of getand. De bloemen zijn ook geelachtig groen.

Gansen voet. In Latijn, Atriplex sylvestris, oft Pes anserinus, latifolia laceris laciniis. In Hoochduytsch, Gensz fuz, ende Schweins-todt, ende Sewtodt, om datse de Sochs dodet. In Franchois, Pied dՏye. In Italiaensch, Pede di Ocha. In Engels, Goose foote.

Gansen voet heeft de bladers van Nascaye oft Melde, ende wtgheholt ghelijck de voet van een Gans, de bloemen zijn rootachtich ende cleyn ghelijck oock tsaedt. De wortel is faselachtich. Dit cruydt wasset ontrent de mestputten ende byde straeten ende weghen over al ghenoech ghelijck de wilde Melde. Inde Apoteken ist onbekent ende onghebruyckt.

Men seght dat de Ganse voet de Soghen oft Verckenen doodet, maer Fuchsius seght dat tot alle dinghen mach wtwendich ghebruyckt worden daer de ghemeyne Nachtschaye toe goet is.

Cruypende zee-Melde, In Latijn, Atriplex marina repens.

Aende costen vande Middellantsche ende Venetsche Zee groeyet over al dese Melde lancs der aerden cruypende, hebbende den stele, ghekerfde bladers, ende tsaedt, der wilder Melden ende Spinnagen ghelijck, maer dicker ende breeder, somtijts rootachtich ende somtijts geel van coleur. Maer is soutachtich van smaeck.

Cleyn stinckende Melde, ghenoemt Cutten-cruydt. Bocks-cruydt oft stinckende Melde. In Latijn, Atriplex olida, pusilla, hircina, ende Uvularia, garum olens, ende is Garosmos Cordi. Sommighe heeten die Atriplex canina, om dat sy meynen datse voorts comende is vande Hondts pisse.

Int Landt van Languedoc ende veel ander plaetsen wast een cruydeken dat onder de Melde te [309] rekenen is, groeyende zeer vele, maer cleyne ende teer lancs de weghen: de bladers ligghen opder aerden blinckende al oft die met meel bestroyt waeren. Den reuck heeft dit cruydt zeer bekendt ghemaeckt ende bycants schandelick veracht: Want den reuck van dien stinckt ghelijck eenen Bock: iae men vraegt de ghene die tselfde ghewreven hebben tusschen de vinghers, oft sy erghens ghehandelt hebben eenighe vuyle hoere, midts dat gheheel is stinckende ghelijck de vuyle ende stinckende hoeren, waer door dat ghemeynlick Cutten cruydt gheheeten wordt. Als eenighe vrouwen cleederen daer mede ghestreken zijn, soo comen de honden daer aen riecken, ende tot onnutigheyt daer door gedreven zijnde, comen met een stijf dinck de selfde feesteren, besonder in de kercken daer vuylen domp wassemt, overmidts de begravinghe der dooden, ende oock want die met gheene winden ghesuyvert en worden. Maer ten mach gheensins in spijse ghebruyckt worden.

(Chenopodium hybridum) Ganzenvoet. In Latijn Atriplex sylvestris of Pes anserinus, latifolia laceris laciniis. In Hoogduits Gensz fuz en Schweins-todt en Sewtodt omdat ze de zeugen doodt. In Frans Pied dՏye. In Italiaans Pede di Ocha. In Engels Goose foote.

Ganzenvoet heeft de bladeren van nachtschade of melde en uitgehold gelijk de voet van een gans, de bloemen zijn roodachtig en klein gelijk ook het zaad. De wortel is vezelachtig. Dit kruid groeit omtrent de mestputten en bij de straten en wegen overal genoeg gelijk de wilde melde. In de apotheken is het onbekend en niet in gebruik.

Men zegt dat de ganzenvoet de zeugen of varkens doodt, maar Fuchsius zegt dat het tot alle dingen uitwendig mag gebruikt worden daar de gewone nachtschade goed toe is.

(Atriplex laciniata)

Kruipende zee melde. In Latijn Atriplex marina repens.

Aan de kusten van de Middellandse en Veneetse zee groeit overal deze melde die langs de aarde kruipt en heeft de steel, gekerfde bladeren en het zaad de wilde melde en spinagie gelijk, maar dikker en breder, somtijds roodachtig en somtijds geel van kleur. Maar is zoutachtig van smaak.

(Chenopodium vulvaria)

Kleine stinkende melde genoemd kuttenkruid, bokskruid of stinkende melde. In Latijn Atriplex olida, pusilla, hircina en Uvularia, garum olens, en is Garosmos Cordi. Sommige heten die Atriplex canina omdat zij menen dat ze voortgekomen is van de hondenpis.

In het land van Languedoc en veel andere plaatsen groeit een kruidje dat onder de melde te [309] rekenen is en groeit zeer veel maar klein en teer langs de wegen. De bladeren liggen op de aarde en blinken alsof die met meel bestrooit waren. De reuk heeft dit kruid zeer bekend gemaakt en bijna schandelijk veracht. Want de reuk van die stinkt gelijk een bok, ja men vraagt diegene die het gewreven hebben tussen de vingers of zij ergens gehandeld hebben enige vuile hoer omdat het geheel stinkt gelijk de vuile en stinkende hoeren waardoor dat gewoonlijk kuttenkruid geheten wordt. Als enige vrouwenkleren daarmee bestreken zijn zo komen de honden daaraan ruiken en tot onnuttigheid daardoor gedreven komen met een stijf ding dezelfde begieten en vooral in de kerken daar vuile damp wasemt vanwege het begraven van de doden en ook omdat die met geen wind gezuiverd worden. Maar het mag geenszins in spijs gebruikt worden.

Polyspermon Cassani Bassi Anguillarae.

Dit cruydt schijnt in Griecs ghenoemt te zijn Polyspermon oft Polysporon vande menichte van saedt ende bloemen die vanden mosachtighen Druyf-cruydt niet ongelijck daer mede zeer veel steelkens geladen zijn, onderhalven cubitus lanck, dunne ende vele. Dկnderste bladers zijn die vande Nachtschaye oft wilde Melde gelijck, maer dկpperste zijn veel minder ende teerder. De wortel is wit ende dunne.

Dit cruydt, seght Cassianus Bassus ende Anguillara, is den visschen zeer aenghenaem.

Goeden Henrick oft Lammekens oore. In Latijn, Tota bona oft Bonus Henricus. In Hoochduytsch, Guter Henrich. In Engels, English Mercury, ende is Rumicis tertium genus Fuchsij, ende secundum Turneri.

Goeden Henrick meer door ghebruyck dan door eenighe wetenschap bekent, heeft over lanck gehouden gheweest vande slechte vrouwen ende Engelsche Apotekers die niet veel wijser en zijn, voor Binghelcruydt, waer by datse noch blijven meer door opstinaetheyt, dan door eenighe reden, om dat ghebruyck wel comt. Want dese plante heeft een afvaeghende cracht meerder dan tՂingelcruydt [310] ende versekerder in heete sieckten, oock heeftse een goede naetreckende cracht. Ende is veel lieflicker om eten dan Bingelcruydt, hoe wel datse wat winden maeckt, ende niet vele en schijnt te verschillen vande nature vande Spinagie.

(Chenopodium polyspermum) Polyspermon Cassani Bassi Anguillarae.

Dit kruid schijnt in Grieks genoemd te zijn Polyspermon of Polysporon van de menigte van zaad en bloemen die van het mosachtige druifkruid niet ongelijk waarmee zeer veel steeltjes geladen zijn, een 68 cm lang, dun en veel. De onderste bladeren zijn die van de nachtschade of wilde melde gelijk, maar de opperste zijn veel kleiner en teerder. De wortel is wit en dun.

Dit kruid, zegt Cassianus Bassus en Anguillara, is de vissen zeer aangenaam.

(Chenopodium bonus-henricus)

Goede Hendrik of lammetjesoren. In Latijn Tota bona of Bonus Henricus. In Hoogduits Guter Henrich. In Engels English Mercury en is Rumicis tertium genus Fuchsij en secundum Turneri.

Goede Hendrik is meer door gebruik dan door enige wetenschap bekend en is al sinds lang gehouden geweest van de slechte vrouwen en Engelse apothekers die niet veel wijzer zijn voor bingelkruid waarbij dat ze noch blijven meer door obstinaatheid dan door enige rede, omdat het gebruik goed komt. Want deze plant heeft een afvagende kracht meer dan het bingelkruid [310] en zekerder in hete ziektes, ook heeft ze een goede natrekkende kracht en is veel lieflijker om te eten dan bingelkruid, hoewel dat ze wat winden maakt en niet veel schijnt te verschillen van de natuur van de spinazie.

Spinagie. In Latijn, Spinacia. In Hoochduytsch, Spinat oft Spinnet. In Franchois, Espinars. In Italiaensch, Spinacci. In Spaensch, Espinaca. In Engels, Spynache.

Spinage schijnt in Latijn Spinacia ghenoemt te zijn, om de stekende punten van tsaedt. Als die eerst wtspruyt, heeftse driecantighe bladers, ende ghelijck eenen pijl ghepunt, daernae wordtse ghekerft ende crijght ghetande pinnen, langher dan die vande Melde, ende heeft den smaecke van Beete ende scherp saet, volghende nae een haest vergaende groenachtich bloemken die vanden Mayer ghelijck: int eten gheeftse lieflicker voetsel dan de Beete.

Cleyne wilde Melde. In Latijn, Atriplex sylvestris Polygoni aut Helxines foliis.

Dickwils wordt ghevonden inde Wijngaerden ende aende canten vande velden een wilde Melde met smalle bladers die vanden Perlecruydt ghelijck, wtspreydende lancs der aerden ghestreepte tacken van eenen cubitus oft onderhalf lanck, waer aen voorts comen veel mosachtighe bloemen ende daer nae tsaedt in blaeskens die van Weyt oft vande tamme Melde ghelijck.

Melde met bladers van Halimus. Atriplex halimoides.

Dese Melde is een Somer plante, voortbrenghende stelen van drie ende vier cubitus hoghe, ende bladers den Halimus ghelijck. De bloemen ende tsaedt zijn druyfachtich als alle dՠander. Dese hebbe ick aldereerts ghesien inden hof vanden zeer gheschickte Apoteker van Dornick Jan Mouton. Sy groeyt gheerne aen de weghen ende op steenachtighe grondt.

Glascruydt oft Parietare. In Griecks, Helxine. In Latijn, Parietaria, Vitriola oft Perdicium. In Hoochduytsch Tag und nacht. Mankraut. In Franchois, Parietoire ende Parietaire. In Italiaensch, Parietaria. In Spaensch, Yerva del muro. In Engels, Pellitory of the wal.

Glascruydt is van ghedaente zeer wel bekent, ende oock van tscherp saedt dat aende cleeders blijft hanghende, ende van bladers, waer door dat oock in Griecs Helxine gheheeten wordt. Oude vuyle mueren ende vervallen plaetsen zijn in allen landen zeer wel van dit cruydt voorsien, welck oock eens in eenighe hoven volwassen zijnde, zeer qualick mach daer wt geroeyet worden. Van bladers ende ghedaente ist den Fluweel-bloeme oft Bingelcruydt ghelijck, voortsbrenghende wt een [311] veselachtighe wortel rootachtich, teere, ende sapachtighe steelkens, met scherpe rouwe bladers, ende saedt dien vande Beete ghelijck, dwelcke blijft hanghende aen de laken cleederen: De bloemen zijn mosachtich, bleeck groen. Maer tgheheel cruydt is zeer bequaem ende veel ghebruyckt in clysterien ende baetstoven die tot suyveringe dienen, oock ist van smaecke als wtwendichlick afvaeghende, ende nitreus als de Mayer, de welcken dat zeer ghelijck is. Aengaende de swarte Winde gheheeten Cissampelos Helxine, daer af sal gheschreven worden int cap.vande Winden.

Dioscorides. De bladers van Glascruydt hebben een vercoelende ende dickmaeckende cracht. Want Galenus seght, datter in is een afvaeghende ende soetelick tsamen treckende natuere, met een coutachtighe vochticheydt ende is daerom ghenesende dwilt vier, verbrantheydt, ende alle hittighe sweeringhen ende gheswillen ghestooten daer op gheleyt, te weten, als Plinius ende Galenus segghen, int beghinsel ende vermeerderinghe van dien tot dat sy zijn in staete.

Tsap van Glas-cruydt met ceruyse ghemengt, is zeer goet teghen dwilt vier, ende voorts etende sweerringhen. Tselfde sap met bocken ruet ghemengt oft Ceratum Cyprinum, is goet teghen de pijne vanden Fleirfijn, daer op ghestreken.

Tselfde sap de weerde van eenen croes vol ghedroncken, gheneest den verouderden hoest, dwelcke Plinius oock ghetuyght.

Tselfde is oock zeer goet ghestreken op de amandelen als sy eenighe inflammatie ghevoelen, oft oock daer mede ghegorgelt, maer Plinius seght als de kele beghint te swillen.

Tselfde sap met Olie van Roosen ghemengt versoet de pijne vanden ooren daer in ghedrupt.

Galenus. Glas-cruydt is zeer goet gheleydt op heete gheswillen ghelijck een plaester als die eerst aencomen. Tsap van Glas-cruydt is oock tamelick goet ghestreken op bloetsweeren. Ende sommige gevent om daer mede te gorgelen teghen de pijne inde kele.

Sommighe Medicijn hebben tselfde oock ingegeven den ghenen die langhe metten hoest zijn ghequelt gheweest.

Glas-cruydt gheeft een claer teecken ende proeve van zijn afvaeghende cracht in tschoon maecken vande glasen.

Atius. Glas-cruydt verdrijft de schorftheydt die thayr doet wtvallen, ende oock de witte vlecken ende seericheyt eenparich alleene daer op gheleyt.

Glas-cruydt opent de spene, ende gheneest de fistels ende holle sweeringhen met wat souts ghewreven ende daer op gheleyt.

Glas-cruydt in een clysterie ghebruyckt, oft dwater daer Glas-cruydt in ghesoden is, oft tghedistilleert water ghedroncken, doet water maecken, ende breect ende verdrijft den steen ende graveele.

Apuleius. Glascruydt salmen sieden in water, ende stoven daer mede voeten oft knien die tfleirfijn hebben voorts salmen daer op legghen tcruydt ghestooten met verckens liese ende tsal wonderlick die ghenesen. [312]

(Spinacia oleracea) Spinazie. In Latijn Spinacia. In Hoogduits Spinat of Spinnet. In Frans Espinars. In Italiaans Spinacci. In Spaans Espinaca. In Engels Spynache.

Spinage schijnt in Latijn Spinacia genoemd te zijn vanwege de stekende punten van het zaad. Als die net uitspruit heeft ze driekantige bladeren en gelijk een pijl gepunt, daarna wordt ze gekerfd en krijgt getande pinnen, langer dan die van de melde en heeft de smaak van biet en scherp zaad dat volgt na een gauw vergaande groenachtig bloempje die van de majer gelijk. In het eten geeft ze lieflijker voedsel dan de biet.

(Atriplex patula)

Kleine wilde melde. In Latijn Atriplex sylvestris Polygoni aut Helxines foliis.

Dikwijls wordt gevonden in de wijngaarden en aan de kanten van de velden een wilde melde met smalle bladeren die van het parelkruid gelijk en spreidt langs de aarde gestreepte takken van een 45 of 68cm lang waaraan voortkomen veel mosachtige bloemen en daarna het zaad in blaasjes die van wede of van de tamme melde gelijk.

(Atriplex portulacoides)

Melde met bladeren van Halimus. Atriplex halimoides.

Deze melde is een zomerplant en brengt voort stelen van 125 of 180cm hoog en bladeren de Halimus gelijk. De bloemen en het zaad zijn druifachtig als alle andere. Deze heb ik allereerst gezien in de hof van de zeer geschikte apotheker van Doornik Jan Mouton. Zij groeit graag aan de wegen en op steenachtige grond.

(Parietaria officinalis)

Glaskruid of Parietaria. In Grieks Helxine. In Latijn Parietaria, Vitriola of Perdicium. In Hoogduits Tag und nacht, Mankraut. In Frans Parietoire en Parietaire. In Italiaans Parietaria. In Spaans Yerva del muro. In Engels Pellitory of the wal.

Glaskruid is van gedaante zeer goed bekend en ook van het scherpe zaad dat aan de klederen blijft hangen en van bladeren waardoor dat ook in Grieks Helxine geheten wordt. Oude vuile muren en vervallen plaatsen zijn in alle landen zeer goed van dit kruid voorzien en als het ook eens in de hoven gegroeid heeft zeer slecht daaruit geroeid mag worden. Van bladeren en gedaante is het de fluweelbloem of bingelkruid gelijk en brengt voort uit een [311] vezelachtige wortel roodachtige, tere en sapachtige steeltjes met scherpe rouwe bladeren en zaad die van de biet gelijk wat blijft hangen aan de laken klederen. De bloemen zijn mosachtig en bleek groen. Maar het gehele kruid is zeer bekwaam en veel gebruikt in klysmaճ en badstoven die tot zuivering dienen, ook is het van smaak als uitwendig afvegend en nitreus als de majer die dat zeer gelijk is. Aangaande de zwarte winde geheten Cissampelos Helxine daarvan zal geschreven worden in het kapittel van de winden.

Dioscorides. De bladeren van glaskruid hebben een verkoelende en dik makende kracht. Want Galenus zegt dat er in is een afvegende en zacht tezamen trekkende natuur met een koudachtige vochtigheid en geneest daarom het wilde vuur, verbranding en alle hete zweren en zwellingen gestampt daarop gelegd, te weten als Plinius en Galenus zeggen, in het begin en vermeerdering van die totdat zij zijn in een staat.

Het sap van glaskruid met loodwit gemengd is zeer goed tegen het wild vuur en voort etende zweren. Hetzelfde sap met bokkenvet gemengd of Ceratum Cyprinum is goed tegen de pijn van de jicht, daarop gestreken.

Hetzelfde sap de waarde van een kroes vol gedronken geneest de verouderde hoest wat Plinius ook getuigt.

Hetzelfde is ook zeer goed gestreken op de amandelen als zij enige ontsteking voelen of ook daarmee gorgelen, maar Plinius zegt als de keel begint te zwellen.

Hetzelfde sap met olie van rozen gemengd verzacht de pijn van de oren daarin gedruppeld.

Galenus. Glaskruid is zeer goed gelegd op hete zwellingen gelijk een pleister als die net aankomen. Het sap van glaskruid is ook tamelijk goed gestreken op bloedzweren en sommige geven het om daarmee te gorgelen tegen de pijn in de keel.

Sommige dokters hebben het ook ingegeven diegene die lang met de hoest gekweld waren.

Glaskruid geeft een helder teken en proef van zijn afvegende kracht in het schoon maken van de glazen.

Atius. Glaskruid verdrijft de schurft die het haar laat uitvallen en ook de witte vlekken en zeren eenparig alleen daarop gelegd.

Glaskruid opent de aambeien en geneest de lopende gaten en holle zweren met wat zout gewreven en daarop gelegd.

Glaskruid in een klysma gebruikt of het water daar glaskruid in gekookt is of het gedistilleerde water gedronken doet water maken en breekt en verdrijft de steen en niergruis.

Apuleius. Glaskruid zal men zieden in water en stoven daarmee voeten of knien die jicht hebben, voorts zal men daarop leggen het kruid gestampt met varkensvet en het zal die wonderlijk genezen. [312]

Phyllon Wijfken. In Latijn, Phyllon theligonon. Phyllon Manneken. In Latijn, Phyllon Arrhenogon.

Hoe wel dattet ondersoeck zeer lange heeft ghequelt de gheschickste Herbaristen, te weten, oft beyde de Phyllons een dinghen waeren, dat beyde de Binghelcruyden zijn: Nochtans nae dien nu over langen tijt blijckt wt de kennisse vande cruyden vergeleken met de beschrijvingen datse veel verschillen van malcander: soo sullen wy hier bequamelick alle die van deser soorten by een voegen. Want dese twee planten oft specien van Phyllon en souden niet moghen op bequamer plaetse, iae bycants op gheen ander plaetse ghestelt worden: Want sy zijn van fatsoen ende deylen malcander soo ghelijck, dat gheensins wonder en is dat dՍ Autheuren om dinghen die malcanderen ghelijcken, te bewijsen, ghebruyckt hebben bycants de selfde ghelijckenisse ende naemen: dwelcke de ionghe Herbaristen heeft doen meynen soo de planten noch niet ghevonden en waeren, datse tweemael van een dinck mencie ghemaeckt hadden. Maer tis al anders, oock dit capittel en is gheensins onbehoorlick daer in gheraeckt, noch oock vervalscht meer dan veel meer ander, de welcke om de twijfelachticheydt niet min moeyten aendoen. Want Dioscorides en twijfelt niet oft de planten zijn, oft hoedanich die zijn, maer twijfelt alleene oft hy eenighe soude moghen van beyden heeten manneken oft wijfken, dwelcke Cratevas voorts ghebrocht hadde, ende Theophrastus hiel dat voor een fabel. De beschrijvingen dan heeft Dioscorides ghemaeckt, niet Cratevas, oft zijn emmers niet van hem alleene maer wt ander Autheuren by Dioscorides ghenomen. Tverschil van dien is merckelick ghenoech, soo wel van beyden onder henlieden, als oock principalick van beyde de Binghelcruyden, de welcke bladers hebben soo van aensien als rontomme gekerft gelijck grofve Basilicum, maer de ghedaente ende wesen is die vanden Glas-cruydt ghelijck, als dՁutheur zeer wel beschrijft, Maer van Phyllon, welcke hy heet Eleophyllon, dat is Olijf blat, ende oock by dշtspruyten oft voorts comen vande bloemen Bryonie, groeyet zeer vele op rouwe steenachtighe ende dorre hoevels ende canten vande weghen, ende int landt van Languedoc ontrent Montpelliers lancs de weghen ende op de savelachtighe ende dorre hoevels vanden gherechte, ende wat voorder op deser sijden vande brugghe van Nieu casteeel, ende op veel meer ander plaetsen, de welcke zeer merckelick tweederhande bevonden wordt, zeer net, ende besonder beyde de Binghelcruyden contrarie, te weten van manneken ende wijfken, die de bladers hebben gheheel den Olijfblat ghelijck van verwe, ghelijfvicheydt ende ghedaente, maer van grootte die vande zee Porceleyne, graeu blaew ende bleecker dan die vanden Olijfboom oft Wilghe, grijsachtich ende vele: Insghelijcks heeftse de stelen stijf ende viercant, eenen cubitus hooghe, vanden selfde coleure, wtghespreyt ghelijck die vanden Polium in veel sijde tacskens, aende welcke ende neffens de bladers voorts comen cleyne, bleeckachtighe, ende mosachtighe bloemen als Olijf-bloemen, cleyn, bleeck wt den gheelen: Wt de steelkens comen twee borsekens aen malckanderen ghelijck cullekens, opde maniere vanden wilden Bingelcruydt oft binghelcruydt manneken, wt welcken in Oogstmaendt ende Hoymaendt opengaende voorts comen ghelijck vanden cleynen Creeft-cruydt witachtighe onrijpe saeykens, die rijp zijnde blaew ende rondt zijn, meerder dan die vanden Heul, heet van smaecke ende wat vetachtich. De wortel is cleyne ende houtachtich.

Phyllon manneken.

Te vergeefs hebben wy dickwils gearbeyt om van dese saede te besien, oft te vergaederen, ende hebben verwondert gheweest dat de mosachtighe druyfkens staende aen wtghestreckte lanckworpighe steelkens, den Olijf bloemen die vergaen ende afvallen niet onghelijck, bleeck zijnde, oft eer die vanden Binghelcruydt wijfken wtten gelen siende, gelijck de cattekens vanden Haselaer oft Phyllereae, sonder eenich lycteecken van saedt afghevallen oft vergaen waeren. Voorts aengaende de reste soo is tgheheel den wijfken ghelijck. De bladers en zijn niet min heet ende scherp van smaecke, hoe luttel datmen daer af inswilght, al ist datse niet soo haest metten eersten opde lippen, tonghe ende kele en byten. Alle de welcke saken ons een teecken zijn, dat dկuders dese niet sonder reden by diversche namen ende beschrijvinghen voor ooghen ghestelt hebben, ende hier wt gheensins der selver de crachten toegheschreven van camerganck te maecken, die sy wisten dat tBingelcruydt [313] hadde. Oock hebben sy gestelt al ander plaetsen daer sy groeyen ende voorts comen: ende in dien dat niet hier te passe comt, dat sy de Phyllon die tsaedt heeft, wijfkens maeckende gheheeten hebben: maer dխanneken oft mannekens maeckende sonder saedt, ende zijn saedt verliesende, ghelijckerwijs als den bloemen vanden Olijf-boom ende van tBingelcruydt wijfken ghebeurt: nochtans gheschiedt contrarie den Binghelcruydt wijfken, als tghene dat gheen saedt en heeft oft afgheresen is: maer dmanneken hevet wel rijpe nochtans zeer onghelijck den Phyllon.

Dioscorides. Phyllon manneken inghenomen doet sonen ter werelt brenghen, ghelijck dwijfken dochters, dwelcke Cratevas voorts ghebrocht heeft.

Phyllon van Theophrastus.

De Phyllon van Theophrastus, alsoo gheheeten als de selfde seght, van sonen oft dochters te genereren, schijnt naeder te willen beteecken tBingelcruydt, dan den Eleophyllon van Cratevas oft Dioscorides, waer mede dat heeft, om die ghemeyne ende wonderlicke crachten van sonen oft dochters te genereren, oock den ghemeynen naeme vercreghen, ghelijck over al meer ander dingen byden Autheuren doen. Andersins hevet de bladers van den grofven Basilicum ende dobbel saedt: dwelcke hy niet toe en schrijft den wijfken ghelijck Dioscorides de Phyllon wijfken doet: maer den manneken, ghelijck den Bingelcruydt toegheschreven wordt, daer hy byvoegt, dat saedt van Binghelcruydt wijfken is ghelijck van een Olijf-bloeme, maer bleecker: daer zijn de woorden ende oock de dingen den Eleophyllon van Dioscorides meer ghelijck: want tsaedt vande Bingelcruydt en is niet bleeck, maer goenachtich. Terstondt daernae segt hy dat tsaedt vanden manneken is dien vanden Olijf-boom ghelijck, eerst voorts comende wt de mosachtighe bloeme: dwelcke bycants de selfde woorden zijn daer mede Cratevas oft Dioscorides hier het henlieder bedieden. Ende daerom ist Plinius ende den ghenen die hem ghevolgt hebben te lichtelicker vergheven, ist dat hy wt een twijfelachtighe ende by aventueren wt een verscheyden ende dobbel beschrijvinghe die tsaemen getrocken is, een ghemaeckt, ende de kennisse gheconfundeert heeft.

Binghelcruydt Manneken. In Griecks, Linozostis. In Latijn, Mercurialis mas. In Hoochduytsch, Bingelkraut. In Franchois, Vignoble ende Mercuriale. In Italiaensch, Mercorella. In Spaensch, Mercurial. In Engels, French Mercurij.

Binghelcruydt wijfken. In Latijn, Mercurialis femina. [314]

Beyde de Bingelcruyden zijn malcander soo ghelijck, dat de ghene die dՠeene kent die kentse beyde, want sy verschillen alleen van saedt. De bladers zijn als die vanden grofven Basilicum ende Glas-cruytdt, de welcke voorts comen aen veel viercante steelkens met veel knoopen ende aenwassende sijde tacskens van Persicaria: de smaecke is wat salpeterachtich ende een weynich onlieflick, oock hevet veel porreyachtich saps, dwelcke purgerende is, ende vande Medicijns ghebruyct wordt, zeer nut tot veel dingen, ghelijck oock is de gheheele plante, die over al zeere wel bekent is ende ghebruyckt wordt, in voeghen dat niet en is van noode veel meer woorden te maecken om die te leeren kennen, ghemerckt dat tselfde meer dan ghenoech ghedaen is int capittel vande Phyllon, waer dat verclaert wordt wat cruydt dat is, ende hoe veel dat van dien is verschillende: dՁpotekers van Linguagot inden lande van Languedoc ghebruycken vele Mercuriael honich (dwelcke ghemaeckt wordt van drie ponden wtgheperst sap, ghesoden in onderhalf oft twee ponden goet honichs) in clysterien ende decoctien dienende om in te stoven ende te baden teghen de ghebreken vande moeder. Inde plaetse van desen wordt in Enghelandt (daert alsoo veel groeyet als elders) maer niet so wel in voorleden tijt bekent en is gheweest) ghebruyckt de goeden Henrijck, welck oock van tghemeyne volck Bingelcruydt gheheeten wordt, ende niet sonder groote dwaelinghe daer vooren ghehouden, nochtans met luttel achterdeels int ghebruyck, principalick alst alleene inde clysterien ghebruyckt wordt, want tverwarmt min, ende maeckt soeter camerganck, Maer met moes oft andersins door den mont inghenomen, quellet sommighe grootelick met pijne inden buyck, ghelijck onder de Melden verclaert is.

Dioscorides. De bingelcruyden worden beyde gheten onder de moescruyden, om camerganck te crijghen, dwelcke Galenus oock ghetuyght.

Binghelcruydt in water ghesoden ende tsop ghedroncken purgeert ende iaeght afde coude watericheydt ende die heete gele colerijcke vochticheden.

Bingelcruydt manneken helpt om sonen te genereren, ende dwijfken om dochteren, ist dat sap van dien ghedroncken wordt vande vrouwe nae datse haerlieder maentstonden hebben ghehadt, ende dat de bladers van dien ghestooten aende mannelickheydt ghedaen worden.

Plinius seght dat sulcs ghebeurt, ist dat sap terstont nae dat de vrucht ontfanghen is, ghedroncken wordt met malevaseye, oft dat de ghesoden bladers gheten worden met olie ende sout. Oft row met azijn.

Oock gheeftmen den vrouwen te drincken dwater daer die in ghesoden hebben, ende het cruydt tեten sdaegs nae dat de maentstonden vande vrouwen ophouden, den tijt van drie daghen lanck gheduerende, ende opden vierden dagh nae datse in stove gheweest hebben, laetmen die byslapen.

Hippocrates heeft dese cruyden wonderlick ghepresen tot tghebruyck vande vrouwen, ende doen ghebruycken op deser manieren, die noch ter tijt van gheen Medicijns daer toe ghebruyckt en zijn gheweest. Want hy heeft die met honich oft olie van Roosen, oft Ireos, oft van Lelien ghemengt, opde vrouwelicheydt doen legghen.

Insghelijcks heeft hy die ghebruyckt int stoven ende oock doen drincken, om den vrouwen haerlieder maentstonden, secondinen ende naegeboorte te doen comen.

De selfde heeft oock tsap ghenomen ende inde ooren ghedrupt, ende ghestreken met ouden wijn tegen de doofheydt.

De bladers heeft hy doen ghebruycken om camerganck te crijghen, die legghende opden buyck: ende teghen tloopen vanden ooghen, coude pisse ende pijne vande blaese, daerop gheleyt.

Dwater daer tcruydt in ghesoden is, gaf hy te drincken met Myrre ende Wieroock.

Om camerganck te crijghen oft teghen de cortsen, wordt een hantvol van Binghelcruydt ghesoden in een pinte water opde helft, ende wordt ghedroncken met sout ende honich daer onder ghemengt, maer is ghesontste met verckens claewen, oft een hoen ghesoden.

Binghelcruyden suyveren de borst, ende trecken af de cholerike humeuren, maer sy zijn de maghe schadelick,

Gal. Bingelcruyden worden bevonden in plaestren van een zeer teirende cracht.

Apul. Teghen de hartheydt des buycs, salmen sieden tBingelcruydt, ende ghestooten zijnde met malevaseye ingeven, tsal terstondt nederwaerts trecken, ende de maghe suyveren: oft tsaedt ghestooten met malevaseye ingegeven sal tselfde doen ende purgeren.

Bingelcruydt met olie van Irios oft van Roosen ghemengt, ende op de schamelheydt gheleyt, doet terstondt de vrouwen haerlieder maentstonden hebben.

Bladers van Bingelcruydt met ouden witten wijn ghemengt, gheneest dլoopen vanden oogen, daer op gheleyt. [315]

Ist dat dշater in dկoren ghecomen is, men sal laeu sap van Bingelcruydt inde ooren druppen, tsal terstont dat wtdrijven.

(Mercurialis annua is tweehuizig, het vrouwtje geeft dus zaad en niet het mannetje) Phyllon wijfje. In Latijn Phyllon theligonon. Phyllon mannetje. In Latijn Phyllon Arrhenogon.

Hoewel dat het onderzoek zeer lang heeft gekweld de geschiktste herbaristen, te weten of beide Phyllons een ding waren dat beide bingelkruiden zijn. Nochtans nadat nu sinds lang blijkt uit de kennis van de kruiden en vergeleken met de beschrijvingen dat ze veel van elkaar verschillen. Zo zullen we hier alle die van deze soorten goed bijeen voegen. Want deze twee planten of species van Phyllon zouden niet beter op een geode plaats, ja bijna op geen andere plaats gesteld worden. Want zij zijn van vorm en delen elkaar zo gelijk zodat geenszins een wonder is dat de auteurs om dingen met elkaar te vergelijken te bewijzen bijna dezelfde gelijkenis en namen gebruikt hebben. Wat de jonge herbaristen heeft laten menen zo de planten noch niet gevonden waren dat ze tweemaal van een ding melding gemaakt hadden. Maar het is geheel anders en ook dit kapittel geenszins onbehoorlijk daarin geraakt, noch ook meer vervalst dan veel meer andere die om de twijfelachtigheid geen minder moeite geven. Want Dioscorides twijfelt niet of het de planten zijn of hoedanig die zijn, maar twijfelt alleen of hij enige van beide zou mogen heten mannetje of wijfje die Crataevas voort gebracht heeft en Theophrastus hield dat voor een fabel. De beschrijvingen dan heeft Dioscorides gemaakt en niet Crataevas of zijn immers niet van hem alleen maar uit andere auteurs van Dioscorides genomen. Het verschil van die is opmerkelijk genoeg en zowel van beiden onder hen als ook voornamelijk van beide bingelkruiden die bladeren hebben zo van aanzien als rondom gekerfd gelijk grove Basilicum, maar de gedaante en wezen is die van het glaskruid gelijk zoals de auteur zeer goed beschrijft. Maar van de Phyllon, welke hij heet Eleophyllon, dat is olijfblad, en ook bij het uitspruiten of voortkomen van de bloemen, Bryonia, groeit zeer veel op ruwe steenachtige en dorre heuvels en kanten van de wegen en in het land van Languedoc omtrent Montpellier langs de wegen en op de zavelachtige en dorre heuvels van het gebergte en wat verder aan deze zijde van de brug van het nieuwe kasteel en op veel meer andere plaatsen die zeer opmerkelijk tweevormig bevonden wordt, zeer net en vooral tegen gesteld aan beide bingelkruiden, te weten van mannetje en wijfje die de bladeren hebben geheel het olijfblad gelijk van kleur, stevigheid en gedaante, maar van grootte die van de zee postelein, grauw en bleker, uitgespreid die van de olijfboom of wilg, grijsachtig en veel. Insgelijks heeft ze de stelen stijf en vierkantig en een 45cm hoog, van dezelfde kleur en uitgespreid gelijk die van de Polium in veel zijtakjes waaraan en naast de bladeren voortkomen kleine bleekachtige en mosachtige bloemen als olijfbloemen, klein en bleek uit het gele. Uit de steeltjes komen twee tasjes aan elkaar gelijk balletjes op de manier van de wilde bingelkruid of bingelkruid mannetje waaruit in augustus en juli als ze open gaan voortkomen gelijk van het kleine kreeftkruid witachtige onrijpe zaadjes en als die rijp zijn blauw en rond worden en groter dan die van papaver, heet van smaak en wat vetachtig. De wortel is klein en houtachtig.

Phyllon mannetje

Tevergeefs hebben we dikwijls gewerkt om van deze zaad te bezien of te verzamelen en zijn verwonderd geweest dat de mosachtige druifjes die aan uitgestrekte langwerpige steeltjes staan en de olijfbloemen die vergaan en afvallen niet ongelijk en bleek zijn of eerder die van het bingelkruid wijfje die uit het gele ziet gelijk de katjes van de hazelaar of Phyllereae zonder enig litteken van zaad afvallen of vergaan waren. Voorts aangaande de rest zo is het geheel het wijfje gelijk. De bladeren zijn niet minder heet en scherp van smaak hoe weinig dat men daarvan inzwelgt al is het dat ze niet zo gauw in het begin op de lippen, tong en keel bijten. Al die zaken ons een teken zijn dat de ouders deze niet zonder reden bij diverse namen en beschrijvingen voor ogen gesteld hebben en hieruit geenszins die de krachten toeschreven van kamergang te maken die zij wisten dat het bingelkruid [313] had. Ook hebben zij gesteld geheel andere plaatsen daar zij groeien en voortkomen. En indien dat het hier niet te pas komt dat zij de Phyllon die het zaad heeft het wijfje genoemd hebben maar het mannetje of mannetjes maken zonder zaad die zijn zaad verliest net zoals de bloemen van de olijfboom en van het bingelkruid wijfje gebeurt. Nochtans geschiedt het tegen gestelde het bingelkruid wijfje als hetgeen dat geen zaad heeft of afgevallen is. Maar het mannetje heeft wel rijpe, nochtans zeer ongelijk de Phyllon.

Dioscorides. Phyllon mannetje ingenomen doet zonen ter wereld brengen gelijk het wijfje dochters wat Crataevas voort gebracht heeft.

Phyllon van Theophrastus.

De Phyllon van Theophrastus, alzo geheten als dezelfde zegt, van zonen of dochters te genereren, schijnt nader te willen beteken het bingelkruid dan de Eleophyllon van Crataevas of Dioscorides waarmee dat heeft om die gewone en wonderlijke krachten van zonen of dochters te genereren ook de gewone naam verkregen gelijk overal meer andere dingen bij de auteurs doen. Anderszins heeft het de bladeren van de grove Basilicum en dubbel zaad welke hij niet toeschrijft het wijfje, gelijk Dioscorides het Phyllon wijfje doet, maar het mannetje gelijk het bingelkruid toegeschreven wordt waar hij bijvoegt dat zaad van bingelkruid wijfje is gelijk van een olijfbloem, maar bleker. Daar zijn de woorden en ook de dingen de Eleophyllon van Dioscorides meer gelijk want het zaad van het bingelkruid is niet bleek, maar groenachtig. Terstond daarna zegt hij dat het zaad van het mannetje is die van de olijfboom gelijk en eerst voortkomt uit de mosachtige bloem wat bijna dezelfde woorden zijn daarmee Crataevas of Dioscorides hier die van hen aanduiden. En daarom is het Plinius en diegene die hem gevolgd hebben licht te vergeven is het dat hij uit een twijfelachtige en bij avonturen uit een verschillende en dubbele beschrijving die tezamen getrokken is er een van gemaakt en de kennis samen gebracht heeft.

Bingelkruid mannetje. In Grieks Linozostis. In Latijn Mercurialis mas. In Hoogduits Bingelkraut. In Frans Vignoble en Mercuriale. In Italiaans Mercorella. In Spaans Mercurial. In Engels French Mercurij.

Bingelkruid wijfje. In Latijn Mercurialis femina. [314]

Beide bingelkruiden zijn elkaar zo gelijk dat diegene die de ene kent die kent ze beide want zij verschillen alleen van zaad. De bladeren zijn als die van de grove Basilicum en glaskruid die voortkomen aan veel vierkante steeltjes met veel knopen en aangroeiende zijtakjes van Persicaria. De smaak is wat salpeterachtig en een weinig onlieflijk, ook heeft het veel preiachtig sap war zeer purgeert en van de dokters gebruikt wordt wat zeer nuttig is tot vele dingen gelijk ook is de gehele plant die overal zeer goed bekend is en gebruikt wordt, in voege dat het niet nodig is om veel meer woorden te maken om die te leren kennen, gemerkt dat hetzelfde meer dan genoeg gedaan is in het kapittel van de Phyllon waar verklaard wordt welk kruid dat is en hoeveel het van die verschilt. De apothekers van Linguagot in het land van Languedoc gebruiken vele Mercurialis honing (wat gemaakt wordt van drie ponden uitgeperst sap en gekookt in anderhalf of twee ponden goede honing) in klysmaճ en afkooksels die dienen om in te stoven en te baden tegen de gebreken van de moeder. In de plaats van deze wordt in Engeland (waar het net zo veel groeit als elders) maar niet zo goed in vorige tijden bekend was) gebruikt de goede Hendrik welke ook van het gewone volk bingelkruid geheten wordt en niet zonder grote dwaling daarvoor gehouden, nochtans met weinig nadeel in het gebruik en voornamelijk als het alleen in de klysmaճ gebruikt wordt want het verwarmt minder en maakt zachtere kamergang, maar met moes of anderszins door de mond ingenomen kwelt het zeer met pijn in de buik gelijk onder de melde verklaard is.

Dioscorides. De bingelkruiden worden beide gegetenonder de moeskruiden om kamergang te krijgen wat Galenus ook getuigt.

Bingelkruid in water gekookt en het sap gedronken purgeert en jaagt af de koude waterigheid en die hete gele galachtige vochtigheden.

Bingelkruid mannetje helpt om zonen te genereren en het wijfje om dochters is het dat sap van die gedronken wordt van de vrouw nadat ze hun maandstonden hebben gehad en dat de bladeren van die gestampt aan de mannelijkheid gedaan worden.

Plinius zegt dat zulks gebeurt is het dat sap terstond nadat de vrucht ontvangen is gedronken wordt met malvezij of dat de gekookte bladeren gegeten worden met olie en zout of rauw met azijn.

Ook geeft men den vrouwen te drinken het water waar die in gekookt zijn en het kruid eten daags nadat de maandstonden van de vrouwen ophouden de tijd van drie dagen lang en op de vierde dag nadat ze in de stoof geweest zijn laat men die bijslapen.

Hippocrates heeft deze kruiden wonderlijk geprezen tot het gebruik van de vrouwen en laten gebruiken op deze manier die noch ter tijd van geen dokter daartoe gebruikt zijn geweest. Want hij heeft die met honing of olie van rozen of Iris of van lelies gemengd op de vrouwelijkheid laten leggen.

Insgelijks heeft hij die gebruikt in het stoven en ook laten drinken om de vrouwen hun maandstonden, secondine en nageboorte te laten komen.

Dezelfde heeft ook het sap genomen en in de oren gedruppeld en gestreken met oude wijn tegen de doofheid.

De bladeren heeft hij laten gebruiken om kamergang te krijgen en legde die op de buik en tegen het lopen van de ogen, koude pis en pijn van de blaas, daarop gelegd.

Het water daar het kruid in gekookt is gaf hij te drinken met mirre en wierook.

Om kamergang te krijgen of tegen de koortsen wordt een handvol van bingelkruid gekookt in een pint water op de helft ingekookt en wordt gedronken met zout en honing daaronder gemengd, maar is het gezondste met varkensklauwen of een gekookte kip.

Bingelkruiden zuiveren de borst en trekken af de galachtige levenssappen, maar zij zijn de maag schadelijk.

Galenus. Bingelkruiden worden bevonden in pleisters van een zeer verterende kracht.

Apuleius. Tegen de hardheid van de buik zal men zien het bingelkruid en gestampt met malvezij ingeven, het zal terstond nederwaarts trekken en de maag zuiveren. Of het zaad gestampt met malvezij ingegeven zal hetzelfde doen en purgeren.

Bingelkruid met olie van Iris of van rozen gemengd en op de schaamstreek gelegd doet terstond de vrouwen hun maandstonden hebben.

Bladeren van bingelkruid met oude witte wijn gemengd geneest het lopen van de ogen, daarop gelegd. [315]

Is het dat er water in de oren gekomen is zal men lauw sap van bingelkruid in de oren druppelen en het zal terstond dat uitdrijven.

Wilt Bingelcruydt. In Griecks, Cynocrambe. In Latijn, Mercurialis sylvestris ende Canina Brassica. In Hoochduytsch, Bingelkraut ende Hundszkol. In Franchois, Choux de Chien ende Mercuriale sauvage. In Italiaensch, Mercorella bastarda. In Spaensch, Verca perruna. In Engelsch, Wild Mercurij.

Tcruydt dat over al in Europen in grooter menichten is groeyende lancs de lommerachtighe weghen ende inde bosschen, oft in vochte plaetsen, sonderlinghe Noordtwaerts gheleghen, ende ghemeynlick gheheeten wordt wildt Bingelcruydt, is gheheel ende al den Bingelcruydt manneken ghelijck, hebbende de bladers twee ende twee tsaemen aen knoopen staende, ende oock tsaedt twee te gader aen langhe steelkens voorts comende, die aen teere viercante stelen wassen, datmen tselfde soude houden voor het gherecht Bingelcruydt, Nochtans heeft het twee, drie ende somtijts vier stelen sonder sijdetacskens. De bladers zijn bleeckachtich ende langher dan die vanden Bingelcruydt. De smaecke ende reuck is moesachtich ende wat onlieflick. De wortel is breetachtich wtghespreyt ende lancs der eerden cruypende: de gheheele gedaente is den Binghelcruydt ghelijck. Ten wordt nerghens toe gebruyckt, hoe wel dat seer goet soude zijn, om de weyachtighe ende melancholike humeuren wt te drijven.

Dioscorides. De bladers met Coolen inghenomen, doen camerganck hebben, oock zijn sy goedt int warmoes ghedaen.

Dՠwater daer wilt Bingelcruydt in ghesoden is iaegt af de coude fluymen, ende de heete gele cholerike vochticheden, oock dwater vande watersuchtighe persoonen.

Heliotropium.

Hoe wel datter zijn veel planten die Heliotropia ende Heliosocpia mogen ghenoemt worden, om dat de bloemen gheheel op staen ter Sonnewaerts, als de Sonne claer is schijnende, den recht int Suyden staet: ende daer nae soo de Sonne Westwaert gaet, schijnt eenichsins te volghen ende metter Sonnen te keeren al oftse vande Sonne ghetrocken werden, dwelcke men sien mach aende Narcissen, Goutbloeme, Bocxbaert, Cicoreyen, ende veel meer ander cruyden: Nochtans schijnet dat dese Heliotropien van Dioscorides besonder alsoo gheheeten zijn, alleene om datse als de Sonne ten hoogsten is, te weten ontrent Half Junius, bloeyen, soo ons Theophrastus ende oock de dagelicksche aenmerckinge leeren: want sy comen van selfs voort ende bloeyen laetachtich.

Groot Creeftcruydt. In Latijn, Heliotropium maius, ende Herba Cancri. Inde Apoteke Verrucaria Scorpioides. In Italiaensch, Heliotropio. In Engels, Scorpions tayle.

Tgroot Creeft-cruydt wordt ghevonden over al in tlant van Lyons ende van Languedoc aende dorre canten vande gheackerde ende ongheackerde velden, des ghelijck oock in Italien ende Piemont. Tgroeyt eenen voet hooghe, met rechte stelen, hebbende de bladers die vande grofve Basilicum oft den Bergh Calaminthe ghelijck, ende meerder witter ende rouwer dan die vande Nascaye. Op elcken stele comen boven zeer fraye bloemen witachtich van verwe, vele by een lancs de stelen, die aende tsopkens omghebogen staen ghelijck steertkens van Scorpioenen oft Creeften, vol cleyn groen saets, lanckworpigh, die vanden Hirs ghelijck, dwelcke zeer goet is, ghelijck oock is de gheheele plante teghen harde gheswillen, wratten ende voorts etende sweeren.

Dioscorides. Een hantvol groot Creeft-cruyts in water ghesoden ende ghedroncken, drijft af door camerganck, taye slijmachtighe fluymen, ende gele heete humeuren. Tselfde cruydt in wijn ghesoden is goet ghedroncken teghen de steken van Scorpioenen, ende oock van buyten daer op [316] gheleyt. Dit cruydt wordt oock aenghebonden, om dՠontfanghen der vruchten te beletten.

Men seght, dat vier saykens van dit cruydt met wijn ingenomen een ure voor dաencomen vande cortse, de vierde cortse genesen, ende des ghelijcks drie saykens de derde cortse. Tselfde seght oock Aegineta. Tsaedt van dit cruydt ghestooten ende op de wratten, cnobbelkens aen den aers oft derghelijcken aenwassen ende roode puystkens gheleyt, verdroogt die. De bladers ghestooten, zijn zeer goed gheleyt op tFleirfijn, ende op de ghebroken ende ghequetste leden. De selfde ghestooten ende opden buyck gheleyt, doen den vrouwen hen maentstonden crijghen, ende drijfven de vrucht af.

Cleyn Creeftcruydt. In Latijn, Heliotropium minus.

Dit cruydt en wordt niet lichtelick ghevonden dan op luttel plaetsen ende slijckachtighe grachten in tbosch van Gramont inden lande van Montpelliers, tusschen de hert poleyn onder de Tamarisc boomen, oock tusschen Lunelle ende S. Gilles, in marasachtighe grachten oft putten. Dit cruydt heeft veel ghevoegsaeme, teere, dunne cruypende scheuten, ende rondachtighe bladers, drie mael minder dan van tgroot Creeft cruydt, andersins dien zeere van fastoen ghelijck ende vele in ghetale. De bloemen zijn den voorgaenden oock ghelijck maer veel corter ende min ommegheboghen, oock gheen orden houdende, hangende dan onder dan tusschen de bladers, ghelijck inde Tornesol, noch oock elcke tusschen de spacien vande bladers aende gheheele tacken by ghebeurte staende, sulcs als Matthiolus niet beschreven maer qualick gheconterfeyt heeft. De wortel is cleyne ende enckel, van gebruycks wegen noch onbekent, iae oock van fatsoen: dan sommighen onsen vrienden van Lyons ende van Antwerpen, den welcken wy tselfde ende oock tsaedt van dien in grooter menichte ghesonden hebben, den grooten Creeft-cruydt niet zeer onghelijck: maer oft tgene dat sy ghesaeyt hebben wt ghecomen is, en weet ick niet. Tot Londen ist door de groote vorst vergaen, soo wel in onsen hof, als inden hof van onsen vriendt Morgan.

(Mercurialis perennis) Wild bingelkruid. In Grieks Cynocrambe. In Latijn Mercurialis sylvestris en Canina Brassica. In Hoogduits Bingelkraut en Hundszkol. In Frans Choux de Chien en Mercuriale sauvage. In Italiaans Mercorella bastarda. In Spaans Verca perruna. In Engels Wild Mercurij.

Het kruid dat overal in Europa in grote menigte groeit langs de lommerachtige wegen en in de bossen of in vochtige plaatsen en vooral noordelijk gelegen en gewoonlijk geheten wordt wild bingelkruid is geheel en al het bingelkruid mannetje gelijk. Het heeft de bladeren twee en twee tezamen aan knopen staan en ook het zaad twee tezamen die aan lange steeltjes voortkomen die aan tere vierkante stelen groeien zodat men die zou houden voor het echte bingelkruid. Nochtans heeft het twee, drie en somtijds vier stelen zonder zijtakjes. De bladeren zijn bleekachtig en langer dan die van het bingelkruid. De smaak en reuk is moesachtig en wat onlieflijk. De wortel is breedachtig uitgespreid en kruipt langs de aarde. De gehele gedaante is het bingelkruid gelijk. Het wordt nergens toe gebruikt hoewel dat het zeer goed zou zijn om de weiachtige en melancholische levenssappen uit te drijven.

Dioscorides. De bladeren met kolen ingenomen doen kamergang hebben, ook zijn zij goed in het warmoes gedaan.

Het water daar wild bingelkruid in gekookt is jaagt af de koude fluimen en de hete gele galachtige vochtigheden, ook het water van de waterzuchtige personen.

Heliotropium.

Hoewel dat er veel planten zijn die Heliotropia en Heliosocpia mogen genoemd worden omdat de bloemen geheel opstaan naar de zon als de zon helder schijnt die dan recht in het zuiden staat en daarna zo de zon naar het wetsen gaat schijnen ze enigszins te volgen en met de zon te keren alsof ze van de zon getrokken worden wat men zien mag aan de narcissen, goudsbloem, boksbaar, cichorei en veel meer andere kruiden. Nochtans schijnt het dat deze Heliotropium van Dioscorides bijzonder zo geheten is alleen omdat ze als de zon op het hoogste is, te weten omtrent half juni bloeit zo ons Theophrastus en ook de dagelijkse opmerking leert. Want zij komen vanzelf voort en bloeien wat laat.

(Heliotropium europaeum)

Groot kreeftkruid. In Latijn Heliotropium maius en Herba Cancri. In de apotheken Verrucaria Scorpioides. In Italiaans Heliotropio. In Engels Scorpions tayle.

Het grote kreeftkruid wordt gevonden overal in het land van Lyon en van Languedoc aan de dorre kanten van de bewerkte en onbewerkte velden, desgelijks ook in Itali en Piedmont. Het groeit dertig cm hoog met rechte stelen en heeft de bladeren die van de grove Basilicum of de berg Calamintha gelijk en groter, witter en ruwer dan die van de nachtschade. Op elke steel komen boven zeer fraaie bloemen die witachtig van kleur zijn en veel bij elkaar langs de stelen die aan de topjes omgebogen staan gelijk de staartjes van schorpioenen of kreeften en vol klein groen zaad dat langwerpig en die van de hirs gelijk en zeer goed is gelijk ook is de gehele plant tegen harde zwellingen, wratten en voort etende zweren.

Dioscorides. Een handvol groot kreeftkruid in water gekookt en gedronken drijft af door kamergang taaie slijmachtige fluimen en gele hete levenssappen. Hetzelfde kruid in wijn gekookt is goed gedronken tegen de steken van schorpioenen en ook van buiten daarop [316] gelegd. Dit kruid wordt ook aangebonden om het ontvangen van de vrucht te beletten.

Men zegt dat vier zaadjes van dit kruid met wijn ingenomen een uur voor het aankomen van de koorts de vierde daagse koorts genezen en desgelijks drie zaadjes de derde daagse koorts. Hetzelfde zegt ook Aegineta. Het zaad van dit kruid gestampt en op de wratten, knobbeltjes aan de aars of dergelijke aangroeiingen en rode puisjes gelegd verdroogt die. De bladeren gestampt zijn zeer goed gelegd op de jicht en op de gebroken en gekwetste leden. Dezelfde gestampt en op de buik gelegd doen de vrouwen hun maandstonden krijgen en drijven de vrucht af.

Klein kreeftkruid. In Latijn Heliotropium minus. (Heliotropium fruticosum of nu Euploca fruticosa hoewel die uit Amerika stamt)

Dit kruid wordt niet licht gevonden dan op weinig plaatsen en slijkachtige grachten in het bos van Gramond in het lande van Montpellier tussen de hertpolei onder de Tamarix bomen, ook tussen Lunelle en S. Gilles in moerasachtige grachten of putten. Dit kruid heeft veel buigbare, tere, dunne kruipende scheuten en rondachtige bladeren die driemaal kleiner zijn dan van het grote kreeftkruid, anderszins die zeer van vorm gelijk en veel in getal. De bloemen zijn de voorgaande ook gelijk maar veel korter en minder omgebogen en houden ook geen orde en hangen dan onder en dan tussen de bladeren gelijk in de tournesol, noch ook elke tussen de spaties van de bladeren aan de gehele takken om beurten staan zulks als Matthiolus niet beschreven maar kwalijk afgebeeld heeft. De wortel is klein en enkel, vanwege het gebruik noch onbekend, ja ook van vorm. Dan sommige van onze vrienden van Lyon en van Antwerpen die we het en ook het zaad van die in grote menigte gezonden hebben die het grote kreeftkruid niet zeer ongelijk is. Maar of hetgene dat zij gezaaid hebben uitgekomen is weet ik niet. Te Londen is het door de grote vorst vergaan zowel in onze hof als in de hof van onze vriend Morgan.

Sonnewende vande Franchoysen. In Latijn, Heliotropium parvum Dioscoridis, Heliotropium minus Clusij, oft Tricoccon Plinij. In Franchoys, Tornesol

Niet alleene wt den walschen naem Tornesol, maer oock wt tbeschrijven van Plinius die tselfde [317] heet Tricoccon Heliotropion, mach eenen yegelicken bekendt zijn dat de figuere ende historie van dese plante behoort onder de Sonnenwenden oft Heliotropia: hoe wel datse schijnt van Dioscorides vergeten te wesen, oft begrepen te zijn onder de beschrijvinghe vanden cleynen Creeft-cruydt. De bladers ende de gheheele ghedaente van tcruydt zijn die vanden grooten Creeftcruydt ghelijck van verwe, doncker groen, ghelijck die vande Berg-Calaminthe, oft eer vande Nachtschade. De bloemen zijn cleyn, ende geel, die vanden Olijfboom ghelijck, haest vergaende: Tsaedt groeyt in drye ronde bollekens den huyskens van Wolfs-melck, oft Chamelaea zeer ghelijck, maer row, siende wten doncker groen, ende op laken oft papier ghewreven, geeft een gloeyende groene verwe, de welcke terstont verandert in een blijde blaeu ende peersch. De boeren van Lunelle, Massilarges ende ander ghewesten vande Olijf-berghen van Languedoc, waer dat zeer vele van dit saedt rijpe is in Septembre, vergaeren tselfde met groot profijt, dwelcke sy den voorcoopers vercoopen, ende oock sommighen Chirurgiens, die wtermaten zeere prijsen de crachten van dese plante totter medicijnen, ende teghen de voorts etende sweeringhen: Tselfde groeyt oock vele inde Wijngaerden ontrent Rome, ende in Nederlandt, Vranckerijck, Duytschlandt, ende Enghelandt inde hoven. Men seght dat de Tornesol gemaeckt wordt schoon purper oft persch, met tsap van dit cruydt onder wijn ghemengt, waer mede den Hypocras, Geleye, ende ander medicijnen root gheverwet worden.

Dioscorides. Sonnewende met haer saedt, oft oock met Ysope, Kersse, ende Sal Nitri in water ghesoden ende ghedroncken, iaecht af die breede ende ronde wormen. Tselfde cruydt met sout ghewreven, neemt de wratten wegh daer op gheleyt. Scorpioides is een cruydeken met luttel bladers, ende saedt dat ghelijck is den steert vanden Scorpioen. Tselfde gheleyt op de steken vande Scorpioenen gheneest die terstondt. Sonnewende is wtermaten goet teghen voorts-etende sweeringhen.

(Crozophora tinctoria)

Zonnewende van de Fransen. In Latijn Heliotropium parvum Dioscoridis, Heliotropium minus Clusij of Tricoccon Plinij. In Frans Tornesol.

Niet alleen uit de Waalse naam tornesol maar ook uit het beschrijven van Plinius die hetzelfde [317] Tricoccon Heliotropion heet mag iedereen bekend zijn dat de figuur en historie van deze plant onder de zonnewenden of Heliotropia behoort. Hoewel dat ze schijnt van Dioscorides vergeten te zijn of begrepen is onder de beschrijving van het kleine kreeftkruid. De bladeren en de gehele gedaante van het kruid zijn die van het grote kreeftkruid gelijk van kleur en donkergroen gelijk die van de berg Calamintha of eerder van de nachtschade. De bloemen zijn klein en geel die van de olijfboom gelijk en vergaan snel. Het zaad groeit in drie ronde bolletjes de zaadhuisjes van wolfsmelk of Chamelaea zeer gelijk, maar rauw en zien het donkergroen en op laken of papier gewreven geeft het een gloeiende groene kleur die terstond verandert in een blij blauw en paars. De boeren van Lunelle, Massilarges en andere gewesten van de olijfbergen van Languedoc waar zeer veel van dit zaad rijp is in september verzamelen het met groot profijt wat zij den inkopers verkopen en ook sommigen chirurgen, die uitermate zeer prijzen de krachten van deze plant tot de medicijnen en tegen de voorts etende zweren. Hetzelfde groeit ook veel in de wijngaarden omtrent Rome en in Nederland, Frankrijk, Duitsland en Engeland in de hoven. Men zegt dat de tournesol gemaakt wordt mooi purper of paars met het sap van dit kruid onder wijn gemengd waarmee de hypocras, gelei en ander medicijnen rood gekleurd worden.

Dioscorides. Zonnewende met haar zaad of ook met hysop, kers en Sal Nitri in water gekookt en gedronken jaagt af de brede en ronde wormen. Hetzelfde kruid met zout gewreven neemt de wratten weg, daarop gelegd. Scorpioides is een kruidje met weinig bladeren en zaad dat gelijk is de staart van de schorpioen. Hetzelfde gelegd op de steken van de schorpioenen geneest die terstond. Zonnewende is uitermate goed tegen voort etende zweren.

Naschaye oft Nachtschade. In Griecks, Strychnos Cepaeos. In Latijn, Solanum hortense. Circeae, aut Phaeseoli folio ende is nae Dodonaeus opinie Cubebalum Plinij. In Hoochduytsch, Nachtschadt. In Franchois, Morelle. In Italiaensch, Solatro. In Spaensch, Morella ende Yerva mora. In Engels, Nichtschade, Morell, petye Morell, Howndes berre.

Nachtschade is een cruydt zeer wel bekent, groeyende op grachten, canten van weghen ende velden, oock op velden ende in moes-hoven gheackert oft ongheackert, wtworpende zeere veel tacskens, die taey ende houtachtich zijn, van eenen voet oft cubitus hooghe, met breetachtighe slappe bladers die vol saps zijn, doncker groen, ghelijck die vanden Basilicon oft wilde Melde. In Wedemaendt ende Hoymaendt draghet veel witachtighe, ghesterrede bloemkens, waer nae dat comen sapachtighe besien by een hanghende, zeer ghelijck die van onse Circaea, die int eerste groen zijn, daer nae swart, tanneyt, somtijts oock schoon root, ende dickwils blinckende geel. De wortel is boven inder aerden witachtich ende faselachtich, de welcke inde winter vergaet, ende sterft.

Diosc. Nascaye heeft een vercoelende cracht, waerom de bladers ghestooten ende met meel van Gerste mout ghemengt, zeer goet gheleyt zijn op voorts etende sweeringhen ende wildt vier.

De bladers alleene, ghewreven ende opgheleyt, verdrijven dաposteunien ontrent den ooren, daer op gheleyt, ghelijck een plaester. Sap van Nascaye ghemengt met Ceruyse, Olie van Roosen ende silver, is zeer goet gheleyt op voorts etende sweeringhen, ende teghen dwilt vier.

Sap met broot ghemengt, is goet gheleyt opde heete ghebreken vander ooghen, ende met Olie van Roosen ghemengt ist goet teghen de verbrantheydt vande ionghe kinderen diemen Siriasis [318] noemt. Tsap wordt ghebruyckt in stede van water of wit vanden ey, in ooghe salfkes, de welcke zeer goet op gheleyt zijn teghen de scherpe fluxien. Tsap van Nachtschade in dՠooren ghedrupt, versoet de pijne der ooren. Ende met wolle van onder in die moeder gheset, stopt den overvloedighen loop vander vrouwen maentstonden.

Tsap voorseyt ghemengt met geel hoendermest ende op eenen lijnen doeck ghelijck een plaester ghebreyt, is een sonderlinghe remedie teghen de heete ghebreken ontrent dկoghen.

Gal. Nascaye is vercoelende ende stoppende tot inden tweeden graet, ende is middelmatich in vochtmaken ende drooghen. Water van Nascaye ghedistilleert is goedt teghen de groote hitte vande cortse.

Criecken van over zee. In Griecks, Strychnos Halilacabos. In Latijn, Solanum Halicacabum, van Plinius Solanum vesicarium. In de Apoteken Alkekengi. In Hoochduytsch, Juden docklin ende kirsen. In Franchois, Baguenaudes ende Cerises dկutre mer. In Italiaensch, Halicacabo. In Spaensch, Acarreador de suenno ende vexiga de perro. In Engels Wynter chery.

Dit cruydt is over al oock den kinderen zeer bekendt, die in Switzerlandt, Savoye, ende Piemont aende tuynen ende doornhaghen de besien plucken ende eten in Oogstmaent ende Septembre: maer inden landen Noordtwaerts gheleghen int eerste vanden winter: waerom dat daer gheheeten wordt winter Kriecken, Welcke voorseyde besien in hebben breetachtich saedt, plat ende geelachtich dat vanden Violieren oft Bresille peper ghelijck. De bladers zijn die vande Nascaye ghelijck oft van de Roomsche boonkens, maer meerder ende groene aen rijsachtighe stelen van onderhalven cubitus hooghe. De bloemen zijn meerder ende bleecker dan die vande Nachtschade, nae de welcke volghen groene bladerkens, die naederhandt roodt worden, die vande spade vremde erweten ghelijck, ende in elck blaesken is een besie ghesloten ghelijck een Criecke. De wortel is dunne, cruypende, alle iaere wtspruytende ende tot veel plaetsen nieuw scheuten ende stelen wtworpende. De Criecken van over zee zijn wt der maten zeer goedt teghen den steen ende graveele, ende oock om water te doen maecken. Dioscorides. Criecken van over zee zijn tot alle dinghen nut ende goedt daer toe dat de bladers van Naschaye goedt ende bequaem zijn, Maer tcruydt en wordt ingheen spijsen gebruyct: om dat opent de verstoptheydt vande Lever ende inghewant, seght Galenus. Tsaedt ghedroncken verdrijft de geelsucht, ende doet water maecken. Wt dit ende tvoorgaende cruydt wordt een sap ghemaeckt, welcke inde lombre ghedrooght wordt, ende verwaert tot de voorseyde dinghen.

Groote Naschaye oft Dulcruydt. In Latijn, Solanum somniferum & lethale. Oft oock is de Mandragoras van Theophrastus? Oft oock Soporiferum Plinij? In Hoochduytsch Dolkraut, Seukraut. In Italiaensch, Belladonna. In Spaensch, Yerva mora mayor, ende Acarreadora de suenno. In Engels, Dwale, great Morell.

Inde landen Suydtwaerts gheleghen wordt dit cruydt luttel ghevonden, maer in Duytschlandt ende sonderlinghe in Engellandt wordet ghevonden in grooter menichte. Het is van gedaente de Naschaye gheheel ghelijck, hebbende langhe, bruyne recht op gaende stelen van drye ende vier cubitus hooghe, ende ontrent eene cleynen vingher dicke, daer aen dat groeyen bruyne ende wat hayrachtighe bladers, die meerder zijn dan eenich van beyde de voorseyde Naschayen, een weynich die vande Mandragora ghelijck. De bloemen zijn bruyn als cleyne holle scellekens ghefatsonneert, droeve ende verstorven van verwe, de welcke vergaende, soo wassen daer wt groote besien ghelijck Criecken, oft eer die vande Uva Paridis ghelijck van fatsoen ende van verwe, elck op een besonder steelken. De wortel en spruyt niet alleene alle iaere weder wt, maer is oock so zeer vermenichfuldighende, dat eens inde hoven gheplant zijnde, qualick mach wtgheroeyet oft vernielt worden, want hoe cleynen stucksen datter in dաerde is blijven stekende, het groeyet terstont ende schiet wederom wt. Dese Criecken gheten zijnde, dooden terstont, ghelijck als vele metter doodt binnen ons ghedencken [319] gheproeft hebben, sonderlinge den kinderen: want Engelsche iongelinghen die achter lande gaende ende dorst hebbende onwetens onder weghen van die gheten hadden, zijn ghestorven wtsinnich, maer half al slapende. Ja oock binnen Antwerpen zijn sommige iongers, luttel iaeren gheleden, door eten van desen ghestorven. De cracht van dese wortel is weerdich om ghedencken, met de welcke de camerspeelders oft guychelaers van Italien crighen tgelt ende tgeloop vanden slechten ghemeynen volck. Wat sy nemen zeer luttel van dese wortel met conserve van Roosen oft van Violetten voor de ghene die zeer dorstich zijn, de welcke sy terstont gheven in te swilghen teghen den dorst, ende al waere yemandt bycants doodt van dorst, hy vindt daer in lavenisse ende bate, maer zeer schaedelick: want zijnde de binnenste zenuen vander kelen, als ick meyne, tot int onderste vander maghen verdorsft, soo is den appetijt gheheel cranck sonderlinghe om drincken ende somtijdts om eten, waer door dat sy daer aen sieck worden, ten sy datse terstont de kele af spoelen met azijn, ende dan een weynich Alssem wijn, oft Theriakel inswilghen. Dioscorides. Galenus. Een vierendeel loots vande schorsse vande wortel met wijn ingenomen doet slapen, maer niet so zeere als dat Opium. Plinius. Tsaet vande groote Naschaye doet zeer sterck water lossen.

Twaelf besien van dese Naschaye, zijn zeer goedt inghenomen den ghenen die dwater laden, maer in dien datter eenighe meer ghegeven worden, soo maeckense wtsinnicheydt. Waer teghen inghegheven wordt zeer veel Meede. Tsap van dese besien wordt ghemengt met de trochischen ende medicinen die men ingeeft tot versoetinghe van pijnen. Tselfde sap in wijn ghesoden ende inden mont ghehouden, versoet de tantsweere. Tsap vande wortel met honich ghemengt, is goedt gheleyt op dկoghen, om tgesichte te verscherpen. Galenus. Groote Naschaye is vercoelende tot inden derden graedt. Een loot van desen inghenomen, doet sterven, maer min ingenomen maeckt [320] dul. De besie van buyten opgheleyt, gheneest de quade ende voorts etende sweeringhen, maer tot de selfde ghebreken is de schorsse vande wortel alderbest. Plinius. Dulcruydt doodet veel eer dan het Opium. Maer het is een zeer crachtighe remedie om de loterende tanden vast te maecken, als men die daer mede wasschet. Nochtans wordt daer by geseyt, dat tselfde niet te langhe en soude ghedaen worden, want daer mocht nae volghen een wtsinnicheydt. De wortel ghestooten ende met olie ghemengt, is goedt den ghenen die gheslaghen zijn.

(Solanum nigrum) Naschaye of Nachtschade. In Grieks Strychnos Cepaeos. In Latijn Solanum hortense. Circeae aut Phaeseoli folio en is naar Dodonaeus opinie Cubebalum Plinij. In Hoogduits Nachtschadt. In Frans Morelle. In Italiaans Solatro. In Spaans Morella en Yerva mora. In Engels Nichtschade, Morell, petye Morell, Howndes berre.

Nachtschade is een kruid zeer goed bekend en groeit op grachten, kanten van wegen en velden, ook op velden en in moeshoven die bewerkt of niet bewerkt zijn en werpt uit zeer veel takjes die taai en houtachtig zijn van dertig cm of 45cm hoog met breedachtige slappe bladeren die vol sap zijn, donker groen gelijk die van de Basilicum of wilde melde. In juni en juli draagt het veel witachtige, stervormige bloempjes en daarna komen sapachtige bessen die bijeen hangen en zeer gelijk die van onze Circaea die in het eerste groen zijn, daarna zwart, gelooid en soms ook mooi rood en dikwijls blinkend geel. De wortel is boven in de aarde witachtig en vezelachtig die in de winter vergaat en sterft.

Dioscorides. Nachtschade heeft een verkoelende kracht waarom de bladeren gestampt en met meel van gerstemout gemengd zeer goed gelegd zijn op voort etende zweren en wild vuur.

De bladeren alleen gewreven en opgelegd verdrijven de blaren omtrent de oren, daarop gelegd gelijk een pleister. Sap van nachtschade gemengd met loodwit, olie van rozen en zilver is zeer goed gelegd op voort etende zweren en tegen het wilde vuur.

Sap met brood gemengd is goed gelegd op de hete gebreken van de ogen en met olie van rozen gemengd is het goed tegen de verbranding van de jonge kinderen die men Siriasis [318] noemt. Het sap wordt gebruikt in plaats van water of het wit van een ei in oogzalfjes die zeer goed opgelegd zijn tegen de scherpe opzwelling. Het sap van nachtschade in de oren gedruppeld verzacht de pijn der oren. En met wol van onderen in de moeder gezet stopt de overvloedige loop van de vrouwen maandstonden.

Het voor vermelde sap gemengd met geel hoendermest en op een linnen doek gelijk een pleister gebreidt is een bijzondere remedie tegen de hete gebreken omtrent de ogen.

Galenus. Nachtschade is verkoelend en stoppend tot in de tweede graad en is middelmatig in vochtig maken en drogen. Water van nachtschade gedistilleerd is goed tegen de grote hitte van de koorts.

(Physalis alkekengi)

Krieken van over zee. In Grieks Strychnos Halilacabos. In Latijn Solanum Halicacabum, van Plinius Solanum vesicarium. In de apotheken Alkekengi. In Hoogduits Juden docklin en kirsen. In Frans Baguenaudes en Cerises dկutre mer. In Italiaans Halicacabo. In Spaans Acarreador de suenno en vexiga de perro. In Engels Wynter chery.

Dit kruid is overal ook de kinderen zeer bekend die in Zwitserland, Savoie en Piedmont aan de tuinen en dorenhagen de bessen plukken en eten in augustus en september. Maar in de landen noordelijk gelegen in het begin van de winter waarom dat daar geheten wordt winter krieken. Welke voor vermelde bessen bevatten breedachtig zaad, plat en geelachtig en dat van de violieren of paprika gelijk. De bladeren zijn die van de nachtschade gelijk of van de slabonen, maar groter en groen aan twijgachtige stelen van een 68 cm hoog. De bloemen zijn groter en bleker dan die van de nachtschade, na die volgen groene bladertjes die naderhand rood worden en die van de late vreemde erwten gelijk en in elk blaasje is een bes gesloten gelijk een kriek. De wortel is dun en kruipt en spruit alle jaren uit en werpt op veel plaatsen nieuw scheuten en stelen uit. De krieken van over zee zijn uitermate zeer goed tegen de steen en niergruis en ook om water te doen maken. Dioscorides. Krieken van over zee zijn tot alle dingen nut en goed daartoe dat de bladeren van nachtschade goed en bekwaam zijn, maar het kruid wordt in geen spijzen gebruik. omdat het de verstoppingen van de lever en ingewand opent zegt Galenus. Het zaad gedronken verdrijft de geelzucht en doet water maken. Uit deze en het voorgaande kruid wordt een sap gemaakt welke in de schaduw gedroogd wordt en bewaart tot de voor vermelde dingen.

(Atropa belladonna)

Grote nachtschade of dolkruid. In Latijn Solanum somniferum & lethale. Of het ook is de Mandragoras van Theophrastus? Of ook Soporiferum Plinij? In Hoogduits Dolkraut, Seukraut. In Italiaans Belladonna. In Spaans Yerva mora mayor en Acarreadora de suenno. In Engels Dwale, great Morell.

In de landen zuidelijk gelegen wordt dit kruid weinig gevonden, maar in Duitsland en vooral in Engeland wordt het gevonden in grote menigte. Het is van gedaante de nachtschade geheel gelijk en heeft lange, bruine recht opgaande stelen van 135 en 180cm hoog en omtrent een kleine vinger dik waaraan groeien bruine en wat haarachtige bladeren die groter zijn dan enige van beide voor vermelde nachtschades en wat die van de Mandragora gelijk. De bloemen zijn bruin als kleine holle schelle gevorm, droevig en verstorven van kleur en als die vergaan zo groeien daaruit grote bessen gelijk krieken of eerder die van de Uva Paridis gelijk van vorm en van kleur en elk op een apart steeltje. De wortel spruit niet alleen alle jaren weer uit maar is ook zo vermenigvuldigd dat als het eens in de hoven geplant is het er slecht uitgeroeid kan worden want hoe klein stukje dat er in de aarde blijft steken begint terstond te groeien en schiet weer uit. Deze krieken gegeten doden terstond gelijk als velen met de dood zoals we bedenken [319] geproefd hebben en vooral de kinderen. Want Engelse jongelingen die achter het land gaan en dorst hebben onwetend onderweg van die gegeten en zijn uitzinnig gestorven en half al slapende. Ja ook binnen Antwerpen zijn sommige jongelingen weinig jaren geleden door het eten van dezen gestorven. De kracht van deze wortel is waard om te bedenken waarmee de kamerspelers en goochelaars van Itali het gele en toeloop krijgen van het slechte en gewone volk. Wat zij nemen zeer weinig van deze wortel met konserf van rozen of van violetten voor diegene die zeer dorstig zijn die ze terstond ingeven te drinken tegen den dorst en al waas iemand bijna doodt van dorst hij vindt daarin lafenis en baat, maar zeer schadelijk. Want als het in de binnenste zenuwen van de keel is, zoals ik meen, tot in het onderste van de maag bederft zo is de appetijt geheel ziek en vooral om te drinken en somtijds om te eten waardoor dat zij daaraan ziek worden, tenzij dat ze terstond de keel afspoelen met azijn en dan een weinig alsemwijn of teriakel inzwelgen. Dioscorides. Galenus. Een 2 gram van de schors van de wortel met wijn ingenomen doet slapen, maar niet zo zeer als dat opium. Plinius. Het zaad van de grote nachtschade doet zeer sterk water lossen.

Twaalf bessen van deze nachtschade zijn zeer goed ingenomen diegene die het water laden, maar indien dat er enige meer gegeven worden zo maken ze uitzinnigheid. Waartegen ingegeven wordt zeer veel mede. Het sap van deze bessen wordt gemengd met de koekjes en medicijnen die men ingeeft tot verzachting van pijnen. Hetzelfde sap in wijn gekookt en in de mond gehouden verzacht de tandpijn. Het sap van de wortel met honing gemengd is goed gelegd op de ogen om het gezicht te verscherpen. Galenus. Grote nachtschade is verkoelend tot in de derde graad. Een 7 gram van deze ingenomen doet sterven, maar minder ingenomen maakt [320] dol. De bes van buiten opgelegd geneest de kwade en voort etende zweren, maar tot dezelfde gebreken is de schors van de wortel allerbest. Plinius. Dolkruid doodt veel eerder dan het opium. Maar het is een zeer krachtige remedie om de losse tanden vast te maken als men die daarmee wast. Nochtans wordt daarbij gezegd dat hetzelfde niet te lang zou gedaan worden want daar mocht na volgen een uitzinnigheid. De wortel gestampt en met olie gemengd is goed diegene die geslagen zijn.

Dulmaecken Naschaye. In Latijn, Solanum Manicum Dioscor. Erucaefolium. Oft oock is Christophoriana vander Herbaristen?

De schorsse vande wortel van dese Naschaye is vercoelende tot int eerste vande tweeden graedt, seght Galenus. De wortel van dese Naschaye een vierendeel loots swaer met wijn inghenomen, maeckt ydelheyde van hoofde ende gheen onghenoegelijcke fantsasien ende visioenen: maer een half loot inghenomen maeckt die ydelheydt meerder ende drye daghen lanck gheduerende. Ende een loot swaer vande selfde wortel inghenomen doodet den mensche. Remedie daer teghen, is zeer veel meede oft honichwater te drincken, ende van boven weder overghegheven.

Slaepmaeckende Naschaye van Clusius. In Latijn, Solanum somniferum Clusij Hyoscyami lutei foliis ende is Somniferum Verticillatum Matt. In Spaensch, Yerva mora que acarrea locura.

My ghedenckt dat ick ghesien hebbe in Nederlandt inde hoven vande eersame ende vrome mannen Brancion ende Coudenberg van Italiaensch saedt voort ghecomen een Nascaye, die van bladers, ghedaente ende stele ghelijck was de gele Bilse, maer de bloemkens waeren geelachtich, staende int opperste vanden stele die twee cubitus hooghe is, ende waeren van fatsoene ghelijck salfbuskens oft pottekens, hanghende aen cortachtighe steelkens. Tsaedt is roodt ghelijck dat vande hof-Nascaye, voorts comende in blaeskens eenichsins ghelijck dat vanden Cacubalum der ionger Herbaristen. Tgroeyet van selfs, (als Clusius seght) te Malaga op steenachtighe gronden.

Peper van Guyneen. In Latijn, Solanum pomiferum herbariorum.

Den voorseyden Naschaye en is dit cruydt niet onghelijck, dan dat de vrucht oft den appel roodt [321] is, zeer lustich om sien, ende is bycants ghelijck den gulden appel, hebbende bladers den gelen Bilsen ghelijck ende meerder dan die vande Naschaye. Des ghelijcks zijn de bloemkens de hof-Naschaye ghelijck, Jaques Plateau van Doornick een zeer groot lief-hebber vande cruyden heeft aldereerst over twee iaeren van Spaensch saedt dese plante ghecreghen. Daer nae is sy voorts comen inden zeer excellenten hof vanden edelen Heere Jan de Limoges, andersins Nonnius gheheeten. Het is een Somer plante, ghelijck de hof-Naschaye.

Dorn-appel. In Latijn, Stramonium peregrinum, ende is Lycopersicum van Galenus, ende Baryococcalon van Dodonaeus, oft Hyoscymaus Peruvianus van Cordus, oft Nux Metel van Matthiolus, ende vanden Italiaenen. In Hoochduytsch, Stechopffel. In Italiaensch, Paracoculi. Oft oock is de Dulmaeckende Naschaye? Oft Pomum spinosum vande ionghe Herbaristen.

Hoe wel nu datmen gemeynt dat de naem Stramonium oft Strychmonium peregrinum ghecomen is van dwoort Strychnus, ende dattet tselfde een dinck is met de dulmaeckende Naschaye van Dioscorides, door eenighe ghelijckenisse die theeft van eenen bal oft stekende appel: nochtans so bewijsen de bladers datter groot onderscheyt tusschen is, want sy zijn rontomme slechter, wtgheholt dan die vande Hof-Nascaye, ende oock de vruchten oft appels zijn van veel doornachtighe oft stekende schubbekens tsamen gevoegt, eenichsins ghelijck die vanden note Metel vanden Apotekers, oft vande Cypres-notkens, oft vande gherimpelde onrijpe Galnoten, maer met scherpe oft stekende dornkens beset.

De bladers zijn hayrachtich ende luttel verschillende van die vande hof Naschaye. De bloemen zijn wit, rondt ende hol gelijck een clocxken, die vande grote Winde ghelijck oft vande Scammonee, voorts comende wt een blaesken die Bilse ghelijck, nochtans van reucke zeer lieflick als de witte Lelie, nae de welcke comen ronde vruchten ghelijck appels op stelen van eenen voet oft onderhalf hooghe, die row zijn. De wortel en is niet groot noch diepe loopende. Ick hebbe dese plante sien bloeyen over meer dan twaelf iaeren inden hof van Padua ende oock in Nederlandt: Maer nochtans deser planten ghebreken veel dingen tot volbrenghinghe vande behoorlicke beschrijvinge, ten waere dat die vermenckt waere als sommige meynen, die inde bladers vanden Dornappel riecken niet vande wilde slaepmaeckende Latouwe oft van Heul-sap ende dergelijcke werckinghen: maer alsoo oock en sullen sy ons dat niet doen ghelooven, ende veel min sullen ons dat persuaderen die Christophoriana daer af maecken, hoe wel datse heeft ronde bloemen ende besien, ende zeer ghekerfde bladers, wiens fenijnighe cracht soude moghen meerder opinie maecken van dese Nascaye, dan van Stramonium oft Dornappel.

(Datura metel) Dol makende nachtschade. In Latijn, Solanum Manicum Dioscoridis. Erucaefolium. Of het ook is Christophoriana van de Herbaristen?

De schors van de wortel van deze nachtschade is verkoelend tot in het eerste van de tweede graad zegt Galenus. De wortel van deze nachtschade een 2gram zwaar met wijn ingenomen maakt leegheid van hoofd en geen ongenoeglijke fantasien en visioenen. Maar een 3,5 gram ingenomen maakt die leegheid groter en drie dagen lang gedurende en een 7 gram zwaar van dezelfde wortel ingenomen doodt de mens. Remedie daartegen is zeer veel mede of honingwater te drinken en van boven weer overgeven.

(Scopolia carniolica, zou ook nog Withania somnifera kunnen zijn hoewel die richting India voortkomt)

Slaap makende nachtschade van Clusius. In Latijn Solanum somniferum Clusij Hyoscyami lutei foliis en is Somniferum Verticillatum Mattheus. In Spaans Yerva mora que acarrea locura.

Ik bedenk me dat ik gezien heb in Nederland in de hoven van de eerzame en vrome mannen Brancion en Coudenberg van Italiaans zaad voortgekomen een nachtschade die van bladeren, gedaante en stelen gelijk was het gele bilzekruid, maar de bloempjes waren geelachtig en staan in het opperste van de steel die 90cm hoog is en waren van vorm gelijk zalfbusjes of potjes die hangen aan kortachtige steeltjes. Het zaad is rood gelijk dat van de hof nachtschade en komen voort in blaasjes enigszins gelijk dat van de Cacubalum der jonge herbaristen. Het groeit vanzelf, (als Clusius zegt) te Malaga op steenachtige gronden.

(Solanum aethiopicum)

Peper van Guyana. In Latijn Solanum pomiferum herbariorum.

De voor vermelde nachtschade is dit kruid niet ongelijk, dan dat de vrucht of de appel rood [321] is en zeer lustig om te zien en is bijna gelijk de gulden appel en heeft bladeren het gele bilzekruid gelijk en groter dan die van de nachtschade. Desgelijks zijn de bloempjes de hof nachtschade gelijk. Jaques Plateau van Doornik, een zeer groot liefhebber van de kruiden, heeft allereerst een twee jaar geleden van Spaans zaad deze plant gekregen. Daarna is zij voortgekomen in de zeer excellente hof van de edele heer Jan de Limoges, anderszins Nonnius geheten. Het is een zomerplant gelijk de hof nachtschade.

(Datura stramonium)

Dorenappel. In Latijn Stramonium peregrinum en is Lycopersicum van Galenus en Baryococcalon van Dodonaeus of Hyoscymaus Peruvianus van Cordus of Nux Metel van Matthiolus en van de Italianen. In Hoogduits Stechopffel. In Italiaans Paracoculi. Of het ook is de Dolmakende nachtschade? Of Pomum spinosum van de jonge herbaristen.

Hoewel nu dat men meent dat de naam Stramonium of Strychmonium peregrinum gekomen is van het woord Strychnus en dat het een ding is met de dol makende nachtschade van Dioscorides door enige gelijkenis die het heeft van een bal of stekende appel. Nochtans zo bewijzen de bladeren dat er groot onderscheid tussen is want zij zijn rondom rechter, en meer uitgehold dan die van de hof nachtschade en ook de vruchten of appels zijn van veel dorenachtige of stekende schubjes tezamen gevoegd, enigszins gelijk die van de noot Metel van de apothekers of van de cipres nootjes of van de gerimpelde onrijpe galnoten, maar met scherpe of stekende dorentjes bezet.

De bladeren zijn haarachtig en verschillen weinig van die van de hof nachtschade. De bloemen zijn wit, rond en hol gelijk een klokje en die van de grote winde gelijk of van de Scammonia en komen voort uit een blaasje die van bilzekruid gelijk, nochtans van reuk zeer lieflijk als de witte lelie, na die komen ronde vruchten gelijk appels op stelen van 30 of 45cm hoog die ruw zijn. De wortel is niet groot noch diep lopend. Ik heb deze plant zien bloeien een twaalf jaar geleden in de hof van Padua en ook in Nederland. Maar nochtans deze plant ontbreekt veel dingen tot volbrenging van de behoorlijke beschrijving, tenzij dat die verminkt waren zoals sommige menen die in de bladeren van de dorenappel ruiken en niet van de wilde slaap makende sla of papaver sap en dergelijke werkingen. Maar alzo ook zullen zij ons dat niet laten geloven en veel minder zullen ons dat overtuigen die er Christophoriana van maken, hoewel dat ze ronde bloemen en bessen heeft en zeer gekerfde bladeren wiens venijnige kracht meer opinie zou maken van deze nachtschade dan van Stramonium of dorenappel.

Boomachtighe Nascaye ghenoemt van tghemeyn volck in Italien Amomum Plinij. In Italiaensch, Strychnodendron, ende is Pseudocapsicum Dodonaei, oft Solanum arborescens vande Nederlanders. Oft oock is Solanum Theophrasti met de bladers van Wolfsmelck, met roode vruchten ende wortel? In Spaensch, Guyndas de las Indias, dat is te segghen, Criecken van Indien.

Veel Italiaenen, Waelen, Hoogh ende Nederduytsche saeyen wt ghenoechte inde cruydthoven oft hanghende hoven een wtlandtsche Indiaensche besie, vande welcke voorts comt een cleyne boomachtighe plante van drie oft vier cubitus hooghe van ghedaente ende bladers den Perseboom oft den Amandelboom ghelijck, ende heeft inde Somer ende inden Herfst bloemen van Hof Nachtscaye, waer nae volghen claer roode besien die den Criecken van over zee van grootte ende verwe ghelijck zijn, waer in dat zijn diversche platte saedekens, de welcke oock tot de Winter ende tot Loumaendt teghen de stercke coude blijven duerende, ende hen verwe houdende. Sommighe hebben dat ghehouden voor het Amomum van Plinius, maer ander hebben dat beter geheeten Strychnodendrum.

Theoph. De schorsse vande wortel van dit cruydt hebben eenighe zeere cleyn ghestooten, ende met stercken wijn nat maeckende, inghegeven, ende alsoo den menschen doen slaepen. [322]

Groot Muer ende besien van Naschaye. In Latijn, Alsine repens C. Clusij, ende is Cyclaminos altera Lucae Chini. Oft oock is Cacubalum Plinij?

De Herbaristen hebben verplant wt de vochte bosschen van Duytschlandt, Vlaenderen ende Enghelandt inde hoven eenighe oploopende plante, lancs der eerden cruypende, welcke int eerste heeft teere tacskens ende haest brekende, die vande Mee ghelijck. De bladers spruyten wt aende geknoopte stelen, de welcke bleeck zijn, eenichsins half tusschen de Mee ende Coniza. Maer de bloemkens zijn wit, die vande Muer oft Holostium ghelijck, met swarte besien, als vande hof Nachtschade. De wortel al is die wtghetrocken, spruyt terstont wederom wt, ghelijck als die vande slaepmaeckende Nascay: niettemin men seght datse gheten zijnde doodt.

Alfs rancke. In Latijn, Amara dulcis, ende van die van Montpelliers Circaea: van Dodonaeus, Cyclaminos altera: van Plinius, nae Guillandinus opinie, Siliquastrum. Oft oock is Melotton van Theophrastus, van Matthiolus Vitis sylvestris. In Hoochduytsch, Je lenger, ie lieber, ende Heynskraut. In Franchois, Solanum lignosum. In Engels, Suytbitter, ende in Noordt-Engellandt Fellinwood: want cleyn ghescherft wordt het den verckens teten ghegheven teghen de ongheesheydt.

Dit cruydt schijnt zeer wel te zijn tghene dat de Herbaristen van Parijs ende sonderlinge van Montpelliers noemden Solanum ligneum oft lignosum, want noch ter tijdt en is ons gheen ander bekendt, dat die meer is gelijckende. Ende al en waert tselfe niet, soo behooret wel in stede van dien hier gestelt te zijn, soo wel om dat van fatsoen dien niet ongelijck en is, als om sijn crachten die niet te verachten en zijn, ende diet met de Circaea gemeyne heeft, voorts oock om dat zeere bekent is ende met grooter menichten over al groeyende aende tuynen ende op vochtige plaetsen. Maer tot Montpelliers groeyet oock op steenachtighe gronden, aen oude mueren ende magher plaetsen ontrent de poorte van Lates, ende is te stellen onder de Nascayen. Het heeft dunne, teere ende houtachtighe rancskens van drie oft vier cubitus lanck, daer mede dat hem is houdende aende boomen, haghen oft hegghen. De bladers zijn die vande Nachtschade gelijck oft die vande Bryonie oft groote Wynde, spitsachtich, doncker groen, de welcke beneden hebben aen elcke sijde een aenhancksel als een oorken, ghelijck die vande Schaeps Surckel oft vande edel Savie. De bloemen zijn peersch, ende groeyen vele by een, die vanden Sycomorus van Venegien oft vanden Asach daracea ghelijck, ende zijn ghedeelt in vijf bladerkens, hebbende inde middel een geel pinneken: nae de welcke volghen eenen hoop besien by een, die eerst groen zijn, maer rijp zijnde zijn sy roodt die vande hof-Naschaye ghelijck, lanckworpich ende rondt, de welcke binnen hebben platachtich saedt: dat van den Hirs ghelijck: welcke alleene oorsaecke is dat wy niet en derren dit cruydt claerlick Circea heeten: Nochtans en segt Dioscorides niet haeukens, maer tsaedt zijnde ghelijck in haukens: hoe wel dat wy die haer cracht ende natuere weten, dese liever alsoo heeten dan eenighe ander, ende niet en willen by ghebreke van een oft twee teeckenen by Dioscorides gheschreven, die terstont wederlegghen, gemerckt dat de crachten accorderen. Want sy is wat drooghe ende matelijck warm, oft eer coutachtich: ick late staen datse heet soude zijn, als sommighe meynen, ende oock Dioscorides hem liet duncken by aventure om de bitterheydt ende een luttel scherpheydts. Want als ist datse int eerste redelijck bitter schijnt te zijn, daer om en is sy niet heeter dan dՠEndivie, Cicoreye, Havicks-cruydt, ende Roose. Want soo verre als ick hebbe connen ghemercken, soo vergaet terstondt sijn hitte ende scherpheydt, blijvende eenighen soetachtighen ende slappen smaecke int knauwen vande wortel ende rancskens, die rijsachtich, ende houtachtich zijn, hebbende een witachtich marck, eerst bitter ende langhe onlieflick op de tonghe, ten laetsten soo gheven sy een walginghe door de groote soeticheydt die niet soo lieflick en is als die van Calissihout, de welcke allencskens meerder wordt. Waerom dat dit cruydt vande Hoochduytschen ghenoemt is Je lenger, ie lieber. In Engelsch, Suytbitter, ende in Latijn Dulciamara. Waer wt ghenemen [323] moghet zijn wonderbaerlicke ende bycants onghelooflicke crachten van Circe: want wy weten dat van buyten gheleyt op heete gheswillen, oft ghesoden in water ende ghedroncken, de crachten vande Nachtschade volbrocht heeft: maer tot inwendighe ghebreken cout zijnde soo verwarmet, ende verwarmt zijnde soo vercoelet: Theeft oock de selfde cracht die Criecken van over zee hebben, want het drijft matelick wt sonder beneminghe van crachten oft onstekinghe van dթnghewandt, door sweeten ende urine, ende neemt wegh de verstoptheden de welcke voorboden ende voesters zijn vande Geelsucht ende watersucht: Door welcke cracht de vrucht van dien, melck doet comen inde borsten, ghelijck als meer ander dinghen, de welcke de watericheydt wtdrooghende ende tbloedt suyverende derwaerts drijven de suyverste ende beste deelen. Insghelijcks die de Venckel, ende de ionge scheutkens vande Bryonie, daer de selfde als sy hart ende scherp zijn eer dխelck weghnemen ende verdrijven, welck onderscheydt is tusschen de ghene die de maendtstonden verwecken ende melck genereren. Ende daerom beveelt Dioscorides datmen suypkens daer af soude maecken, welcke hy niet doen en soude in dien datter niet etelick en waere. Oock is Circaea ghenoemt gheweest om eenighe ghelijckenisse van crachten diet heeft, als wel behoort, met de Mandragora, want de nam vande Mandragora was Circaea, ende werden by aventuere beyde ghebrucykt in Minnedranckskens, ghelijck Dioscorides vande Mandragora schrijft, te weten van dien Minnendranck met de welrieckende coutheyt, de welcke een wonderlicke, zeer stercke ende naetreckende cracht heeft om liefde ende vriendtschap tusschen twee persoonen te vestighen. Dit hadde Matthiolus behooren te verclaeren: maer hem selven vergetende heeft sijn relaes ghemaeckt op de faute van Plinius die over lanck ghenoteert is gheweest [324] van ander, ende berispt by aventuere sonder schult, want villicht hy heeft tselfde alsoo moghen lesen oft oversetten wt eenighe Cruydtboecken, want hy en heeft niet altijdts, als Matthiolus wil segghen, moeten nemen oft ontleenen wt Dioscorides tghene dat hy schrijft, gelijck ghenoech blijct door dat hy sijns nerghens vermaendt, hoe wel dat hy andersins oprecht is ende dickwils verhaelt ende prijst zijn Autheurs, iae Dioscorides niet selden ende Galenus zeer dickwils, ende wt dese twee oock Aegineta ende dՠander Griecksche autheurs, sijn alleen enckel verhaelders van ander lieden woorden, ghelijck als Plinius, de welcke tsy dat hijt ghenomen heeft wt yemandt anders dan wt Dioscorides, oft overgheset heeft, of dat hy yet qualick heeft overghestelt, nochtans te lijden is soo wel Dioscorides, de welcke seght datter tsaedt vande Savie tsaedt verdrijft, teghen dկpinie van Aristoteles ende ander ouders. Oock so comt de faute oft dwalinghe zeer haest int toeschrijven vande crachten, de welcke wy dagelicks sien ghemeynlick ghebueren. Alsoo hebben sy ghemeynt dat de Cassia siliqua om de ghelijckheyt vanden naem, de maendtstonden verweckte, daer sy nochtans die stopt, ghelijckerwijs oft yemandt hadde hooren segghen dat de Circaea Mandragora dmelck benemende waere, ende dat hy dese Circaea daer wy nu hier af schrijven, bedroghen zijnde door de ghelijckenisse vanden naem, de selfde cracht toeschreve. De gheleerde Plinianus Ecclesiastes las aldus de woorden van Plinius: Tsaedt doet melck comen (de ghemeyne boecken hebben vermindert) ghedroncken met wijn oft meede: alsoo seght Dioscorides dat Catspan treckt, nae hem treckt, oft beweeght, want treckinghe ende voortstekinghe verschillen alleene inde extremen, maer niet inde saecke. Wy hebben dese dinghen alleenlick eens, hoe wel met meer woorden dan wy wel ghewilt hebben, verhaelt, ten eynde dat dese ongheschickte berispers souden henen gaen ende hen verstant stellen ende ghebruycken tot beter ende netter beschrijvinghe ende kennisse van saecken. Dit cruydt heeft op sommighe plaetsen in Engellandt witte bloemen.

Dioscor.ende Galen. De wortel van de cruydt is welrieckende ende verwarmende, het groeyet in open oft vlacke plaetsen die wel ter Sonne ende windt staen, ende steenachtich zijn. De wortel van Alfs rancke ghestooten wordt te weycken gheleyt in malevaseye eenen dagh ende nacht, de welcke drye daghen vervolghens ghedroncken de moeder reynicht. Tsaedt in eenich suypen ghedaen ende inghenomen, doet overvloedich melck comen inde borsten vande voesters. De bladers van Alfs rancke in wijn ghesoden ende gedroncken zijn zeer goedt den ghenen die ghevallende ende gheborsten oft van binnen ghequetst zijn, ghelijck by experientie van slechte vroukens bevonden is.

(Solanum pseudocapsicum) Boomachtige nachtschade genoemd van het gewone volk in Italie Amomum Plinij. In Italiaans Strychnodendron en is Pseudocapsicum Dodonaei of Solanum arborescens van de Nederlanders. Of het ook is Solanum Theophrasti met de bladeren van wolfsmelk en met rode vruchten en wortel? In Spaans Guyndas de las Indias, dat is te zeggen krieken van Indien.

Veel Italianen, Walen, Hoog- en Neder-Duitsers zaaien uit genoegen in de kruidhoven of hangende hoven een buitenlandse Indiaanse bes waarvan voortkomt een kleine boomachtige plant van 135 of 180cm hoog en van gedaante en bladeren de perzikboom of de amandelboom gelijk en heeft in de zomer en in de herfst bloemen van hof nachtschade waarna volgen helder rode bessen die de krieken van over zee van grootte en kleur gelijk zijn waarin zijn diverse platte zaadjes die ook tot de winter en tot januari tegen de sterke koude goed blijven en hun kleur behouden. Sommige hebben dat gehouden voor het Amomum van Plinius, maar andere hebben dat beter geheten Strychnodendrum.

Theophrastus. De schors van de wortel van dit kruid hebben enige zeer klein gestampt en met sterke wijn nat gemaakt ingegeven en alzo de mensen doen slapen. [322]

(Cucubalus baccifer)

Grote muur en bessen van nachtschade. In Latijn Alsine repens C. Clusij en is Cyclaminos altera Lucae Chini. Of het ook is Cacubalum Plinij?

De herbaristen hebben verplant uit de vochtige bossen van Duitsland, Vlaanderen en Engeland in de hoven enige oplopende plant die langs de aarde kruipt welke in het eerst heeft tere takjes die gauw breken die van de meekrap gelijk. De bladeren spruiten uit aan de geknoopte stelen die bleek zijn en enigszins half tussen de meekrap en Conyza. Maar de bloempjes zijn wit en die van de muur of Holostium gelijk, met zwarte bessen zoals van hof nachtschade. De wortel al die uitgetrokken is spruit terstond wederom uit gelijk als die van de slaap makende nachtschade, niettemin zegt men dat ze gegeten zijn doden.

(Solanum dulcamara)

Alfsrank. In Latijn Amara dulcis en van die van Montpellier Circaea. Van Dodonaeus Cyclaminos altera. Van Plinius naar Guillandinus opinie Siliquastrum. Of het ook is Melotton van Theophrastus, van Matthiolus Vitis sylvestris. In Hoogduits Je lenger je lieber en Heynskraut. In Frans Solanum lignosum. In Engels Suytbitter en in Noord Engeland Fellinwood want klein gesneden wordt het de varkens te eten gegeven tegen de heesheid.

Dit kruid schijnt zeer goed te zijn hetgeen de herbaristen van Parijs en vooral van Montpellier noemen Solanum ligneum of lignosum want noch ter tijd is ons geen andere bekend dat op die meer lijkt. En al zou het die niet zijn dan behoort het wel in plaats van die hier gesteld te worden en dat omdat het die van vorm niet ongelijk is als om zijn krachten die niet te verachten zijn en die het met de Circaea gemeen heeft, voorts ook omdat het zeer bekend is en met grote menigte overal groeit aan de tuinen en op vochtige plaatsen. Maar in Montpellier groeit het ook op steenachtige gronden, aan oude muren en magere plaatsen omtrent de poort van Lates en is te stellen onder de nachtschaden. Het heeft dunne, tere en houtachtige rankjes van 135 of 180cm lang waarmee dat het zich vasthoudt aan de bomen, hagen of heggen. De bladeren zijn die van de nachtschade gelijk of die van de Bryonia of grote winde, spitsachtig en donker groen die beneden aan elke zijde een aanhangsel hebben als een oortje gelijk die van de schapenzuring of van de edele salie. De bloemen zijn paars en groeien veel bijeen die van de Sycomorus van Veneti of van de Melia azedarach gelijk en zijn gedeeld in vijf bladertjes en heeft in het midden een geel puntje. Na die volgen een hoop bessen bijeen die eerst groen zijn maar als ze rijp zijn rood en die van de hof nachtschade gelijk, langwerpig en rond die binnen hebben platachtig zaad dat van de hirs gelijk. Wat alleen oorzaak is dat we dit kruid niet duidelijk Circaea durven noemen. Nochtans zegt Dioscorides niet hauwtjes, maar het zaad gelijk in hauwtjes. Hoewel dat we die haar kracht en natuur weten en deze liever alzo heten dan enige andere en niet vanwege het gebrek van een of twee tekens bij Dioscorides geschreven die terstond weerleggen, gemerkt dat de krachten overeen komen. Want zij is wat droog en matig warm of eerder koudachtig. Ik laat staan dat ze heet zou zijn zoals sommige menen en ook Dioscorides dacht bij avonturen vanwege de bitterheid en wat scherpte. Want al is het dat ze in het eerste redelijk bitter schijnt te zijn daarom is zij niet heter dan de andijvie, cichorei, havikskruid en roos. Want zover als ik heb kunnen merken zo vergaat terstond zijn hitte en scherpte en blijft enige zoetachtige en slappe smaak in het kauwen van de wortel en rankjes die twijgachtig en houtachtig zijn en hebben een witachtig merg dat eerst bitter en lang onlieflijk op de tong is en tenslotte zo geven zij een walging door de grote zoetheid die niet zo lieflijk is als die van zoethout die geleidelijk aan groter wordt. Waarom dat dit kruid van de Hoogduitsers genoemd is Je lenger, je lieber. In Engels Suytbitter en in Latijn Dulcamara. Waaruit genomen [323] mag worden zijn wonderbaarlijke en bijna ongelooflijke krachten van Circe. Want we weten dat als het van buiten gelegd wordt op hete zwellingen of gekookt in water en gedronken het de krachten van de nachtschade volbrengt. Maar tot inwendige gebreken omdat het koud is zo verwarmt het en verwarmt zijnde zo verkoelt het. Het heeft ook dezelfde kracht die krieken van over zee hebben want het drijft matig uit zonder benemen van krachten of ontsteking van het ingewand door zweten en urine en neemt weg de verstoppingen die voorboden en voedsters zijn van de geelzucht en waterzucht. Door welke kracht de vrucht van die melk doet komen in de borsten gelijk als meer andere dingen die de waterigheid uitdrogen en het bloed zuiveren en derwaarts drijven de zuiverste en beste delen. Insgelijks die de venkel en de jonge scheutjes van de Bryonia daar zij hard en scherp zijn eerder de melk wegnemen en verdrijven welk onderscheid er is tussen diegene die de maandstonden verwekken en melk genereren. En daarom beveelt Dioscorides dat men drankjes daarvan zou maken wat hij niet zou doen indien dat het niet eetbaar zou zijn. Ook is Circaea genoemd geweest om enige gelijkenis van krachten die het heeft zoals wel behoort met de Mandragora want de naam van de Mandragora was Circaea en bij avonturen werden beide gebruikt in minnedrankjes gelijk Dioscorides van de Mandragora schrijft, te weten van die minnendrank met de welriekende koudheid die een wonderlijke en zeer sterke en natrekkende kracht heeft om liefde en vriendschap tussen twee personen te vestigen. Dit had Matthiolus behoren te verklaren maar die vergat zichzelf en heeft zijn relaas gemaakt op de fout van Plinius die lang geleden genoteerd heeft [324] van andere en berispt bij avonturen zonder schuld want mogelijk heeft hij het alzo mogen lezen of overzetten uit enige kruidboeken want hij heeft niet altijd, zoals Matthiolus wil zeggen, moeten nemen of ontlenen uit Dioscorides hetgeen hij schrijft gelijk genoeg blijkt doordat hij hem nergens vermaant, hoewel dat hij anderszins oprecht is en dikwijls verhaalt en prijst zijn auteurs, ja Dioscorides niet zelden en Galenus zeer dikwijls en uit deze twee en ook Aegineta en de andere Griekse auteurs zijn alleen enkel beschrijvers van andere lieden woorden zoals Plinius die tenzij dat hij het genomen heeft uit iemand anders dan uit Dioscorides of overgezet heeft of dat hij iets kwalijk heeft overgezet, nochtans te lijden is zowel Dioscorides die zegt dat het zaad van de salie het zaad verdrijf, tegen de opinie van Aristoteles en andere ouders. Ook zo komt de fout of dwaling zeer gauw in het toeschrijven van de krachten die we dagelijks zien gewoonlijk gebeuren. Alzo hebben zij gemeend dat de Cassia siliqua vanwege de gelijkheid van de naam de maandstonden verwekt daar zij nochtans die stopt gelijker alsof iemand had horen zeggen dat de Circaea Mandragora het melk beneemt en dat hij deze Circaea daar we nu hiervan schrijven bedrogen zijn door de gelijkheid van de naam dezelfde kracht toeschrijven. De geleerde Plinianus Ecclesiastes las aldus de woorden van Plinius; Het zaad doet melk komen (de gewone boeken hebben verminderd) gedronken met wijn of mede. Alzo zegt Dioscorides dat Catspan trekt en naar zich trekt of beweegt, want trekking en voort steken verschillen alleen in de extremen, maar niet in de zaak. We hebben deze dingen alle eens, hoewel met meer woorden dan we wel gewild hebben, verhaald ten einde dat deze ongeschikte berispers zouden heengaan en hun verstand stellen en gebruiken tot betere en nettere beschrijving en kennis van zaken. Dit kruid heeft op sommige plaatsen in Engeland witte bloemen.

Dioscorides ende Galenus. De wortel van het kruid is welriekend en verwarmend, het groeit in open of vlakke plaatsen die goed in de zon en wind staan en steenachtig zijn. De wortel van bitterzoet gestampt wordt te weken gelegd in malvezij een dag en nacht en vervolgens drie dagen gedronken die de moeder reinigt. Het zaad in enig drankje gedaan en ingenomen doet overvloedig melk komen in de borsten van de voedsters. De bladeren van bitterzoet in wijn gekookt en gedronken zijn zeer goed diegene die gevallenen geborsten of van binnen gekwetst zijn gelijk bij ondervinding van slechte vrouwtjes bevonden is.

Circaea Lutetiana.

Die van Parijs houden voor Circaea een plante, de welcke de bladers heeft die vande Nachtschade, Persicaria oft groote Cloxckens winde ghelijck. Voorts comende aen eenen dunnen steel van eenen cubitus hoghe, die claer ende blinckende is van rooden coleur vande wijngaerdt bladers inden Herfst afrijsende die vande Melde ghelijck, ende de bloemkens vele by een staende, witachtich van verwe. In sommighe hoven van Engellandt, Vranckrijck, ende Nederlandt groeyet van selfs.

Wolfs besie. In Latijn, Solanum tetraphyllum oft Herba Paris. Fuchsius houdet voor Aconitum Pardalianches, ende is Solanum Monococcon van Gesnerus, Aconitum Monococcon van Cordus, ende Aster non Atticus van Bock: van sommighe wordet ghenoemt Uva Lupina. In Hoochduytsch, Wolfs beer, Einber, in Franchois, Raisin de regnart. In Engels, Oneberrie, ende Herbe truelove.

Wolfs besie die vande ionghe Cruyde-beschrijvers van onsen tijde in Latijn ghenoemt is Uva Lupina oft Uva versa, en heeft niet sonder reden ghehouden gheweest voor het Aconitum Pardalianche van Dioscorides, van de ghene die noch niet ende kenden dկnderscheyden vanden eerste Aconitum: want het is een cruydeken hebbende vier bladers cruyswijs oft teghen malcander over staende, zeer opt opperste vanden stele ghewassen, de welcke bruyn zijn, lanckworpich rondt ende dunne. De stele is rondt ende dunne, onderhalve palme hooghe, voorts ghecomen wt een faselachtighe wortel die haer wtspreydt lancks der aerden herwaerts ende derwaerts. Tusschen de bladers groeyet een ghesterrede bloeme de groenachtich geel is, waer in dat [325] voorts comt een besie die zeer gelijck is de vrucht vande Dulmaeckende Naschaye. Dit cruydt groeyet gheirne in lomberachtige ende coudtachtighe plaetsen Noordwaerts gheleghen, gelijck der bosschen van Vranckrijck, Nederlandt ende Engellandt. De ghene die dese plante voor Aconitum hielden, gaven te kennen datse fenijnich was. Nochtans wy en weten noch niet oft sy hinderlick is, hoewel wy die die dickwils ghepluckt hebben, ende zeer dickwils den honden ende lammers inghegheven sonder te mercken eenich letsel oft hinder, maer was eer een sonderlinck ende zeer ghenoeghelick dinck om sien, ons ende onse vrienden tot Bats in Switserlandt, doen wy daer warme baden ginghen besien. Oock heeft een preservatijf ghemaeckt gheweest tot Lyons, sulcks als wy terstondt sullen beschrijven, principalick van dese plante met sommighe andere dinghen. Ons ghedenckt dat wy een paer honden met zeelen ghebonden hadden, de welcke wy alle beyde met ghewelt met een stocksken diepe inde kele staken Regal ende ghesublimeert Quicksilver, van elcks een half vierendeel loots, onder tvleesch ghestroyt (want sy swolghen dat teghen henlieder danck) ende terstondt hebben beyde die honden met open bachuys locht inghetrocken, gheschuymt ende met grooten arbeydt ende benautheydt dickwils gesocht te braecken maer te vergeefs: sy basten, ende schenen dat sy een yeghelick die daer ontrent was met een dul ghelaet souden toeghevaren hebben. Maer hebbende tselfde ontrent een ure int lijf ghehadt, soo begosten sy beyde wat coelder ende stilder te zijn, in voeghen datse nederlaghen om te sterven. Doen hebben wy dit naevolghende poederken een half loot ghenomen ende met rooden wijn ghegoten inde kele vanden eenen, maer noch en heeft hy doen niet ter werelt ghebraeckt, maer heeft ons eer corts daer nae, soo sijn medegheselle ghestorven was, ghedocht int handelen dat hy begost warm te worden, in vueghen dat hy begost te rupsen, dկoghen open te doen, ende soo haest sijn cracht ende corage weder te crijghen, dat hy sommighe uren daer nae begost nae den avondtmael te spelen ende lustich te zijn, ende gheheel ghesont werdt. Tselfde is oock ghebeurt den honden aende warme baden vanden lande van Baden, den welcken inghegheven was Nux vomica met Regal ghemengt, maer dese draeyden alleneen omme ende wederom, door de draeyinghe vanden hoofde, ende grouwelicke pijne des buycks. De beschrijvinghe van dit poeder is dese:

Neemt van beyde de Angelica, te weten tamme ende wilde, Vincetoxicum, tamme Valeriane, Eyckenvaren, ende wortels van witten Hemst ende Netels, van elcks vier loot, Schorssen van Duytsch Mezereon een half loot, besien van Wolfs-besie-cruydt, xxiiii. Bladers van Wolfs besien metten wortelen, xxvi. Dese wortels in azijn gheweyckt ende ghedroogt zijnde, soo wordt van allen een poeder ghemaeckt.

Wolfs besie cruydt vercoelt zeere, ende daerom benemet de cracht vanden Regal.

Circaea Lutetiana. (Circaea lutetia)

Die van Parijs houden voor Circaea een plant die de bladeren heeft die van de nachtschade, Persicaria of grote klokjes winde gelijk. Voortgekomen aan een dunne steel van een 45cm hoog die helder en blink van een rode kleur van de wijngaard bladeren die in de herfst vallen en die van de melde gelijk en de bloempjes veel bijeen, witachtig van kleur. In sommige hoven van Engeland, Frankrijk en Nederland groeit het vanzelf.

(Paris quadrifolia)

Wolfsbes. In Latijn Solanum tetraphyllum of Herba Paris. Fuchsius houdt het voor Aconitum Pardalianches en is Solanum Monococcon van Gesnerus, Aconitum Monococcon van Cordus en Aster non Atticus van Bock. Van sommige wordt het genoemd Uva Lupina. In Hoogduits Wolfs beer en Einber, in Frans Raisin de regnart. In Engels Oneberrie en Herbe truelove.

Wolfsbes die van de jonge kruidbeschrijvers van onze tijd in Latijn genoemd is Uva Lupina of Uva versa is niet zonder reden gehouden geweest voor het Aconitum Pardalianche van Dioscorides van diegene die het noch niet het onderscheid van de eerste Aconitum kenden. Want het is een kruidje die vier bladeren kruisvormig of tegen over elkaar staande die zeer in het opperste van een steel groeien die bruin zijn, langwerpig rond en dun. De steel is rond en dun en 15cm hoog voortgekomen uit een vezelachtige wortel die zich uitspreidt langs de aarden herwaarts en derwaarts. Tussen de bladeren groeit een stervormige bloem die groenachtig geel is waarin [325] voortkomt een bes die zeer gelijk is de vrucht van de dol makende nachtschade. Dit kruid groeit graag in schaduwachtige en koudachtige plaatsen noordelijk gelegen gelijk der bossen van Frankrijk, Nederland en Engeland. Diegene die deze plant voor Aconitum houden gaven te kennen dat ze venijnig was. Nochtans we weten noch niet of zij hinderlijk is, hoewel we die dikwijls geplukt hebben en zeer dikwijls de honden en lammeren ingegeven zonder enig letsel of hinder te merken, maar was eerder een bijzonder ding en zeer genoeglijk ding om te zien ons en onze vrienden te Baden in Zwitserland toen we daar warme baden gingen bezien. Ook is er een preservatief gemaakt geweest te Lyon zulks als we terstond zullen beschrijven en voornamelijk van deze plant met sommige andere dingen. Ons bedenkt dat we een paar honden met riemen gebonden hadden die we alle beide met geweld met een stokje diep in de keel staken Regal en gesublimeerd kwikzilver, van elk een gram onder het vlees gestrooid (want zij zwolgen dat tegen hun wil) en terstond hebben beide die honden met open bekken lucht ingetrokken, geschuimd en met grote arbeid en benauwdheid dikwijls gezocht te braken maar tevergeefs. Zij basten en schenen dat zij iedereen die daar omtrent was met een dol gelaat zouden toe gevaren hebben. Maar hebben hetzelfde omtrent een uur in het lijf gehad en zo begonnen zij beide wat koelder en stiller te zijn, in voege dat ze neerlagen om te sterven. Toen hebben we dit navolgende poedertje een 3,5gram genomen en met rode wijn gegoten in de keel van de ene, maar noch heeft hij toen niets gebraakt, maar is korts daarna toen zijn medegezel gestorven was ons gedacht in het handelen dat hij begon warm te worden, in voegen dat hij begon te oprispen en de ogen open te doen en zo gauw zijn kracht en moed weer te krijgen zodat hij sommige uren daarna begon na het avondmaal te spelen en lustig te zijn en geheel gezond werd. Hetzelfde is ook gebeurd de honden aan de warme baden van het land van Baden die ingegeven waren Nux vomica met Regal gemengd, maar deze draaiden alleen om en weerom door het draaien van het hoofd en gruwelijke pijn van de buik. De beschrijving van dit poeder is deze.

Neem van beide de Angelica, te weten tamme en wilde, Vincetoxicum, tamme valeriaan, eikvaren en wortels van witte heemst en netels van elk 28 gram, schors van Duitse Mezereon een 3,5 gram, bessen van wolfsbes 14. Bladeren van wolfsbes met de wortels, 26. Deze wortels in azijn geweekt en gedroogd zo wordt van alle een poeder gemaakt.

Wolfsbes kruid verkoelt zeer en daarom beneemt het de kracht van de Regal.

Mandragora manneken. In Griecks ende Latijn, Mandragoras mas. In Hoochduytsch, Alraun mennlin. In Franchois, Mandagore oft Mande gloire. In Italiaensch, Mandragola. In Spaensch, Mandragula ende Mandracola. In Engelsch, Mandrake oft Mandrage

Dit cruydt heeft in Griecks Mandragora ghenoemt gheweest om dat gheirne is groeyende inde holen ende speloncken, midts dat de Sonne qualick lijden mach. Want Mandrae zijn de plaetsen daer ossen ende peerden vertrecken ende ghestallet worden, iae oock nu ter tijdt alsoo in Italiaensch gheheeten: ende men heeft hier voortijdts ghehouden ende ghelooft dat dit cruydt groote macht hadde om te doen lief hebben, de welcke oock Circaea ghenoemt werdt nae de tooveresse Circe, die [326] dochter was vande Sonne, diet ghevonden hadde. Dese plante werdt vande Pythogoristen oock ghenoemt Anthropomorphos, om dat de wortels die in een verwarrende waeren, eenichsins ghelijck waeren dlichaem ende litten vande menschen, ghelijck twee beenen ende aersbillen van malcander ghescheyden, waer op zeere fraey dient de Duytsche name, die Mandragora wtlegt als Man ende draghen. Nu ter tijdt zijn inde hoven van Italien, Provencie, Languedoc ende Spaignen tweederhande soorten van dese plante, die verscheyden bloemen ende rijpe appels voorts brengen, de welcke ghewonnen werden van saedt oft wortels die wt Candien ende eylanden daer ontrent ghelegen ghebrocht worden. In andere landen van Vranckrijcke en rijpen die niet soo wel niet, hoe wel dat wy inden voorleden iaere bloemen ende wel rijpe appels hebben ghehadt binnen Bristo in de west contrey van Engellandt in onsen hof die waermachtich is ende wel ter locht wast. Dese plante drye oft vier iaer out zijnde en draegt gheen vruchten, maer dխannekene nu out zijnde draegt gout gele appels die soet van reucke zijn ende tot slaep verweckende, soo groot als Mispels ende dien ghelijck van marck, ende oock bycants van breede platte bruyne granen. Theeft de bladers op der aerden wtghespreyt in goeden ghetale, die vande Beete oft Lattouwe ghelijck, groene, gherimpelt ende ghecrult ghelijck die vande Caerde, ende sterck rieckende. De bloemen groeyen, midts dat gheenen langhen stele en heeft, aen cleyne dunne steelkens ghelijck de Madelieven, ende zijn wit, oft purperachtich die vanden Veranges niet onghelijck.

Mandragora Wijfken. Mandragoras femina.

Dese plante wordt gheheeten Mandragora wijfken, als minder zijnde ende crancker van aerde om dat den appel bleecker is, ende minder dan die van dխanneken, van grootte ende verwe een cleyne geelachtighe Sorbe ghelijck, maer ronder. De wortel is oock minder, in tween oft dryen ghespleten, over malcander groeyende oft in een ghewronghen, ghelijck de twee beenen van een mensche. De bladers zijn oock ghelijck alle de reste, minder dan die van dխanneken. In Vranckerijck worden de vruchten rijpe inde Oogstmandt. Maer in Engellandt, hoe wel dat voorder light vanden Aequinoctiael, heb ick die rijpe ghesien inde Wedemaendt ende Hoymaendt.

Dioscorides. Mandragora wordt van sommighe Autheuren Antimalum gheheeten, ende van ander Circaea, om dat den wortel ghebruyckt wordt in toovernije om te doen lief hebben, ende oock de schaepherders worden slaeperich doort eten vande appels. Tsap wordt gheperst wt de schorsse vande versche wortel als hy ghestooten is, ende wordt soo ghestelt inde Sonne, de welcke dicke ende stijf gheworden zijnde, bewaert wordt in een aerden vat. Wt den appels wordt oock sap gheperst, maer het en is soo crachtich niet. De wortel wordt oock de schorsse afghedaen, welcke schorsse gesteken wordt aen een lijnen draet, ende opghehanghen tot datmen die van doene heeft. Sommighe sieden de wortels van Mandragora in wijn tot op een derdendeel, ende ghieten dan tclaer sap af, de welcke sy bewaeren: van desen gheven sy in eenen croes te drincken den genen die niet slapen en connen. Tversoet oock alle pijne, ende wordt oock inghegheven den ghenen diemen eenich lit wil afsetten oft branden, om datsy de pijne niet en souden ghevoelen. Tsap vanden wortel van Mandragora tghewichte van een scrupel met meede inghenomen, iaegt af door braecken ghelijck den Elleborus, de flegmatijcke ende melancholike vochtigheden: maer meer inghenomen doodet de menschen.

Dit selfde sap is oock goedt gemengt in medicijnen totten ooghen, ende die de pijnen versoeten, ende oock in een pessus versaechtende ghedaen, tvierendeel van een scrupel, ende van onder ingheset, treckt van selfs af de vruchten, ende verweckt de maendtstonden. Dit sap ghemaeckt, ende in tfondament [237] ghedaen inde plaetse van een suppositorie verweckt tot slapen. Men seght dat de wortel het Ivoor saecht maeckt, als die ses uren daer mede ghesoden wordt, ende alsoo bequaem maeckt om daer in te drucken oft af te maecken tghene datmen wilt. De versche bladers van Mandragora met graut ghemengt, zijn goedt gheleydt op inflammatien ende sweeringhe vanden ooghen: sy doet oock scheyden alle hardicheden, gheswillen, ende apostumatien. Rondelet seght oock datse verdrijven de hardicheydt vande Milte, maer midts dat de Mandragora cout ende drooghe is, soo wordtse ghemengt met warme ende weeckmaeckende dinghen ghelijck Spica, Asarum, Saffraen, Agnus castus ende dunne claere herst. De versche bladers van Mandragora doen de brandtteeckenen ende litteeckenen vergaen, sonder sweeringhe, ist datmen die vijf oft ses dagen daer mede allencskens wrijft. De selfde bladers worden oock in pekel bewaert tot tselfde ghebruyck. Den wortel ghestooten ende met azijn geleyt op dwilt vier, gheneset: maer met honich oft olie ghemengt gheneest de beten vande fenijnighe dieren: ende met water ghemengt verdrijftse de hardicheden ende gheswillen, maer met graut naer-bier gheheeten, beneemt sy de pijne vanden fleirfijne. Wijn vande schorsse vanden wortel van Mandragora wordt aldus gemaeckt sonder sieden: men legt drye pont ende 4 oncen vande schorssen in een Metrete oft vijfvierendeelen van een ame malevasye, vanden welcken men te drincken geeft den ghenen diemen eenich lit wilt afsnijden oft branden, drye croesen, als voorseydt is, want sy en ghevoelen dan gheen pijne, maer zijn slaperich, al oft sy vanden slaep verwonnen waeren.

Die appelen gheroken verwecken tot slaep, ende oock gheten: des gelijck oock tsap van dien wtgheperst zijnde, maer die te zeere vanden reucke gheraeckt zijn, worden stom. Tsaedt vanden appelen inghedroncken reynicht de moeder, maer met solfer dat noyt op tvier en heeft gheweest gemengt, ende opgheleyt, stopt de roode vloet vande vrouwen. De wortel ghescharificeert ende zeer doorsteken zijn met elssenen, daer comt een watericheydt oft tranen wt, de welcke in een hol vat ontfangen wordt, maer dese vochticheyt zijnde gelijck melckachticg sap, is de beste, hoe wel dat de wortels over al als by experiente bevon den is, gheen melckachticg sap en tranen. Gal. Mandragora is vercoelende tot inden derden graedt, nochtans heeftse oock eenighe warmte, ende dաppelenen eenighe vochticheydt, waerom dat sy de cracht heeft van te doen slapen. De schorsse vanden wortel ghemerckt dat sy zeer crachtich is, en vercoelt niet alleeene, maer droogt oock: de reste die daer binnen is, heeft luttel crachts.

Mandragoras Morion.

Dioscorides. Men segt datter is noch een ander Mandragora, Morion ghenoemt, de welcke groeyet in doncker lomberachtighe plaetsen ontrent de holen ende duwieren oft speloncken, hebbende de bladers vande witte Mandragoras, maer minder, wit, drye palmen groot, staende rontomme de wortel, die saechte ende wit is, wat min dan een palme lanck, ende eenen duym dicke.

Dioscorides. Men seght dat een half loot swaers van dien inghenomen met broot, soppe, oft toespijse, tverstant beneemt ende dul maeckt, want de mensche valt in slape zeere met sulcken wesen als hy dat etet, sonder verstant, ontrent drye oft vier uren nae dat hijt heeft inghenomen.

De Medicijns ghebruycken dese, als sy yemandt eenich lit willen afsetten oft branden.

Men seght oock dat de wortel een preservatijf is, als sy inghenomen wordt met Dulmaeckende Nachtschade.

(Mandragora officinarum) Mandragora mannetje. In Grieks en Latijn Mandragoras mas. In Hoogduits Alraun mennlin. In Frans Mandagore of Mande gloire. In Italiaans Mandragola. In Spaans Mandragula en Mandracola. In Engels Mandrake of Mandrage

Dit kruid is in Grieks Mandragora genoemd geweest omdat het graag groeit in de holen en spelonken omdat het slecht tegen de zon kan. Want Mandrae zijn de plaatsen daar ossen en paarden vertrekken en gestald worden, ja ook nu ter tijd alzo in Italiaans geheten. En men heeft hier voortijds gehouden en geloofd dat dit kruid grote macht had om te doen lief hebben die ook Circaea genoemd wordt naar de toveres Circe die [326] dochter was van de zon die het gevonden heeft. Deze plant wordt van de Pythogaristen ook genoemd Anthropomorphos omdat de wortels die ineen verwarren enigszins gelijk waren het lichaam en leden van de mensen gelijk twee benen en aarsbillen van elkaar gescheiden waarop zeer fraai dient de Duitse naam die Mandragora uitlegt als Man en dragen. Nu ter tijd zijn in de hoven van Itali, Provence, Languedoc en Spanje twee soorten van deze plant die verschillende bloemen en rijpe appels voortbrengen die gewonnen worden van zaad of wortels die uit Kreta en eilanden daar omtrent gelegen gebracht worden. In andere landen van Frankrijk rijpen die niet zo goed hoewel dat we in de vorige jaren bloemen en goede rijpe appels hebben gehad binnen Bristol in de west country van Engeland in onze hof die warmachtig is en goed in de lucht groeide. Deze plant als die drie of vier jaar oud is draagt het geen vruchten, maar het mannetje dat nu oud is draagt goudgele appels die zoet van reuk zijn en tot slaap verwekken en zo groot als mispels en die gelijk van merg en ook bijna van brede platte bruine korrels. Het heeft de bladeren op de aarde uitgespreid in goed getal en die van de biet of sla gelijk, groen, gerimpeld en gekruld gelijk die van de kaarden en ruiken sterk. De bloemen groeien, omdat het geen lange steel heeft, aan kleine dunne steeltjes gelijk de madelieven en zijn wit of purperachtig en die van de aubergine niet ongelijk.

(Mandragora autumnalis)

Mandragora wijfje. Mandragoras femina.

Deze plant wordt geheten Mandragora wijfje omdat ze kleiner en zwakker van aard is omdat de appel bleker is en minder dan die van het mannetje, van grootte en kleur een kleine geelachtige Sorbus gelijk, maar ronder. De wortel is ook kleiner en in tween of drien gespleten die over elkaar groeien of ineen gewrongen gelijk de twee benen van een mens. De bladeren zijn ook gelijk al de rest en kleiner dan die van het mannetje. In Frankrijk worden de vruchten rijp in augustus maar in Engeland, hoewel dat verder ligt van de Equinoctiaal, heb ik die rijp gezien in juni en juli.

Dioscorides. Mandragora wordt van sommige auteurs Antimalum geheten en van andere Circaea omdat den wortel gebruikt wordt in toverij om te doen lief hebben en ook de schaapherders worden slaperig door het eten van de appels. Het sap wordt geperst uit de schors van de verse wortel als het gestampt is en wordt zo gesteld in de zon en als die dik en stijf geworden bewaard wordt in een aarden vat. Uit de appels wordt ook sap geperst maar dat is niet zo krachtig. De wortel wordt ook de schors afgedaan welke schors gestoken wordt aan een linnen draad en opgehangen totdat men die nodig heeft. Sommige koken de wortels van Mandragora in wijn tot op een derdedeel in en gieten dan het heldere sap af die zij bewaren. Van deze geven zij in een kroes te drinken diegene die niet slapen kunnen. Het verzacht ook alle pijn en wordt ook ingegeven diegene die men enig lid wil afzetten of branden omdat ze de pijn niet zouden voelen. Het sap van de wortel van Mandragora het gewicht van een 1,302 gram met mede ingenomen jaagt af door braken gelijk de Helleborus de slijmachtige en melancholische vochtigheden. Maar meer ingenomen doodt de mensen.

Dit zelfde sap is ook goed gemengd in medicijnen tot de ogen en die de pijnen verzachten en ook in een verzachtende pessarium gedaan 0,4 gram en van onderen ingezet, trekt vanzelf af de vruchten, en verwekt de maandstonden. Dit sap gemaakt, en in het fundament [237] gedaan in de plaats van een suppoost verwekt tot slapen. Men zegt dat de wortel het ivoor zacht maakt als die zes uren daarmee gekookt wordt en alzo bekwaam maakt om daarin te drukken of af te maken hetgeen dat men wil. De verse bladeren van Mandragora met grout gemengd zijn goed gelegd op ontstekingen en zweren van de ogen. Zij doet ook scheiden alle hardheden, zwellingen en blaren. Rondelet zegt ook dat ze verdrijven de hardheid van de milt, maar omdat de Mandragora koud en droog is zo wordt ze gemengd met warme en week makende dingen gelijk Spica, Asarum, saffraan, Agnus castus en dunne heldere hars. De verse bladeren van Mandragora doen de brandtekens en littekens vergaan zonder zweren is het dat men die vijf of zes dagen daarmee geleidelijk aan wrijft. Dezelfde bladeren worden ook in pekel bewaard tot hetzelfde gebruik. De wortel gestampt en met azijn gelegd op het wild vuur geneest. Maar met honing of olie gemengd geneest de beten van de venijnige dieren. En met water gemengd verdrijft ze de hardheden en zwellingen, maar met grout nabier geheten, beneemt zij de pijn van de jicht. Wijn van de schors van de wortel van Mandragora wordt aldus gemaakt zonder zieden;. men legt drie pond en 4 ons van de schors in een Metrete of vijf vierendeel van een maat malvezij waarvan men te drinken geeft diegene die men enig lid wil afsnijden of branden, drie kroezen als gezegd is want ze voelen dan geen pijn, maar zijn slaperig alsof zij van de slaap overwonnen waren.

Die appelen geroken verwekken tot slaap en ook gegeten. Desgelijks ook het sap van die uitgeperst, maar die te zeer van de reuk geraakt zijn worden stom. Het zaad van de appelen opgedronken reinigt de moeder, maar met zwavel dat nooit op het vuur is geweest gemengd en opgelegd stopt de rode vloed van de vrouwen. De wortel gekerfd en zeer doorstoken met messen daar komt een waterigheid of traan uit die in een hol vat ontvangen wordt, maar deze vochtigheid die gelijk melkachtig sap is de beste, hoewel dat de wortels overal als bij ervaring bevonden is geen melkachtig sap tranen. Galenus. Mandragora is verkoelende tot in de derde graad, nochtans heeft ze ook enige warmte en de appelens enige vochtigheid waarom dat zij de kracht heeft van te doen slapen. De schors van de wortel, gemerkt dat zij zeer krachtig is, verkoelt niet alleen maar droogt ook. De rest die daar binnen is heeft weinig kracht.

Mandragora Morion. (mogelijk Mandragora turcomanica of Mandragora caulescens)

Dioscorides. Men zegt dat er is noch een andere Mandragora, Morion genoemd, die groeit in donkere schaduwachtige plaatsen omtrent de holen en grotten of spelonken en heeft de bladeren van de witte Mandragora, maar kleiner, wit en 30cm groot en staan rondom de wortel die zacht en wit is en wat minder dan een 10cm lang en een duim dik.

Dioscorides. Men zegt dat 3,5 gram zwaar van die ingenomen met brood, sap of toespijs het verstand beneemt en dol maakt want de mens valt zeer in slaap met zulk wezen als hij dat eet en zonder verstand omtrent drie of vier uren nadat hij het heeft ingenomen.

De dokters gebruiken deze als zij iemand enig lid willen afzetten of branden.

Men zegt ook dat de wortel een preservatief is als zij ingenomen wordt met dol makende nachtschade.

Verangenes. In Latijn, Melangena, oft Mala insana, oft Melanzana. In Franchois, Verangenes. In Hoochduytsch, Melantzan ende Dolapffel. In Italiaensch, Melongena ende Petranciani. In Spaensch, Verangenas. Averrhois noemet Melongena, insghelijck oock Avicenna: oft oock is Mandragora van Theophrastus?

Aenghesien dat dese blaeuachtighe peirsche appels die vande Mandragora niet zeer onghelijck en waeren, oft een ander waeren dan de Malozeno van Atius, doncker violet, van fatsoen gelijck een lanckworpich ey, soo hebben sommige vande ionge Herbaristen hen laten duncken dat dese plante soude zijn Mandragora manneken van Theophrastus, ende daerom meynende datse doodtlick gheten waeren, hebben die Dol-appels ghenoemt. Maer in Theophrastus valt een groote duysterheydt, oft faute int lesen, by aventuere om dat de beschrijvinghe van dese plante niet onderscheyden en is, op dat ick niet en segghe datter een confusie van alle de medesoorten, wt de welcke dese plante moet ghenomen worden, ende ghestelt zijn onder tgheslachte vande Concommers oft eer vande Mandragoren ende Bilsen. De bladers van dit cruydt zijn ghelijck die vanden wilde Concommers, maer met saechter rouwicheydt, ende bycants ghelijck de slaepmaeckende Nachtschaye, de witte Bilse oft de Mandragora, de welcke voorts comen aen eenen rouwen, rechten stele van eenen voet hooghe, aenden welcken vanden middel opwaerts op een cort steelken groeyen de bloemen ende appels, de welcke binnen hebben cleyn tsamen ghevoegt saedt, dat swartachtich oft geelachtich, ende bruyn is. De wortel is faselachtich ende wordt gheplant inde hoven om de ghenuchte ende om de gulsighe ende slockachtighe menschen, de welcke somtijdts ghelijck Concommers voor salaet gheten worden, als tot Roomen, Genua ende Napels ghedaen wordt, meer wt lust dan profijt, want sy zijn onghesonder dan eenighe Pompoen oft Concommer. [238]

(Solanum melongena) Verangenes(aubergine). In Latijn Melangena of Mala insana of Melanzana. In Frans Verangenes. In Hoogduits Melantzan en Dolapffel. In Italiaans Melongena en Petranciani. In Spaans Verangenas. Averrhois noemt het Melongena, insgelijks ook Avicenna. Of het ook is Mandragora van Theophrastus?

Aangezien dat deze blauwachtige paarse appels die van de Mandragora niet zeer ongelijk zijn of een andere zijn dan de Malozeno van Atius, donker violet en van vorm gelijk een langwerpig ei zo hebben sommige van de jonge herbaristen gedacht dat deze plant zou zijn Mandragora mannetje van Theophrastus en menen daarom dat ze dodelijk zijn als ze gegeten worden en hebben die dolappels genoemd. Maar in Theophrastus valt een grote duisterheid of fout in het lezen, bij avonturen omdat de beschrijving van deze plant niet te onderscheiden is zodat ik niet zeg dat er een verwarring is van alle medesoorten waaruit deze plant moet genomen worden en gesteld worden onder het geslacht van de komkommers of eerder van de Mandragora en bilzekruid. De bladeren van dit kruid zijn gelijk die van de wilde komkommers, maar met zachtere ruwheid en bijna gelijk de slaap makende nachtschade, het witte bilzekruid of de Mandragora. Ze komen voort aan een rouwe rechte steel van dertig cm hoog waaraan vanaf het midden omhoog op een kort steeltje de bloemen en appels groeien die binnen hebben klein tezamen gevoegd zaad dat zwartachtig of geelachtig en bruin is. De wortel is vezelachtig en wordt geplant in de hoven vanwege het genoegen en vanwege de gulzige en slokachtige mensen die somtijds gelijk komkommers voor salade gegeten worden zoals te Rome, Genua en Napels gedaan wordt en meer uit lust dan profijt want zij zijn ongezonder dan enige pompoen of komkommer. [238]

Swerte Bilsen ende Bilsencruydt. In Griecks, Hyoscyamos, in Latijn, Hyoscyam niger oft Apollinaris herba, ende vanden Araben Altercum. In Hoochduytsch, Bilsensamen, Dolkraut, Schalffkraut, Seirboom. In Franchois, Iusquiame ende Hanebane. In Italiaensch, Iusquiamo. In Spaensch, Velonno ende Meimendro. In Engelsch, Henebane, Hennequalt oft Henbayne.

Dit cruydt is gheheeten gheweest Sochboone, om dat de seughen ende verckenen door den reuck oft eten van dien ter neder vielen al oftse doodt gheweest hadden, want tvervult de herssenen van de ghedierten met eenen fenijnighen ende stinckenden domp, die den menschen veel schadelicker is dan als sy ghemeyne boonen gheten hebben: met welcken domp tverstant vande menschen benomen wordt, al oft sy met de rasernye van Apollo gheslaghen waeren, waerom dat oock ghenoemt wordt Apollinaris herba, ende oock Altercum, om dat sy hen selven, quellen met kijven ende argueren die door de Bilsen rasende gheworden zijn, hoe wel dat ick ghesien hebbe een ionck vrouken wien de tantsweere benomen was door tstoven met Bilsen, de welcke bycants drye daghen lanck blijde was ghelijck oft sy droncken gheweest hadde, maer niet quellich, de drye soorten van Bilsen van Dioscorides beschreven, zijn zeer wel bekent, vande welcke de gemeynste is de Swerte, die over al in Europen is groeyende, soo wel op warme als coude plaetsen. Sy heeft zeer breede, rouwe bladers die vanden Wollecruydt ghelijck, maer ghekerft ghelijck die vanden Beerenclauw, ende ghespleten ghelijck een gansen voet, versletert, dicke, sapachtich, voorts comende overvloedich aen eenen tacachtighen, spruytachtighen, rouwen wtghespreyde stele, van twee oft drye cubitus hooghe, aende welcke ontrent de middel de bloemen groeyen die bruyn peersch zijn, ghelijck cleyne schellekens ghefatsonneert, aen de welcke comen in Oogstmaendt cleyne huyskens vol swart saedt als van Heul, die ghelijck pottekens zijn, ende ghelijck de knoppen van de granaet-appelboomen, met loken verscheyden, boven open, hebbende eenighe scherpe puntkens. De wortel is witachtich, dicke ende goedt om wttrecken, ende zeer nut om pijne te versoeten, oock min stinckende dan de bladers, ende niet soo haest rottende.

Somersche Bilsencruydt. Hyoscyamus niger aestivus.

Dit is den ghemeynen Bilsencruydt heel ghelijck, wtghenomen dat niet soo raeuw oft ghehayrt en is: sijn wortele is cleynder, onnut, houtachtich. De bloeme is de witte Bilsen wat ghelijck. [239]

Witte Bilsen, onstercker, rouwer van hayr. In Latijn, Hyoscyamus albus.

Witte Bilsen en is soo wel niet bekent, ende daerom moet die inde Apotekers hoven gheoeffent worden. Dese is den voorgaenden bycants ghelijck van fatsoen ende grootte, dan dat de bladers breeder, ronder, saechter, rouwer ende witter zijn. De bloemen groeyen neffens de bladers int opperste vande stele, niet ter sijden, die bleeck wit zijn, nae de welcke tsaedt comt in cleyne huyskens gelijck buskens, maer die niet en steken, ende is witter dan tvoorseyde. De wortel is oock minder ende blijft de Winter over, ten sy dat sy door de coude vernielt wordt. Dit cruydt groeyet van selfs int landt van Languedoc by Orenge ende nederwaerts, ende oock boven de mont vande Rhone aen diversche canten van saey-landen ende braeckligghende ackers. In Nederlandt, Engellandt ende Vranckrijck wordet ghesaeydt. Ende vergaet alle iaer. Tghebruyck van desen is veel soeter ende met minder perijckel.

Dioscorides. Beyde dese Bilsen maecken dolheydt, ende doen slapen, daerom wordense verworpen int daghelicks ghebruyck. De medicijns hebben aenveirdt de derde soorte die soeter is, vet, wolachtich, saechte, hebbende witte bloemen ende saedt, groeyende ontrent de zeecanten ende op steenachtighe plaetsen: maer ist datmen tselfde niet en heeft, soo salmen gebruycken de rosse, want de swerte Bilsen als de quaetste wordt veracht. Tsaedt dat noch versch is met de stelen ende bladers tsamen gestooten zijnde, soo perst men tsap wt inde Sonne, ende als de vochticheydt wtghedroogt is, soo wordet bewaert, want tblijft maer een iaer lanck goedt, door dat lichtelick bederft. Het wordt oock ghetrocken wt droogh saedt alleene ghestooten met warm water, maer tsap dat melckachtich is, is tbeste, ende stilt aldermeest de pijnen ende weedom. Tcruydt alst groen is ghestooten, ende daer by ghedaen meel dat drye maenden out is, wordt ghedirigeert in cleyne ballekens, ende alsoo bewaert.

Dեerste sap ghetrocken wt tdrooge saedt, pleegtmen te doen inde medicijnen der ooghen, de welcke tէevoelen van de pijne weghnemen, ende teghen de heete ende scherpe fluxien oft loopinghen vanden ooghen, oock teghen de pijne vande ooren, ende ghebreken vande moeder ist zeer goedt ghebesicht, ghelijck oock Galenus ende Plinius segghen. Tselfde sap met meel van terwe oft mout-pappe is zeer goedt gheleyt op alle heete gheswillen vanden ooghen, voeten ende ander leden des lichaems. Tselfde doet oock tsaedt. Saedt van Bilsen is goedt teghen den hoest, subtijle catarrhen, loopen vanden ooghen ende ander pijnen, oock teghen den overvloedighen vloet vande maendtstonden, ende tot allen anderen bloetganck, een halve scrupel swaer met Meede ende Heulsaedt inghenomen.

Tselfde saedt versoet de pijne van tfleirfijn, tgheneest de gheswollen mannelickheydt, ende doet sincken de borsten vande vrouwen, die nae tbaeren vanden kinde zeer gheswollen zijn, alst met wijn ghestooten daer op gheleyt wordt, ende pleegt oock met alle plaesteren ghemengt te worden die de pijne versoeten. De bladers alleene met mout-pappe, oft met ander medicijnen ghemengt, versoet alle pijnen ende weedom, daer op gheleyt. De versche bladers worden opgheleyt om alderhande manieren van pijne te stillen. De bladers van Bilsen drye oft viere met wijn inghenomen ghenesen de coude cortsen, diemen Epialos heet. De bladers gesoden gelijck warmoes, ende 24 eetlepels daer af gheten, maeckt middelmatighe wtsinnicheyt. De wortel van Bilsen in azijn ghesoden ende inden mont ghehouden, doet den tantsweere vergaen. Plinius. Olie die van Bilsen saedt ghemaeckt is, inde ooren ghedaen, benemet verstant. Witte Bilsen is vercoelende tot inden derden graedt, dՠander twee zijn fenijnich. Apul. Tsap vande Bilsen is dien vanden Heul in cracht ghelijck. Tsap vande Bilsen laeu ghemaeckt met olie van Roosen ende inde oore ghedrupt, neemt wonderbaerlick wegh de pijne vanden ooren, ende ist datter wormen zijn, het doodtse. Bilsen bladers met schaeps stront ende wat azijns gemengt, ende alsoo een plaester daer af ghemaeckt [340] neemt wegh alle gheswil daer op gheleyt. De wortel van Bilsen neemt wegh de pijne vande voeten daer op gebonden. Bilsen met wortel ende cruydt gestooten ende opde voeten geleyt, neemt wegh tgheswil ende de pijne vande voeten. Tsap van Bilsen ghedroncken gheneest wonderbaerlick de pijne vande lever ende longher. Tsap van Bilsen met Saffraen ghemengt sal men de vrouwen te drincken gheven teghen de pijne vande schamelheydt. Bilsen met out vercken smeir dat niet ghesouten en is, ghestooten ende ghemengt met vier lepels wijns op tvier sonder roock, ende een plaester daer af ghemaeckt salmen legghen opde wonde, quade sweeringhe, oft bete van Spinnen, ende sullen ghenesen.

Bilsen olie vande Muylstooters.

De stoute quacsalvers, landtloopers ende schalcke bedrieghers ghebruycken eenighe soorte van sap van Bilsen om tslecht volck te bedrieghen, de welcke nut is om de pijnen ende weedom te stillen, ende zeer goedt om te verdooven eenighe pijne, ende wt der maten crachtich, de welcke ick hier hebbe willen vermanen om dat sijt secreet houden. Sy nemen de gheheele plante met de wortel in Julio ende Oogstmaendt tusschen de twee Onse Vrouwe daghen niet sonder supersticie (want dխoet bereydt worden alst cruydt is in sijn meeste cracht) ende ghestooten zijnde, legghen die in eenen aerden pot die onder veel gaetkens heeft, de welcke sy stellen op eenen anderen pot, ende leggen dan daer op een decksel dat sy vast met een lutement maecken, ende bestrijcken oock alle de locht gaten met lutement, ende graven die alsoo in mest, laten dat staen rotten, tot dat de olie oft vetticheydt inden ondersten pot drupt, welck sy verwaeren tot tghebruyck vande medicijne.

Wt het saedt ghemaelen oft cleyn ghebroken wordt olie gheperst, welcke den tantsweere ende alle andere pijnen versoet.

Gele Bilsen. In Latijn, Dubius Hyoscyamus luteolus Solanifolius, ende is Hyoscyamus niger van Matthiolus ende vierde soorte. In Italiaensch, Iusquiamo nuovo, de welcke meer is verwarmende dan vercoelende teghen dկpinie van Matthiolus.

Dese plante is een soorte van Bilsen, tusschen de Bilsen ende dulmaecken Nachtschade, want theeft de bladers ghelijck die Nachtschade, maer wat meerder, saechter, witter, ende gheensins ghekerft. De bloemen zijn bleeck geel, die vanden Seepcruydt ghelijck, nae de welcke huyskens comen ghelijck pottekens, maer minder, ronder ende teerder dan die vande swerte Bilsen, ende welcke cleyn geelachtich saedt groeyet, dien vanden Irio gelijck. De wortel is teer, ende sterft teghen de Winter, soo dattet inde hoven alle iaere op een nieuw sy selven saeydt, daer wijt alleene sien groeyen hebben. Dese Bilsen en wordt nerghens toe ghebruyckt, nochtans is tsaedt scherp van smaecke: ten is oock van reucke ende huysken den Bilsen saedt niet ghelijck.

(Hyoscyamus niger) Zwart bilzekruid en bilzekruid. In Grieks Hyoscyamos, in Latijn Hyoscyam niger of Apollinaris herba en van de Arabieren Altercum. In Hoogduits Bilzekruidsamen, Dolkraut, Schalffkraut, Seirboom. In Frans Jusquiame en Hanebane. In Italiaans Jusquiamo. In Spaans Velonno en Meimendro. In Engels Henebane, Hennequalt of Henbayne.

Dit kruid is geheten geweest Sochboone omdat de zeugen en varkens door de reuk of eten van die neer vallen alsof ze dood waren, want het vervult de hersens van de dieren met een venijnige en stinkende damp die de mensen veel schadelijker is dan als zij gewone bonen gegeten hebben. Met welke damp het verstand van de mensen benomen wordt alsof zij met de razernij van Apollo geslagen waren waarom dat ook genoemd wordt Apollinaris herba en ook Altercum omdat zij zichzelf kwellen met messen en argumenteren die door het bilzekruid razend geworden zijn, hoewel dat ik gezien heb een jong vrouwtje van wie de tandpijn benomen was door het stoven met bilzekruid die bijna drie dagen lang blij was gelijk of zij dronken geweest was, maar niet kwellend. De drie soorten van bilzekruid van Dioscorides beschreven zijn zeer goed bekend waarvan de gewoonste is de zwarte die overal in Europa groeit en zowel op warme als koude plaatsen. Zij heeft zeer brede, ruwe bladeren die van het wolkruid gelijk, maar gekerfd gelijk die van de berenklauw en gespleten gelijk een ganzenvoet, versleten, dik, sapachtig en komen voort aan een takachtige, spruitachtige ruwe uitgespreide steel van 90 of 135cm hoog waaraan omtrent het midden de bloemen groeien die bruinpaars zijn gelijk kleine schelletjes gevorm, aan die komen in augustus kleine zaadhuisjes vol zwart zaad als van papaver die gelijk potjes zijn en gelijk de knoppen van de granaatbomen met luiken gescheiden en boven open en hebben enige scherpe puntjes. De wortel is witachtig, dik en goed om uit te trekken en zeer nuttig om pijn te verzachten, ook minder stinkend dan de bladeren en niet zo gauw rotten.

(Hyoscyamus reticulatus?)

Zomers bilzekruid. Hyoscyamus niger aestivus.

Dit is het gewone bilzekruidkruid heel gelijk, uitgezonderd dat niet zo rauw of gehaard is. Zijn wortel is kleiner, niet nuttig en houtachtig. De bloem is het witte bilzekruid wat gelijk. [239]

(Hyoscyamus albus)

Wit bilzekruid, zwakker en ruwer van haar. In Latijn Hyoscyamus albus.

Wit bilzekruid is niet zo goed bekend en daarom moet die in de apothekers hoven geteeld worden. Deze is de voorgaande bijna gelijk van vorm en grootte dan dat de bladeren breder, ronder, zachter, ruwer en witter zijn. De bloemen groeien naast de bladeren in het opperste van de steel en niet ernaast die bleek wit zijn waarna het zaad komt in kleine zaadhuisjes gelijk busjes maar die niet uitsteken en is witter dan de voor vermelde. De wortel is ook kleiner en blijft de winter over tenzij dat zij door de koude vernield wordt. Dit kruid groeit vanzelf in het land van Languedoc bij Orange en lager en ook boven de mond van de Rhone aan diverse kanten van zaailanden en braakliggende akkers. In Nederland, Engeland en Frankrijk wordt het gezaaid en vergaat alle jaren. Het gebruik van deze is veel zachter en met minder problemen.

Dioscorides. Beide deze bilzekruid maken dolheid en doen slapen, daarom worden ze verworpen in het dagelijks gebruik. De dokters hebben de derde soort aanvaard die zachter is, vet, wolachtig en zacht en heeft witte bloemen en zaad en groeit omtrent de zeekanten en op steenachtige plaatsen. Maar is het dat men die niet heeft zo zal men gebruiken de roze, want het zwarte bilzekruid als de kwaadste wordt veracht. Het zaad dat noch vers is met de stelen en bladeren tezamen gestoten zo perst men het sap uit in de zon en als de vochtigheid uitgedroogd is zo wordt het bewaard want het blijft maar een jaar lang goed doordat het licht bederft. Het wordt ook getrokken uit droog zaad alleen gestampt met warm water, maar het sap dat melkachtig is dat is de beste en stilt allermeest de pijnen en weedom. Het kruid als het groen is gestampt en daarbij gedaan meel dat drie maanden oud is wordt gevormd in kleine balletjes en alzo bewaard.

Het eerste sap uitgetrokken uit droog zaad pleegt men te doen in de medicijnen der ogen die het gevoel van de pijn wegnemen en tegen de hete en scherpe opzwelling of lopen van de ogen, ook tegen de pijn van de oren en gebreken van de moeder is het zeer goed gebruikt gelijk ook Galenus en Plinius zeggen. Hetzelfde sap met meel van tarwe of moutpap is zeer goed gelegd op alle hete zwellingen van de ogen, voeten en andere leden der lichaam. Hetzelfde doet ook het zaad. Zaad van bilzekruid is goed tegen de hoest, subtiele ontstekingen van het slijmvlies, lopen van de ogen en andere pijnen, ook tegen de overvloedige vloed van de maandstonden en tot alle andere bloedgang, een 0,6 gram zwaar met mede en papaverzaad ingenomen.

Hetzelfde zaad verzacht de pijn van de jicht, het geneest de gezwollen mannelijkheid en doet zinken de borsten van de vrouwen die na het baren van het kind zeer gezwollen zijn als het met wijn gestampt daarop gelegd wordt en pleegt ook met alle pleisters gemengd te worden die de pijn verzachten. De bladeren alleen met moutpap of met andere medicijnen gemengd verzachten alle pijnen en weedom, daarop gelegd. De verse bladeren worden opgelegd om allerhande manieren van pijn te stillen. De bladeren van bilzekruid drie of vier met wijn ingenomen genezen de koude koortsen die men Epialos heet. De bladeren gekookt gelijk warmoes en 24 eetlepels daarvan gegeten maakt middelmatige uitzinnigheid. De wortel van bilzekruid in azijn gekookt en in de mond gehouden doet de tandpijn vergaan. Plinius; Olie die van bilzekruid zaad gemaakt is in de oren gedaan beneemt het verstand. Witte bilzekruid is verkoelend tot in de derde graad, de andere twee zijn venijnig. Apuleius. Het sap van bilzekruid is die van de papaver in kracht gelijk. Het sap van bilzekruid lauw gemaakt met olie van rozen en in de oren gedruppeld neemt wonderbaarlijk weg de pijn van de oren en is het dat er wormen in zijn het doodt ze. Bilzekruid bladeren met schapenstront en wat azijn gemengd en alzo een pleister daarvan gemaakt [340] neemt weg alle zwellingen, daarop gelegd. De wortel van bilzekruid neemt weg de pijn van de voeten daarop gebonden. Bilzekruid met wortel en kruid gestoten en op de voeten gelegd neemt weg het gezwel en de pijn van de voeten. Het sap van bilzekruid gedronken geneest wonderbaarlijk de pijn van de lever en longen. Het sap van bilzekruid met saffraan gemengd zal men de vrouwen te drinken geven tegen de pijn van de schaamstreek. Bilzekruid met oud varkensvet dat niet gezouten is gestampt en gemengd met vier lepels wijn op het vuur zonder rook en een pleister daarvan gemaakt zal men leggen op de wond, kwade zweren of beten van spinnen en zullen genezen.

Bilzekruid olie van de muildierstoters.

De stoute kwakzalvers, landlopers en schalkse bedriegers gebruiken enige soort van sap van bilzekruid om het slechte volk te bedriegen die nuttig is om de pijnen en weedom te stillen en zeer goed om te verdoven enige pijn en uitermate krachtig die ik hier heb willen vermanen omdat zij het geheim houden. Zij nemen de gehele plant met de wortel in juli en augustus tussen de twee onze Vrouwen dagen niet zonder bijgeloof (want het moet bereid worden als het kruid is in zijn grootste kracht) en gestampt leggen ze die in een aarden pot die onder veel gaatjes heeft die zij stellen op een andere pot en leggen dan daarop een deksel dat zij vastmaken met smeersel en bestrijken ook alle luchtgaten met smeersel en begraven die alzo in mest en laten dat staan rotten totdat de olie of vetheid in de onderste pot druppelt welke zij bewaren tot het gebruik van de medicijn.

Uit het zaad gemalen of klein gebroken wordt olie geperst welke de tandpijn en alle andere pijnen verzacht.

(Hyoscyamus aureus)

Geel bilzekruid. In Latijn Dubius Hyoscyamus luteolus Solanifolius en is Hyoscyamus niger van Matthiolus en vierde soort. In Italiaans Jusquiamo nuovo die meer verwarmt dan verkoelt tegen de opinie van Matthiolus.

Deze plant is een soort van bilzekruid en staat tussen het bilzekruid en dol makende nachtschade want het heeft de bladeren gelijk de nachtschade maar wat groter, zachter, witter en geenszins gekerfd. De bloemen zijn bleek geel en die van zeepkruid gelijk, waarna zaadhuisjes komen gelijk potjes, maar kleiner, ronder en teerder dan die van het zwarte bilzekruid waaruit klein geelachtig zaad groeit die van de Iris gelijk. De wortel is teer en sterft tegen de winter zo dat het in de hoven alle jaren opnieuw zichzelf zaait waar we het alleen hebben zien groeien. Deze bilzekruid wordt nergens toe gebruikt, nochtans is het zaad scherp van smaak. Het is ook van reuk en huisje het bilzekruid zaad niet gelijk.

Witte Beete. In Griecks, τευτλον ende Σευτλον. In Latijn, Beta alba. In Hoochduytsch, Weissen Mangolt. In Franchois, Bete, Iotte blance. In Italiaensch, Bietas. In Spaensch, Bledas. In Engels, Withe Betis.

Hoe en souden de goede oversten niet sonder reden begheeren in alle wel gheordonneerde ghemeynten dat dՠApotekers souden wesen niet alleenlick ghetrouwe ende gheschickt, maer oock gheoeffent inde kennisse vande cruyden, sonder de welcke henlieder conste niet dan bedroch ende schelmerije en is, alsmen hedensdaegs siet de ghene die onder henlieden de gheleerste willen zijn, niet en weten door lesen inde boecken oft sien inde hoven, te segghen wat onderscheydt datter is tusschen Beete ende Blitum oft Maier: Maer nemen die alle beyde dեen voor dander, om de ghelijckenisse van naem ende bladeren die sy tsaemen hebben, hoe wel datter tusschen de selfde groot onderscheydt is.

Wantmen wil segghen datse Beete ghenoemt is vande Griecksche letter Beta, als Columella ghetuyght. Oock meyntmen datse σευτλον gheheeten is, om dat de stele ende bladers hooghe ende zeer wijdt int ronde opwassen wt de wortel, sonderlinghe die vande witte Beete, de welcke de meeste, proffijtelickste ende meest ghebruyckt is, die inde Apoteken Cicla ghenoemt wordt, de naem getrocken zijnde van Sicula, oft van dեylandt Sicilia van waer sy eerst den naem ghecreghen heeft. Dese groeyet in alle hoven, ende heeft int eerste de bladers die vande Lattouwe zeer gelijck, maer naederhandt die vanden Rumex oft groote Weghebree. De stele is eenen voet oft onderhalf lanck, ghestreept ende cantich, ende ghedeylt in veel sijde tacskens, waer op voorts comen zeere veele groenachtighe gele bloemen, ende claer swart saedt in groene vellekens besloten ghelijck dat van wilt Weet. De wortel is eenen vingher dicke, faselachtich ende onderhalve palme lanck. Dese is veel scherper ende bijtender dan alle dաnder, want tsap trecket snot wt den neuse. By haeren smaecke mits datse scherper is, machse onderscheyden worden vande Mayer, de welcke slapper is ende doofver van smaecke, ende vochtigher, ende genereert colerike humeuren, ghelijck de Caworden ende Pompoenen, de welcke mits datse niet en connen verwecken dշtdrijvende cracht, soo corrumperen sy de [300] spijse midts langhe int lichaem blijvende, ende bedorven zijnde, soo verwecken sy braeckinghen ende beroerten inde mage, met veel winden daer onder gemengt.

Beete met doncker-groene bladers.

Dese is oock alleleens dan datse doncker groene bladers heeft, waerom datse oock swarte Beete gheheeten wordt.

Roomsche Roode Beete, In Latijn, Beta Rubra. In Hoochduytsch, Roter Mangolt. In Franchois, Bete rouge. In Enghels, Redde Betis.

Dese Beete verschilt vande twee voorseyde inde gedaente vande wortel, de welcke inde midden buyckachtich is ende ghefatsoeneert ghelijck een Steck-rape: buyten ende binnen gheheel root siende, maer is lieflicker ende soeter om eten, noch soo zeer soudt niet: van bladers, stele, bloemen ende saedt is sy den voorgaenden niet onghelijck, maer soo ghemeyne niet.

Roode Beete. In Latijn, Beta rubra vulgatior.

Dese en is niet verschillende vande witte Beete oft Cicla, dan datse bruyn-roodt is van verwe.

Dioscorides. De Roode Beete met Linsen ghesoden, (om de byvoeginghe van eenige astrictie segt Galenus) ende gheten, stopt zeere den camerganck, ende de wortel noch veel meer, maer de witte Beete maeckt saechten camerganck. Plinius die seght dat de Beete een weynich ghesoden wordt ende met azijn gheten, om den buyck weeck te maecken, maer zeer ghesoden zijnde datse de beroeringhe van buyck ende maghe beneemt. Niettemin om te stoppen soo schijnt datse daer toe beter dient als sy wel ghesoden met azijn gheten wordt.

Beyde de Beeten midts datse hebben een scherpe vochticheyt, zijn grof bloet maeckende.

Tsap vande Beeten met honich ghemengt, inden neuse ghedaen, suyvert die herssenen ende opent de verstoptheyt vanden hoofde, afvaeghende, seght Galenus.

Tsap vande Beeten gheneest de pijne vanden ooren: Galenus seght daer in gedrupt zijnde.

Dwater daer de bladers ende wortels vande Beete in ghesoden zijn, doet vergaen de schelferinghe ende neten vanden hoofde, alsmen thooft daer mede wasschet, ende is oock zeer goet om de cackhielen daer mede te stoven.

De rouwe bladers zijn zeer goet gheleyt op de witte schelferachtighe vlecken, eerst met Niter gewreven, ende quaede schortfheden des hoofts alst hayr wtvalt, ende opde voorts etende sweeringhen, dwelcke Plinius oock ghetuyght.

De bladers van Beete ghesoden, ghenesen dշtbreken vande blaerken, dwilt vier ende die verbrantheydt, ghelijck een plaester daer op gheleyt.

Galenus. Beete heeft een Salpetersche cracht, want sy vaeght af, sy verteert, ende suyvert door de neuse gaten. Maer ghesoden zijnde verlaetse alle Salpeterschen aert, ende crijght een cracht van soetelick te doen scheyden, ende teghen de heete gheswillen. Maer om te suveren ende verteiren is de witte Beete crachtigher, daerom verwecktse den buyck tot camerganck, ende bijt somtijdts de maghe principalick den ghenen die de selve wat ghevoelender hebben.

Beete voor spijse ghebruyckt gheeft zeer luttel voedtsels, maer is bequaemer teghende verstoptheydt vande Lever dan de Maelwe, ende noch meer als sy met Mostaert gheten wordt. (hier te lande wordt sy met geingber gheten.)

Beete insghelijcks gheten is den Miltsuchtigen een wonderlijcke hulpe.

Plinius. Witte Beete ghesoden ende met row Loock gheten, is goedt teghen alle soorten van wormen: sy doet water maecken ende gheneest den buyckloop ende de geelsucht. [301]

Tsap van dese Beete stilt den tantsweere daer aen ghestreken, maer tsap vande wortel is goet teghen de beten vande fenijnighe dieren.

Beete ghesoden is goet op de cakchielen geleyt, ende tsap vande witte Beete benemet loopen vande ooghen, opt voorhooft ghestreken: ende gheneest oock dwilt vier, als daer een weynich Aluyn onder ghemengt is.

Wilde zee-Beete. Beta sylvestris spontanea marina.

De wilde Beete groeyet van selfs opde savelachtighe plaetsen aende zee gheleghen, hebbende doncker groene bladers die smalder ende dicker zijn dan vanden anderen, ende heeft eenen souten ende Salpeterschen smaecke, andersins is sy den anderen niet onghelijck.

(Beta vulgaris subsp.vulgaris var. vulgaris) Witte biet. In Grieks τευτλον en Σευτλον. In Latijn Beta alba. In Hoogduits Weissen Mangolt. In Frans Bete, Jotte blance. In Italiaans Bietas. In Spaans Bledas. In Engels Withe Betis.

Hoe zouden de goede oversten niet zonder reden begeren in alle goed geordende gemeenten dat de apothekers niet alleen zouden wezen getrouw en geschikt, maar ook geoefend in de kennis van de kruiden zonder die hun kunst niets is dan bedrog en schelmerij zoals men tegenwoordig ziet diegene die onder hen de geleerdste willen zijn en niets weten door lezen in de boeken of te zien in de hoven om te zeggen welk onderscheid dat er is tussen biet en Blitum of majer. Maar ze nemen die alle beide en de ene voor de andere vanwege de gelijkenis van naam en bladeren die zij tezamen hebben hoewel dat er tussen dezelfde groot onderscheid is.

Want men wil zeggen dat ze biet genoemd is van de Griekse letter Beta, als Columella getuigt. Ook meent men dat ze σευτλον geheten is omdat de steel en bladeren hoog en zeer wijdt in het ronde opgroeien uit de wortel en vooral die van de witte biet die de grootste, profijtelijkste en meest gebruikte is en die in de apotheken Cicla genoemd wordt welke naam getrokken is van Sicula of van het eiland Sicili vanwaar zij eerst de naam gekregen heeft. Deze groeit in alle hoven en heeft in het begin de bladeren die van de sla zeer gelijk, maar naderhand die van de Rumex of grote weegbree. De steel is 30 of 45cmf lang, gestreept en kantig en gedeeld in veel zijtakjes waarop voortkomen zeer veel groenachtige gele bloemen en helder zwart zaad dat in groene velletjes besloten is gelijk dat van wilde wede. De wortel is een vinger dik, vezelachtig en 15cm lang. Deze is veel scherper en bijt meer dan alle andere want het sap trekt het snot uit de neus. Vanwege haar smaak omdat ze scherper is mag ze onderscheiden worden van de majer die slapper is en dover van smaak en vochtiger en genereert galachtige levenssappen gelijk de kauwoerden en pompoenen die omdat ze geen uitdrijvende kracht kunnen verwekken zo veranderen corrumperen zij de [300] spijs omdat het zo lang in het lichaam blijft en als het bedorven is zo verwekken zij brakingen en beroerten in de maag met veel winden daaronder gemengd.

Biet met donker groene bladeren.

Deze is ook geheel gelijk dan dat ze donker groene bladeren heeft waarom dat ze ook zwarte biet geheten wordt.

(Beta vulgaris)

Roomse rode biet. In Latijn Beta Rubra. In Hoogduits Roter Mangolt. In Frans Bete rouge. In Engels Redde Betis.

Deze biet verschilt van de twee voor vermelde in de gedaante van de wortel die in het midden buikachtig is en gevormd gelijk een stekrapen en ziet buiten en binnen geheel rood, maar is lieflijker en zoeter om te eten, noch zo zeer zout niet. Van bladeren, stelen, bloemen en zaad is zij de voorgaande niet ongelijk maar niet zo gewoon.

Rode biet. In Latijn Beta rubra vulgatior.

Deze verschilt niet van de witte biet of Cicla dan dat ze bruinrood is van kleur.

Dioscorides. De rode biet met linzen gekookt (vanwege de bijvoeging van enige abstractie zegt Galenus) en gegeten stopt zeer de kamergang en de wortel noch veel meer, maar de witte biet maakt zachte kamergang. Plinius die zegt dat de biet een weinig gekookt wordt en met azijn gegeten om de buik week te maken, maar zeer gekookt dat ze de beroering van buik en maag beneemt. Niettemin om te stoppen zo schijnt dat ze daartoe beter dient als zij goed gekookt en met azijn gegeten wordt.

Beide bieten omdat ze een scherpe vochtigheid hebben maken grof bloed.

Het sap van de bieten met honing gemengd en in de neus gedaan zuivert de hersens en opent de verstoptheid van het hoofd, afvegend zegt Galenus.

Het sap van de bieten geneest de pijn van de oren. Galenus zegt als het daarin gedruppeld wordt.

Het water daar de bladeren en wortels van de biet in gekookt zijn doet vergaan de schilfers en neten van het hoofd als men het hoofd daarmee wast en is ook zeer goed om de kakhielen daarmee te stoven.

De ruwe bladeren zijn zeer goed gelegd op de witte schilferachtige vlekken die eerst met Niter gewreven zijn en kwade schurft van het hoofd als het haar uitvalt en op de voor etende zweren wat Plinius ook getuigt.

De bladeren van biet gekookt genezen het uitbreken van de blaartjes, het wilde vuur en de verbranding, gelijk een pleister daarop gelegd.

Galenus. Biet heeft een salpeterachtige kracht want zij veegt af, zij verteert en zuivert door de neusgaten. Maar gekookt verlaat ze alle salpeterachtige aard en krijgt een kracht van zacht te laten scheiden en tegen de hete zwellingen. Maar om te zuiveren en verteren is de witte biet krachtiger, daarom verwekt ze de buik tot kamergang en bijt somtijds de maag en voornamelijk van diegene die dezelfde wat gevoeliger hebben.

Biet voor spijs gebruikt geeft zeer weinig voedsel, maar is bekwamer tegen de verstoppingen van de lever dan de maluwe en noch meer als zij met mosterd gegeten wordt. (hier te lande wordt zij met gember gegeten.)

Biet insgelijks gegeten is de miltzuchtige een wonderlijke hulp.

Plinius. Witte biet gekookt en met rauwe look gegeten is goed tegen alle soorten van wormen. Zij doet water maken en geneest de buikloop en de geelzucht. [301]

Het sap van deze biet stilt de tandpijn daaraan gestreken, maar het sap van de wortel is goed tegen de beten van de venijnige dieren.

Biet gekookt is goed op de kakhielen gelegd en het sap van de witte biet beneemt het lopen van de ogen, op het voorhoofd gestreken. En geneest ook het wilde vuur als daar wat aluin onder gemengd is.

(Beta maritima)

Wilde zee biet. Beta sylvestris spontanea marina.

De wilde biet groeit vanzelf op de zavelachtige plaatsen aan de zee gelegen en heeft donker groene bladeren die smaller en dikker zijn dan van de anderen en heeft een zoute en salpeterachtige smaak, anderszins is zij de anderen niet ongelijk.

Mayer. In Griecks, Bliton. In Latijn, Blitum maius album. In Hoochduytsch, Mayer. In Franchois, Blette. In Italiaensch, Biedoni, Blito ende Gelosia. In Spaensch, Bredos ende Bledos. In Engels, Wilde orrage.

Den Beeten zijn van natuere ende ghedaente zeer ghelijck de soorten van Mayer oft Blitum, alsoo ghenoemt om den smetsen ende onsmaeckelicken smaecke die daer in bevonden wordt: Want Blax is in Griecks te segghen, slecht, bot ende sot, ende dկuders hieten Blitos de welcke wy Duytsche noemen, traghe, dwase, plompe, sotte ende onghesouten, waer door de Franchoisen oock heeten Belittre ende Blitre, de ghene die nerghens toe nut ende bequaem en zijn, hoe wel nochtans dat de Latijnsche schijnen de Beete ghehouden te hebben voor een specie van Blitum oft voor Blitum selve, ten waere dat de cluchtige Martialis dՠonderscheydt niet wel en hadde gheweten, als hy segt, Ut sapiant fatuae fabrorum prandia Betae, O qum saep petet vina piperque coquus, dat is: Om dat dկnsmaeckelick Beeten de spijse van smeden zijn, Och hoe dickwils sal daer toe de Cock eysschen peper ende wijn.

De grootste Mayer heeft een dickachtige wortel, ende bladers bycants den groven Basilicus, Fluweelbloemen oft Melden gelijck, ende cleyne bloemen oock die vande Melde niet ongelijck, maer saeyken als [302] de Netels niet onghelijck, de welcke besloten is in huyskens oft vellekens van Beete, groeyende op eenen steele van vier oft ses voeten hooghe. Dit cruydt wordt ghehaet ende veracht vanden Hoveniers die dat wt haerlieder hoven wtroeyen ende verdrijven.

Cleyne Maeyer. Blitum minus album.

Dese cleyne Mayer wast oock somtijdts inde hoven, hebbende eenen groenen stele met veel sijde tacskens ende smalle bladers drye mael minder dandie vande Beete. De bloemkens zijn doncker roodt, ende de wortel zeer faselachtich. Tsaedt is by een wassende ghelijck tsaedt vande Melde.

Roode Mayer. In Latijn, Blitum rubrum.

De roode Mayer en is den anderen niet onghelijck, dan dat de stelen bloedt-roodt zijn, ende de bladers wt den rooden swert sien. Tsaedt is zeer van eender verwen.

Ligghende roode Mayer. In Latijn, Blitum rubrum supinum.

Dese cleyne Mayer groeyet oock van selfs onder de pottage cruyden, maer heeft ligghende tacken. De bladers ende saedt en is andersins de voorgaende niet onghelijck. De bladers worden oock gepresen om de hooge roode verwe gelijckende den wijngaerdt-bladeren als die beghinnen te rijsen.

Dioscorides. Maer wordt gheten ghelijck ander Moescruydt, ende maeckt saechten camerganck, maer en wordt niet ghebruyckt inde medicijne.

Veel Apotekers van Vranckrijck menghen niettemin hedens-daegs de Mayer met de Beete inde clysterien door bevel vande Medicijns.

Plinius. Mayer maeckt sulcke beroerte inden buyck, datse den sommighe de Cholera verweckt, ende is der maghen schadelick.

Men segt dat Mayer zeer goet met wijn inghenomen wordt tegen tsteken vande Scorpioenen, ende oock zeer goet is opde exterooghen ghestreken, ende teghen de pijne vande Milte ende pijne inden slaep vanden hoofde met olie gheten. Hippocrates meynt dat met dese spijse de maendtstonden vande vrouwen ghestopt worden, ghelijck de Medicijns van desen tijdt doen met de Fluweelbloemen die een specie zijn van Mayer.

Galenus. Mayer is een etelick Moescruydt coudt ende vocht tot inden tweeden graedt: Maer de ghene die verstaet de smaeckelicke qualiteyt vande Melde ende Mayer, ende ghedachtich is den smaecke vande Coole, die sal bekennen dat de Lattouwe midden is tusschen de Coole ende dese Moes-cruyden. Want de Coole is zeer drooghende, ende dese zijn ter contrarien gheheel vocht ende waterachtich. Waerom datse niet olie ende pekel alleene, maer meest ende oock best met azijn daer by ghedaen gheten worden, want andersins zijn sy der maghen hinderlick. Wy hebben gheseydt dat dusdaenighe Moescruyden eenichsins goedt zijn om saechten camerganck maecken, sonderlinghe als sy tot de vochticheydt een lijmachtighe glatticheydt hebben. Andersins heeft tselfde zeer luttel te bedieden, [303] ghemerckt datse gheenen scherpen oft Salperterschen aert en hebben, die den buyck soude moghen tot camerganck porren.

(Amaranthus blitum subsp. oleraceus) Maier. In Grieks Bliton. In Latijn Blitum maius album. In Hoogduits Mayer. In Frans Blette. In Italiaans Biedoni, Blito en Gelosia. In Spaans Bredos en Bledos. In Engels Wilde orrage.

De bieten zijn van natuur en gedaante zeer gelijk de soorten van maier of Blitum, alzo genoemd om de smetsen en onsmakelijke smaak die daarin bevonden wordt. Want Blax is in Grieks te zeggen, slecht, bot en zot en de ouders heten Blitos die we Duitsers noemen trage, dwaze, plompe, zotte en ongezouten waardoor de Fransen ook heten Belittre en Blitre diegene die nergens toe nuttig en bekwaam zijn, hoewel nochtans dat de Latijnen schijnen de biet gehouden te hebben voor een specie van Blitum of voor Blitum zelf tenzij dat de kluchtige Martialis het onderscheid niet goed heeft geweten als hij zegt; Ut sapiant fatuae fabrorum prandia Betae, O qum saep petet vina piperque coquus, dat isՠOmdat de onsmakelijk bieten de spijs van smeden zijn, Och hoe dikwijls zal daartoe de kok eisen peper en wijnծ

De grootste majer heeft een dikachtige wortel en bladeren bijna de grove Basilicum, fluweelbloemen of melde gelijk en kleine bloemen ook die van de melde niet ongelijk, maar zaadjes [302] de netels niet ongelijk die besloten zijn in zaadhuisjes of velletjes van biet en groeien op een steel van 120 of 180cm hoog. Dit kruid wordt gehaat en veracht van de hoveniers die dat uit hun hoven uitroeien en verdrijven.

Kleine maier. Blitum minus album.

Deze kleine majer groeit ook somtijds in de hoven en heeft een groene steel met veel zijtakjes en smalle bladeren driemaal kleiner dan die van de biet. De bloempjes zijn donker rood en de wortel zeer vezelachtig. Het zaad groeit bijeen gelijk het zaad van de melde.

Rode majer. In Latijn Blitum rubrum.

De rode majer is de anderen niet ongelijk dan dat de stelen bloedrood zijn en zien de bladeren uit het rode zwart. Het zaad is zeer van dezelfde kleur.

Liggende rode majer. In Latijn Blitum rubrum supinum.

Deze kleine majer groeit ook vanzelf onder de stamppotkruiden maar heeft liggende takken. De bladeren en zaad zijn anderszins de voorgaande niet ongelijk. De bladeren worden ook geprezen om de diep rode kleur die op de druivenbladeren lijken als ze beginnen te vallen.

Dioscorides. Maar wordt gegeten gelijk ander moeskruid en maakt zachte kamergang, maar wordt niet gebruikt in de medicijnen.

Veel apothekers van Frankrijk mengen niettemin tegenwoordig de majer met de biet in de klysmaՠs door bevel van de dokters.

Plinius. Majer maakt zulke beroerte in de buik dat ze bij sommige de cholera verwekt en is de maag schadelijk.

Men zegt dat majer zeer goed is met wijn ingenomen wordt tegen het steken van de schorpioenen en ook zeer goed is op de eksterogen gestreken en tegen de pijn van de milt en pijn in de slaap van het hoofd met olie gegeten. Hippocrates meent dat met deze spijs de maandstonden van de vrouwen gestopt worden gelijk de dokters van deze tijd doen met de fluweelbloemen die een specie zijn van majer.

Galenus. Majer is een eetbaar moeskruid dat koud en vochtig is tot in de tweede graad. Maar diegene die verstaat de smakelijke kwaliteit van de melde en majer en gedachtig is de smaak van de kool die zal bekennen dat de sla midden is tussen de kool en deze moeskruiden. Want de kool is zeer drogend en deze zijn ter contrarie geheel vochtig en waterachtig. Waarom dat ze niet olie en pekel alleen maar meestal en ook het beste met azijn daarbij gedaan gegeten worden want anderszins zijn zij de maag hinderlijk. We hebben gezegd dat dusdanige moeskruiden enigszins goed zijn om zachte kamergang te maken en vooral als zij bij de vochtigheid een lijmachtige gladheid hebben. Anderszins heeft hetzelfde zeer weinig te betekenen [303] gemerkt dat ze geen scherpe of salpeterachtige aard hebben die de buik tot kamergang zou mogen porren.

Fluweelbloemen. In Latijn, Amaranthus Purpureus saturo Coccineo. In Hoochduytsch, Samatboulm, ende Dausent schoon. In Franchois, Passe velours. In Italiaensch, Fior velluto: ende is qualick Circaea van Tragus geheeten. Sy is oock de Phlox oft flamma van Theophrastus Anguillara. In Engels, Flower gentill.

Den naem Amaranthus dient allen bloemen die overiaerich worden ende langhe blijven sonder vergaen, waerom dat hy oock is ghegeven gheweest den Chrisicome, Bruynettekens, Rhijnbloemen, ende ander die vasthoudende zijn van verwe ende schoonheydt, ghelijck als dese soorte van Mayer is, welcke zeer schoon purper roode bloemen heeft, in ses oft seven iaeren niet verstervende. Waerom dat vande Franchoisen Passe veloers gheheeten wordt, dwelcke oft de Diosanthos ende Phlox van Theophrastus is, dan wordt verclaert int cruydt Adonis.

Ghemeyne Fluweelbloeme.

Dese worden om de aerdicheydt ghesaeyt in veel hoven van Italien, Vranckerijck, Duytschlandt ende Enghelandt, ende oock gheoeffent, de welcke lichtelick wt de figuere vande voorseyde moghen ghekent worden. Want dese heeft bladers die vande Mayer, oft Nascaye ghelijck, oft langher dan die vande grofve Basilicon, staende by tusschen spacien twee tsaemen, neffens de welcke voorts comen lieflicke aren van bloemen, te boven gaende in saechticheydt ende schoonheyt de sijde, oft fluweel, nae de welcke dat volgt een swart blinckende saedt.

Fluweelbloemen met smalle bladers. In Latijn, Amaranthus angustifolius simplici spicata paniculata.

Dese plante heeft van onder tot boven enckel aren van bruynroode bloemen, in alle andere dinghen [304] is sy den anderen ghelijck, dan dat de bladers smalder zijn ende cleynder. Dese is ons aldereerst ghewesen ende gegeven gheweest vanden zeer edelen Heere den Hertoghe van Aerschot.

(Amaranthus caudatus vormen) Fluweelbloemen. In Latijn, Amaranthus Purpureus saturo Coccineo. In Hoogduits Samatboulm en Dausent schoon. In Frans Passe velours. In Italiaans Fior velluto en is kwalijk Circaea van Tragus geheten. Zij is ook de Phlox of flamma van Theophrastus en Anguillara. In Engels Flower gentill.

De naam Amaranthus dient alle bloemen die overjarig worden en lang blijven zonder vergaan waarom dat het ook is gegeven geweest de Chrisicome, bruinettekens, rijnbloemen en andere die vast houden van kleur en schoonheid gelijk als deze soort van majer is welke zeer mooie purperrode bloemen heeft die in zes of zeven jaren niet sterven. Waarom dat van de Fransen Passe veloers geheten wordt dat of de Diosanthos en Phlox van Theophrastus is wat wordt verklaard in het kruid Adonis.

Gewone fluweelbloem.

Deze worden om de aardigheid gezaaid in veel hoven van Itali, Frankrijk, Duitsland en Engeland en ook geteeld die licht uit de figuur van de voor vermelde herkend mogen worden. Want deze heeft bladeren die van de majer of nachtschade gelijk of langer dan die van de grove Basilicum en staan bij tussen spaties twee tezamen waarnaast voortkomen lieflijke aren van bloemen die te boven gaan in zachtheid en schoonheid de zijde of fluweel, na die volgt een zwart blinkend zaad.

Fluweelbloemen met smalle bladeren. In Latijn Amaranthus angustifolius simplici spicata paniculata.

Deze plant heeft van onder tot boven enkel aren van bruinrode bloemen, in alle andere dingen [304] is zij de anderen gelijk dan dat de bladeren smaller zijn en kleiner. Deze is ons allereerst gewezen en gegeven van de zeer edele heer de hertog van Aarschot.

Groote Fluweelbloemen met langhe aren van bloemen. In Latijn, Amaranthus maior floribus paniculosis, spicatis purpureis.

Dese en is der voorgaende niet zeer onghelijck, dan datse bloemen heeft boven zeer overvloedich ende staende als gheboghen aren, in malcander groeyende, zeer lustich om sien, maer meer verstorven van roode verwe, Zijn andersins den anderen niet onghelijck, maer meerder, want den stele is ghestreept van acht oft thien voeten hooghe, oock zijn de bladers veel meerder.

Fluweelbloemen, met bloedtroode ende netwijse gheaerde bloemen. In Latijn, Amaranthus holosericeis, sanguineis, reticulatis floribus.

Voorwaer zeer excellent ende schoone is de Fluweelbloeme die inde hoven van Italien soo ghemeyne niet en is, de welcke voorts brengt zeer veel bloemen, waer af de meeste gheboghen staen, ende ghelijck eenen vederbosch van pluymen cruyswijs over malcanderen comende, bloetroot ende ieugdich van verwe, de welcke zeer veel saedt voorts brenghen. Dese worden zeer gheacht ende ghepresen vande vrouwen, niet alleene om de ghneoechte die sy hebben van hoeykens ende tuylkens daer af te maecken, maer oock om datse zeer goet zijn om der vrouwen vloedt te stoppen, ende oock te benemen de tloopen vande etterachtighe sweeringhen. [305]

Papegaeyen-cruydt. In Latijn, Amaranthus tricolor. Oft oock is Theombrotum Persarum apud Plinium? Ende is Celosia Tragi.

De aerdicheydt van dese Fluweelbloeme en is niet gheleghen inde bloeme, maer in verscheyden verwen. Want sy zijn die vanden grofven Basilicon oft Mayer ghelijck, van verwen somtijts schoon geel, oft purper, ende somtijts van drie coleuren, als groen, geel ende bloetroot, den vleughels vande Papegayen gelijck, waerom datse oock in Vlaenderen Papegaeyen-cruydt van tgemeyne volck geheeten worden. Tsaedt ende bloemen zijn die vande Melde oft Mayer ghelijck. Dese wordt minst van allen gevonden.

(Amaranthus caudatus) Grote fluweelbloemen met lange aren van bloemen. In Latijn Amaranthus maior floribus paniculosis, spicatis purpureis.

Deze is de voorgaande niet zeer ongelijk dan dat ze boven bloemen heeft zeer overvloedig en staan als gebogen aren die in elkaar groeien en zeer lustig om te zien, maar meer verstorven van rode kleur. Zijn anderszins de anderen niet ongelijk, maar groter want de steel is gestreept van 240 of 300cm hoog, ook zijn de bladeren veel groter.

(Celosia cristata)

Fluweelbloemen met bloedrode en netvormige aarvormige bloemen. In Latijn Amaranthus holosericeis, sanguineis, reticulatis floribus.

Voorwaar zeer excellent en mooi is de fluweelbloem die in de hoven van Itali niet zo gewoon is die voortbrengt zeer veel bloemen waarvan de meeste gebogen staan en gelijk een vederbos van pluimen kruisvormig over elkaar komen, bloedrood en jeugdig van kleur die zeer veel zaad voortbrengen. Deze worden zeer geacht en geprezen van de vrouwen, niet alleen vanwege het genoegen die zij hebben van hoedjes en tuiltjes daarvan te maken maar ook omdat ze zeer goed zijn om de vrouwenvloed te stoppen en ook te benemen het lopen van de etterachtige zweren. [305]

(Amaranthus tricolor)

Papegaaienkruid. In Latijn Amaranthus tricolor. Of het ook is Theombrotum Persarum apud Plinium? En is Celosia Tragi.

De aardigheid van deze fluweelbloem is niet gelegen in de bloem maar in verschillende kleuren. Want zij zijn die van de grove Basilicum of majer gelijk, van kleur somtijds mooi geel of purper en somtijds van drie kleuren als groen, geel en bloedrood, de vleugels van de papegaaien gelijk waarom dat ze ook in Vlaanderen papegaaienkruid van het gewone volk geheten worden. Het zaad en bloemen zijn die van de melde of majer gelijk. Deze wordt het minst van alle gevonden.

Gulden appelen. In Latijn, Poma amoris, ende van sommighe Pomum aureum, Lycopersicum. Oft oock is Glaucium van Dioscorides?ende Memita vande Araben? In Hoochduytsch, Golt opffel. In Franchois, Pommes dաmours oft Pommes dկres. In Engelsch, Gold appel.

Dese wtlandtsche plante is oock van tweederhande oft twijfelachtige natuere, te weten vande Mandragora, Nachtschade, ende Gelen Heul, waerom dat sy onder de selfde moeste ghestelt zijn, oft oock om dat sommighe soo wel dese als den Gelen Heul ghehouden hebben voor Glaucium, hoe wel dat dese laetste niet en is: Glaucium en kan gheen wesen van de ghene die geel sap gheven, ende als Dioscorides segt gheenen Geelen Heul, noch oock gheen Chelidonie, om de exulcererende cracht. Noch oock onder de soorte van Oenanthe, die de meeste is van de wortels die geel sap gheven: oock soo ist heet van natueren. Maer soudt oock eer zijn dese die gulden appelen draeght? Dit en blijckt oock niet ghenoech. Want ten heeft maer een oft twee teeckenen die Dioscorides beschrijft, te weten van bladers ende sap. Maer tsap van desen is zeer nut voor de ghene die beginnen te crijghen loopende ooghen met hitte, daer af datte wit vanden ooghen souden graeu worden, alst metten eersten daer op ghedaen wordt, waer door dat in Latijn Glaucium genoemt wordt: ten waere dat alsoo gheheeten waere, als Plinius wil segghen, vande bladers die de verwe hebben van het zeewater. Want ten verdrijft niet alleene tghewelt vande overvallende vochticheydt, maer het tempert oock de hitte, ghelijck dickwils vande ionghe medicijns heeft versocht geweest. Jae tis oock zeer goedt teghen dwildt vier: waerom dat ghehouden wordt te zeer cout, ende verdoovende oock alst gestooten is, maer tsap dat ghetrocken wordt wt de ghebrande tacskens die in Syrien ende heete plaetsen groeyen, mach by aventuere niet soo sterck zijn, ende oock dicker ende hoogher van verwe: want tsap sonderlinghe vanden appel is waterachtich, dunne ende geelachtich ghelijck dat vande Melonen, andersins zijn de bladers niet qualick ghelijckende, want sy zijn zeer lanck, ghevleughelt, dicke, ende ghelijvich, malsch ende graeu van verwe, ghekerft, wtgheholt ende ghehackelt ghelijck de Collebloeme. De gheheele plante is teer, sapachtich ende lancks der aerden cruypende, ghelijck de Wilde Concommers, ende heeft derghelijcke gele bloemen aende sijde tacken staende: De vrucht is zeer groot, vande grootte ende ghedaente van eenen Arange appel, rontomme met voorkens oft gheribt comenden vande stele af tot boven toe, de welcke somtijdts geel is ende somtijdts schoon roodt, ghelijck die vande Balsem-appels oft Criecken van over zee, in de welcke oock geelachtich plat saedt light. Dese appels worden van sommighe Italianen gheten, ghelijck de Meloenen, maer de stercken stinckende reuck gheeft ghenoech te kennen, hoe onghesont ende quaedt datse gheten zijn. Maer ten is het Glaucium niet dat de Venetianen ende ander Apotekers van Italien ghebruycken, ghelijck de ionghe Herbaristen meynen, om dat buyten rosch is, binnen geel, bitter, ende eenen onlieflicken [332] reucke heeft, bycants alle de teeckenen hebbende die Dioscorides stelt. Als oft niet en soude moghen door de giericheydt vande Syriaensche Joden int valschen vanden Glaucium gheschieden, ghelijck in zeer veel meer ander, te weten, de reucken, verwen ende smaecken te valschen, ghelijck oock ten tijde van Dioscorides ghedaen werdt: Nochtans mach dese vrucht zeer goedt ghebruyckt zijn al ist datse vanden Glaucium niet en is, maer daerom en salt gheen Glaucium wesen. Jae dat meer is, wilde ick hebben een goede ende bequaeme medicijne int beginsel vande fluxien die een verdrijvende cracht hadde, ick soude liever trecken wt de Daudistel, oft Gansendistel oft Condrille een sap dat eenichsins stinckende, melckachtich ende geelachtich is, ende onghemengt ghebruycken tot de dingen die Dioscorides metten Glaucium gheneest, de welcke met gheen minder, maer sekerder profijt tselfde doen soude. Want sommighe van dese zijn van ghedaente ende crachten den Heul ende Glaucium niet zeer onghelijck.

Ander soorte van Poma amoris, welck in ons hoven van Spaensch saedt voorts comt, hebbende recht opgaende steelkens van eenen cubitus hooghe, ende is den voorseyden in alle soorten ghelijck, maer cleynder.

Dioscorides. De bladers van Glaucium worden ghedaen in eenen aerden pot, ende soo ghestelt in eenen laeuwen oven, tot datse verflenst zijn: daer nae wordense ghestooten ende tsap wtghedouwet. De welcke ghebruyckt wordt inde medicijnen vanden ooghen, als tghene dat int eerste vercoelende is. Galenus. Glaucium is van natueren tsamen treckende met eenighe walginghe, gemerckt dat soo zeer vercoelt, dat alleene dwildt vier alst niet te zeer crachtich en is, mach ghenesen. Sijn complexie is ghemaeckt wt een waterachtige ende eerdachtighe substantie, die beyde cout zijn, maer niet ten wtersten, oft ghelijck fonteyn water.

Gouden appels. In Latijn Poma amoris en van sommige Pomum aureum, Lycopersicum. Of het ook is Glaucium van Dioscorides? En Memita van de Arabieren? (Solanum lycopersicum) In Hoogduits Golt opffel. In Frans Pommes dաmours of Pommes dկres. In Engels Gold appel.

Deze buitenlandse plant is ook van tweevormige of twijfelachtige natuur, te weten van de Mandragora, nachtschade en gele papaver waarom dat zij onder dezelfde moet gesteld zijn of ook omdat sommige zowel deze als de gele papaver gehouden hebben voor Glaucium, hoewel dat het deze laatste niet is. Glaucium kan het niet wezen vanwege diegene die geel sap geven en als Dioscorides zegt geen gele papaver, noch ook geen Chelidonium vanwege de blaartrekkende kracht. Noch ook onder de soorten van Oenanthe die de grootste is van de wortels die geel sap geven. Ook zo is het heet van naturen. Maar zou het ook eerder zijn deze die gouden appels draagt? Dit blijkt ook niet genoeg. Want het heeft maar een of twee tekens die Dioscorides beschrijft, te weten van bladeren en sap. Maar het sap van deze is zeer nuttig voor diegene die beginnen te krijgen lopende ogen met hitte waarvan dat het wit van de ogen grauw zou worden als het in het begin daarop gedaan wordt waardoor dat in Latijn Glaucium genoemd wordt. Tenzij dat het alzo geheten is, als Plinius wil zeggen, van de bladeren die de kleur hebben van het zeewater. Want het verdrijft niet alleen het geweld van de overvallende vochtigheid, maar het tempert ook de hitte gelijk dikwijls van de jonge dokters onderzocht is geweest. Ja, het is ook zeer goed tegen het wild vuur waarom dat gehouden wordt te zeer koud en verdovend ook als het gestoten is, maar het sap dat getrokken wordt uit de gebrande takjes die in Syrie en hete plaatsen groeien mag bij avonturen niet zo sterk zijn en is ook dikker met een diepere kleur. Want het sap en vooral van de appel is waterachtig, dun en geelachtig gelijk dat van de meloenen, anderszins lijken de bladeren er niet slecht op want zij zijn zeer lang, gevleugeld, dik en stevig, mals en grauw van kleur, gekerfd, uitgehold en gehakkeld gelijk de papaverbloem. De gehele plant is teer, sapachtig en kruipt langs de aarde gelijk de wilde komkommers en heeft dergelijke gele bloemen aan de zij takken staan. De vrucht is zeer groot, van de grootte en gedaante van een oranjeappel, rondom met voortjes of geribd en die komen van de steel af tot boven toe die somtijds geel is en somtijds mooi rood, gelijk die van de balsemappels of krieken van over zee waarin ook geelachtig plat zaad ligt. Deze appels worden van sommige Italianen gegeten gelijk de meloenen, maar de sterke stinkende reuk geeft genoeg te kennen hoe ongezond en kwaad dat ze zijn om te eten. Maar het is het Glaucium niet dat de Venetianen en andere apothekers van Itali gebruiken gelijk de jonge herbaristen menen omdat ze buiten roze is en binnen geel, bitter en een onlieflijk [332] reuk heeft en heeft bijna alle tekens die Dioscorides stelt. Alsof het niet zou mogen door de gierigheid van de Syrische Joden in het vervalsen van Glaucium geschieden kan gelijk in zeer veel meer andere, te weten de reuken, kleuren en smaken te vervalsen gelijk ook ten tijde van Dioscorides gedaan werd. Nochtans mag deze vrucht zeer goed gebruikt zijn al is het dat geen Glaucium is maar daarom zal het geen Glaucium wezen. Ja, dat meer is, wil ik hebben een goede en bekwame medicijn in het begin van de opzwelling die een verdrijvende kracht heeft ik zou liever trekken uit de dauwdistel of ganzendistel of Chondrilla een sap dat enigszins stinkt, melkachtig en geelachtig is en ongemengd gebruiken tot de dingen die Dioscorides met de Glaucium geneest die met geen minder maar zekerder profijt hetzelfde doen zou. Want sommige van deze zijn van gedaante en krachten de papaver en Glaucium niet zeer ongelijk.

Andere soort van Poma amoris die bij onze hoven van Spaans zaad voortkomt heeft een recht opgaand steeltje van een 45cm hoog en is de voor vermelden in alle soorten gelijk maar kleiner.

Dioscorides. De bladeren van Glaucium worden gedaan in een aarden pot en zo gesteld in een lauwe oven totdat ze verflenst zijn. Daarna worden ze gestampt en het sap uitgeduwd die gebruikt wordt in de medicijnen van de ogen als hetgeen dat in het eerste verkoelt. Galenus. Glaucium is van naturen tezamen trekkend met enige walging, gemerkt dat zo zeer verkoelt dat alleen het wilde vuur als het te zeer krachtig is mag genezen. Zijn samengesteldheid is gemaakt uit een waterachtige en aardachtige substantie die beide koud zijn, maar niet in het uiterste of gelijk fonteinwater.

Geel Heul oft Horne Heul. In Griecks, Mecon ceratites. In Latijn, Papaver corniculatum. In Hoochduytsch, Gelbolmag ende Ghehornter Magsamen, Moen ende Geel Magsamen. In Franchois, Pavot cornu. In Italiaensch, Papaver cornuto. In Spaensch, Dormidera, oft Domidera marina. In Enghelsch, Horne poppie. [333]

Ten waere dat Dioscorides vermaent hadde, dat sommighe bedrogen zijnde door de ghelijckenisse vande bladers ghemeynt hadden dat van desen Heul Glaucium ghemaeckt werdt, wy souden oock ghemeynt hebben dat Glaucium eenighe soorte van Heul waere, de welcke Plinius gemaeckt heeft een medesoorte van Colle, by aventuere door tschrijven vande ghene die Dioscorides seght gesprietoogt te hebben. Tgroeyet (seght hy) ontrent den zeecant, oft op salpeterachtighen grondt, waer door dat Parallion gheheeten wordt: Maer Dioscorides en soude naemaels onder de Heulen niet versweghen hebben, oft hy soudt in sijn capittel achterghelaten hebben. Desen Gelen Heul groeyet op vuyle plaetsen ontrent de zeecant gheleghen, soo wel vande zee Oceane als vande Middelandsche zee, als oock inde warme contreyen van Spaignen, Languedoc, Provencen ende Genua, insghelijck oock inde coude ghewesten van Engellandt ende Vrieslandt, waer dat wy dickwils ghepluckt hebben de bloemen die somtijdts geel, ende somtijdts schoon roodt waeren. Maer tghene dat ghemeynlick ghenoemt is Horne Heul, heeft haeukens die vande Violieren oft Chelidonie gelijck, die vol swart saedts zijn vande Weghebree: ende bloeyet in Wedemaendt. De bladers zijn diepe gekerft ghelijck die vande Colle oft Argemone, dicke, rouw, gherimpelt, ende ghecronckelt, aen eenen wijt wtghespreyden stele die veel sijde-tacken heeft, graeu wt den blaeuwen van coleur, ghelijck oock de gheheele plante: tsap van dien is geel ende stinckende.

Horne Heul met roode orange bloemen. In Latijn, Papaver cornutum flore phaeniceo.

De Frontignaen in dlandt van Languedoc ende Portlandt in Engellandt ende ander plaetsen aende zeecant gheleghen, heeft dese Heul wat minder bloemen, niet bleeck geel van verwe, maer root opt purper treckende: voorts ist van sap ende andersins den voorgaenden niet ongelijck, dan dat de gheheele plante teerder ende eelder is.

Ander Horne Heul met roode arange bloemen.

Het verschil van dese schijnt alleenlick te wesen dat de horenen niet hayrachtich en zijn.

Peersch Horne Heul. In Latijn, Papaver corniculatum violaceum.

In tlandt van Languedoc zijn twee zeer bekende cruyden, die int aensien de bloeme thoonen vande [334] Colle, sonderlinghe op ongheboude plaetsen, vande welcke de meeste de bladers ghekerft heeft gelijck de Coriander, maer rouw ghelijck die vande Colle, staende aen eenen steele van eenen voet oft anderhalf hooghe. De bloemen veranderen van roodt in peersch, de welcke zeer teer zijnde met een cleyn windeken ghelijck de Colle-bloemen af waeyen, daer laetende een rouwe, lanckworpigh rondt huysken oft haeuken, niet onghelijck dat vanden Gelen Heul, maer minder ende teerder, al oft de natuere hier met hadde willen conterfeyten de haeukens vanden Gelen-Heul ende met dՠander de ronde bollekens spitsch opgaende vande Argemone, de welcke met gheen decksel bewaert en zijn, ghelijck alle andere Heulen.

Cracht vanden Gelen Heul.

Dioscorides. De wortel van Horne-Heul heeft die cracht, datse in water ghesoden tot op de helft, ende ghedroncken, gheneest de ghebreken vande heupen ende lever, de welcke is, als Galenus seght, om haer inciderende ende afvaeghende cracht. Tselfde water is oock goedt ghedroncken den ghenen die eenighe dicke, scherpe, oft sandtachtighe materie metter urine quijte worden.

Tsaedt van desen Heul eenen lepel vol met Meede inghenomen, doet soetelick ter cameren gaen.

De bladers met olie vet ghemaeckt nemen af de corste van schorftheydt oft eenighe vuyle sweeringhe, als men die daer op leght. Galenus seght dat door dese cracht niet alleene de vuylicheyt, maer oock de corste aftreckt vanden quaeden seere. De bladers ende bloemen met olie bestreken genesen de sweeringhen vanden ooghen ende wolcskens vande peerden, daer op gheleyt. Sommighe bedroghen door de ghelijckenisse van bladers, hebbe ghemeynt dat van dese soorte van Heul Glaucium ghemaeckt werdt. Galenus. De bladers ende bloemen zijn zeer goedt tegen de zeer vuyle ende quade seericheden. Maer als de seericheden ghesuyvert zijn, en moet men die niet meer ghebruycken, want sy hebben soo grooten afvaeghende cracht, datse oock van tsuyver vleesch weghnemen.

(Glaucium flavum) Gele heul of gehorende heul. In Grieks Mecon ceratites. In Latijn Papaver corniculatum. In Hoogduits Gelbolmag en Ghehornter Magsamen, Moen en Geel Magsamen. In Frans Pavot cornu. In Italiaans Papaver cornuto. In Spaans Dormidera of Domidera marina. In Engels Horne poppie. [333]

Tenzij dat Dioscorides vermaand heeft dat sommige bedrogen zijn door de gelijkheid van de bladeren en gemeend hebben dat van deze heul Glaucium gemaakt wordt we zouden ook gemeend hebben dat Glaucium een soort van heul waarvan Plinius gemaakt heeft een medesoort van papaver, bij avonturen door het schrijven van diegene die Dioscorides zegt een knipoog gegeven te hebben. Het groeit (zegt hij) omtrent de zeekant of op salpeterachtige grond waardoor dat het Parallion geheten wordt. Maar Dioscorides zou het later niet onder de papavers verzwegen hebben of hij zou het in zijn kapittel nagelaten hebben. Deze gele heul groeit op vuile plaatsen omtrent de zeekant gelegen en zowel van de Oceaan als van de Middellandse zee als ook in de warme gebieden van Spanje, Languedoc, Provence en Genua, insgelijks ook in de koude gewesten van Engeland en Friesland waar we dat dikwijls de bloemen geplukt hebben die somtijds geel en somtijds mooi rood waren. Maar hetgeen dat gewoonlijk genoemd wordt gehorende heul heeft hauwtjes die van de violieren of Chelidonium gelijk die vol zwart zaad zijn als dat van de weegbree en bloeit in juni. De bladeren zijn diep gekerfd gelijk die van de papaver of Argemone, dik, ruw, gerimpeld en gekronkeld aan een wijdt uitgespreide steel die veel zijtakken heeft, grauw uit het blauwe van kleur gelijk ook de gehele plant. Het sap van die is geel en stinkt.

(Glaucium corniculatum)

Gehorende heul met roodoranje bloemen. In Latijn Papaver cornutum flore phaeniceo.

De Frontignaen in het land van Languedoc en Portland in Engeland en andere plaatsen aan de zeekant gelegen hebben deze heul die wat kleiner is van bloemen en niet bleek geel van kleur, maar rood dat naar het purper trekt. Voorts is het van sap en anderszins de voorgaande niet ongelijk dan dat de gehele plant teerder en ijler is.

Andere gehorende heul met roodoranje bloemen.

Het verschil van deze schijnt alleen te wezen dat de horens niet haarachtig zijn.

(Roemeria hybrida)

Paarse gehorende heul. In Latijn Papaver corniculatum violaceum.

In het land van Languedoc zijn twee zeer bekende kruiden die in het aanzien de bloemen vertonen van de [334] papaver en vooral op ongebouwde plaatsen waarvan de grootste de bladeren gekerfd heeft gelijk de koriander, maar ruw gelijk die van de papaver en staan aan een steel van 30 of 45cm hoog. De bloemen veranderen van rood in paars die zeer teer zijn en met een klein windje gelijk de papaverbloemen afwaaien en laten achter een rouw, langwerpig rond huisje of hauwtje niet ongelijk dat van de hele heul, maar kleiner en teerder alsof de natuur hier mee had willen afbeelden de hauwtjes van de gele heul en met de andere de ronde bolletjes die spits opgaan van de Argemone die niet met een deksel beschermd zijn gelijk alle andere papavers.

Kracht van de gele heul.

Dioscorides. De wortel van gehorende heul heeft die kracht dat ze in water gekookt wordt tot op de helft en gedronken geneest de gebreken van de heupen en lever die is, als Galenus zegt, om haar insnijdende en afvegende kracht. Hetzelfde water is ook goed gedronken diegene die enige dikke, scherpe of zandachtige materie met de urine kwijt worden.

Het zaad van deze heul een lepel vol met mede ingenomen laat zachtjes ter kamer gaan.

De bladeren met olie vet gemaakt nemen af de korsten van schurft of enige vuile zweren als men die daarop legt. Galenus zegt dat door deze kracht niet alleen de vuilheid maar ook de korsten aftrekt van de kwaden zeren. De bladeren en bloemen met olie bestreken genezen de zweren van de ogen en wolkjes van de paarden, daarop gelegd. Sommige zijn bedrogen door de gelijkheid van bladeren en hebben gemeend dat van deze soort van heul Glaucium gemaakt wordt. Galenus. De bladeren en bloemen zijn zeer goed tegen de zeer vuile en kwade zeren. Maar als de zeren gezuiverd zijn moet men die niet meer gebruiken want zij hebben zo’n grote afvegende kracht dat ze ook van het zuivere vlees wegnemen.

Witten Heul oft Mancop. In Griecks, Mecon emeros. In Latijn, Papaver album sativum. In Hoochduytsch, Zamet Magsamen. In Franchois, Pavot blanc ende Pavot priv. In Italiaensch, Papavero domestico. In Spaensch, Dormidera. In Engelsch, White garden Poppie.

Hoe wel dat dese beschrijvinghe vanden Heulen bequaemelicker soude moghen by de Lattouwen ghestelt gheweest hebben, den welcken de Lattouwe so nae comt dat in tboeck van Galenus secundum loca, eenighe Lattouwe die swert ende bitter is, van de menichte van het slaepmaeckende melck in Griecks gheheeten is Meconis, dat is Heuleachtich: nochtans en sal den Heul hier niet qualick volgen: hoe wel dat dickwils tegen onsen wille ons een bequaemer voorcomen van cruyden sulcks belet, midts dien datse daer naer nerghens en souden so wel te passe comen om tvervolgh vande cruyden te continueren: ende daerom is dit beschrijven vande Heulen tot hier toe wtghestelt: welcke Heulen in Griecks Mecon genoemt zijn, om dat de sinnen ghebonden zijnde door de Heulachtighe slapericheydt, ende de leden verdooft, niet en connen ghedoen. Oft ten waere dat Conion ghenoemt werde door de selfde reden dat Cicuta den naem heeft, want sy beyde maecken draeyinghe ende duysterheydt van gesichte, ghelijck vande Cicuta is blijckende, ende vanden sap vanden Heul seyde Andreas in Plinius, dat terstondt dՠooghen verblint worden, ten sy dat tselfde tot Alexandrie ghevalscht is geweest. Alle soorte van Heul is zeer wel bekent, maer zeer quaet om kennen wt den Anemone, wien de Colle soo ghelijck is, dat de meeste menichte soude segghen dat een cruydt waere, ten sy datse alsoo onderscheyden worden. Heul groeyet zeer overvloedich [335] ghesaeydt inde hoven so wel in heete als coude landen, sonderlinghe op ackers ontrent den zeecant gheleghen, oft die de locht vande zee onderworpen zijn, waer dat wt der maten gheirne groeyet, ghelijck in Lio een eylandt ontrent Venegen gheleghen, ende in Noordthollandt aende dijcken byde zee Oceane, daer de Heulen veel schoonder ende grootter groeyen ende vol melcks, om Heul-sap te maecken: oock draghen sy daer groote bollen, iae meerder dan die vande Plompen, ende ghelijck eenen redelicken grooten granaetappel, inde welcke somtijdts de vellekens, tusschen de welcke tsaedt light, malcander cruyswijs doorvlichten: waer in zeer veel wit ende rondt saedt is, soet, ghelijck een Amandel oft Meloen, zeer goedt om te ghebruycken in taerten ende medicijnen. Men maeckter oock olie af in de Apoteken die soet is ende die vanden Amandels niet onghelijck, maer witter ende nutter den ghenen die wtdrooghen. Heul gheeft zijn bloemen in Wedemaendt, hebbende vier bladers die ghemeynlick wit zijn, die vande hof-Maelwe oft Colle-bloemen ghelijck, voorts comende op eenen stele alleen, die recht op groeyet van drye oft vier cubitus hooghe met eenighe sijdtacken om de welcke de bladers wassen ghekerft ghelijck die vanden Endivie oft swerte Bilsen, mals ende wit sap gevende int breken, de welcke wtgheloopen zijnde eenen dagh oft twee daer nae geel wordt. De wortel is cleyne als die vande Lattouwe.

Ick hebbe somtijdts ghesaeydt swert Heul-saedt, ende daer af groeydde witten Heul, soo wonderlick is de natuere in haer wercken.

Witten ende swerten dobbelen Heul. In Latijn, Papaver album & nigrum polyanthon seu multiflorum.

Desen Heul is tweemael meerder van bloemen die gheheel wit zijn, ende de bloeme soo excellent schoone, dat hy inde hoven van Nederlandt groot gheacht wordt ende begheert. Desen Heul en is voorwaer van gheen ander soorte dan den witten oft swerten tammen ghekertelde Heul, dan dat de bloemen ghekerft zijn ende dieper randen hebben, de welcke midts datse zeer dobbel zijn, veel grooter ende volder zijn, van lusticheydt ende fraeyheyt een open Roose ghelijck, ende soo groot als de dobbele Winterroosen. Dese bloemen zijn wit, oft bruynroodt oft bloetroodt, oft lijfverwich, somtijdts zijn de ghecronckelde canten bleeck-roodt. De zeer edel Prince van Chimay Kaerle de Croy, die zeer groote ghenoechte heeft in alderhande cruyden, heeft my tsaedt van desen gheschoncken, ter tijdt alst hier te lande selden werdt ghevonden. Den bol ende sijn saedt en zijn niet soo groot als de enckele tamme.

Witten ende swerten Heul met randen ghekerft. In Latijn, Papaver fimbriatum aut cristatum album & nigrum.

Dese soorte van Heul wordt oock ghesaeydt ende groeyet in Nederlandt, de welcke voorts brengt een schoone bloeme met ghecronckelde randen: oock het croonkens dat op tbolleken staet, heeft zeer subtijle straelkens die int ronde staen ghelijck tandekens.

Swerten tammen Heul. In Latijn, Papaver nigrum sativum, flore Malvae hortensis aut Pioeniae.

Nu isser een ander soorte van tammen Heul, die ghenoemt wordt Swerten Heul, om dat hy swert saedt voorts brengt, de welcke veel beter is ghebruyckt in Syrop van Heul dan tsaedt vanden Heul die van selfs groeyet inde hoven, de welcke fenijnachtigher is. De bloemen van desen zijn bloet-roodt ghelijck die vande Pioenen, die oock in Wedemaendt voorts comen. De bladers ende bollekens zijn die vanden anderen soo zeer ghelijck, dat dՁpotekers die de selfde ghesaeydt hebben, die niet en connen onderkennen sonder opbreken.

Tammen swerten gecrolden Heul met randen. Witten ende swerten Heul met randen ghekerft. In Latijn, Papaver fimbriatum aut cristatum album & nigrum.

De ghecrolde randen vande bloemen, ende crankens vande bollekens die wy gheseyt hebben te zijn aenden witten tammen Heul, die mach men oock sien aenden swerten tammen Heul, vande selfde verwe ende grootte. [336]

Open Heul. Tusschen twee voorgaende wit ende themeyne roodt, is noch een ander dat den Apotekers bekent is, de welcke nerghens in vanden anderen is verschillende, dan dat open gaetkens heeft int opperste van tbolleken, waer door dat tsaedt is wtvallende door de spleten vande ronde alst deckel af ghenomen is.

(Papaver somniferum) Witte heul of maankop. In Grieks Mecon emeros. In Latijn Papaver album sativum. In Hoogduits Zamet Magsamen. In Frans Pavot blanc en Pavot priv. In Italiaans Papavero domestico. In Spaans Dormidera. In Engels White garden Poppie.

Hoewel dat deze beschrijving van de heulen beter bij de sla gesteld zou zijn geweest die zo dicht bij de sla komt zodat het in het boek van Galenus secundum loca enige sla die zwart en bitter is van de menigte van het slaap makende melk in Grieks geheten is Meconis, dat is heulachtig. Nochtans zal de heul hier niet kwalijk volgen hoewel dat het dikwijls tegen onze wil is dat een beter voorkomen van kruiden zulks belet omdat ze daarna nergens goed te pas zouden komen om het vervolg van de kruiden te continueren. En daarom is het beschrijven van de heulen tot hiertoe uitgesteld. Welke heulen in Grieks Mecon genoemd zijn omdat de zinnen gebonden zijn door de heulachtige slaperigheid en de leden verdooft en niets kunnen doen. Of tenzij dat het Conion genoemd wordt vanwege dezelfde reden dat Cicuta de naam heeft want zij beide maken draaiingen en duisterheid van gezicht gelijk van de Cicuta blijkt. En van het sap van de heul zei Andreas in Plinius dat terstond de ogen verblind worden tenzij dat het te Alexandri vervalst is geweest. Alle soorten van heul zijn zeer goed bekend, maar zeer kwaad om te herkennen uit den Anemone die de papaver zo gelijk is zodat de meeste menigte zou zeggen dat het een kruid is tenzij dat ze alzo onderscheiden worden. Heul groeit zeer overvloedig [335] gezaaid in de hoven en zowel in hete als koude landen en vooral op akkers omtrent de zeekant gelegen of die aan de lucht van de zee onderworpen zijn waar dat het uitermate graag groeit gelijk in Lio een eiland omtrent Veneti gelegen en in Noord Holland aan de dijken bij de Oceaan waar de heulen veel mooier en groter groeien en vol melk om heulsap te maken. Ook dragen zij daar grote bollen, ja groter dan die van de plompen en gelijk een redelijke grote granaatappel waarin soms de velletjes waartussen het zaad ligt elkaar kruisvormig doorvlechten waarin zeer veel wit en rond zaad is, zoet gelijk een amandel of meloen en zeer goed om te gebruiken in taarten en medicijnen. Men maakt er ook olie van in de apotheken die zoet is en die van de amandels niet ongelijk, maar witter en nuttiger diegene die uitdrogen. Heul geeft zijn bloemen in juni en heeft vier bladeren die gewoonlijk wit zijn en die van de hof maluwe of papaverbloemen gelijk die voortkomen op een steel alleen die rechtop groeit van 135 of 180cm hoog met enige zijtakken waarom de bladeren groeien die gekerfd zijn gelijk die van de andijvie of zwart bilzekruid en geven mals en wit sap in het breken die na het uitlopen een dag of twee daarna geel wordt. De wortel is klein zoals die van sla.

Ik heb somtijds gezaaid zwart heulzaad en daarvan groeide witte heul, zo wonderlijk is de natuur in haar werken.

(subspecie hortensia)

Witte en zwarte dubbele heul. In Latijn Papaver album & nigrum polyanthon seu multiflorum.

Deze heul is tweemaal groter van bloemen die geheel wit zijn en de bloemen zo excellent mooi zodat die in de hoven van Nederland groot geacht wordt en begeerd. Deze heul is voorwaar van geen andere soort dan de witte of zwarte tamme gekartelde heul dan dat de bloemen gekerfd zijn en diepere randen hebben die omdat ze zeer dubbel zijn veel groter en voller zijn, van lustigheid en fraaiheid een open roos gelijk en zo groot als de dubbele winterrozen. Deze bloemen zijn wit of bruinrood of bloedrood of vleeskleurig en somtijds zijn de gekronkelde kanten bleek rood. De zeer edele prins van Chimay, Kaerle de Croy, die zeer groot genoegen heeft in allerhande kruiden heeft me het zaad van deze geschonken in de tijd toen het hier te landen zelden werd gevonden. Den bol en zijn zaad zijn niet zo groot als de enkele tamme.

Witte en zwarte heul met randen gekerfd. In Latijn Papaver fimbriatum aut cristatum album & nigrum.

Deze soort van heul wordt ook gezaaid en groeit in Nederland die voort brengt een mooie bloem met gekronkelde randen. Ook het kroontje dat op het bolletje staat heeft zeer subtiele straaltjes die in het ronde staan gelijk tandjes.

Zwarte tamme heul. In Latijn Papaver nigrum sativum, flore Malvae hortensis aut Pioeniae.

Nu is er een andere soort van tamme heul die genoemd wordt zwarte heul omdat hij zwart zaad voortbrengt die veel beter is gebruikt in siroop van heul dan het zaad van de heul die vanzelf groeit in de hoven die venijniger is. De bloemen van deze zijn bloedrood gelijk die van de pioenen die ook in juni voortkomen. De bladeren en bolletjes zijn die van de anderen zo zeer gelijk dat de apothekers die ze gezaaid hebben die niet kunnen herkennen zonder open te breken.

Tamme zwarte gekrulde heul met randen. Witten en zwarte heul met randen gekerfd. In Latijn Papaver fimbriatum aut cristatum album & nigrum.

De gekrulde randen van de bloemen en kransjes zoals we die gezegd hebben aan de witte tamme huil die mag men ook zien aan de zwarte tamme heul van dezelfde kleur en grootte. [336]

Open heul. Tussen de twee voorgaande witte en gewone rode is er noch een andere dat de apothekers bekend is die nergens van de anderen verschilt dan dat het open gaatjes heeft in het opperste van het bolletje waardoor het zaad eruit valt door de spleten van de ronde als het deksel afgenomen is.

Wilden Hof-Heul somtijdts wit ende somtijdts swert saedt voorts brenghende. In Latijn, Papaver spontaneum sylvstre & hortense: semine interdum nigro, alias albo.

Boven de voorseyde soorten groeyt van selfs inde hoven een ander soorte die minder is van bladers, draghende bleeck-roode bloemen, nae de welcke volghen veel cleyne bollekens, drie drye mael minder zijn dan die vande voorseyde, waer in dat light somtijdts swert ende somtijdts wit saedt, zijnde altemets de gaetkens open, ende somtijdts ghesloten, dat saedt niet wtvallende en mach, dwelck lieflick oft gheacht en is sonderlighe tswert.

Dioscorides. Van tsaedt vanden tammen Heul, backt men broodt, de welcke van gesonde lieden gheten wordt: tselfde wordt oock met honich ghebruyckt voor sesama, ende men heet dat Thylacitis: theeft tbolleken lanckachtich, ende tsaedt is wit: Maer het wilt heeft tbollenken platter ende inghevallen, ende tsaedt van die is swert, Pithtiis ghenoemt. Tselfde wordt oock van sommighe Rhaeas gheheeten, om dat wt sijnen stele melckachtich sap comt. Tderde dat alder wildtste is ende veel crachtigher tot der medicijne dan die andere, heeft bollekens veel langher. Niettemin sy zijn veel crachtigher vercoelende van naturen. De bollekens ende bladers vanden Heul in water ghesoden, verwecken tot slaep met stoven. Tselfde doet het oock ghedroncken. De groene bollekens met mout-pappe ghestooten ende ghemengt in plaesters zijn zeer goedt gheleyt op dwildt vier ende heete gheswillen. De selfde bollekens groene ghestooten, ende ballekens daer af ghemaeckt, laet men drooghe worden, ende worden dan bewaert tot dat men die besighen wilt. De bollekens van Heul worden alleene in water ghesoden tot op de helft, ende dan wederom opghesoden met honich, tot dat soo dicke is als Loock, de welcke een medicijne is teghen den hoest, fluxien van de arterie: ende versoet [337] oock de pijne van te veel oft te luttel camergancks. Tselfde wordt crachtigher als daer by ghedaen is tsap van Hypocitis ende Acacia.

Tsaedt van swerten Heul ghestooten ende met wijn ghedroncken stopt den loop des buycks ende dկvervloedighe maendtstonden vande vrouwen: Tselfde met water ghemengt, ende tvoorhooft ende slaep vanden hoofde daer mede bestreken, doet slapen.

Opium.

Opium is een gomachtich sap vanden Heul, dat van selfs oft wt den ghequetsten Heul druypt, de welcke een zeer wel bekende ende waerachtige cracht heeft om te doen stillen eenighe zeer groote pijnen, ende om tot slaep te verwecken oft om eenighe leden te verdooven, iae noch opden dagh van heden sonderlinghe byde Turcken, Mooren ende Persianen, waer dat soo vele ende sonder perijckel gebruyckt wordt, dat sy tselfde als eenige blijdemaeckende medicijne veel ende dickwils eten, om den gheest ende dlichaem te verheughen, maer de gene die tselfde ghewoone zijn tեten, ist dat sijt gheheel achterlaten, soo sterven sy oft zijn emmers in groot perijckel van sterven. Insghelijcks ist dat sy van dien te vele eten, gelijck dickwils doen de misdadighe dien dieven verdriet, oft de slaven die een swaer straffe verwachten, soo sterven sy. Tghene dat inden Apoteken is ghebrocht wt Syrien ende Alexandrien, ist het oprecht ende omgemengt, daer gheen Glaucium by ghedaen en is, waer door dat heeter, oft scherper ende bitterder soude zijn, als Matthiolus droomt: Want sommighe Apotekers van Venegen, ende veel ander op andere plaetsen, hebben int vergaderen vande simplen tot de Theriakel, tselfde ghemaeckt wt den tammen witten Heul, ende bevonden alleleens te zijn met tghene dat wt Asien ghebrocht wordt, daer dat ghemaeckt wordt, soo wel wt den swerten als witten tammen Heul: Waerom blijckelick is dat henlieden Amphia het Opium is vande Griecken, ende dat daer af den naem heeft: Want beyde zijn sy seer bitter, sterck van reucke, scherp van smaecke, ende eenichsins de kele ontstekende: in de kersse ghehouden branden sy, iae oock dat slechtste ende swertste dat hier te lande inder Apoteken is: Want dat van Venegen is suyverder ende doorluchtich, ghelijck Alo, maer lijmachtich, melckachtich, zeer crachtich, scherp ende bitter. Des halven Matthiolus niet behoefde te droomen dat den Opium scherper ende heeter is dan het Glaucium dat daer onder is: want hedens-daeghs en is dկprecht Glaucium niet bekent, de welcke oock niet heet, maer cout beschreven wordt van Dioscorides.

Meconium.

Meconium en wordt niet alleene ghemaeckt vanden witten ende swerten tammen Heul, maer wy hebben dat oock wt de ghestooten ende gheperste bladers vande oprechte wilde Lattouwe eens-deels ghehadt, ende eens-deels noch doen maecken.

Dioscorides. Opium vercoelt meer, dխaeckt dicke ende droogt. Tselfde ontrent een vitse groot inghenomen, neemt wegh alle pijne: tverteirt ende doet slapen: oock stillet den hoest ende stopt den buyckloop: maer ist datmen daer af te veel inneemt, soo hinderet, ende doodt door een rasende slaepsieckte. Opium ghemengt met olie van Roosen, is zeer goedt teghen de pijne vanden hoofde daer op ghestreken, maer ghemengt met Amandel olie, Myrre ende Saffraen, gheneest de pijne vanden ooren daer in ghedrupt. Opium ghemengt met hart ghebraden doyer van een ey, is zeer goedt teghen de heete gheswillen vanden ooghen. Opium met azijn ghemengt, is goedt gheleyt op dwilt vier ende wonden, maer met vrouwen melck ende Saffraen ghemengt, versoet de pijne vanden Fleirfijn. Opium van onder int fondament ghelijck een suppositorie ghestelt, doet slapen.

Men houdt voor tbeste Opium tghene dat swaer is ende dicke, bitter van smaecke, door reucke [338] tot slaep verweckende, ende dat lichtelick int water smilten glat, ende wit is, niet rouw, noch briselachtich, ende dat int sijghen niet tsamen en loopt ghelijck was, oft inde Sonne niet en smilt, voorts aende keerrse ghehouden gheen swerte vlamme en gheeft, ende wtghedaen zijnde, de cracht van sijnen reucke is behoudende. Opium wordt ghevalscht met Glaucium, gomme, oft met tsap van wilden Lattouwe: Maer thene dat met Glaucium ghevalscht is, gheeft int smilten int water Saffraen verwe: ende dat metten sap vande wilde Lattouwe ghevalscht is, rieckt luttel ende is rauwer, maer dat met gomme ghevalscht is, dat is blinckende ende weeck. Men vindt sommighe die wel soo goet zijn, dat sy vet oft ruet daer onder menghen. Opium wordt gheroost in eenen nieuwen aerden pot, tot dat saechter ende rosch is, om te ghebruycken in medicijnen vanden ooghen.

Diagoras (soo Erastistratus schrijft) verwerpt tghebruyck van dien, verbiedende tselfde te druppen ende besighen teghen dլoopen vanden ooghen ende ghebreken der ooren, om dat tgesichte verduysterde ende tot slaep verweckte. Andreas voegt daer by, dat dկoghen die daer mede gestreken werden, terstont tghesichte verloren, in dien dat onghevalscht was. Mnesidemus hielt alleene voor goedt, datmen tselfde soude riecken, want het nut was om te doen slapen: voorts verbiedt hy dat, als zeer hinderlick zijnde: de welcke als beuselen by experientie bevonden worden: want dեffecten vande crachten van dusdaenighe medicijne, bewijsen contrarie. Des-halven wel behoorlick is te beschrijven hoe dit sap ghemaeckt wordt.

Meconium.

Sommighe stooten de bollekens ende bladers, ende perssen die dan wt met een persse, ende wrijvende die in eenen mortier, maecken daer ballekens af, de welcke Meconium gheheeten is, ende veel oncrachtigher dan het Opium. Maer de maniere van Opium te maecken is dese. Als den dauw op den Heul ghedroogt is, so moetmen met een mes cruyswijs ghelijck sterrekens dկpperste velleken snijden, ende de tranen die daer wtgaen met den vingher in een schelpe afvaeghen, ende corts daer naer wedercomen, teghen dat de selfte dicke gheworden zijn, want de ghene die dan oft oock sanderdaeghs daer op ghevonden worden, moeten in eenen ouden mortier ghebroken worden, ende tot ballenkes ghemaeckt. Nochtans als den Heul ghesneden wordt, soo moet men achterwaerts gaen, om dat tsap met de cleeders niet en soude afghevaeght worden.

Roe Colle-bloemen, oft Clapperrosen ende Cornroosen. In Griecks, Mecon Rhoeas, in Latijn, Papaver Rhoeas, sive caduco flore puniceo Papaver. In Hoochduytsch, Klapper Rosen. In Franchois, Pavot sauvage. Consanons, Poncean ende Coquelicot. In Italiaensch, Papavero salvatico rosso. In Engelsch, Wild reddy poppe, ende Red weede.

Dit cruydt groeyet zeer vele int coren, dwelck als Dioscorides seght, Rhoeas in Griecks gheheeten wordt, om dat de bloemen soo haest afrijsen ende vergaen. De bladers van dit cruydt zijn rouw, ghekerft ende diep gheschaert, die vande Rakette, Druyvencruydt oft Teskens cruydt ghelijck. De bloemen zijn bloedt-roodt oft vermillioen-roodt, die vanden tammen Heul niet onghelijck, maer minder, dunner ende slapper, hebbende inde midden swerte hayrachtighe steelkens: dese zijn in eerste ghesloten in een rouw groen sloefken, zeer ghelijck een cleyn wildt Concommerken. De bollekens zijn die vande Neghelbloemen ghelijck ende boven ghecroont, de welcke vol saedts zijn als die vanden Bilsen oft Neghelbloemen. De stele is rouw van eenen cubitus oft onderhalve hooghe, De wortel en is niet groot, de welcke int handelen de handen wat roodt oft bloetachtich maeckt, ende dient tot de selfde sieckten daer den Heul toe goedt is. Tsyrop vande bloemen ende tghedistilleert water, wordt van sommighe medicijns ende Apotekers zeer gepresen.

De Heere van Longastre Kaerle de Houchin een zeer gheleert man ende groot liefhebber van cruyden, heeft in Wals-Nederlandt gevonden witte Colle-bloemen, ende die edel Heere Jan vander Delft heeft ontrent Liere in Brabandt ghevonden dobbel Colle-bloemen. [350] (339)

Dioscorides. Vijf oft ses bollekens van Colle-bloemen in twaelf lepels wijn ghesoden tot op de helft, ende dan ghedroncken, verweckt tot slapen. Tsaedt vande Colle eenen lepel vol met Meede inghenomen, maeckt saechten buyck, de welcke oock tot tselfde ghemengt wordt in honich taertkens ende vlaeykens. De bladers met de groene bollekens ghestooten, zijn zeer goedt geleyt op alle heete sweeringhen, ende stovende met de selfde, wordt men verweckt tot slapen.

Galenus. Tsaedt is sterckelick vercoelende, soo dat niemandt tselfde sonder hinder alleene soude moghen ghebruycken, maer moet dat met honich menghen ghelijck vanden tammen Heul, ende dan verwecket zeer tot slapen. Ten heeft niet alleene een dickmaeckende cracht, ende den aenval vande overvallende humeuren oft inflammatien bedwinghende, maer heeft oock een verteirende cracht met eenighe subtijlheydt van deylen, soo wel als sommighe andere wilde cruyden, die scherper zijn dan de tamme, dwelck claerlick blijckt wt den langhen gheduerenden oft byblijvende stercken reuck van tsap oft vande Syrope, waer om dat doet scheyden de vergaderinghen opde borst. Ende om dat sulcks soude te stercker doen, soo wordt daer libbe by ghedaen, oft eenich ander dinghen nae den eysch vande verwerde sieckte ende ghebrelicke partije, ghelijck wy vermaent hebben hier voren daer wy mencie maeckten vanden heesdeegh des broodts. Mijn zeer gheleert ende gheschickte meester Rondellet, hadde altijdts dit by hem, ende hiel van desen veel meer dan vanden tammen, want hijt dickwils versocht hadde. Ende daerom raden wy datmen tselfde bewaere, maer niet en misbruycke ghelijck quacsalvers ende slechte medicijns doen. Apul. Teghen dloopen vanden ooghen, men sal stooten de bollekens met tsaedt met azijn ende op dկoghen legghen, de pijne sal vergaen.

Tcruydt vande Colle met azijn ghestooten ende op tvoorhooft gheleyt, sal stillen de pijnen vanden hoofde. Tsap van Colle verweckt tot slapen, daer mede ghestreken.

(convar. nigrum)

Wilde hof heul die somtijds wit en somtijds zwart zaad voortbrengt. In Latijn Papaver spontaneum sylvstre & hortense semine interdum nigro, alias albo.

Boven de voor vermelde soorten groeit vanzelf in de hoven een andere soorte die kleiner is van bladeren en draagt bleek rode bloemen waarna volgen veel kleine bolletjes drie driemaal kleiner zijn dan die van de voor vermelde waarin ligt somtijds zwart en somtijds wit zaad en is af en toe met open en soms met gesloten gaatjes zodat het zaad er niet uitvallen kan die lieflijk geacht wordt en vooral de zwarte.

Dioscorides. Van het zaad van de tamme heul bakt men brood die van gezonde lieden gegeten wordt. Hetzelfde wordt ook met honing gebruikt voor sesam en men heet dat Thylacitis, het heeft het bolletje langachtig en het zaad is wit. Maar het wilde heeft het bolletje platter en ingevallen en het zaad van die is zwart, Pithtiis genoemd. Hetzelfde wordt ook van sommige Rhaeas geheten omdat uit zijn steel melkachtig sap komt. De derde dat aller wildste is en veel krachtiger tot de medicijnen dan de andere heeft bolletjes veel langer. Niettemin zij zijn veel krachtiger verkoelend van naturen. De bolletjes en bladeren van de heul in water gekookt verwekken tot slaap met stoven. Hetzelfde doet het ook gedronken. De groene bolletjes met moutpap gestampt en gemengd in pleisters zijn zeer goed gelegd op het wilde vuur en hete zwellingen. Dezelfde bolletjes groen gestampt en balletjes daarvan gemaakt laat men droog worden en worden dan bewaard totdat men die gebruiken wil. De bolletjes van heul worden alleen in water ingekookt tot op de helft en dan wederom opgekookt met honing totdat het zo dik is als look die een medicijn is tegen de hoest, opzwelling van de aderen en verzacht [337] ook de pijn van te veel of te weinig kamergang. Hetzelfde wordt krachtiger als daarbij gedaan is het sap van Hypocistis en Acacia.

Het zaad van zwarte heul gestampt en met wijn gedronken stopt de loop der buik en de overvloedige maandstonden van de vrouwen. Hetzelfde met water gemengd en het voorhoofd en slaap van het hoofd daarmee bestreken doet slapen.

Opium.

Opium is een gomachtig sap van de heul dat vanzelf of uit de gekwetste heul druipt die een zeer goed bekend en ware kracht heeft om te doen stillen enige zeer grote pijnen en om tot slaap te verwekken of om enige leden te verdoven, ja nog tegenwoordig en vooral bij de Turken, Moren en Perzen waar dat zoveel en zonder problemen gebruikt wordt zodat zij het als een blij makende medicijn veel en dikwijls eten om de geest en het lichaam te verheugen. Maar diegene die het gewoon zijn te eten en is het dat zij het geheel nalaten zo sterven zij of zijn immers in groot probleem van sterven. Insgelijks is het dat zij van die te veel eten gelijk dikwijls doen de misdadige dat dieven verdriet of de slaven die een zware straf verwachten zo sterven zij. Hetgeen dat in de apotheken is gebracht uit Syri en Alexandri is het echte en ongemengde daar geen Glaucium bij gedaan is waardoor dat heter of scherper en bitterder zou zijn als Matthiolus droomt. Want sommige apothekers van Veneti en veel andere op andere plaatsen hebben in het verzamelen van de simpelen tot de teriakel het gemaakt uit de tamme witte heul en bevonden dat het gelijk is met hetgeen dat uit Azië gebracht wordt waar dat gemaakt wordt zowel uit de zwarte als witte tamme heul. Daaruit blijkt dat de Amphia het opium is van de Grieken en dat het daarvan de naam heeft. Want beide zijn zeer bitter, sterk van reuk, scherp van smaak en enigszins de keel ontsteken. In de kaars gehouden branden ze, ja ook dat slechtste en zwartste dat hier te lande in de apotheken is. Want dat van Veneti is zuiverder en doorluchtig gelijk Alo, maar lijmachtig, melkachtig en zeer krachtig, scherp en bitter. Derhalve Matthiolus niet behoefde te dromen dat de opium scherper en heter is dan het Glaucium dat daaronder is. Want tegenwoordig is de echte Glaucium niet bekend die ook niet heet maar koud beschreven wordt van Dioscorides.

Meconium.

Meconium wordt niet alleen gemaakt van de witte en zwarte tamme heul, maar we hebben dat ook uit de gestampt en geperste bladeren van de echte wilde sla eensdeels gehad en eensdeels noch maken.

Dioscorides. Opium verkoelt meer, het maakt dik en droogt. Hetzelfde omtrent een vitse groot ingenomen neemt weg alle pijn. Het verteert en doet slapen. Ook stilt het de hoest en stopt de buikloop. Maar is het dat men daarvan te veel inneemt zo hindert het en doodt door een razende slaapziekte. Opium gemengd met olie van rozen is zeer goed tegen de pijn van het hoofd, daarop gestreken, maar gemengd met amandelolie, mirre en saffraan geneest het de pijn van de oren daarin gedruppeld. Opium gemengd met hard gebraden dooier van een ei is zeer goed tegen de hete zwellingen van de ogen. Opium met azijn gemengd is goed gelegd op het wild vuur en wonden, maar met vrouwenmelk en saffraan gemengd verzacht de pijn van de jicht. Opium van onderen in het fundament gelijk een suppoost gesteld doet slapen.

Men houdt voor het beste opium hetgeen dat zwaar is en dik, bitter van smaak dat door reuk [338] tot slaap verwekt en dat licht in het water smelt, glad en wit is, niet ruw, noch korrelachtig en dat in het zeven niet tezamen loopt gelijk was of in de zon niet smelt, voorts aan de kaars gehouden geen zwarte vlam geeft en uitgedaan de kracht van zijn reuk behoudt. Opium wordt vervalst met Glaucium, gom of met het sap van wilden sla. Maar hetgeen dat met Glaucium vervalst is geeft in het smelten in het water een saffraankleur en dat met he sap van de wilde sla vervalst is ruikt weinig en is rauwer, maar dat met gom vervalst is dat is blinkend en week. Men vindt sommige die wel zo goed zijn dat zij vet of vet daaronder mengen. Opium wordt geroosterd in een nieuwe aarden pot totdat het zachter en roze is om te gebruiken in medicijnen van de ogen.

Diagoras (zo Erastistratus schrijft) verwerpt het gebruik van die en verbiedt hetzelfde te druppelen en te gebruiken tegen het lopen van de ogen en gebreken der oren omdat ze het gezicht verduisterd en tot slaap verwekt. Andreas voegt daarbij dat het de ogen die daarmee gestreken worden terstond het gezicht verloren als het niet vervalst is. Mnesidemus hield alleen voor goed dat men hetzelfde zou ruiken want het was nuttig om te doen slapen. Voorts verbiedt hij dat als zeer hinderlijk zijnde dat als flauwekul bij ondervinding bevonden worden want de effecten van de krachten van dusdanige medicijnen bewijze het tegendeel. Derhalve wel behoorlijk is te beschrijven hoe dit sap gemaakt wordt.

Meconium.

Sommige stoten de bolletjes en bladeren en persen die dan uit met een pers en wrijven die in een mortier en maken daar balletjes van die Meconium geheten is en veel zwakker is dan het opium. Maar de manier van opium te maken is deze. Als de dauw op de heul gedroogd is zo moet men met een mes kruisvormig gelijk sterretjes op het opperste velletje snijden en de tranen die daaruit gaan met de vinger in een schelp afvegen en kort daarna weerkomen tegen de tijd dat het dik geworden is want diegene die dan of ook de volgende dag daarop gevonden worden moeten in een oude mortier gebroken worden en tot balletjes gemaakt. Nochtans als de heul gesneden wordt zo moet men achterwaarts gaan omdat het sap met de kleren niet afgeveegd zou worden.

(Papaver rhoeas)

Rode kollebloemen of klaprozen en korenrozen. In Grieks Mecon Rhoeas, in Latijn Papaver Rhoeas sive caduco flore puniceo Papaver. In Hoogduits Klapper Rosen. In Frans Pavot sauvage, Consanons, Poncean en Coquelicot. In Italiaans Papavero salvatico rosso. In Engels Wild reddy poppe en Red weede.

Dit kruid groeit zeer veel in het koren wat als Dioscorides zegt Rhoeas in Grieks geheten wordt omdat de bloemen zo snel afvallen en vergaan. De bladeren van dit kruid zijn rouw, gekerfd en diep geschaard die van de raket, druivenkruid of tasjeskruid gelijk. De bloemen zijn bloedrood of vermiljoenrood en die van de tamme heul niet ongelijk, maar kleiner, dunner en slapper en hebben in het midden zwarte haarachtige steeltjes. Deze zijn in eerst gesloten in een ruw groen slofje, zeer gelijk een kleine wilde komkommertje. De bolletjes zijn die van de Nigella gelijk en boven kroonvormig die vol zaad zijn zoals die van het bilzekruid of Nigella. De steel is ruw van een 45 of 68cm hoog, De wortel is niet groot die in het handelen de handen wat rood of bloedachtig maakt en dient tot dezelfde ziektes daar de heul goed toe is. De siroop van de bloemen en het gedistilleerde water wordt van sommige dokters en apothekers zeer geprezen.

De heer van Longastre, Kaerle de Houchin een zeer geleerd man en groot liefhebber van kruiden, heeft in Waals Nederland gevonden witte klaprozen en die edele heer Jan van de Delft heeft omtrent Liere in Brabant gevonden dubbele klaprozen. [339]

Dioscorides. Vijf of zes bolletjes van de klaproos in twaalf lepels wijn ingekookt tot op de helft en dan gedronken verwekt tot slapen. Het zaad van de klaproos een lepel vol met mede ingenomen maakt een zachte buik die ook tot hetzelfde gemengd wordt in honing taartjes en vlaaien. De bladeren met de groene bolletjes gestampt zijn zeer goed gelegd op alle hete zweren en stoven met die wordt men verwekt tot slapen.

Galenus. Het zaad is sterk verkoelend zodat niemand het zonder hinder alleen zou mogen gebruiken maar men moet dat met honing mengen gelijk de tamme heul en dan verwekt het zeer tot slapen. Het heeft niet alleen een dik makende kracht en te bedwingen de aanval van de overvallende levenssappen of ontstekingen maar heeft ook een verterende kracht met enige subtielheid van delen zo wel als sommige andere wilde kruiden die scherper zijn dan de tamme wat duidelijk blijkt uit de lang durende of bijblijvende sterke reuk van het sap of van de siroop waarom dat doet scheiden de verzamelingen op de borst. En omdat het zulks zou sterker doen zo wordt daar leb bij gedaan of enige andere dingen naar de eis van de verwekte zieke en gebrekkelijke partij gelijk we vermaand hebben hiervoor daar we melding maakten van de heesdeeg des brood. Mijn zeer geleerde en geschikte meester Rondellet had altijd dit bij hem en hield van deze veel meer dan van de tamme want hij heeft het dikwijls onderzocht. En daarom raden we aan dat men hetzelfde bewaart maar niet misbruikt gelijk kwakzalvers en slechte dokters doen. Apuleius. Tegen het lopen van de ogen zal men stoten de bolletjes met het zaad met azijn en op de ogen leggen, de pijn zal vergaan.

Het kruid van de klaproos met azijn gestampt en op het voorhoofd gelegd zal stillen de pijnen van het hoofd. Het sap van klaproos verwekt tot slapen, daarmee gestreken.

Argemone met diep gestreepte hoofdekens van Lacuna. In Latijn, Argemone capitulo torulis canulato oft Argemone Lacunae.

Dander soorte heet in Latijn, Argemone capitulo longiore, ende schijnt te zijn dՁrgemone van Cordus.

Om dat tsap van dit cruydt verdrijft de wolckskens ende sweeringhe vanden ooghen Argema gheheeten, soo ist Argemone ghenoemt gheweest: Van fatsoen, bladers, ende coleur den wilden {Mis hier blijkbaar bladzijden. (342)

(Papaver argemone) Argemone met diep gestreepte hoofdjes van Lacuna. In Latijn Argemone capitulo torulis canulato of Argemone Lacunae.

De andere soort heet in Latijn Argemone capitulo longiore en schijnt te zijn de Argemone van Cordus.

Omdat het sap van dit kruid de wolkjes en zweren van de ogen verdrijft die Argema heten zo is het Argemone genoemd geweest. Van vorm, bladeren en kleur de wilde.

(Mis hier blijkbaar bladzijden). [342]

Cnobbelachtighe Anemone met de wortel van Erd-noten. In Latijn, Anemone tuberosa, Bulbocastani radice, Anemone prima Dodonaei, ende Anemone latifolia altera Clusij. Oft oock is Anemone lutea Galeni?

Onder de vremde soorten van Anemone is in Nederlandt de ghemeynste ende meest ghevonden die met de gheknobbelde wortel ende met diepst ghekerfde ende subtijlste ghedeylde bladers die vanden Geranio bulboso oft Aconitum Batrachoides ghelijck. De bloemen is bleeck-roodt, somtijdts oock wit, ghestrerret met twaelf oft meer bladerkens. Nae de welcke volghen spitsch opgaende hoeykens met hayrachtighe veselingen die vanden Ranunculus ghelijck.

Anemone met breede bladers. In Latijn, Anemone latifolia ende is dՠeerste van Clusius.

Wt vryer herten moet ick bekennen dat ick dese plante noyt en hebbe ghesien, de welcke ick nochtans om tvervolgh vander ordonnantie, met sijn woorden hier hebbe willen stellen, ghemerckt dat [344] gheen Herbarist netter, claerder oft gheleerder dese historie den naecomers heeft verclaert dan Clusius.

Dit cruydt heeft zeer ronde breede bladers, rondtomme ghekerft, hardt ende vast, staende op eenen langhen stele, zijnde boven zeer groen, maer onder ghemeynlick roodtachtich, bycants ghelijck de bladers van Verckens-broodt, zeer heet van smaecke, ende draeght een welrieckende bloeme, de welcke ick niet ghesien en hebbe: De wortel is gheknobbelt ende lanckachtich die vande ghemeyne Tormentille ghelijck, met sommighe afhanghende faselinghen, van buyten swert, binnen wit, vast, ende zeer qualick smaeckende ende een walginghen maecken, eenichsins worgt, ende daer nae een weynich op de tonghe bijt. Ick hebbe die ghevonden op steenachtighe hoevels van Portugael byde riviere Tagus, ende oock tusschen de doornen. Sy comt wt in Decembre ende Loumaendt. Dit zijn de woorden van Clusius.

(Anemone hortensis) Knobbelachtige Anemone met de wortel van aardnoten. In Latijn Anemone tuberosa, Bulbocastani radice, Anemone prima Dodonaei en Anemone latifolia altera Clusij. Of het ook is Anemone lutea Galeni?

Onder de vreemde soorten van Anemone is in Nederland de gewoonste en meest gevonden die met de geknobbelde wortel en met diepste gekerfde en subtielste gedeelde bladeren die van de Geranium bulboso of Ranunculus Batrachoides gelijk. De bloem is bleek rood en somtijds ook wit, stervormig met twaalf of meer bladertjes. Na die volgen spits opgaande hoedjes met haarachtige vezels die van de Ranunculus gelijk.

(Anemone hortensis)

Anemone met brede bladeren. In Latijn Anemone latifolia en is de eerste van Clusius.

Uit een vrij hart moet ik bekennen dat ik deze plant nooit gezien heb die ik nochtans om het vervolg van de orde met zijn woorden hier heb willen stellen gemerkt dat [344] geen herbarist netter, helderder of geleerder deze historie de nakomelingen heeft verklaard dan Clusius.

Dit kruid heeft zeer ronde brede bladeren die rondom gekerfd, hard en vast zijn en staan op een lange steel en is boven zeer groen, maar onder gewoonlijk roodachtig en bijna gelijk de bladeren van varkensbrood, zeer heet van smaak en draagt een welriekende bloem die ik niet gezien heb. De wortel is geknobbeld en langachtig die van de gewone tormentil gelijk met sommige afhangende vezels en van buiten zwart, binnen wit, vast en smaakt zeer slecht en maakt een walging, enigszins wurgt en daarna een weinig op de tong bijt. Ik heb die gevonden op steenachtige heuvels van Portugal bij de rivier Tagus en ook tussen de dorens. Zij komt uit in december en januari. Dit zijn de woorden van Clusius.

Knobbelachtich Anemone met bladers van Cranebeck. In Latijn, Anemone tuberosa Geranifolia, ende is de tweede Anemone van Dodonaeus, ende Tenuifolia Anemone tertia Clusij.

Dese plante wordt noch min ghevonden, iae nerghens van my ghesien in Nederlandt, dan alleene inde zeer gheoeffende hoven van den edelen Heere Brancion ende Joris van Rye tot Mechelen; de welcke oock heeft een knobbelachtighe wortel die vande Tormentille oft vande voorgaende Anemone ghelijck. De bladers ende stelen zijn half die vanden Robrechts cruydt ghelijck, ende half den Luparts claeuwen: De bloemen zijn blaeu, wit oft roodt, de welcke int middel geel zijn ghelijck het Sterre-cruydt. Tsaedt groeyet vast in een, druyfwijs, dien vanden Hanevoet ghelijck.

Anemone met schoone groote witte bloemen. In Latijn, Anemone 3 Matth.flore albo, ende is de derde soorte van Matthiolus.

Dit cruydt en is oock niet onghelijck van bladers den witten Ranunculus oft den Papecappen, ende is ghedeylt in vijfven, maer wat minder. De stele is van onderhalven palme oft drye palmen hooghe, draghende witte bloemen die vanden swerten Niescruydt ghelijck van verwe ende grootte, hebbende vijf bladers sterrewijs staende: De wortel is dunne ende faselachtich die vande Meesterwortel, oft Hanevoet ghelijck. Dese plante is luttel te vinden, ende niet dan inde meest gheoeffende hoven daer sy nochtans hedens-daeghs zeer vermenichfuldicht.

Dioscorides. De cracht van beyden Anemone is scherp, ende daerom als tsap inde neuse gaten gedaen is, tsuyvert thooft. De wortel van Anemone geknout, treckt de flegmatijcke vochticheden naer heure, ende ghesoden in malevaseye ende op dկoghen ghestreken, gheneest de heete swillinghen oft viericheden vanden ooghen, ende scherpet ghesichte, ende neemt af de vlecken ende litteeckenen van dien. Oock suyvert sy de vuyle sweeringhen. De bladers ende stelen met ptisane ghesoden ende gheten, doen veel melcks hebben. De selve met wolle van onder gheset, verweckt de maendtstonden vande vrouwen, ende opgheleyt ghenesen oock de quade seericheden.

Galenus. Anemone treckt de flegmatijcke humeuren, midts dat de cracht heeft van nae hem te trecken ende wttrecken, ende van te openen de monden der aderen.

Plinius. Anemone met orenge-roode bloemen opgheleyt, bijt het vel op.

Alebastrites oft Dentaria alba D. Brancionis, ende Anemone trifolia Dodonaei, ende der Herbaristen.

Hier dient oock byghevoeght de claver-Anemone, alsoo gheheeten van sommighe Herbaristen vande drye ghekerfde bladers de ghemeyne Mellilote ghelijck, maer grootter, de welcke staen aen steelkens van een palme oft onderhalf hooghe. De bloemen zijn int eerste melckwit, daer nae verdwijnende ende opengaende, lijfverwich, gelijck als plegen te wesen die van witten cleynen Hanen-voet, welcke dat van wortel niet onghelijck en is. De crachten van dit cruydt zijn soo onbekent alst cruydt luttel ghevonden wordt. In Nederlandt hebbe ick dat ghenoech ghesien inden hof vanden edelen Heere Brancion, ende van H. Jan van Hoboken. [345]

(Anemone apennina) Knobbelachtige Anemone met bladeren van kranenbek. In Latijn Anemone tuberosa Geranifolia en is de tweede Anemone van Dodonaeus en Tenuifolia Anemone tertia Clusij.

Deze plant wordt noch minder gevonden, ja, nergens van me gezien in Nederland dan alleen in de zeer beteelde hoven van de edele heer Brancion en Joris van Rye te Mechelen. Die heeft ook een knobbelachtige wortel die van de tormentil of van de voorgaande Anemone gelijk. De bladeren en stelen zijn half die van het robertskruid en half de luipaardklauwen. De bloemen zijn blauw, wit of rood die in het midden geel zijn gelijk de Aster. Het zaad groeit vast ineen, druifvormig en die van de hanenvoet gelijk.

(Anemone sylvestris)

Anemone met mooie grote witte bloemen. In Latijn Anemone 3 Matthiola flore albo en is de derde soort van Matthiolus.

Dit kruid is ook niet ongelijk van bladeren de witten Ranunculus of de Aconitum en is gedeeld in vijf, maar wat kleiner. De steel is van 15 of 30cm hoog en draagt witte bloemen die van het zwarte nieskruid gelijk van kleur en grootte en heeft vijf bladeren stervormig staan. De wortel is dun en vezelachtig en die van de meesterwortel of hanenvoet gelijk. Deze plant is weinig te vinden en dan alleen in de meest geteelde hoven daar zij nochtans tegenwoordig zeer vermenigvuldigd.

Dioscorides. De kracht van beide Anemone is scherp en daarom als het sap in de neusgaten gedaan is zuivert die het hoofd. De wortel van Anemone gekauwd, trekt de slijmachtige vochtigheden naar zich en gekookt in malvezij en op de ogen gestreken geneest de hete zwellingen of vuurheden van de ogen en scherpt het gezicht en neemt af de vlekken en littekens van die. Ook zuivert ze de vuile zweren. De bladeren en stelen met ptisane gekookt en gegeten doen veel melk hebben. Dezelfde met wol van onderen gezet verwekt de maandstonden van de vrouwen en opgelegd genezen ook de kwade zeren.

Galenus. Anemone trekt de slijmachtige levenssappen omdat het de kracht heeft van naar zich te trekken en uit te trekken en van te openen de monden der aderen.

Plinius. Anemone met oranjerode bloemen opgelegd bijt het vel op.

(Anemone trifolia)

Alebastrites of Dentaria alba D. Brancionis en Anemone trifolia Dodonaei en de herbaristen.

Hier dient ook bijgevoegd te worden de klaver Anemone die alzo geheten is van sommige herbaristen vanwege de drie gekerfde bladeren de gewone melilote gelijk, maar groter, die staan aan steeltjes van een 15cm hoog. De bloemen zijn in het eerst melkwit en verdwijnen daarna en gaan open vleeskleurig gelijk als plegen te wezen die van witte kleine hanenvoet welke dat van wortel niet ongelijk is. De krachten van dit kruid zijn net zo onbekend als het kruid weinig gevonden wordt. In Nederland heb ik dat genoeg gezien in de hof van de edele heer Brancion en van H. Jan van Hoboken. [345]

Ceucken-schelle ende Ceucken-cruydt. In Latijn, Pulsatilla vulgaris. Dit cruydt tկnrechte genoemt Anemone Cordi, wordt van Tragus gheheeten Herba venti. In Hoochduytsch, Ceucken-kraudt. In Franchois, Coquelourdes. Oft oock is Sylvestris Anemone?

Dit cruydt om dat sijn witte bevende wolachticheyt van tsaedt herwaerts ende derwaerts iae metten alderminsten windt ghedreven wordt, is vande slechte lieden ghenoemt gheweest in Latijn Pulsatilla, maer sommighe dat houdende voor een Anemone, hebbent gheheeten in Latijn Herba venti, voorwaer niet sonder reden: want ten heeft sommighe vande gheleertste niet vele ghedocht te verschillen vanden wilden Anemone: ghemerckt dat heeft de bladers van tknobbelachtich Anemone, vanden Erdnoten oft Coriander, maer stijver ende rouwer, swertachtich, dicker ende harter, staende aen eenen stele van een palme oft onderhalf hooghe, ende rouwe, die vanden Oyvaersbeck ghelijck, op de welcke dat comen bloemen de Colle-bloemen, oft eer vanden Anemone gelijck, hebbende vijf oft ses bladers moreyt van coleur, int midden vande welcke geel faselinghen wtsteken, die vanden Akeleyen, oft edel levercruydt ghelijck, nae tvergaen vande welcke hem vertoont eenen rouwen crans met veel ghecrolde faselinghen oft hayren, staende aen sijdtachtighe teere vederkens die bruyn zijn van verwe, den ghekaerden cattoen ghelijck, sulcks als oock ghesien wordt aende Garyophyllare, Scotinus ende de spongie vande wilde Veldt-roose, inde welcke tsaedt verborghen light dat cleyne is dien [346] vanden Swaelwortel ghelijck. De wortel is eenen vingher dicke, niet zeer heet oft scherp. Waerom dat Matthiolus Fuchsium onbeschaemdelick berispt van dwalinghe, ende dit cruydt wederleght, om dat int eerste wtspruyten rouwe ghekerfde bladers heeft, soo scherp oft heet zijnde van smaecke als die vanden Hanevoet oft Egelcoolen. Nochtans bekent wel de selfde Matthiolus corts daer nae, dat de wortel soet is, ende niet scherp ghelijck de stele ende bladers. Maer Dioscorides wilt dat beyde dՠAnemone scherp zijn, ende dat de scherpste sy van smaecke die de swerte bladers heeft, ghelijck als zijn die van dese Ceucken-schelle, de welcke af bijt quade schorftheydt als de bladers daer op gheleyt zijn, soo als Dioscorides seght vanden Anemone, de welcke de bladers diemen innemen soude met ghepelde Gerste siet, om datse de scherpheydt souden verliesen, maer met de wortel, die soeter is, raeu gheten, treckt hy af de flegmatijcke humeuren. Op tgheberchte van Menden ende Avergne draghet bleeck witte bloemen, maer in Piemont tot Turin hevet somtijdts gele bloemen: wy hebben oock ghehadt wt Alepo van Syrien dat roode bloemen hadde. Ontrent Basel in Switserlandt hebben wy dit cruydt dickwils ghesien met blaeuwe ende purper bloemen, daerom de ghene die meynen dat dit is Apium Risus van Dioscorides, verdienen beter spot dan antwoorde.

Witte Ceucken-schelle. In Latijn Pulsatilla alba.

Dit cruydt is wat meerder van bladers, ende fraeyer, witte bloemen hebbende die lustich zijn om sien: de welck is groeyende inden hof vande Heere Verdelft, door toedoen vanden neerstighen ondersoecker van cruyden Raphael van Coccie tot Mechelen een excellent constenaer van schilderen.

Ceucken-schelle met ghesloten bloemen.

Inden wel ghestoffeerden hof van Peeter van Coudenbergh machmen sien een zeer merckelicke differentie, aende blaeu bloeme die altijdts ghesloten staet. Maer andersins is die den voorgaende ghelijck, dan dat de bladers zeer groene heeft ende het bloemkens wat cleynder. Van crachten ist den Ranunculus ghelijck. [347]

(Anemone pulsatilla) Keukenschel en keukenkruid. In Latijn Pulsatilla vulgaris. Dit kruid wordt te onrechte genoemd Anemone Cordi en wordt van Tragus geheten Herba venti. In Hoogduits Ceucken-kraudt. In Frans Coquelourdes. Of het ook is Sylvestris Anemone?

Dit kruid omdat zijn witte bevende wolachtigheid van het zaad herwaarts en derwaarts, ja met de allerkleinste wind weg gedreven wordt is van de slechte lieden genoemd geweest in Latijn Pulsatilla, maar sommige houden dat voor een Anemone en hebben het geheten in Latijn Herba venti, voorwaar niet zonder reden want het heeft sommige van de geleerdste niet veel gedacht te verschillen van de wilde Anemone gemerkt dat heeft de bladeren van de knobbelachtige Anemone, van de aardnoten of koriander, maar stijver en ruwer, zwartachtig, dikker en harder die staan aan een steel van een 15cm en ruw die van de ooievaarsbek gelijk waarop komen bloemen de klaproosbloemen of eerder van de Anemone gelijk en geeft vijf of zes bladeren donker van kleur waarvan in het midden gele vezels uitsteken die van de akeleien of edel leverkruid gelijk. Na het vergaan vertoont zich een ruwe krans met veel gekrulde vezels of haren die staan aan zijdeachtige tere veertjes die bruin zijn van kleur en het gekaarde katoen gelijk zulks als ook gezien wordt aan het nagelkruid, Cotinus en de spons van de wilde veldroos waarin het zaad verborgen ligt dat klein is en die [346] van de zwaluwwortel gelijk. De wortel is een vingerdik, niet zeer heet of scherp. Waarom dat Matthiolus Fuchsius onbeschaamd berispt van dwaling en dit kruid weerlegt omdat het in het eerste uitspruiten ruwe gekerfde bladeren heeft en zo scherp of heet van smaak als die van de hanenvoet of egelkolen. Nochtans bekend wel dezelfde Matthiolus kort daarna dat de wortel zoet is en niet scherp gelijk de stelen en bladeren. Maar Dioscorides wil dat beide Anemonen scherp zijn en dat de scherpste van smaak is die de zwarte bladeren heeft, gelijk als zijn die van deze keukenschel die afbijt kwade schurft als de bladeren daarop gelegd worden zoals Dioscorides zegt van de Anemone die de bladeren die men innemen zou met gepelde gerst ziedt zodat ze de scherpte zouden verliezen, maar met de wortel die zoeter is rauw gegeten trekt het af de slijmachtige levenssappen. Op het gebergte van Menden en Auvergne draagt het bleek witte bloemen, maar in Piedmont te Turijn heeft het somtijds gele bloemen. We hebben ook gehad uit Aleppo van Syri dat rode bloemen had. Omtrent Bazel in Zwitserland hebben we dit kruid dikwijls gezien met blauwe en purperen bloemen, daarom diegene die menen dat dit is Apium Risus van Dioscorides verdienen beter spot dan antwoord.

(er zijn van de meeste soorten witte vormen zoals van de gewone var. albiflora)

Witte keukenschel. In Latijn Pulsatilla alba.

Dit kruid is wat groter van bladeren en heeft fraaiere witte bloemen die lustig zijn om te zien. Die groeit in de hof van de heer Verdelft door toedoen van de vlijtige onderzoeker van kruiden Raphael van Coccie te Mechelen, een excellent kunstenaar van schilderen.

Keukenschel met gesloten bloemen.

In de goed voorzien hof van Peeter van Coudenbergh mag men zien een zeer opmerkelijk verschil aan de blauwe bloem die altijd gesloten staat. Maar anderszins is die de voorgaande gelijk dan dat het de bladeren zeer groen heeft en de bloempjes wat kleiner. Van krachten is het de Ranunculus gelijk. [347]

Brunettekens. In Latijn, Flos Adonis.

Dese plante is ghenoemt in Latijn vande ionge Herbaristen Flos Adonis, ende schijnt te zijn Phlox van Theophrastus, om tvierich coleur vande bloeme, welcke de selve Theophrastus stelt onder de vroeghe Somer-bloemen, int vii capittel, ende is Anemone tenuifolia van Cordus, ende Eranthemum Gesneri ende Dodonaei.

Veel sekerder souden sy gheraden hebben waert dat sy dit zeer schoon bloemken, welck Adonis bloeme oft Adonium gheheeten wordt, ende over al is int coren groeyende in Vranckrijck, Duytschlandt ende Engellandt, ende inde hoven onder de bloemcruyden gherekent wordt, ghestelt hadden onder de soorten van Anemone. Want waerom dat gheen Eranthemum en is, hebben wy daer gheseyt: maer waerom dat Anemone is, ende Adonis vande Poeten schijnt te zijn, dat is om de bruynroode bloemen die vanden Anemone van Galenus oft van Duytschlandt ghelijck, zeer hooghe van verwe, ende wat van bruynicheydt blinckende. De bladers, stele, tacskens ende wortels, zijn die vande wilde Camille oft Anemone van Montpelliers ghelijck. Tsaedt groeyet in cleyne lanckworpighe, druyfachtige spitsche knopkens, maer langher, die vanden Ranunculus, ende ghelijck die vanden Spargel als sy eerst wtspruyten, soo Dioscorides merckelick inden Anemone heeft vermaendt. De gheheel plante is scherpachtich van smaecke, waerom dat veel gheleerde van Montpelliers die liever willen ghestelt hebben onder de soorten van Anemone, dan te heeten Eranthemum: Welcke opinie oock versterckt wordt door de coniecturen ghenomen wt den Theriaco Nicandri, als de ghene die dit cruydt voorts comende van tbloedt van Adonis, Anemone heeten, de welcke oock doet Ovidius in Metamorphosi.

Cm flos de sanguine concolor ortus,

Qualem quae ento celant sub cortice granum

Punica ferre solent.

Nimia levitate caducum

Excutiunt ipsum, qui perflant omnia venti.

Waer ghy moghet sien de Anemone, ende den ghemeynen naem Herba venti bedeckt te zijn.

Adonis bloemen van orangie-verwe.

Mijn-Heer Kaerle de Houchin Heer van Longastre, heeft by Bethunen ghehadt dese bloeme zeer schoon van orangie-verwe.

(Adonis aestivalis) Bruinettekens. In Latijn Flos Adonis.

Deze plant is genoemd in Latijn van de jonge herbaristen Flos Adonis en schijnt te zijn Phlox van Theophrastus vanwege de vurige kleur van de bloemen die dezelfde Theophrastus stelt onder de vroege zomerbloemen in het 7^de kapittel en is Anemone tenuifolia van Cordus en Eranthemum Gesneri en Dodonaei.

Veel zekerder zouden zij geraden hebben was het dat zij dit zeer mooie bloempje welke Adonis bloem of Adonium geheten wordt en overal in het koren groeit in Frankrijk, Duitsland en Engeland en in de hoven onder de bloemkruiden gerekend wordt gesteld hadden onder de soorten van Anemone. Want waarom dat geen Eranthemum is hebben we daar gezegd. Maar waarom dat Anemone is en Adonis van de poten schijnt te zijn dat is om de bruinrode bloemen die van de Anemone van Galenus of van Duitsland gelijk, zeer diep van kleur en wat van bruinachtigheid blinkend. De bladeren, stelen, takjes en wortels zijn die van de wilde kamille of Anemone van Montpellier gelijk. Het zaad groeit in kleine langwerpige, druifachtige spitse knopjes, maar langer en die van de Ranunculus en gelijk die van de asperge als ze net uitspruiten zoals Dioscorides opmerkelijk in de Anemone heeft vermaand. De gehele plant is scherpachtig van smaak waarom dat veel geleerden van Montpellier die liever wilden stellen onder de soorten van Anemone dan te heten Eranthemum. Welke opinie ook versterkt wordt door de overeenkomsten genomen uit de Theriaco Nicandri als dat dit kruid voortgekomen is van het bloed van Adonis en Anemone heten dat ook Ovidius doet in Metamorfosen.

ԃm flos de sanguine concolor ortus,

Qualem quae ento celant sub cortice granum

Punica ferre solent.

Nimia levitate caducum

Excutiunt ipsum, qui perflant omnia ventiծ

Waar ge mag zien dat de Anemone en de gewone naam Herba venti bedekt zijn.

Adonis bloemen van oranje kleur.

Mijnheer Kaerle de Houchin, heer van Longastre, heeft bij Bethunen gehad deze bloem zeer mooi van oranje kleur.

Patich ende Peerdick. In Latijn, Lapathum acutum ende Oxylapathum. In Hoochduytsch, Mengelwurtz, Grindwurtz, Streidwurtz, Litterwurtz. In Franchois, Parelle. In Italiaensch, Rombice. In Spaensch, Romaza, paradella ende Lappaca. In Engelsch, Dock.

Dat wy heeten den buyck weeck te maecken ende ydelen, dat heeten de Griecken Lapathein, waer nae dat dese cruyden Lapathum, ende als ommighe meynden, Alapatha gheheeten werden. Dese cruyden zijn zeer wel bekent, als moes-cruyden die de cracht hebben van saechten camerganck te maecken, vande welcke zijn veelderhande soorten, die over al overvloedich zijn groeyende, ghelijck als is tghene dat men nu ter tijdt Patich oft Peerdick noemt. Tgroeyet over al inde bemden, hebbende bladers die vanden Surckel ghelijck maer swerter ende langher dan die vande Beete ende smalder, voorts comende aen eenen steele die eenen cubitus oft onderhalf hooghe is, rondt ende diepe ghestrept, roodtachtich, ende met veel sijde scheuten, aende welcke groeyen bleckgele bloemkens, nae de welcke dat comt drye cantich saedt besloten in blaeskens die vande Melde oft Surckel van coleur ende andersins ghelijck. De wortel is eenen voet lanck, eenen duym dicke, ende geel, de welcke pleegt inder Apoteken ghebruyckt te werden van buyten om te wasschen, stoven ende strijcken, ende oock van binnen in drancken, te weten de wortel, cruydt ende stelen daermense Lapathum acutum noemt.

Cleyne Patich met spitsche bladers.

Dit is dաderminst van bladers, stele ende wortele: andersins en ist de voorgaende niet zeer onghelijck. Tgroeyet veel in sommighe dorre ende steenachtighe kerckhoven ende gruysachtighe plaetsen. [350]

Peerdick met min scherpe oft spitsche bladers.

DՠApoteken ghebruycken noch een ander soorte van Peerdick dat niet spitsch en is van bladers, maer boven botter, corter, ende ronder, zijnde op rouwe gruysachtighe ende effene plaetsen even ghemeyne, ende mach oock zeer qualick van saedt, stele, bloeme ende wortel wt den voorgaende ghekent worden, maer ten wordt soo zeer niet ghebruyckt als de voorgaende Patich.

(Rumex x pratensis) Patich en Peerdick. In Latijn Lapathum acutum en Oxylapathum. In Hoogduits Mengelwurtz, Grindwurtz, Streidwurtz en Litterwurtz. In Frans Parelle. In Italiaans Rombice. In Spaans Romaza, paradella en Lappaca. In Engels Dock.

Dat we noemen de buik week te maken en te legen dat noemen de Grieken Lapathein waarna deze kruiden Lapathum en zoals sommige menen Alapatha geheten worden. Deze kruiden zijn zeer goed bekend als moeskruiden die de kracht hebben van zachte kamergang te maken. Daarvan zijn vele soorten die overal overvloedig groeien gelijk als is hetgeen dat men nu ter tijd patich of peerdik noemt. Het groeit overal in de beemden en heeft bladeren die van de zuring gelijk maar zwarter en langer dan die van de biet en smaller die voortkomen aan een steel die een 45 of 68cm hoog is, rond en diep gestreept, roodachtig en met veel zijscheuten. Daaraan groeien bleekgele bloempjes en daarna komt driekantig zaad besloten in blaasjes en die van de melde of zuring van kleur en anderszins gelijk. De wortel is dertig cm lang en een duim dik en geel die in de apotheken gebruikt wordt om van buiten om te wassen, stoven en strijken en ook van binnen in dranken, te weten de wortel, kruid en stelen daar men het Lapathum acutum noemt.

Kleine patich met spitse bladeren.

Dit is de allerkleinste van bladeren, stelen en wortels. Anderszins is het de voorgaande niet zeer ongelijk. Het groeit veel in sommige dorre en steenachtige kerkhoven en gruisachtige plaatsen. [350]

(Rumex obtusifolius)

Peerdik met minder scherpe of spitse bladeren.

De apotheken gebruiken noch een andere soort van peerdik dat niet spits is van bladeren, maar boven botter, korter en ronder en die is op ruwe gruisachtige en effen plaatsen even gewoon en mag ook zeer kwalijk van zaad, stelen, bloemen en wortel uit de voorgaande herkend worden, maar het wordt niet zo zeer gebruikt als de voorgaande patich.

Groot water-Patich. In Latijn, Hydrolapathum magnum.

Cleyn water-Patich. In Latijn Hydrolapathum minus.

Dit cruydt om dat vele voorts comt in dշater ende nerghens el, wordt ghenoemt Hydrolapathum, dat is, water-Patich, oock ist de Patientie gheheel van aensien ghelijck, so van bladers, als van stele ende tճaedt den selven niet onghelijck, dan dat de bladers swerter zijn: maer de wortel is alleene corter, faselachtigher van buyten swerter ende van binnen rooder, ende is daerom bequaemer om den rooden Behen te conterfeyten. Want sommighe stoute Apotekers van Antwerpen ende Franchoysen, gebruycken dit cruydt inde medicijne in stede van roodt Behen, wiens crachten ende ghedaenten tselve schijnt te contrefeyten, ghelijck oock het groot Limonium.

Dit cruydt groeyet overvloedich inde beeckskens ende soet loopende waterkens buyten Antwerpen aende Slijckpoorte ende Roodepoorte ende elders over al op de vochte ende natte gronden. Tvoorts comen, maniere ende ghebruyck, is de scherpe Patich ghelijck, maer de bladers zijn smalder ende cleynder, ende de wortel heeft meer faselinghen, wt de welcke, stelen voorts comen, van drye palmen, ofte eenen voet, oft cubitus, iae somtijdts van onderhalven cubitus hooghe, ghedeylt in veel tacskens, die gheladen zijn met zeer veel saedts.

Dioscorides. De bladers van alle dese cruyden ghesoden ende gheten, maecken saechten camerganck ende den buyck weeck. De bladers groen ghestooten, met olie van Roosen oft wat saffraens ghemengt, doen vergaen de saechte gheswillen vanden hoofde ende apostumatien die etter wtworpen dick ghelijck honich. Tsaedt van Patich ende van Surckel met water oft wijn ghedroncken, stopt den buyckloop ende het Romelisoen, tgheneest oock het walghen vander maghen ende de steken vande Scorpioenen, iae in dien dat yemandt te voren inghenomen hadde van dit saedt, tsteken vande Scorpioenen soude hem niet hinderen.

De wortels van dese cruyden in azijn ghesoden, oft raeuw ghestooten, ghenesen de crauwagien, quade seericheydt, ende schorfte naghels daer op ghestreken, maer eerst moet de plaetse ghewreven zijn inde Sonne met azijn ende Salpeter.

Dշater daer de wortels in ghesoden zijn, benemet ieucksel vanden lichaem, ende crauwagie, als men daer mede stovet, oft wrijft den ghenen die met de bladers ghebadet heeft.

De wortels in wijn ghesoden, versoeten de pijne vande ooren daer in ghedrupt, ende vande tanden inden mondt ghehouden.

De wortels alsoo ghesoden, doen scheyden de clieren ende gheswillen ontrent de ooren, daer op gheleydt.

De selfde wortels met azijn ghestooten, verdrijven ende verteiren de hardtheydt vande Milten.

Sommighe draghen de wortels aende hals, om te verdrijven de harde clieren, ende croppen.

De wortels met azijn ghestooten ende gheleydt op de schamelheydt, stoppen dկvervloedighe maendtstonden vande vrouwen.

De wortels met wijn ingenomen, genesen de Geelsucht, ende breken den steen ende graveele. Sy verwecken de maendtstonden vande vrouwen, ende ghenesen de steken vande Scorpioenen. [351]

Cleyn fonteyn oft water-Patich. In Latijn, Pusillum Fonti-lapathum.

Dese soorte van Patich groeyet oock int water, maer niet dan in claer ende fonteyn water, door de welcke dat wt den grondt voorts brengt teere steelkens, die slap ende dunne zijn hier ende daer, niet sonder faselinghen rondtomme de wortel staende ende hanghende, gelijck alle ander water planten. De bladers zijn oock zeer dunne ende saechtkens, op dwater swemmende gelijck die van tFonteyn cruydt, ghelijck die vande Hondts ribbe, maer veel smalder dan die van tFonteyn cruydt, welcke bladers neerstich pluckten sommighe Apotekers van Languedoc, sonderlinghe die van Nimes, (waer dit cruydt ende oock elders niet te vergheefs ghevonden en wordt) om te mengen onder de simpelen, dienende tot het maecken van Unguetum Martiatum tsamen ghebrast ende gemenghelt van veelderley cruyden; iae sy hielden altijdts staende dat dese soorte van Patich ende gheen ander, moest in dese salve ghedaen worden. [352]

(Rumex hydrolapathum) Groot water patich. In Latijn Hydrolapathum magnum.

(Rumex aquaticus) Klein water patich. In Latijn Hydrolapathum minus.

Dit kruid komt veel voor in het water en nergens en anders en daarom wordt het genoemd Hydrolapathum, dat is water patich, ook is het de patientia geheel van aanzien gelijk en zo van bladeren als van stelen en het zaad dan dat de bladeren zwarter zijn. Maar de wortel is alleen korter, vezelachtiger en van buiten zwarter en van binnen roder en is daarom bekwamer om de rode behen af te beelden. Want sommige stoute apothekers van Antwerpen en Fransen gebruiken dit kruid in de medicijnen in plaats van rood behen wiens krachten en gedaanten hetzelfde schijnt af te beelden gelijk ook het groot Limonium.

Dit kruid groeit overvloedig in de beekjes en zacht lopende watertjes buiten Antwerpen aan de Slijkpoort en Rode poort en elders overal op de vochtige en natte gronden. Het voortkomen, manier en gebruik is de scherpe patich gelijk, maar de bladeren zijn smaller en kleiner en de wortel heeft meer vezels waaruit de stelen voortkomen van 30 of 45cm, ja somtijds van een 68 cm hoog en gedeeld in veel takjes die geladen zijn met zeer veel zaad.

Dioscorides. De bladeren van al deze kruiden gekookt en gegeten maken zachte kamergang en de buik week. De bladeren groen gestampt en met olie van rozen of wat saffraan gemengd doen vergaan de zachte zwellingen van het hoofd en blaren die dikker etter uitwerpen gelijk honing. Het zaad van patich en van zuring met water of wijn gedronken stopt de buikloop en de rode loop, het geneest ook het walgen van de maag en de steken van de schorpioenen, ja indien dat iemand tevoren van dit zaad ingenomen heeft zal het steken van de schorpioenen hem niet hinderen.

De wortels van deze kruiden in azijn gekookt of rauw gestampt genezen het kriebelen, kwade zeren en schurftachtige nagels, daarop gestreken, maar eerst moet de plaats gewreven zijn in de zon met azijn en salpeter.

Het water daar de wortels in gekookt zijn beneemt het jeuken van het lichaam en kriebelen als men daarmee stooft of wrijft diegene die met de bladeren gebaad heeft.

De wortels in wijn gekookt verzachten de pijn van de oren daarin gedruppeld en van de tanden in de mond ghehouden.

De wortels alzo gekookt doen scheiden de klieren en zwellingen omtrent de oren, daarop gelegd.

Dezelfde wortels met azijn gestampt verdrijven en verteren de hardheid van de milt.

Sommige dragen de wortels aan de hals om te verdrijven de harde klieren en kroppen.

De wortels met azijn gestampt en gelegd op de schaamstreek stoppen de overvloedige maandstonden van de vrouwen.

De wortels met wijn ingenomen genezen de geelzucht en breken de steen en niergruis. Zij verwekken de maandstonden van de vrouwen en genezen de steken van de schorpioenen. [351]

(Potamogeton crispum)

Klein fontein of water patich. In Latijn Pusillum Fonti-lapathum.

Deze soort van patich groeit ook in het water, maar alleen in helder en fonteinwater doordat die uit de grond voortbrengt tere steeltjes die slap en dun zijn hier en daar en met vezels rondom de wortel staan en hangen gelijk alle andere waterplanten. De bladeren zijn ook zeer dun en zachtjes en zwemmen op het water gelijk die van het fonteinkruid en gelijk die van de hondsrib, maar veel smaller dan die van het fonteinkruid. Die bladeren plukken sommige apothekers van Languedoc vlijtig en vooral die van Nimes, (waar dit kruid en ook elders niet tevergeefs gevonden wordt) om te mengen onder de simpele die dienen tot het maken van Unguetum Martiatum tezamen gebracht en gemengd van vele kruiden, ja zij houden voor vast dat deze soort van patich en geen andere in deze zalf moet gedaan worden. [352]

Patientie. In Latijn, Hippolapathum sativum latifolium, ende Rha barbarum Monachorum. In Franchois, Patience.

Dit cruydt is soo zeer wel bekendt, dat ghesaeyt wordt in veel hoven tot een medicijne vanden huysghesin, om zaechten camerganck te hebben ende oock om te eten als moes, andersins comet selden van selfs voort. De bladers zijn alsoo groot als die van tgroot water Patich, oft breeder, maer niet soo spits ende stijf, voorts comende aen eenen steel van drye oft vier cubitus hooghe. De wortel is langher, geelder, ende van smaecke ende purgerende cracht die vanden Rhabarber der Monicken ghelijck, ende wordt oock daerom ghenoemt Rheum Barbarum Monachorum, by de welcke tselfde gheoeffent werdt, ende werdt vanden ghemeynen man ghehouden voor Rhabarber, om de ghelijcke nutticheydt van af te drijven de gele cholerike humeuren ende waterachtighe vochticheden, hoe wel datter noch een ander cruydt dat hier terstondt naevolght, de welcke oock ghenoemt is der Monicken Rhabarber.

Valsch Rhabarber vande ionghe Herbaristen, in Latijn, Hippolapathum rotundifolium, ende Pseudo Rha recentiorum.

Sommighe neerstighe Herbaristen als dՠApotekers van Antwerpen oeffenen dit cruydt, ende kennent, als veel naerder zijnde den rechten Rhabarber, midts dat is ronder van bladers, ende boven niet spits, ende den bladers vande groote Clissen, oft Pestilentie wortel veel ghelijcker, den welcken sy van grootte bycants ghelijck zijjn, nochtans en hevet gheen meerder oft zeer ander wortel dan de Patientie, ende is oock vande selfde cracht ende natuere.

Dioscorides. Patientie is een groot moes-cruydt, groeyende inde mersschen ende broeck-landen, ende heeft de selfde crachten van de voorseyde soorten van Patich, maer niet soo crachtich, seght Galenus. Tsaet stopt dovervloedighe maentstonden vande vrouwen, want Galenus seght dat heeft eenighe merckelijcke tsamentreckende cracht, in vueghen dat geneest het Roo-melisoen ende den buyckloop oft overvloedighe maendtstonden der vrouwen, principalick dat vande Patich.

Galenus. Lapathum heeft een middelmatighe cracht. Een weynich weder inslaende cracht. Water-patich is meer stoppende dan eenich vanden anderen. Apul. Patich met verckens smeyr (elders staet scapen ruet) ghestooten, ende met huys-backen bruyn-broot ghelijck een plaester daer af [353] ghemaeckt, gheneest wtter maten wel alle hardicheyt die int lichaem comen is, daer op gheleyt zijnde. De bladers van Patich ghestooten met oudt onghesouten smeyr, soo datter zijn twee deylen smeyrs ende een deyl cruydts, ende dese zeer wel tsamen ghemengt zijnde, maeckt daer af ghelijck een balleken, dշelcke ghy sult wynden in een ionck teer bladt, ende graven in warme asschens: ende alst warm is, soo sult ghy dat legghen op tgheswil inde eeghenisse, panicula oft cleyn phlegmone ghenoemt, ende met eenen lijnen doeck daer op binden, tsal tselfde genesen, want het is daer toe zeer goedt ende nut. De bladers van Patich ghestooten met smeyr, ende ghelijck een salve ghemaect, salmen breyden op eenen lijnen doeck, ende soo legghen op dաposteumie: want sy doen wonderlick scheyden tgeswil, of zy openen de sweeringhen.

(Rumex patientia) Patientie. In Latijn, Hippolapathum sativum latifolium, en Rha barbarum Monachorum. In Frans, Patience.

Dit kruid is zo zeer wel bekend dat gezaaid wordt in veel hoven tot een medicijn van het huisgezin om zachte kamergang te hebben en ook om te eten als moes, anderszins komt het zelden vanzelf voort. De bladeren zijn alzo groot als die van de grote water patich of breder, maar niet zo spits en stijf en komen voort aan een steel van 135 of 180cm hoog. De wortel is langer, geler en van smaak en purgerende kracht die van de rabarber der monniken gelijk en wordt ook daarom genoemd Rheum Barbarum Monachorum omdat het bij hen geteeld wordt en wordt van de gewone man gehouden voor rabarber vanwege de gelijke nuttigheid van af te drijven de gele galachtige levenssappen en waterachtige vochtigheden, hoewel dat er noch een ander kruid is dat hier terstond navolgt die ook genoemd is de monniken rabarber.

(Rumex alpinus)

Valse rabarber van de jonge herbaristen, in Latijn Hippolapathum rotundifolium en Pseudo Rha recentiorum.

Sommige vlijtige herbaristen als de apothekers van Antwerpen telen dit kruid en kennen het als veel dichte bij de echte rabarber te zijn omdat het ronder is van bladeren en boven niet spits en den bladeren van de grote klissen of pestwortel veel gelijker die zij van grootte bijna gelijk zijn, nochtans heeft het geen grotere of zeer andere wortel dan de patientie en is ook van dezelfde kracht en natuur.

Dioscorides. Patientie is een groot moeskruid en groeit in de moerassen en broeklanden en heeft dezelfde krachten van de voor vermelde soorten van patich, maar niet zo krachtig zegt Galenus. Het zaad stopt de overvloedige maandstonden van de vrouwen, want Galenus zegt dat het heeft enige opmerkelijke tezamen trekkende kracht in voegen dat het geneest de rode loop en de buikloop of overvloedige maandstonden der vrouwen en voornamelijk dat van de patich.

Galenus. Lapathum heeft een middelmatige kracht en een wat weer inslaande kracht. Water patich is meer stoppend dan enige van de anderen. Apuleius. Patich met varkensvet (elders staat schapenvet) gestampt en met huis gebakken bruin brood gelijk een pleister daarvan [353] gemaakt geneest uitermate goed alle hardheden die in het lichaam gekomen is, daarop gelegd. De bladeren van patich gestampt met oude ongezouten vet zodat er zijn twee delen vet en een deel kruid en deze zeer goed tezamen gemengd en maak daarvan gelijk een balletje die ge zal winden in een jong teer blad en begraven in warme as en als het warm is zo zal ge dat leggen op de zwellingen van de oksels, panicula of kleine phlegmone genoemd, en met een linnen doek daarop binden, het zal hetzelfde genezen want het is daartoe zeer goed en nut. De bladeren van patich gestampt met vet en gelijk een zalf gemaakt zal men breien op een linnen doek en zo leggen op de blaren in de borst want zij doen wonderlijk scheiden het gezwel of ze openen de zweren.

Ghebolt Rha met de bladers van Alant ende ghedaente vande grootte Santorie. In Latijn, Rha capitatum folio Enulae, Centaurei maioris facie.

Sommighe hebben ghehadt ende ghewonnen van Turcks saet over langhe iaren een ander Rha, inde hoven van Vranckrijck ende Vlaenderen, de welcke met grooter nersticheyt gheoeffent zijnde, daer veel iaeren heeft blijven groeyende, ende hadde de bladers van groote Clissen, maer niet soo breet ende langher, die vanden Alant oft Wollecruydt ghelijck, rondtomme ghekerft ende op de effen ende rechte sijde groen, maer op dաverrechte wollachtich graeu, groeyende rondtomme eenen rechten stele van onderhalven voet oft cubitus hooghe, daer op een schoone bolle voordts comt van buyten met schelferen bedeckt, de welcke open gaende een bloeme wordt vol van purper faselingen, ghelijck als zijn inde bloemen vanden Artichauts ende purper Distels: nae de welcke tsaedt comt, dat in Junio ende Julio rijp is, ghelijckende tsaedt vande groote Santorie oft van Carthamus, maer langher. De wortels is voosachtich, meerder ende den Rhabarber gelijcker dan de Santorie.

Andere ghebolt Rha met smalle bladers. In Latijn, Rha-ponticum alterum.

Desen voorgaende Rha is zeer ghelijck een ander dat de Heere Brancion ende Joris van Rijen ghewonnen hebben van Italiaens saedt, maer de bladers zijn veel smalder van grootte die vanden Patich ghelijck, ende oock graeu-wit op dաverrechte zijde: de stele is recht opgaende, waer oock een bolle op comt met schelferen bedeckt, ende een bloeme vol purpere draeykens [354] van verwe als Artichauts oft Distels. Tsaedt is plat die vanden wilden Carthamus ghelijck, ende wordt qualick rijpe in Nederduytschlandt. De wortel is die vande groote Santorie ghelijck, maer vooser, van smaecke vanden grootte Clisse-wortelen.

(Rhaponticum heleniifolium) Bolvormige Rha met de bladeren van alant en gedaante van de grote santorie. In Latijn Rha capitatum folio Enulae, Centaurei maioris facie.

Sommige hebben gehad en gewonnen van Turks zaad lang geleden een andere Rha in de hoven van Frankrijk en Vlaanderen die met grote vlijt geteeld zijn en die daar veel jaren groeide en heeft de bladeren van grote klis, maar niet zo breed en langer en die van de alant of wolkruid gelijk, rondom gekerfd en op de effen en rechte zijde groen maar op de onderkant wolachtig grauw wat groeit rondom een rechte steel van 45cm hoog waarop een mooie bol voorkomt die van buiten met schilfers bedekt is en als die open haat komt er een blauwe bloem vol van purperen vezels gelijk als zijn in de bloemen van de artisjok en perperen distel. Daarna komt het zaad dat in juni en juli rijp is en lijkt op het zaad van de grote santorie of van Carthamus, maar langer. De wortel is voosachtig, groter en lijkt meer op de rabarber dan santorie.

(Rhaponticum scariosum)

Andere bolvormige Rha met smalle bladeren. In Latijn Rhaponticum alterum.

Deze voorgaande Rha is zeer gelijk een andere dat de heer Brancion en Joris van Rijen gewonnen hebben van Italiaans zaad, maar de bladeren zijn veel smaller en van grootte die van de patich gelijk en ook grauw wit aan de onderkant. De steel gaat recht omhoog waar ook een bol opkomt die met schilfers bedekt is en een bloem vol purperen draadjes en [354] kleur als de artisjok of distels. Het zaad is plat en die van de wilde Carthamus gelijk en wordt slecht rijp in Nederduitsland. De wortel is die van de grote santorie gelijk, maar vozer en van smaak van de grote kliswortels.

Rha Ponticum vanden ouders.

Rhabarbarum.

Rha is tweederande, te weten, dat in Turckijen groeydt boven Bosphorus, ende heedt Rha Ponticum, ende dat in Indien van China groeydt genoemt Ravedseni, oft dat in Barbarien groeydt, de welcke is purgerende de Cholerijcke humeuren. Van de Araben ende ionghe Medicijns worden bescreven twee wtlandtsche wortels gheheeten Rha, maer om dat tot noch toe den gheleerden onbekent is van wat plant eenighe van dese twee wortels moghen zijn, ende dat ghetwijfelt wordt oft beyde zijn wortels van een cruydt, soo staedt hier met luttel ende clare woorden, verlatende ale menichte van duyster argumenten ende authoriteyten, door een insien van saken, ende nerstich by een ghelijcken, dese twist te scheyden. De ghene die dickwils heeft ghehandelt ende ghesmaeckt dese vijf wortels, te weten, van Rha Ponticum, Rhavedseni, beyde de groote Santorien ende Monicks Rhabarber, die sal lichtelick ghewaer worden, dat sy alle tsamen ende elck bisonder den anderen ghelijck zijn oft zeer luttel verschillen. Waerdt sake dat de drye inlantsche van desen ons alsoo luttel bekent waren, als dander twee wtlansche zijn, te weten de Rha Ponticum ende Rha-barbarum, soo soudemen zeer lichtelick door eenighe zeer cleyne coniecture moghen ghebrocht worden, om te ghelooven dat Santorie Rha Ponticum ware, ende Hippolapathum Rha-barbarum: oft men soude daer af maeken een medesoorte. Maer ghemerckt dat nu ghenoech blijckt dat diverse dinghen zijn, soo en can niemandt dan door zeer waerachtighe argumenten segghen, dat Rha Ponticum ende Rha Barbarum een selve plante is, want dit en is niet alleene moeylyck den leser die een leerkindt is, maer oock een beletsel om te mercken de qualiteyten, teeckenen, diverscheden, onderscheyden ende tgebruijck vande cruyden, ghemerckt dat met twistighe ende beroemachtige argumenten de dinghen die bycans van contrare naturen zijn, gheprobeert worden een dinck te zijn. Want indien iemandt dit Rha van Dioscorides, nu laetste bekent, proeft ende smaeckt, [355] hy sal ten eersten ghevoelen een weynich bitterheydts, ende een zeer stercke tsamentreckende cracht daer by ghevoegt zijnde eenighe lijmicheydt, sonder scherpheydt, sonder reucke ende licht, maer dat knouwende soo en sal hy oock niet bevinden een saffraenachtich coleur ghelijck als de Rha-Barbarum gheeft, maer een maniere van geelheydt, die nochtans bruynder is ende als van ysserroest dat met azijn ghewasschen is: oock salt licht om breken zijn, in vueghen dat sonder stooten in stucskens mach ghebroken worden, hebbende binnen geensins de verwe vanden Rha Barber, maer veel dunner ende subtylder van streepkens dan die vanden Rha Barbarum zijn vanden middel tot in dշtterste rondtomme wtghestreckt, aschverwich oft graeu, met dweirs loopende aderkens van coleur als palie oft stroo. De dickte vande meeste wortel die wy ghesien hebben, was ghelijck die vande groote Santorie. De middelbaere is eenen duym dicke: De versche is van vooser ende slapper ghesloten substancie dan den Rhabarber, al waer die van ouderdom gheheel ghewormstickt, ende lichter. Het is al een ander wortel dan Matthiolus seght, door ingheven van Anguillara ende Apollo. Want dese raden daer nae met reden, soot oock was, dat heurlieder wortel was ionck ende afghesneden van een ionghe plante van Rhabarber: Want ontrent den iaer 1561 sonden sy in Italien een goet deel van dien, de welcke sy Rha Ponticum hieten: De wortel was geel, swaer ende dunne, maer ouder ende ghewormstickt, lichter, ende bleecker, nochtans werdt die doen hooch vernaemt, om datse inden Herbarius van Matthiolus ghestelt was, ende oock als sommighe seyden, soo purgeerde sy wat veelachtich daer af inghenomen, ghelijck mij oock voorstaedt ghesien te hebben tot Florencen in sommighe winckels van Florence ende Venegen. Maer inden iaere 1564 doen Matthiolus was in Bohemen, ende dat Valgrisius tot Venegen zijn Cruyderboeck druckte, soo heeft Sequin Martinello een gheleerdt ende in deser saecken een zeer gheschickt man, desen laetsten op rechten Rha-ponticum gesonden aen sijnen broeder Albrecht woonende daer inden Engel, de welcke de Medicins van Venegen midts dat gheen contrarie teecken en hadde, inde Theriakels ghedaen hebben, ende ghebruyckt tegen alle dander ghebreken, ende sonderlinghe tot Lyons in Vranckrijck die zeer excellente medicin Dalescamp, de welcke gheensins en purgeerde, maer astringeerde ende dede alleene tghene dat dկuders daer af gheschreven hebben. Insghelijcks oock soo hebben sommighe Apotekers, ghelijck Walerant Donrez van Ryssel een cloeck verstandich man de proeve hier af ghesien ende ghedaen. Maer Anguillara heeft dat bastaert Rha Ponticum met te slappe redenen bewaert, de welcke waerdt dat iemant wilde ghelijcken by dit onse, hy soude zeer verre wt den wegh gaen: Wy hebben oock van dese ghehadt een goede partie heel versch zijnde (nochtans betaelden dՠApotekers voor elcke once die sy ghebruicten indt maken vande Theriakel eenen Ducat) die wy also voorseydt is, daer sy eer behoorde swaerder te wesen dan die oudt is oft drooghe, contrarie dan Anguillara meyndt van dit purgerende Raved. Te vergheeft ende sottelick zijn sy scrupuleus, als sy zeer sorghfuldich ondersoecken wt wat landen ende coopsteden dat tot Venegen ghebrocht wordt. Want het wordt door ander schipreysen wt Oost Indien nae Noorden vande Portugysen ende Spaignarts tot Lisbone ghebrocht, ende van daer tot Antwerpen waer dat de helft beter coop is, dan binnen Venegen. De groote Matthiolus doet aen groote eere den Apollo Iambicus, midts verduldichlijck verdraghende sijne bytende ende scherpe vermaninghe, sonder hem wederom te beschimpen, hoe-wel hy gewone is om getergt ander zeer gheleerde mannen te lasteren ende beschimpen: Hy heeft wel ende schalckelijck gedaen met sijn swijghen, om dat hy (soo ick meyne) niet en soude doorsien oft verlichten dese lanterne van Matthiolus, ende sijn groote Commentaria met sijn stralen dooden ende verbranden.

Cracht van Rha Ponticum.

Dioscorides. De wortel van Rha Ponticum is goet teghen dկpblasinghe vande Lever ende weeckheydt vander maghe, ende alle pijnen van dien, Oock is die zeer goet den ghenen die eenich vercrompen oft ghespannen lidt hebben, oft ghebreckelijck zijn van Lever oft Milte, oft pijne hebben inden buyck, oft ghebreck inde nieren, blase of opde borst, oock den ghenen die dծet oft inghewant ghespannen hebben, teghen de ghebreken der moeder ende het Sciatica ende pijne der heupen, voorts teghen tbloetspouwen, versuchten, hicken, roomelisoen, buyckloop, cortsen ende beten oft steken vande feninige dieren. In alle sieckten salmen dat Rha Ponticum ingeven soo veel gewichts alsmen doet vanden Agaricus, ende met de selfde vochticheyden, te weten met honich water oft Meede, alsmen de cortse heeft: Ist datmen wtdroogt, met Passum ghenoemt Malevasye: teghen de gebreken vande Milte, met honich van azijn: maer als de mage weeck, is te weten, datse de spijse niet en houdt, soo wordt die gheknout ende ingenomen sonder eenige vochticheydt. De wortel van Rha Ponticum met azijn gemengt, geneest de quade witte schorftheydt, ende verdrijft die dootverwige bleecke plecken des lichaems daer op gestreken. De selfde wortel verdrijft alle verouderde [356] heete geswillen met water daer op gestreken. Haer meeste cracht is tsamentreckende met wat warmte. Tegen bloet spouwen, worden in de plaetse vande Rha Ponticum genomen de wortelen, van ons Rhabarber de de cholerijcke humeuren wt bringhen, ende die vande groote Santorie die voor Rha Ponticum valschelijck ghehouden worden.

Mesue. Rhabarbarum is oock een saechte ende wtnemende medicine, die veel deuchden heeft diemen begheert te hebben in een purgerende medicine. Het is warm ende drooghe eer inden tweeden dan inden eersten graedt: het heeft tweederande substantien, deene waterachtich ende eerdich, tsamentreckende, die diep in dլichaem vaerdt: dander luchtich ende vierich wtwendich vande welcke dat subtijl wordt, de welcke haer aerdich wesen verbrandende bitter heeft ghemaeckt ende purgerende, ende de verstoptheden openende. Dese substantien scheyden wy van een met weycken, om dat de warmte ende purgerende substancie soude ghebrocht worden inde infusie oft weykinghe, ende de aerdighe tesamentreckende achter soude blijven. Die eerste purgeert de cholerike ende flegmatijcke humeuren, principalick wt de maghe ende lever, ende suyvert daer door tbloedt, ende opent de verstoptheden, iae sy gheneest de ghebreken die daer wt ghecomen zijn, voorts oock de geelsucht, watersucht, tgheswil vander milte, de rotte cortsen ende oock de langhe duerende, ende de pijnen ende stickten van dկnderste inghewandt: Maer dese ander substantie stopt den bloedt loop vande longher oft ander partijen, ende geneest oock partijen die gheblutst, ghecrockt ende ghebroken zijn door vallen oft slaen soo wel inwendichals wtwendich, ist datmen inneemt een vierendeel loots van dese wortel, met twee granen momie ende onderhalf graen meecrappe in straffen ende tsamentreckende wijn. Oock soo wordt zeer profijtelijck haer olie ghestreken op ghepletterde ende vercrompen musclen. Desghelics oock gheneest sy den hick ende roomelisoen, sonderlinghe als die gheroost is ende inghenomen met sap van Weghebree ende met een weynich groven wijn. Rhabarber en is niet hinderlick, sy wordt tot allen tijden sonder perijckelinghe inghegheven, sy is allen ouderdom ghesont, iae oock den kinderen ende bevruchten vrouwen. Maer sy werckt crachtigher als sy inghenomen wordt met weye, sonderlinghe van Geyte-melck, oft oock in Cicoreye ende Eppe water oft Weghebree water ghesoden, gheweyckt ende door ghedaen, ende besonder met Spica Nardi, die haer werckinghe zeer is helpende, gheweyckt ende wtghedouwet zijnde, soo salmen dat innemen, dշelcke oock ghedaen sal worden alsser afvaeginghe ende purgatie van noode is. Ist dat wy nae tհurgeren dթnghewandt astringerende oft tsamentreckende stercken willen, soo gheeft men die in ghepulveriseert: maer ist datter meerder stoppinghe van noode is, men gheeftse gheroost: ende indien datter zeer groote astrictie van doene is, men gheeftse in ghebrandt.

Extractie van Rhabarber.

Ghemeynlick ghenoemt Essentie van Rhabarber, die purgerende is, alsoomen oock seydt Essentie van Pillen ende ander purgerende medicijnen, de welcke zeer weynich inghenomen soetelick purgeert, ende nu ter tijdt inde hoven vande Princen vele ende zeer wel ghebruyckt wordt.

De ghestooten Rhabarber oft cleyne ghesneden, ghedrooght zijnde tusschen papieren inde Sonne oft by tvier, salmen eenen dagh ende nacht laten weycken in gheest oft levende domp vanden alder besten wijn: (niet in ghebranden wijn die ghedistilleert is van wijn droessem oft bier gist) op eenen warmachtighe plaetse: ende standerdaeghs salmen terstondt metten handen die wtdouwen, doende daer by wat Caneele, waer af ghy innemen moghet soo veel als u ghelieft: Daer nae doet den gheest vanden wijn in een glas wel toeghestopt met een decksel: dan giet terstondt weder op de voorseyde wtghewronghen Rhabarbere versschen geest van wijn als vooren, het welcke ghedaen wordt tot drye oft vier mael toe, oft soo langhe tot dat de gheest vanden wijn niet meer geverwet en wordt. Ten laetsten worden dese ghemengde liqueuren in een glas ghedaen wel gheluteert, ende in een warm water oft metten domp van heet water ghedistilleert, ende de grondtsoppe die onder blijft wordt bewaert tot datmen van doene heeft, waer af men tseffens mach innemen ontrent een half vierendeel loots, wat meer oft min nae de natuere vanden siecken. De geeste vanden wijn machmen dan tot ander ghebruyck bewaeren, waer in gheen laxerende cracht meer te soecken en is, want wy hebben by experientie bevonden dat de ghedistilleerde water van Diaphoenicum Indum, confectionis Hamec, ende purgerende medicijnen, iae drye oft vijf oncen tseffens daer af inghenomen, meer beroerte maeckten inden buyck dan sy purgeerden. Ende dat meer is, Juliaen de la Cambre Apoteker tot Antwerpen die in dese dinghen wel gheschickt is, seyde voor seker, dat tgedistilleert water van Syrop van Roosen ex infusionibus in glasen ghemaeckt, zeer stoppende was, ende de loterende tanden vast maeckte, eenen goeden aessem maeckte. Ende de cleyne heete puystkens inden mondt Aphthae ghenoemt, ende alle andere seericheden des mondts gheneest. [357]

Byde selfde manieren ende middelen moghen alle andere purgerende medicijnen bereydt worden voor teere ende leckere persoonen, vande welcke de werckinghe zeer gheholpen ende ghehaest wordt door den gheest des wijns: ende de hinderlickheydt wordt vermindert, nae de natuere vande medicijne, ende opset des Medicijnmeesters.

Extractie van Rhabarber door den gheest vanden wijn steyn nae de maniere van Theophrastus ende vanden Alchymisten.

Wtghelesen Caneele een pont, geest van wijnsteyn twee pont, water van Eertgalle onder half pont, Roose water een half pont, laet dese dinghen tsamen staen digereren eenen dagh ende nacht, ende dan distilleren door tbalneum tot dat alle de vochticheydt overcomen is. In dit water sal ghemacereert worden den tijdt van acht dagen een pont wtgelesen Rhabarber, ende daer nae in een sacsken gedaen met een persse zeer stijf wtghedruckt, de welcke ghedaen zijnde, salmen de wortel wegh worpen ende dշtgheperste vochticheydt weder doen in een glas, ende daer by ghedaen zijn Syr. Ros, solut, oft Syrop van Persebloemen een half pont, salmen tselfde laten insieden tot de dickte van honich. Van desen wordt den ionghers inghegheven onderhalven dragme, den volwassenen persoonen een half once, met sap van erweten oft Ciceren luttel ghesoden.

(Rheum rhaponticum, Rheum rhabarbarum) Rha Ponticum van de ouders.

Rhabarbarum.

Rha is tweevormig, te weten dat in Turkije groeit boven de Bosphorus en heet Rha Ponticum en dat in Indi van China groeit en genoemd Ravedseni of dat in Barbarijen groeit en die purgeert de galachtige levenssappen. Van de Arabieren en jonge dokters worden beschreven twee buitenlandse wortels geheten Rha, maar omdat tot noch toe de geleerden onbekend is van welke plant enige van deze twee wortels mogen zijn en dat getwijfeld wordt of beide de wortels van een kruid zijn zo staat hier met weinig en heldere woorden en verlaat de menigte van duistere argumenten en autoriteiten door een inzicht van zaken en vlijtig vergelijke deze twist te scheiden. Diegene die dikwijls heeft gehandeld en geproefd deze vijf wortels, te weten van Rha Ponticum, Rhavedseni, beide grote santorie en monnikenrabarber, die zal licht gewaer worden dat zij alle tezamen en elk apart de anderen gelijk zijn of zeer weinig verschillen. Was het zo dat de drie inlands van dezen ons alzo weinig bekend waren zoals de andere twee buitenlandse zijn, te weten de Rha Ponticum en Rha-barbarum, zo zou men zeer licht door enige zeer kleine conjectuur mogen gebracht worden om te geloven dat de santorie Rha Ponticum is en Hippolapathum Rha-barbarum. Of men zou daarvan maken een medesoort. Maar gemerkt dat het nu genoeg blijkt dat ze diverse dingen zijn zo kan niemand dan door zeer ware argumenten zeggen dat Rha Ponticum en Rha Barbarum dezelfde planten zijn want dit is niet alleen moeilijk de lezer die een leerkind is, maar ook een beletsel om de kwaliteiten, tekens, verschil en het gebruik van de kruiden te merken, gemerkt dat met twistige en beroemde argumenten de dingen die bijna van tegen gestelde naturen zijn geprobeerd worden een ding te zijn. Want indien iemand deze Rha van Dioscorides, nu net bekend, proeft en smaakt, [355] hij zal eerst voelen wat bitterheid en een zeer sterke tezamen trekkende kracht en daarbij gevoegd enige lijmachtigheid zonder scherpte, zonder reuk en licht. Maar als hij dat kauwt zo zal hij ook niet bevinden een saffraanachtige kleur gelijk als de Rha-Barbarum geeft, maar een manier van geelheid die nochtans bruiner is en als van ijzerroest dat met azijn gewassen is. Ook zal het gemakkelijk te breken zijn, in voegen dat het zonder stoten in stukjes gebroken kan worden. Het heeft van binnen geenszins de kleur van de Rha Barber, maar veel dunner en subtieler van streepjes dan die van de Rha Barbarum die van het midden tot in het uiterste rondom uitgestrekt en askleur of grauw is met dwars lopende adertjes van kleur als palie of stro. De dikte van de grootste wortel die we gezien hebben was gelijk die van de grote santorie. De middelbare is een duim dik. De verse is van vozer en slapper gesloten substantie dan de rabarber al waas die van ouderdom geheel wormstekig en lichter. Het is geheel een andere wortel dan Matthiolus zegt door ingeven van Anguillara en Apollo. Want deze raden daarna met reden aan, zo het ook was, dat hun wortel jong en afgesneden was van een jonge plant van rabarber. Want omtrent het jaar 1561 zonden zij in Itali een goed deel van die zij Rha Ponticum noemen. De wortel was geel, zwaar en dun, maar ouder en wormstekig lichter en bleker. Nochtans werd die toen hoog geacht omdat ze in de herbarius van Matthiolus gesteld was en ook zoals sommige zeiden zo purgeerde zij wat veel daarvan ingenomen, gelijk mij ook voorstaat gezien te hebben te Florence in sommige winkels van Florence en Veneti. Maar in het jaar 1564 toen Matthiolus in Bohemen was en dat Valgrisius te Veneti zijn Cruyderboeck drukte zo heeft Sequin Martinello, een geleerd en in deze zaken een zeer geschikt man, deze laatste echte Rha-ponticum gezonden aan zijn broeder Albrecht die daar in de Engel woonde die de dokters te Veneti, omdat geen tegen gestelde tekens had, in de teriakels gedaan en gebruikt tegen alle andere gebreken en vooral te Lyon in Frankrijk de zeer excellente dokter Dalescamp die geenszins purgeerde maar astringent en deed alleen hetgeen dat de ouders daarvan geschreven hebben. Insgelijks ook zo hebben sommige apothekers gelijk Walerant Donrez van Rijsel, een kloek en verstandig man, de proef hiervan gezien en gedaan. Maar Anguillara heeft dat bastaard Rha Ponticum met te slappe redenen bewaard en was het dat iemand die vergelijken wilde met deze de onze hij zou het zeer uit de weg gaan. We hebben ook van deze gehad een goede heel verse partij (nochtans betaalden de apothekers voor elke ons die zij gebruikten in het maken van de teriakel een dukaat) die we alzo gezegd is daar zij eerder behoorde zwaarder te zijn dan diegene die oud of droog is en tegen gesteld wat Anguillara meent van deze purgerende Raved. Tevergeefs en zot zijn zij scrupuleus als zij zeer zorgvuldig onderzoeken uit welke landen en koopsteden dat het tot Veneti gebracht wordt. Want het wordt door andere schipreizen uit Oost Indi naar het Noorden van de Portugezen en Spanjaarden te Lissabon gebracht en vandaar tot Antwerpen waar dat de helft goedkoper is dan binnen Veneti. De grote Matthiolus doet grote eer Apollo Jambicus aan omdat hij geduldig verdraagt zijn bijtende en scherpe vermaningen zonder hem wederom te beschimpen, hoewel hij gewoon is om te tergen andere zeer geleerde mannen en te lasteren en beschimpen. Hij heeft goed en schalks gedaan met zijn zwijgen omdat hij (zo ik meen) niet zou doorzien of verlichten deze lantaarn van Matthiolus en zijn grote Commentaria met zijn stralen doden en verbranden.

Kracht van Rha Ponticum.

Dioscorides. De wortel van Rha Ponticum is goed tegen de opblazing van de lever en weekheid van de maag en alle pijnen van die, ook is die zeer goed diegene die enig verkrompen of gespannen lid hebben of gebrekkelijk zijn van lever of milt of pijn hebben in de buik of gebrek in de nieren, blaas of op de borst. Ook diegene die het net of ingewand gespannen hebben, tegen de gebreken der moeder en ischialgie en pijn der heupen, voorts tegen het bloedspuwen, verzuchten, hikken, rodeloop, buikloop, koortsen en beten of steken van de venijnige dieren. In alle ziektes zal men dat Rha Ponticum ingeven zoveel gewicht als men doet van de Agaricus en met dezelfde vochtigheden, te weten met honingwater of mede als men koorts heeft. Is het dat men uitdroogt met Passum genoemd malvezij. Tegen de gebreken van de milt met honing van azijn. Maar als de maag week, is te weten dat ze de spijs niet behoudt, zo wordt die gekauwd en ingenomen zonder enige vochtigheid. De wortel van Rha Ponticum met azijn gemengd geneest de kwade witte schurft en verdrijft die doodkleurige bleke plekken des lichaam, daarop gestreken. Dezelfde wortel verdrijft alle verouderde [356] hete gezwellen met water daarop gestreken. Haar grootste kracht is tezamen trekkend met wat warmte. Tegen bloedspuwen wordt in de plaats van de Rha Ponticum genomen de wortels van onze rabarber die de galachtige levenssappen uit brengen en die van de grote santorie die voor Rha Ponticum vals gehouden wordt.

Mesue. Rhabarbarum is ook een zachte en uitnemende medicijn die veel deugden heeft die men begeert te hebben in een purgerende medicijn. Het is warm en droog eerder in de tweede dan in de eerste graad. Het heeft tweevormige substanties, de ene waterachtig en aardachtig, tezamen trekkend die diep in het lichaam gaat. De andere luchtig en vurig uitwendig waarvan dat het subtiel wordt die haar aardse wezen verbrandend bitter heeft gemaakt en purgerend en de verstoppingen opent. Deze substanties scheiden we vaneen met weken omdat de warmte en purgerende substantie gebracht zou worden in de vloeistof of weking en de aardse tezamen trekkende weg zou blijven. De eerste purgeert de galachtige en slijmachtige levenssappen en voornamelijk uit de maag en lever en zuivert daardoor het bloed en opent de verstoppingen, ja zij geneest de gebreken die daar uitgekomen zijn, voorts ook de geelzucht, waterzucht, de zwelling van de milt, de rotte koortsen en ook de lang durende en de pijnen en ziekten van het onderste ingewand. Maar deze andere substantie stopt de bloedloop van de longen of andere partijen en geneest ook partijen die geblutst, gekreukt en gebroken zijn door vallen of slaan zowel inwendig als uitwendig is het dat men inneemt een 2gram van deze wortel met twee korrels mummie en anderhalve korrel meekrap in straffe en tezamen trekkende wijn. Ook zo wordt zeer profijtelijk haar olie gestreken op geplette en verkrompen spieren. Desgelijks ook geneest zij de hik en rodeloop r vooral als het geroosterd is en ingenomen met sap van weegbree en met een weinig grove wijn. Rabarber is niet hinderlijk, zij wordt te alle tijden zonder moeilijkheden ingegeven, zij is alle ouderdom gezond, ja ook de kinderen en bevruchte vrouwen. Maar zij werkt krachtiger als zij ingenomen wordt met wei en vooral van geitenmelk of ook in cichorei en selderijwater of weegbreewater gekookt, geweekt en door gezeefd en vooral met Spica Nardi die haar werking zeer helpt, geweekt en uitgeduwd zo zal men dat innemen wat ook gedaan zal worden als er afvegen en purgatie nodig is. Is het dat we na het purgeren het ingewand adstringerend of tezamen trekken versterken willen zo geeft men die in verpoederd. Maar is het dat er meer stoppen nodig is geeft men het geroosterd. En indien dat er zeer grote stopping nodig geeft men het gebrand in.

Extract van rabarber.

Gewoonlijk genoemd essentie van rabarber die purgerend is alzo men ook zegt essentie van pillen en andere purgerende medicijnen die zeer weinig ingenomen zacht purgeren en nu ter tijd in de hoven van de prinsen veel en zeer goed gebruikt wordt.

De gestampte rabarber of klein gesneden en gedroogd tussen papier in de zon of bij het vuur zal men een dag en nacht laten weken in geest of levende damp van de allerbeste wijn. (niet in gebrande wijn die gedistilleerd is van wijndroesem of biergist) op een warmachtige plaats. De volgende dag zal men terstond met de handen die uitduwen en doen daarbij wat kaneel waarvan ge innemen mag zo veel als u belieft. Daarna doe de geest van de wijn in een glas die goed dicht gestopt is met een deksel en giet dan terstond weer op de voor vermelde uitgewrongen rabarber verse geest van wijn zoals tevoren wat gedaan wordt tot drie of viermaal toe of zolang totdat de geest van de wijn niet meer gekleurd wordt. Tenslotte worden deze gemengde likeuren in een glas gedaan die goed gestopt is en in een warm water of met de damp van heet water gedistilleerd en de grondsap die onder blijft wordt bewaard tot dat men het nodig heeft. Daarvan mag men gelijk innemen omtrent een gram en wat meer of minder naar de natuur van de zieke. De geest van de wijn mag men dan tot ander gebruik bewaren waarin geen laxerende kracht meer zijn want we hebben bij ondervinding bevonden dat het gedistilleerde water van Diaphoenicum Indum, confectionis Hamec en purgerende medicijnen, ja, drie of vijf ons gelijk daarvan ingenomen meer beroerte maken in de buik dan zij purgeren. En dat meer is, Juliaen de la Cambre, apotheker te Antwerpen die in deze dingen goed geschikt is, zei voor zeker dat het gedistilleerde water van siroop van rozen ex infusionibus in glazen gemaakt zeer stoppend is en de losse tanden vast maakt en een goede adem maakt. En de kleine hete puistjes in de mond, Aphthae genoemd, en alle andere zeren der mond geneest. [357]

Op dezelfde manieren en middelen mogen alle andere purgerende medicijnen bereid worden voor tere en lekkere personen waarvan de werking zeer geholpen en versneld wordt door de geest der wijn en de hinderlijkheid wordt verminderd naar de natuur van de medicijn en opzet der medicijnmeesters.

Extract van rabarber door de geest van de wijnsteen naar de manier van Theophrastus en van de alchemisten.

Uitgelezen kaneel een pond, geest van wijnsteen twee pond, water van duizendguldenkruid anderhalf pond, rozenwater een half pond, laat deze dingen tezamen staan verteren een dag en nacht en dan distilleren door het balneum tot dat alle vochtigheid overgekomen is. In dit water zal gemaceerd worden de tijd van acht dagen een pond uitgelezen rabarber en daarna in een zakje gedaan met een pers zeer stijf uitdrukken en daarna zal men de wortel weg werpen en het uitgeperste vochtigheid weer doen in een glas en daarbij doen siroop van rozen oplossing of siroop van perzikbloemen een half pond en zal men het laten inkoken tot de dikte van honing. Van deze wordt de jongelingen ingegeven 6gram, de volwassenen personen een half ons met sap van erwten of Cicer weinig gekookt.

Draken-bloedt. In Latijn, Lapathium sanguineum, oft ghemeynlick Sanguis Draconis. In Franchois, Sang de Dragon.

Inde hoven Noordtwaerts gheleghen groeyet dit cruydt van selfs, maer selden in warme landen, de welcke yemandt soude moghen ghehouden hebben voor Limonium, soo wel om dat de bladers heeft van Mayer, als oock om de peeskens ende roode aderkens die inde bladers loopen, soodaenighe als sy willen hebben in Limonium: midts dat sy dat in Dioscorides lesen Neurϥides ghenoemt, dat is te segghen: zenuachtich, oft zenuen hebbende: Maer dit cruydt is vanden gheslachte van Lapathum, de welck dat wel bethoont met zijn gheheel wesen, hoe wel dat heeft eenen salpeterachtighen smaecke, ende de bladers ende ghedaente vanden Mayer, oft van den scherpen Patich, maer smalder, langher, ende in meerder ghetal, met bloedt-roode, purper, oft bruyn-roode zenuen, oft aderen vol bloedts, over al wtghespreydt, ende onder den anderen verwerret, de welcke bevlecken de doncker groenicheydt vande bladers. Alle dՠander dinghen hevet gheheel den Patich ghelijck.

De bladers van Draken-bloedt ghesoden ende tsap inghenomen, maeckt camerganck: ende oock het root wtgheperst sap vande gheheele plante, die om het bloedich sap Draken-bloedt vanden Duytschen ghenoemt wordt.

Surckel. In Latijn, Oxalis oft Lapathum Oxalida: Inde Apoteken Acerosa. In Franchois, Oseille ende Aigrette. In Wals, Surelle. In Hoochduytsch, Sauramper. In Italiaensch, Acetosa. In Spaensch, Azederas, Azedas, ende Agrelles. In Engelsch, Sorrell.

Hoe wel dat Surckels niet dan by haeren eyghen naem van Dioscorides verclaerdt zijn, nochtans is eenen ieghelijcken bekendt datse ghestelt zijn voor de vierde soorte van Lapathum: Want dat iemanden niet wel en soude moghen behagen dat daer gheseydt wordt, tsaet is scherp van smake, dat moet ghenomen worden, ghelijck somtijdts de ghemeine man spreeckt, seggende suer voor scherp, andersins waerom en souden wy niet meynen dat hem zeer wel bekent was, ghelijck dat altijdts heeft gheweest, iae den slichten vroukens? Oock dwoordt Oxys oft Oxalidis en bediedt niet alleene het scherpe blat, maer oock den smake, de welcke scherp gheheeten wordt vande scherpheydt vande messen by proportie ende ghelijckenisse. Surkel dan geheeten Oxis oft scherp, heeft de bladers die vanden Patich ghelijck, maer dunner, teerder, ende moesachtigher, onder breedt, boven scherp, [358] ende pinnekens onder die vande Spinagie ende Melde ghenoech ghelijck, groeyende rondtomme de stele die zeere ghestrept, rootachtich, ende sapachtich is, ende al tsamen zeer suer van smake. De wortel is Saffraen geel ende faselachtich, tsaedt scherp ende cantachtich groeyende in blaeskens, den sade van Patich niet onghelijck. Tgroeyet over al inde bemden ende hoven tot alle tijden vanden iaere, ende dient inde Apoteken ende keucken om saussen oft sapen af te maken.

Knobbelachtighe Surckel, In Latijn, Oxalis tuberosa.

Gheensins en dient hier vergheten de vremde Surckel met die knobbelachtige wortels, die vanden Oenanthes oft roode Steenbreke ghelijck, wel weerdich om sien, die oock van bladers, stele ende saedt den hof Surkel ghelijck is, den welcken sy oock van fatsoen geheel representeert. Dese wordt luttel in Nederlandt ghevonden, maer heeft voor eenen schinck ghesonden gheweest wt Italien aenden Heere Brancion van Doctor Pancius saligher ghedachten Medicijn van Ferraren.

(Rumex sanguineus) Drakenbloed. In Latijn Lapathium sanguineum of gewoonlijk Sanguis Draconis. In Frans Sang de Dragon.

In de hoven Noordelijk gelegen groeit dit kruid vanzelf, maar zelden in warme landen. Die zou iemand gehouden mogen hebben voor Limonium zowel omdat het de bladeren heeft van majer als ook om de peesjes en rode adertjes die in de bladeren lopen zodanige als zij willen hebben in Limonium. Omdat zij dat in Dioscorides lezen wat Neuroeeides genoemd is, dat is te zeggen; zenuwachtig of heeft zenuwen. Maar dit kruid is van de geslachten van Lapathum wat dat wel betoont met zijn gehele wezen hoewel dat een salpeterachtige smaak heeft en de bladeren en gedaante van de majer of van de scherpe patich, maar smaller, langer en in groter getal met bloedrode, purperen of bruinrode zenuwen of aderen vol bloed en overal uitgespreid en onder de anderen verward die bevlekken de donker groenheid van de bladeren. Alle andere dingen heeft het geheel de patich gelijk.

De bladeren van drakenbloed gekookt en het sap ingenomen maakt kamergang en ook het rode uitgeperste sap van de gehele plant die vanwege het bloederig sap drakenbloed van de Duitsers genoemd wordt.

(Rumex acetosa)

Zuring. In Latijn Oxalis of Lapathum Oxalida. In de apotheken Acerosa. In Frans Oseille en Aigrette. In Waals Surelle. In Hoogduits Sauramper. In Italiaans Acetosa. In Spaans Azederas, Azedas en Agrelles. In Engels Sorrell.

Hoewel dat zuring niet dan bij haar eigen naam van Dioscorides verklaard is, nochtans is het iedereen bekend dat ze gesteld zijn voor de vierde soort van Lapathum. Want dat het iemand niet goed zou mogen behagen dat daar gezegd wordt; het zaad is scherp van smaakլ dat moet genomen worden gelijk somtijds de gewone man spreekt die zegt; zuur voor scherp, anderszins waarom zouden we niet menen dat het hem zeer goed bekend was gelijk dat het altijd is geweest, ja de slechte vrouwtjes? Ook het woord Oxys of Oxalidis betekent niet alleen het scherpe blad, maar ook de smaak die scherp geheten wordt vanwege de scherpte van de messen bij proportie en gelijkenis. Zuring dan geheten Oxis of scherp heeft de bladeren die van de patich gelijk, maar dunner, teerder en moesachtiger, onder breed en boven scherp [358] en pinnetjes onder die van de spinazie en melde genoeg gelijk. Die groeien rondom de steel die zeer gestreept, roodachtig en sapachtig is en al tezamen zeer zuur van smaak. De wortel is saffraan geel en vezelachtig. Het zaad is scherp en kantig en groeit in blaasjes, het zaad van patich niet ongelijk. Het groeit overal in de beemden en hoven tot alle tijden van het jaar en dient in de apotheken en keuken om sausen of sappen van te maken.

(Rumex tuberosus)

Knobbelachtige zuring, In Latijn Oxalis tuberosa.

Geenszins dient hier vergeten de vreemde zuring met die knobbelachtige wortels die van de Oenanthum of rode steenbreek gelijk en wel waard om te zien en ook van bladeren, stelen en zaad de hof zuring gelijk is die zij ook van vorm geheel representeert. Deze wordt weinig in Nederland gevonden maar is voor een geschenk gezonden geweest uit Itali aan de heer Brancion van doctor Pancius zaliger gedachten, dokter van Ferrara.

Schaeps Surckel. In Latijn, Oxalis tenuifolia, sinuata, veruecina. In Hoochduytsch, Kleyn Sauerampffer. In Franchois, Surelle oft Oseille de brebis. In Italiaensch, Acetosella ende Sannicicla.

Dese Surkel groeyet soo overvloedich op santachtighe gronden van Brabant, Picardie, Normandie ende Engellandt, datse tcoren verdruckt, ende was ende cracht beneemt, dՠeertrijck bedeckende met de bruynroode verwe van tsaedt stelen ende bladers: Sy is oock suer van smaecke, maer den schapen aenghenaem, waerom datse vande Nederlanders gheheeten wordt Schaeps surkel. Sy is gheheel cleynder ende dunner dan dander, een palme oft onderhalf hooge. De wortel is cleyne ende teerkens, ende groeyet oock zeer vele op alle onghebouwede ende dorre hoevels.

Roomsche Surckel. In Latijn, Oxalis sativa Franca, rotundifolia, repens.

Dese is zeer lieflick ende malskens int moes, ende groeyet veel in Vranckerijck rondtomme Paris ende Orliens, oock inde hoven, de welcke ghebruyckt wordt tot saussen ende medicinen, ghelijck die andere twee voorgaende in ander landen, ende wordt daerom Roomsche gheheeten, om datse [359] boven alle ander in smaecke ende lieflicker suricheydt ghepresen wordt: Hoe wel oock dat de selfde overvloedich groeyet opde santachtighe berghen van Provencen, cruypende opder eerden met ghebogen steelkens, van eenen voet oft onderhalve lanck, waeraen dat groeyen bladers die boven rondtachtich zijn, maer cleyne ende ghelijvich die vande Soldanella ghelijck, maer onder gheschaert ende wat scherp ghepint. Van cleyn saedt ende bloemen ist den voorgaenden niet onghelijck.

(Rumex acetosella)

Schapenzuring. In Latijn, Oxalis tenuifolia, sinuata, veruecina. In Hoogduits, Kleyn Sauerampffer. In Frans, Surelle of Oseille de brebis. In Italiaans, Acetosella en Sannicicla.

Deze zuring groeit zo overvloedig op zandachtige gronden van Brabant, Picardië, Normandië en Engeland dat ze het koren verdrukt en groei en kracht beneemt en het aardrijk bedekt met een bruinrode kleur van het zaad, stelen en bladeren. Zij is ook zuur van smaak, maar de schapen aangenaam waarom dat ze van de Nederlanders geheten wordt schapenzuring. Zij is geheel kleiner en dunner dan de ander en een 10 of 15cm hoog. De wortel is klein en teer en groeit ook zeer veel op alle ongebouwde en dorre heuvels.

(Rumex scutatus)

Roomse zuring. In Latijn Oxalis sativa Franca, rotundifolia, repens.

Deze is zeer lieflijk en mals in het moes en groeit veel in Frankrijk rondom Parijs en Orlans, ook in de hoven die gebruikt wordt tot sausen en medicijnen gelijk de andere twee voorgaande in andere landen en wordt daarom Roomse geheten omdat ze [359] boven alle andere in smaak en lieflijker zuurheid geprezen wordt. Hoewel ook dat dezelfde overvloedig groeit op de zandachtige bergen van Provence en kruipt op de aarde met gebogen steeltjes van 30 of 45 lang waaraan groeien bladeren die boven rondachtig zijn, maar klein en stevig en die van de Soldanella gelijk, maar onder geschaard en wat scherpe punten. Van klein zaad en bloemen is het de voorgaande niet ongelijk.

Nater-wortel. In Latijn, Bistorta, ende is dryederhande, ende elck wordt ghehouden voor Britannica, ende wordt van Fuchsius ghehouden voor de Dracontia van Plinius, ende van Gesnerus voor Limonium: van Dodonaeus voor Dracunculus Plinij, met de bladers van Beete, hebbende nochtans verscheyden natueren van Dragonckel. In Hoochduytsch, Natterwurtz, In Franchois, Bistorte. In Spaensch, Bistorta.

Int eerste aensien soo schijnen beyde de Herts-tonghen te wesen vanden gheslachte van wilde Rumex, waerom dat sy wt de comparatie van Dioscorides ende vande bladers gheoordeelt werdt te zijn Britannica: Maer de Britannica is vanden ouders ende van Plinius hier voortijtds meer ghepresen gheweest, dan sy nu wel bekendt is: Want tschijnt dat door een weynich onachtsaem beschrijven, ende by aventure doort veranderen van een woordeken oft cleyne faute, indt beschrijven vande wortel, dշelcke soo te passe ghecomen is binnen ons ende ons voorvaders ghedenckenisse, dat de selfde die wy hielden voor verloren oft onbekendt, daghelijcks ghebruyckt wordt, ende ons zeer ghemeyne is onder eenen anderen name. Daerom de ghene die de Bistorta daer voor niet hebben en willen om de dunne wortel λεϖττν gheheeten, die en seggen niet met allen, nochtans oock en brenghen sy soo grooten onbequaemheydt niet by, ghemerckt alle ander punten desen cruyde soo net tot voordeel zijn, soo wel de teeckenen vande figuere, als vande crachten, ende dat sy niet soo bequaem oft beter by en brenghen, datmen henlieden soude terstondt moeten ghelooven. Want alle de swaericheydt is gheleghen inde wortel, andersins ist de wilde Patich oft Rumex van ghedaente soo gelijck, dat van vele Rumex gheheeten wordt. Maer ist dat sy de Griecksche woorden μελαντεςα ηαι δασυτεςα lasteren, soo sprietooghen sy in een ghemeyn Griecks woort, want δατυτεςα bediedt dat de binnenste bladers bruyn purper zijn ghelijck die vande violette, die sy μελαιναν heeten, ende niet hayrachtich, want hier en is gheen comparatie van hayrachtige dingen, noch oock dat woordt en is [360] hier niet bequaem, maer wel stijfver ende vaster, βςαχειαν, dat is te segghen, cordt, de welcke oock voorwaer mach ghesien worden, gheleken zijnde metten Lapathum oft minder: λετην, voorwaer dat is dunne, ghelijck my tselfde niet en behaeght, soo segghe ick noode tghene dat by aventure zeer waerachtich is, oft dat hy verstaen heeft de wortel vande cleyne Bistorta, die niet zeer dicke en is, oft dat eenich copieerder die ghelesen mach hebben, cort verandert heeft dicke in dunne, te weten αχιν in χετην, gheen verstandt vande saecke hebbende, meynende dat soo beter voegde. Om dat de wortels die cort zijn, meestendeel dunne zijn, hoe wel dat oock den autheuren sulcke cleyne fauten ontvallen ende ghebeuren moghen. Tsy hoe dat wil, tgebruyck ende vrucht vande Nater-wortel en kan niet ontweldicht worden den ghenen die twintich iaeren oft meer neerstich ghesocht hebben de Britannica, de welcke weten datse heeft gheheel de selfde, iae veel meer crachten dan Dioscorides de Britannica toegheschreven heeft, welcker ondersoeck ons soo veel te liever houdt inde selfde opinie, om dat wy gheen ander en sien, dat soo wel met de selfde accordeert.

Groote Nater wortel.

De groote Nater-wortel heeft bladers die vande Patich ghelijck, maer wat minder, swerter, volder, stijfver, ende een weynich geboort oft ommegheslaghen op dաverrechte sijde, graeu wt de blaeuwen. De stelen zijn teer, cael, van eenen voet lanck ende dunne, draghende boven een schoon are van purper bloemen die vande Betonie oft Persick-cruydt ghelijck. De wortels is crom in een ghewrongen, van binnen roodtachtich, zeer wranghe van smaecke, ende tsamentreckende, eenichsins die vande Tormentille ghelijck, maer van buyten hayrachtich ende swert.

Cleyne ende alderminste Nater wortel.

De cleyne ende oock dաlderminste Nater-wortel zijn de groote ghelijck, ter plaetsen daer sy oock van selfs alle tsamen groeyen. Maer dese hebben smalder ende effender bladers die niet gheschaert en zijn, ende corter ommegheslaghen. De wortels is oock cleynder, ende sonder eenighe veselinghe. Alle dese groeyen op hoogher berghen, ende in coude bemden, ghelijck in tgeberghte van Verone, ende veel grasachtighe hoevels in West Engellandt. Mijn-Heere de lՅcluse heeft my dit iaer daer af saedt gheschoncken. Oock wordensy ghehouden in sommighe hoven die alle ghelijck zeer crachtich zijn tegen de zeer voorts etende seericheden: ende tghedistilleert water van dien, is zeer goedt om te verteiren de voose tacken van vleesch die inde neuse gaten groeyen ghenoemt polypus: ende in tbinnenste ghehemelte des mondts; de welcke oock zeer goedt is ghedroncken teghen tbloedtspouwe, bloedt-loop wt de lever.

Dioscorides. Britannica heeft een tsamentreckende cracht, eyghentlick zeer goedt teghen alle sweeringhe ende verhittinghe des mondts ende kele. Oock is die goedt tot alle ander dinghen die astrictie van doen hebben. Galenus seght oock datse tsamen is treckende, ende voeght daer by, Sommighe stellen dit cruydt al onder de medicijnen dienende tot de maghe zeer crachtich. Oock ist de wonden zeer ghenesende, cout ende drooghe van natuere.

Britannica van Gesner ende vandie van Lyons. In Latijn, Britannica Gesneri & Lugdunensium.

Dese Britannica die ons aldereerst is ghewesen gheweest vanden vervaren Herbarist van Rijssel, Walerant Donrez, ghelijck die niet luttel van bladers ende wortel schijnt ghelijck te wesen, [361] alsoo ist claer dat haer zeer vele van die tsamentreckende cracht, ende van te helpen ende ghenesen de sweeringhen des mondts ende vanden amandelen is gebrekende. Oock is sy zeer bitter ende een weynich heet, hebbende eenichsins verwe ende smaecke van Coniza. Dit cruydt groeyet in grooter menichte aende vesten van Lyons, in het lustich half eylandt ghenaemt Ains, dwelck afghepaelt wordt van twee excellente rivieren, te weten aende Oostsijde de Rhosne ende aende Westsijde de Sone. Dit cruydt heeft meestendeel maer eenen stele, die rondt, hart ende bleeck is van eenen cubitus hooghe, ende aende knoopen groeyen de bladers vande welcke sommige onderste die van Duyvels bete gelijck zijn, maer minder, oft die vande groote Coniza, oft Madelieven, bruynachtich. De bloemen comen voorts int opperste aen cleyne sijdtscheutkens die rondt zijn, die vande Coniza niet onghelijck, maer meerder, de welcke alst saedt rijpe is in een wolachticheydt verstuyven: oock is tsaedt niet onghelijck dat vande groote Coniza. De wortel is cort, dunne, witachtich, faselachtich, minder dan die van Duyvels bete, oft die van Madelieven ghelijck, zeer voorts loopende. De qualiteyten zijn sulcks als wy geseyt hebben maer tghebruyck en weten wy niet. Dese heeft wel behaeght Gesner ende Dalescamp twee excellente medicijns, ordeelende by aventuere dat de selfde was alleene van aensien.

Tlongercruydt vande ionge Herbaristen, de welcke nu ter tijdt voor Britannica ghehouden is, midts dat van ghedaente, bladers, bloemen, ende slijmicheydt den Wael wortel ghelijck is, soo sullen wy dat daer bequamer stellen, ende ondersoecken hoe dat verschilt vande rechte Britannica. Mijn-Heere van Longastre heefter heden ghenoech als meer andere, ende tverwint de hoven daert eens gheplant is.

(Bistorta officinalis) Adderwortel. In Latijn Bistorta en is drievormig en elk wordt gehouden voor Britannica en wordt van Fuchsius gehouden voor de Dracontia van Plinius en van Gesnerus voor Limonium. Van Dodonaeus voor Dracunculus Plinij met de bladeren van biet en heeft nochtans verschillende naturen van Dracuncel. In Hoogduits Natterwurtz. In Frans Bistorte. In Spaans Bistorta.

In het eerste aanzien zo schijnen beide hertstongen van de geslachten van wilde Rumex, te zijn waarom dat zij uit de vergelijking van Dioscorides en van de bladeren geoordeeld wordt Britannica te zijn. Maar de Britannica is van de ouders en van Plinius hier voortijds meer geprezen geweest dan zij nu goed bekend is. Want het schijnt dat door een weinig onachtzaam beschrijven en bij avonturen door het veranderen van een woordje of kleine fout in het beschrijven van de wortel welke zo te pas gekomen is binnen ons en onze voorvaders gedachte dat dezelfde die we hielden voor verloren of onbekende dagelijks gebruikt wordt en ons zeer gewoon is onder een andere naam. Daarom diegene die de Bistorta daarvoor niet hebben willen vanwege de dunne wortel λεϖττν geheten die zeggen niets met allen, nochtans ook brengen zij zo’n grote onbekwaamheid niet bij, gemerkt alle ander punten van deze kruiden net zo goed tot voordeel zijn en zowel de tekens van de figuur als van de krachten en dat zij niet zo goed of beter bijbrengen zodat men hen terstond zou moeten geloven. Want alle zwaarheid is gelegen in de wortel, anderszins is het de wilde patich of Rumex van gedaante zo gelijk dat het van vele Rumex geheten wordt. Maar is het dat zij de Griekse woorden μελαντεςα ηαι δασυτεςα lasteren zo knipogen zij in een gewoon Grieks woord, want δατυτεςα betekent dat de binnenste bladeren bruin purper zijn gelijk die van de violette die zij μελαιναν heten en niet haarachtig, want hier is geen comparatie van haarachtige dingen, noch ook dat woord is [360] hier niet bekwaam, maar wel stijver en vaster, βςαχειαν, dat is te zeggen, kort, die ook voorwaar mag gezien worden vergeleken met de Lapathum of kleinere λετην, voorwaar dat is dun gelijk me hetzelfde niet behaagt zo zeg ik node hetgeen dat bij avonturen zeer waar is. Of dat hij verstaan heeft de wortel van de kleine Bistorta die niet zeer dik is of dat enig kopieerder die gelezen mag hebben en kort veranderd heeft in dik in dunne, te weten αχιν in χετην, en heeft geen verstand van de zaak en meende dat het zo beter voegde. Omdat de wortels die kort zijn meestal dun zijn, hoewel dat ook de auteurs zulke kleine fouten ontvallen en gebeuren mogen. Het is hoe het is, het gebruik en vrucht van de adderwortel kan niet ontweldigd worden diegene die twintig jaren of meer de Britannica vlijtig gezocht hebben die weten dat ze heeft geheel dezelfde, ja veel meer krachten dan Dioscorides de Britannica toegeschreven heeft welk onderzoek ons zo veel te liever houdt in deze opinie omdat we geen andere zien dat zo goed met die overeen komt.

(var. grandiflorum)

Grote adderwortel.

De grote adderwortel heeft bladeren die van de patich gelijk, maar wat kleiner, zwarter, voller, stijver en wat boorden of omgeslagen op de onderkant, grauw uit het blauwe. De stelen zijn teer, kaal en van dertig cm lang en dun en dragen boven een mooie aar van purperen bloemen die van de betonie of perzikkruid gelijk. De wortel is krom ineen gewrongen, van binnen roodachtig, zeer wrang van smaak en tezamen trekkend en enigszins die van de tormentil gelijk, maar van buiten haarachtig en zwart.

(var. minus)

Kleine en allerkleinste adderwortel.

De kleine en ook de allerkleinste adderwortel is de grote gelijk, ter plaatse daar zij ook vanzelf alle tezamen groeien. Maar deze heeft smallere en vlakkere bladeren die niet geschaard zijn en korter omgeslagen. De wortel is ook kleiner en zonder enige vezels. Deze alle groeien op hoge bergen en in koude beemden gelijk in het gebergte van Verona en veel grasachtige heuvels in West Engeland. Mijnheer Clusius heeft me dit jaar daarvan zaad geschonken. Ook worden ze gehouden in sommige hoven die alle gelijk zeer krachtig zijn tegen de zeer voorts etende zeren. Het gedistilleerde water van die is zeer goed om te verteren de voze takken van vlees die in de neusgaten groeien genoemd polypus en in het binnenste gehemelte der mond die ook zeer goed is gedronken tegen het bloedspuwen, bloedloop uit de lever.

Dioscorides. Britannica heeft een tezamen trekkende kracht, eigenlijk zeer goed tegen alle zweren en verhitting der mond en keel. Ook is die goed tot alle andere dingen die stopping nodig hebben. Galenus zegt ook dat ze tezamen trekt en voegt daarbij; Sommige stellen dit kruid als onder de medicijnen dienen tot de maag zeer krachtig. Ook geneest het zeer de wonden, koud en droog van natuur.

(Inula brittannica)

Britannica van Gesner en van die van Lyon. In Latijn Britannica Gesneri & Lugdunensium.

Deze Britannica die ons allereerst is gewezen van de ervaren herbarist van Rijssel, Walerant Donrez, gelijk die niet weinig van bladeren en wortel schijnt gelijk te wezen, [361] alzo is het duidelijk dat haar zeer veel van die tezamen trekkende kracht en van te helpen en genezen de zweren der mond en van de amandelen ontbreekt. Ook is zij zeer bitter en een weinig heet en heeft enigszins de kleur en smaak van Conyza. Dit kruid groeit in grote menigte aan de vesten van Lyon in het lustig schiereiland genoemd Ains die afgepaald wordt van twee excellente rivieren, te weten aan de oostzijde de Rhone en aan de westzijde de Sone. Dit kruid heeft meestal maar een steel die rond, hard en bleek is van een 45cm hoog en aan de knopen groeien de bladeren waarvan sommige onderste die van de duivelsbeet gelijk zijn, maar kleiner, of die van de grote Conyza of madelieven, bruinachtig. De bloemen komen voort in het opperste aan kleine zijscheutjes die rond zijn en die van de Conyza niet ongelijk, maar groter die als het zaad rijp is in een wolachtigheid verstuiven. Ook is het zaad niet ongelijk dat van de grote Conyza. De wortel is kort, dun, witachtig, vezelachtig en kleiner dan die van duivelsbeet of die van madelieven gelijk, zeer voort lopend. De kwaliteiten zijn zulks als we gezegd hebben maar het gebruik weten we niet. Deze heeft wel behaagt Gessner en Dalescamp, twee excellente dokters die oordeelden bij avonturen dat het dezelfde was alleen van aanzien.

Het longkruid van de jonge herbaristen die nu ter tijd voor Britannica houden omdat het van gedaante, bladeren, bloemen en slijmerigheid de waalwortel gelijk is zullen we dat daar beter stellen en onderzoeken hoe dat verschilt van de echte Britannica. Mijnheer van Longastre heeft er heden genoeg als meer andere en het overwint de hoven daar het eens geplant is.

Hollandts Lepelcruydt. In Latijn, Cochlearia Batava. In Hoochduytsch, Leffelkraut, ende is Telephium van Lacuna, ende oock de soorte van Thlaspi, der Kerssen ghelijckachtich. [362]

Wy en weten oock niet oft veel gheleerde mannen dit cruydt ghehouden hebben voor de rechte Britannica, zeer veel groeyende in Nederlandt, sonderlinghe ontrent den zeecant van Vrieslandt ende Hollandt, dշelcke sy Lepelcruydt heeten, nae de ronde hollicheydt vande bladers, die ghelijck eenen Lepel staen wtgheholt, ende men houdet voor de Britannica van Plinius, om dat ghevonden wordt op de selfde plaetsen, ende met de selfde crachten beghift, die de crijghslieden van Iulius Caesar onderwesen zijnde vande Vriessche boeren, daer in bevonden hebben teghen de Scuerbuyck, ghelijck de selfde Plinius breeder verhaelt. Maer ghemerckt dat dit cruydt gheensins en accordeert met de beschrijvinghe van Plinius, ende datter zijn zeer veel ander water planten, ghelijck de Kerssen ende Sion Cardamine, van smaecke den selfden seer ghelijck, ende van wesen niet zeer onghelijck, ghevende de selfde hulpe, soo en is daergheen seker argument, om te moghen versekeren dat dit soude Britannica zijn. Want de bladers zijn als sy eerst wtspruyten, lanckworpich dien vanden Wintergroen oft Nater-tonghen ghelijck, maer sy worden terstondt dicker, navelwijs, ende een weynich wtgheholt, als die van Sindau, maer vande grootte van Zeewinde, ende aenden wtersten cant wat ghehoeckt, eenichsins ghefatsonneert ghelijck eenen Lepel, voorts brengende witachtige bloemkens van Cardamine op steelkens van een palme oft onderhalf hooghe. Inde Somer ghevet zijn saedt aen beyde sijden vanden stele in cleyne haeukens, dat vanden Thlaspi ghelijck, maer niet soo bruyn, ende is plat. De wortel is dunne, witachtich, een weynich gheveselt, scherp van smaecke, ende grasachtich, dien vande Kersse oft water-Kersse ghelijck.

Engelsch Lepelcruydt. In Latijn, Cochlearia Britannica.

De ghene die het Vriesch Lepelcruydt segghente zijn de Britannica vanden ouders, souden henlieder opinie beter verantwoorden, waert dat sy wisten dat in Engellandt ontrent de riviere Tamis, soo die voor by Londen ghevallen is, ende oock ontrent Bristo aende Westzee van Engellandt een ander soorte van Lepelcruydt waere, den voorgaenden van bloeme, saedt ende smaecke ghelijck, maer de bladers en zijn niet soo lepelwijs, maer eer die vande Melde oft Fonteyn cruydt ghelijck, eenen duym breedt, ende onderhalven duym oft twee lanck, dicke, dichte ende sapachtich, van smaecke ende verwe den voorgaenden Lepelcruydt ghelijck, maer meerder van wortel, soo dat oock is van alle ander partijen, nochtans min tsamentreckende, ende niet nut tot die dinghen de welcke Dioscorides sijn Britannica toeschrijft, hoe wel dat alsoo zeer ghepresen wordt teghen de Scuerbuyck, met de welcke wy ghesien hebben eenighe persoonen geholpen die vande selfde sieckte zeer cranck waren inde voorleden Lente.

Winter-groen. In Latijn Pyrola Pyri folio, ende is Limonium van Cordus ende vande Hoochduytschen. In Hoochduytsch, Wald Mangold, nae de wilde Beete diet ghelijck siet ende Winter-groen. In Franchois, Pyrole. In Italiaensch, Sambuca.

Oock zijnder gheweest dien een ander cruydt desen voorgaenden ghelijck, dշelcke in Hoogh ende Nederduytschlandt ende over al Noordtwaerts zeer bekent is, voor Britannica ghehouden hebben, om dat de bladers heeft van Beete ende Fonteyn-cruydt, ende meynen daerom nu ter tijdt dat Limonium is, ende midts dat altijdts groen is, wordet Winter-groen ghenoemt, want het blijft altijdts doncker groen staende int coutste vanden Winter, liever groeyende in berghachtighe bosschen ende coude vochtighe plaetsen, dan inde hoven ende steden, waer dat treurt ende ten laetsten sterft. Daerom de Chirurgiens van Duytschlandt, sonderlinghe de Paracelsisten ende de velt Chirurgiens, doen dat halen wt den gheberghten Alpes ghenoemt om te ghebruycken inde wondtdrancken, de welcke sy segghen te wesen een vande principaelste wondtcruyden. In Brabant groeyet int Berchem boschken by Antwerpen gheleghen, ende oock in ander bosschen van Nederlandt: in Hollandt ende Zeelandt zeer overvloedich ontrent de duynen: selden groeyt in Italien ende Suydt Vranckrijck. De wortel van dit cruydt is dunne ende cleyne, rosachtich, wat gerimpelt, wt de welcke is groeyende eenen stele van drye palmen ofte eenen voet hooghe, boven aende welcke comen witte bloemen hebbende draeykens inde middel van reucken den Meybloemkens niet onghelijck, ende beneden groeyen vijf, seven oft acht rondtachtighe bladers, veel minder dan die vande Beete, ende Peyrboom bladers ghelijcker, swerter ende groender, ghelijck als alle dաnder deelen, ende heeft een zeer tsamentreckende cracht ende merckelicke coude natuere. Waer door dat sommighe gheleerde coniecturen hebben om te beschermen henlieder opinie, dat Limonium soude zijn, de welcke het naest comende beschreven Behen niet en kenden, om dat luttel ghevonden wordt in de bemden, oft grasachtighe dijcken vande gheheel Duytsche oft Engelsche zee. Dit cruydt is drooghe tot inden derden graedt, ende cout inden tweeden.

(Cochlearia officinalis) Hollands lepelkruid. In Latijn Cochlearia Batava. In Hoogduits Leffelkraut en is Telephium van Lacuna en ook de soort van Thlaspi en lijkt wat op de kers. [362]

We weten ook niet of veel geleerde mannen dit kruid gehouden hebben voor de echte Britannica die zeer veel groeit in Nederland en vooral omtrent de zeekant van Friesland en Holland welke zij lepelkruid heten naar de ronde holte van de bladeren die gelijk een lepel staan uitgehold en men houdt het voor de Britannica van Plinius omdat het gevonden wordt op dezelfde plaatsen en met dezelfde krachten begiftigd die de krijgslieden van Julius Caesar onderwezen door de Friese boeren daarin bevonden hebben tegen de scheurbuik, gelijk dezelfde Plinius breder verhaalt. Maar gemerkt dat dit kruid geenszins overeenkomt met de beschrijving van Plinius en dat er zeer veel andere water planten zijn gelijk de kersen en Sion Cardamine die van smaak dezelfde zeer gelijk en van wezen niet zeer ongelijk zijn geven die hulp en zo is daar geen zeker argument om te mogen verzekeren dat dit zou Britannica zijn. Want de bladeren zijn als zij net uitspruiten langwerpig en die van de wintergroen of addertongen gelijk, maar zij worden terstond dikker, navelvormig en wat uitgehold als die van Alchemilla, maar van de grootte van zeewinde en aan de uiterste kant wat gehoekt en wat gevorm gelijk een lepel. Het brengt voort witachtige bloempjes van Cardamine op steeltjes van een 15cm hoog. In de zomer geeft het zijn zaad aan beide zijden van de steel in kleine hauwtjes dat van de Thlaspi gelijk maar niet zo bruin en plat is. De wortel is dun, witachtig, een weinig gevezeld, scherp van smaak en grasachtig die van de kers of waterkers gelijk.

(Cochlearia anglica)

Engels lepelkruid. In Latijn Cochlearia Britannica.

Diegene die het Fries lepelkruid dat het is de Britannica van de ouders zouden hun opinie beter verantwoorden was het dat zij wisten dat in Engeland omtrent de rivier Theems zo die voorbij Londen valt en ook omtrent Bristol aan de westzee van Engeland een andere soort van lepelkruid is die de voorgaande van bloemen, zaad en smaak gelijk is, maar de bladeren zijn niet zo lepelvormig maar eerder die van de melde of fonteinkruid gelijk, een duim breed, en anderhalve duim of twee lang, dik, dicht en sapachtig en van smaak en kleur de voorgaande lepelkruid gelijk, maar groter van wortel zo het ook is van alle andere partijen, nochtans minder tezame ntrekkend en niet nuttig tot die dingen die Dioscorides zijn Britannica toeschrijft, hoewel dat het alzo zeer geprezen wordt tegen de scheurbuik en we gezien hebben dat met die enige personen geholpen zijn die van die ziekte zeer zwak waren vorige lente.

(Pyrola rotundifolia)

Wintergroen. In Latijn Pyrola Pyri folio en is Limonium van Cordus en van de Hoogduitsers. In Hoogduits Wald Mangold naar de wilde biet die het gelijk ziet en Winter-groen. In Frans Pyrole. In Italiaans Sambuca.

Ook zijn er geweest die een ander kruid die deze voorgaande gelijk is die in Hoog- en Nederduitsland en overal Noordwaarts zeer bekend is voor Britannica gehouden hebben omdat het bladeren heeft van biet en fonteinkruid en menen daarom nu ter tijd dat het Limonium is en omdat het altijd groen is wordt het wintergroen genoemd want het blijft altijd donker groen staan in het koudste van de winter en groeit liever in bergachtige bossen en koude vochtige plaatsen dan in de hoven en steden waar het treurt en tenslotte sterft. Daarom de chirurgen van Duitsland en vooral de Paracellisten en de veld chirurgen laten dat halen uit de bergen Alpen genoemd om te gebruiken in de wonddranken die zij zeggen te wezen een van de voornaamste wondkruiden. In Brabant groeit het in het Berchem bosje bij Antwerpen gelegen en ook in andere bossen van Nederland en in Holland en Zeeland zeer overvloedig omtrent de duinen. Zelden groeit het in Itali en zuid Frankrijk. De wortel van dit kruid is dun en klein, rosachtig en wat gerimpeld waaruit groeit een steel van 30cm hoog waar bovenop komen witte bloemen die in het midden draadjes hebben en van reuk de meibloempjes niet ongelijk. Beneden groeien vijf, zeven of acht rondachtige bladeren die veel kleiner zijn dan die van de biet en meer lijken op de perenboom bladeren, zwarter en groener gelijk als alle andere delen en heeft een zeer tezamen trekkende kracht en opmerkelijke koude natuur. Waardoor dat sommige geleerde conjecturen hebben om te beschermen hun opinie dat het Limonium zou zijn die het er naast komende beschreven Behen niet kende, omdat het weinig gevonden wordt in de beemden of, of grasachtige dijken van de gehele Duitse of Engelse zee. Dit kruid is droog tot in de derde graad en koud in de tweede.

Groot Limonium. In Griecks ende Latijn, Limonium, ende is Behen rubrum Cordi. In Italiaensch, Bietola salvatica.

De grasachtighe groenicheydt, ende de bemden ende meerschen daert groeyende is, hebben dit cruydt den naem Limonium ghegheven, al oft ghy seydt, Bemptcruydt, oft met Plinius wilde bempt Mayer. Tschijnt oock een specie van dien te wesen, oft emmers de roode Beete zeer ghelijck, [363] de welcke, als Dioscorides seght, gheten zijnde den camerganck stopt. Maer de neersticheydt vande ionge Herbaristen, heeft veel planten in bemden ende meerschen groeyende ghevoeght op dese descriptie, by aventueren niet qualick. De naem ende beschrijvinghe van Limonium en dient nochtans gheener planten beter dan deser bemptplanten ende ontrent de zeecant groeyende: De welcke heeft bladers die vande roode Beete meest ghelijck, ende tsaedt overvloedich, lanckworpich ende rosch wt den peersschen. De bloemen zijn purper wt den blaeuwen. De dunne stelen ende wortels zijn rosch, als van groote Patich, wien dat gheheel ghelijck siet. Van smaecke is wat tsamentreckende, waer wt dՠApotekers oorsaecke hebben ghenomen, van dat te noemen roodt Behen, die tot Lyons aen ander dat te coope ghebrocht hebben in der welcker landt tselve wast ende voor de voeten, ende als een dinck qualick om vinden, wel dier vercocht hebben, daer wy wel mede lacchende waeren, ghelijck wy oock elders gheseydt hebben, dat ghedaen is gheweest met de wortel van water-Patich. Dit cruydt en hebben wy niet ghesien dan in groene ende vochte bemden oft ontrent de zeecant gheleghen, ghelijck aende duynen vande Adriatische zee ende van Languedoc, waer dat overvloedich groeyet. Wy heeten dit hier Behen meer wt spot dan anders. Want wy hebben alleene willen ondersoecken wat vanden anderen soude verschillen, welcke onderscheyden inde kennisse vande cruyden zeer nut ende profijtelick zijn.

Cleyn Limonium van Languedoc met Olijf bladers. In Latijn, Parvum Limonium Narbonense, Oleaefolium.

Desen voorseyden is een ander gheheel ghelijck, maer veel minder, zeer veel groeyende inde rouwe duynen, ende rootsen vanden berg Cetus, ende elders op steenachtighe plaetsen vanden lande van Languedoc ende Provence, dշelcke gheerne groeyet ontrent den Empetrum oft zee venckel, hebbende bladers die vanden Olijf boom ghelijck, maer minder, oft alsoo groot als die vande Myrthus, groeyende beneden vast aende wortel, rondtomme de stelen van eenen voet hooghe, ende aen [364] teere gheboghen steelkens, gheladen met blaeuwe moschachtighe bloemen die vanden voorgaenden niet onghelijck, maer de bladers zijn veel minder, ghenoech ghelijck die vanden zeevenckel oft Empetrum.

Limonium secundum Matthioli.

Matthiolus hoe wel dat hy twee soorten van Limonium ghestelt heeft, soo en heeft hy niet ghedistingueert, iae niet eens vermaendt oft gheen van beyden dՠoprecht was, oft welck van dien dat dկprecht soude zijn, maer al oft hy niet en hadde gheweten, en verclaert niet een woordt daer af: nochtans is den gheleerden sekerlijck bekent dat de bloemen van het tweede by hem beschreven niet vele ghesien en worden onder veel duysent planten.

Dioscorides. Tsaedt van Limonium astringeert, want eenen lepel vol van dien ghestooten ende met wijn inghenomen, is zeer goedt teghen het Roo-melisoen ende den buyckloop, oock teghen dկvervloedighe maendtstonden vande vrouwen.

(Limonium vulgare) Groot Limonium. In Grieks en Latijn Limonium en is Behen rubrum Cordi. In Italiaans Bietola salvatica.

De grasachtige groenheid en de beemden en moerassen daar het groeit hebben dit kruid de naam Limonium gegeven al of ge zegt beemdkruid of met Plinius wilde beemd majer. Het schijnt ook een specie van die te wezen of immers de rode biet zeer gelijk [363] die, zoals Dioscorides zegt, gegeten de kamergang stopt. Maar de vlijt van de jonge herbaristen heeft veel planten die in beemden en moerassen groeien gevoegd op deze beschrijving en bij avonturen niet slecht. De naam en beschrijving van Limonium dient nochtans geen plant beter dan deze beemdplant en omtrent de zeekant groeiend. Die heeft bladeren die van de rode biet meest gelijk en het zaad overvloedig, langwerpig en roze uit het paarse. De bloemen zijn purper uit het blauwe. De dunne stelen en wortels zijn roze zoals van grote patich wie dat geheel gelijk ziet. Van smaak is het wat tezamen trekkend waaruit de apothekers oorzaak hebben genomen van dat te noemen rode behen die te Lyon aan anderen dat te koop gebracht hebben in welk land dat het groeit en voor de voeten en als een ding slecht te vinden en goed duur verkocht hebben en daar we wel mee lachten gelijk we ook elders gezegd hebben dat het gedaan is met de wortel van water patich. Dit kruid hebben we niet gezien dan in groene en vochtige beemden of omtrent de zeekant gelegen gelijk aan de duinen van de Adriatische zee en van Languedoc waar dat overvloedig groeit. We heten dit hier Behen meer uit spot dan anders. Want we hebben alleen willen onderzoeken wat het van de andere zou verschillen welk onderscheid in de kennis van de kruiden zeer nuttig en profijtelijk is.

(Limonium narbonense of Linmonium oleifolium)

Kleine Limonium van Languedoc met olijf bladeren. In Latijn Parvum Limonium Narbonense, Oleaefolium.

Deze voor vermelde is een ander geheel gelijk, maar veel kleiner en groeit zeer veel in de ruwe duinen en rotsen van de berg Cetus en elders op steenachtige plaatsen van het land van Languedoc en Provence wat graag groeit omtrent de Empetrum of zee venkel. Het heeft de bladeren die van de olijfboom gelijk, maar kleiner of alzo groot als die van de Myrtus en groeit beneden vast aan de wortel rondom de stelen van dertig cm hoog en aan [364] tere gebogen steeltjes die geladen zijn met blauwe mosachtige bloemen die van de voorgaande niet ongelijk, maar de bladeren zijn veel kleiner en genoeg gelijk die van de zeevenkel of Empetrum.

(Limonium sinuatum? Silene latifolia subsp. alba)

Limonium secundum Matthioli.

Matthiolus, hoewel dat hij twee soorten van Limonium gesteld heeft, zo heeft hij niet onderscheiden, ja niet eens vermaand of geen van beiden de echte was of welke van die dat de echte zoude zijn, maar as of hij het niet heeft geweten verklaard er geen woord daarvan. Nochtans is het de geleerden zeker bekend dat de bloemen van het tweede bij hem beschreven niet veel gezien worden onder veel duizend planten.

Dioscorides. Het zaad van Limonium astringent want een lepel vol van die gestampt en met wijn ingenomen is zeer goed tegen de rode loop en de buikloop en ook tegen de overvloedige maandstonden van de vrouwen.

Tripolium vulgare. Tripolium minus.

Men seght dat dit cruydt Tripolium gheheeten is, van dat sijn bloemen dryemaels saegs de verwe veranderen. Dat sulcks ghebeuren mach wil ick nu geerne ghelooven, die inde winckel vander natuere veel vremde ende wonderlijcker dinghen sie gheschien: Maer oft alsoo gebeurt, en weet ick voorwaer niet: Dat weet ick, dat aende oevers vande Middelandtsche zee ende bycans vande gheheele Westersch zee, ende aende monden vande rivieren, een cruydt zeer overvloedich groeyet dat niet zeer onghelijck en is van bladers den Limonium, ende voorts zeer wel over een comende metten Tripolium, niet om dat dryemael sdaegs van verwe veranderen soude, maer om dat bloemen [365] van twee coleuren heeft, te weten ghele ende purper, treckende somtijdts op tbruynroot ende somtijdts op tblau, vande welcke wy neerstich gae geslagen hebben dat de gele blaerkens die straelwys boven staen eerst plegen af te vallen, ende datse eens deels innewaerts buyghen, de welcke purper oft wit ghesien worden, voorts laten staende noch eenighe blaerkens ende veel purper ende witte draeykens, de welcke tslecht volck doen meynen dat drye-mael sdaegs sijn coleuren verander, de welcke wy oock ghemerckt hebben dat op een ander maniere sommighe vande cruyden van onsen lande, is gheschiet. Dit cruydt groeyet overvloedich aende oevers ende duynen van Languedoc, Engellandt ende Nederlandt, ende de schorren vande rivieren, daer de zee op ende af loopt, daer bycans anders gheen cruydt gesien en wordt: hebbende de bladers van Limonium oft van Weet, maer minder, dichte, effen, bruyn, dicke, groeyende aen stelen van onderhalven voet ende van onderhalven cubitus hooghe, int opperste ghedeylt zijnde in veel tacskens, die vande Herba Doria ghelijck, niet van grotte, maer eenichsins van fatsoen. De wortel is dickachtich, faselachtich, ende de bloemen zijn inde middel ende beneden gheel, maer den randt is purper, zeer fraey om sien, ghelijck oock is de gheele plante, die den Berg-Sterre-cruydt ghenoemt Aster Montanus, int wtspruyten vande bloemen ende fatsoen zeer ghelijck is: alsoo wy breeder vermaendt hebben int cap.vanden Sterrencruydt ende elders. Inden Turbith hebben wy gheseydt dat den Turbith is van Serapio. De wortel is in een ghedronghen ende dicke van faselinghen, maer sy en maeckt geenen camerganck, by decoctie oft tsap inghenomen, oock en is sy hier te lande niet gomachtich.

Geel Tripolium.

Jan Mouton heeft Tripolium met ghele bloemen in sijnen hof, welck hem is gheschoncken vanden edelen man Heere Kaerle van Houchin Heere van Longatre die een groot lief-hebber is van cruyden ende zeer gheleerdt, de welcke ghepluckt was aenden zeecant van Wals Nederlandt.

Diverscheydt van Tripolium.

Aende mondt vande riviere de Pau groeyet een Tripolium dat veel minder is dan dat van Montpelliers, nauwe soo groot van bladers, wortel ende bloeme als de cleyne Coniza is.

De wortel is scherp ende heet inden derden graedt, seght Galenus.

Dioscorides. De wortel is welrieckende, ende heet van smaecke. Ghedroncken een half loot met wijn, drijft wt door den buyck water ende pisse. Wordt oock ghedaen in preservativen teghen venijn.

(Aster tripolium) Tripolium vulgare. Tripolium minus.

Men zegt dat dit kruid Tripolium geheten is omdat zijn bloemen driemaal per dag de kleur veranderen. Dat zulks gebeuren mag wil ik nu graag geloven die in de winkel van de natuur veel vreemde en wonderlijke dingen ziet geschieden. Maar of het alzo gebeurt weet ik voorwaar niet. Dat weet ik dat aan de oevers van de Middellandse zee en bijna van de gehele westerse zee en aan de monden van de rivieren een kruid zeer overvloedig groeit dat niet zeer ongelijk is van bladeren de Limonium en voorts zeer goed overeen komt met de Tripolium en niet omdat het driemaal per dag van kleur veranderen zou maar omdat het bloemen [365] van twee kleuren heeft, te weten geel en purper die soms wat nar het bruinrode trekken en soms naar het blauwe waarvan we vlijtig gade geslagen hebben dat de gele bladertjes die straalvormig staan en eerst plegen af te vallen en dat ze eensdeels naar binnen buigen die purper of wit gezien worden en voorts noch enige bladertjes en veel purperen en witte draadjes laten staan die het gewone volk laat menen dat het driemaal per dag zijn kleuren veranderd die we ook gemerkt hebben dat het op een ander manier sommige van de kruiden van ons land gebeurt. Dit kruid groeit overvloedig aan de oevers en duinen van Languedoc, Engeland en Nederland en de schorren van de rivieren daar de zee op en afloopt, daar bijna anders geen kruid gezien wordt. Het heeft de bladeren van Limonium of van wede, maar kleiner, dicht, effen, bruin, dik en groeit aan stelen van 45 en een 68 cm hoog die in het opperste gedeeld zijn in veel takjes die van de Herba Doria gelijk, niet van grootte, maar enigszins van vorm. De wortel is dikachtig, vezelachtig en de bloemen zijn in het midden en beneden geel, maar de rand is purper en zeer fraai om te zien gelijk ook is de gehele plant die de berg sterrenkruid, genoemd Aster Montanus, in het uitspruiten van de bloemen en vorm zeer gelijk is alzo we breder vermaand hebben in het kapittel van sterrenkruid en elders. In de turbith hebben we gezegd dat het de turbith is van Serapio. De wortel is ineen gedrongen en dik van vezels, maar ze maakt geen kamergang bij afkooksel of het sap ingenomen, ook is zij hier te lande niet gomachtig.

Geel Tripolium.

Jan Mouton heeft Tripolium met gele bloemen in zijn hof welke hem is geschonken van de edele man heer Kaerle van Houchin, heer van Longastre, die een groot liefhebber is van kruiden en zeer geleerd die geplukt was aan de zee kant van Waals Nederland.

Verschillen van Tripolium.

Aan de mond van de rivier de Pau groeit een Tripolium dat veel kleiner is dan dat van Montpellier, nauwelijks zo groot van bladeren, wortel en bloemen als de kleine Conyza is.

De wortel is scherp en heet in de derde graad zegt Galenus.

Dioscorides. De wortel is welriekend en heet van smaak. Gedronken een 3,5gram met wijn drijft uit door de buik water en pis. Wordt ook gedaan in preservatieven tegen venijn.

Dorie-cruydt oft Gulden cruydt van Languedoc. In Latijn Herba Doria Narbonensis. Doria is soo veel te segghen als gulden, welcke sy qualick Doria noemen, ende heeft de bladers van grootte Winter-groen oft Rumex, ende de gele bloemen van Tripolium oft Iacobea. Oft oock is Panax Chironium Theophrasti ende Pharmaecum Plinij?

Valschelijck hebben sommighe Herbaristen den lof toegheschreven Andries Doria den Capiteyn van sKeysers Galeyen van dit cruydt ghevonden te hebben, al oft ware een vremt ende wtlantsch cruydt, ghemerckt dat groeyende ende voorts comende is inde sachtvloyende rivieren van Languedoc daer oock is voorts comende het Limonium, die dat in veel dinghe ghelijck is, ende is van daer overghebrocht gheweest inde hoven van Nederlandt ende Engellandt, waer dat oock nu desen voorleden somer inden hof van onsen vriendt Morgan zeer schoone stondt ende lanck, hebbende eenen rechten stele van seven oft acht cubitus hooge: De wortel die minder is dan de grootte vande plante is eysschende, is soo groot als de meeste wortel mach zijn vanden witten Nieschcruydt, de welcke dat oock gheheel ghelijck is in veel faselinghen die recht ende lanck wtghespreydt zijn, ende oock van desen: van welcke wortel ende voorts aende stele terstondt recht op groeyen groote menichte van bladers, soo lanck als die vande Water Patich, hebbende dicke ende dweirsch loopende purper zenuen, welcke bladers beneden zeer smal zijn, maer inde middel een palme breedt, van verwe hoogh groen, stijf ende dicke ghelijck die vanden Limonium oft Tripolium, sonderlinghe int opperste vanden stele, de welcke hoogher is dan eene lanck man, rondt ende eenen vingher dick, hebbende int opperste ghelijck de Patich veel scheuten van diversche lengde, waer op dat voorts comen bloemen die vanden Cruyscruydt oft zee Tripolium ghelijck, afstuyvende in een witte wolachtichticheydt. De smaecke ende reucke is aromatijck ende medicinael, die vande wilde Angelica ghelijck, maer wat salpeterachtich ende niet scherp. De veldtscheerders ghebruycken dese zeer vele, ende wordt hoogh gheacht van sommighe Medicijns: welcke coniecture midts dաccorderen van dander teeckenen, my meer doet ghelooven dat is het Chironium van Theophrastus den Patich ghelijck, oft voorwaer een vande ghene die Plinius tot Theophrastus heeft gherefereert, ghelijck het Pharnacium.

Gulden Consolida. In Latijn Consolida aurea nemorum, Limonij folio, ende schijnt te zijn Alisma Matthioli, ende Chrysanthemon latifolium Dodonaei.

Dit cruydt groeyet zeer vele ontrent Zutphen ende Hackfort, ende oock inde dicke bosschen ontrent Orliens in Vranckrijck, de welcke in dese maendt van Junius zeer lustich bloeydde tot Londen inden hof van onsen vriendt Morgan, waer af de bloeme hadde int ronde veel bladerkens ghelijck straelkens staende, niet onghelijck van bloemen ende reucke die van bergh-Nardus oft van Doronicum. [366] De bladers van dit cruydt zijn die vande swerte Beete oft groot Winter groen ghelijck, maer donckerder groen, ghelijvich, wat rauwachtich, dicke aderachtich, ghelijck die vande Doria, staende rondtomme twee oft drye steelkens van eenen voet hooghe die vanden Doronicum ghelijck, opde welcke staen de ghesterrede bloemkens die vanden Doronicum oft Goutbloeme oock van coleur ghelijck, de bladerkens aerdich kamwijs by een ghevoeght, eer dat sy open gaen, zeer fraey om sien. De wortel heeft veel witte faselinghen die wtghespreydt zijn boven inder aerden, ghelijck die vande Madelieven. De smaecke is die vanden Senegroen ghelijck met een weynich scherpheydts: oft die vande Doria, wiens crachten ende enighe aromatijckheydt dat zeer is naevolghende.

(Senecio doria) Dorie kruid of gouden kruid van Languedoc. In Latijn Herba Doria Narbonensis. Doria is zo veel te zeggen als goud welke zij kwalijk Doria noemen en heeft de bladeren van grote wintergroen of Rumex en de gele bloemen van Tripolium of Jacobea. Of het ook is Panax Chironium Theophrasti en Pharmaecum Plinij?

Vals hebben sommige herbaristen de lof toegeschreven aan Andries Doria, kapitein van de keizerlijke galeien, die dit kruid gevonden zou hebben alsof het een vreemd en buitenlands kruid is, gemerkt dat het groeit en voortkomt in de zacht vloeiende rivieren van Languedoc daar ook voortkomt het Limonium die dat in veel dingen gelijk is en is vandaar overgebracht in de hoven van Nederland en Engeland waar dat ook nu deze vorige zomer in de hof van onze vriend Morgan zeer mooi stond en lang het heeft een rechte steel van 315 of 360cm hoog. De wortel die kleiner is dan de grootte van de plant is zo groot als de grootste wortel mag zijn van het witte nieskruid die dat ook geheel gelijk is in veel vezels die recht en lang uitgespreid zijn en ook van deze. Van welke wortel en voorts aan de stelen terstond rechtop groeien grote menigte van bladeren zo lang als die van de water patich en hebben dikke en dwars lopende purperen zenuwen, welke bladeren beneden zeer smal zijn maar in het midden een 10cm breed, van kleur diep groen, stijf en dik gelijk die van de Limonium of Tripolium en vooral in het opperste van de steel die hoger is dan een lange man, rond en een vinger dik en heeft in het opperste gelijk de patich veel scheuten van diverse lengtes waarop voortkomen bloemen die van het kruiskruid of zee Tripolium gelijk en weg stuiven met een wolachtigheid. De smaak en reuk is aromatisch en medicinaal, die van de wilde Angelica gelijk, maar wat salpeterachtig en niet scherp. De veldscheerders gebruiken deze zeer veel en wordt hoog geacht van sommige dokters welke conjectuur vanwege het overeen komen van andere tekens me meer laat geloven dat het Chironium van Theophrastus is die de patich gelijk is of voorwaar een van diegene die Plinius tot Theophrastus heeft gerefereerd gelijk het Pharnacium.

(Doronicum grandiflorum)

Gouden Consolida. In Latijn Consolida aurea nemorum, Limonij folio en schijnt te zijn Alisma Matthioli en Chrysanthemon latifolium Dodonaei.

Dit kruid groeit zeer veel omtrent Zutphen en Hackfort en ook in de dikke bossen omtrent Orlans in Frankrijk die in deze maand juni zeer lustig bloeide te Londen in de hof van onze vriend Morgan waarvan de bloem had in het ronde veel bladertjes gelijk straaltjes staan en niet ongelijk van bloemen en reuk die van berg Nardus of van Doronicum. [366] De bladeren van dit kruid zijn die van de zwarte biet of groot wintergroen gelijk, maar donkerder groen, stevig en wat rauwachtig, dik aderachtig gelijk die van de Doria en staan rondom twee of drie steeltjes van dertig cm hoog die van de Doronicum gelijk, op die staan de stervormige bloempjes die van de Doronicum of goudsbloemen ook van kleur gelijk, de bladertjes aardig kamvormig bijeen gevoegd eer dat zij open gaan en zeer fraai om te zien. De wortel heeft veel witte vezels die uitgespreid zijn boven in de aarde gelijk die van de madelieven. De smaak is die van de zenegroen gelijk met een weinig scherpte of die van de Doria wiens krachten en enige aromatische dat zeer na volgt.

Gulden roede. In Latijn, Aurea virga Villanovani, Limonij aut Costi hortensis foliis, Doriae floribus. Oft oock is Leucographis Plinij? Ende is van Anguillara gheheeten Herba scripta, om sommighe pleckskens diet sonderlinghe heeft op sommighe plaetsen zeer claer staende. In Franchois, Verge dկr.

Dit cruydt en is niet min vermaerdt ende bekent byde Wonden-meesters dan het voorgaende, ende dien oock zeer ghelijck, maer veel meer om vinden ende bekender sonderlinge in Duytschlandt, Vranckerijck, Engellandt, ende ander Noordtsche landen, daer dat is groeyende zeer overvloedich in bosschen ende lomberachtighe plaetsen. De stele van dit cruydt is dunne, effen, roodtachtich ende [367] eenen cubitus hooghe: rondtomme den stele beneden ende over al groeyen bladers breeder dan die vanden Perseboom, dunne, een weynich ghekerft ghelijck die vanden Balsem, maer veel smalder, ende dկpperste vande stele is in veel cleyn steelkens ghedeylt, versiert met veel gheel bloemkens die vande Doria oft Heydens wont-cruydt gelijck, de welcke vergaen in een wolachticheyt. De wortel is bruyn ende faselachtich, boven roodtachtich gelijck die vanden Balsem, ende tsaet is dien vande Coniza ghelijck. Dit cruydt is zeer crachtich tsamentreckende, maer noch stercker droogende, ende wttermaten zeer ghepresen in tbreken vanden steen, in tbloetstelpen, ende wonden toe te heylen: waerom dat hedens-daegs van sommighe ghehouden wordt voor Leucographis van Plinius: de welcke nochtans niet alleene en onkent dat tselfde hem gheensins bekent en is, maer hy is verwondert dat hy tselfde noyt by eenighe auteur en heeft ghelesen, ghemerckt (seght hy) dat soo zeer nut ende goedt is. Oock en heeft de Gulden roede gheen teeckenen ter wereldt die accorderen moghen op den naem: ende aenghaende de crachten soo en hebben wy die, inghenomen zijnde, niet soo groot bevonden om tbloet te stelpen als wy die wonderlijck ghesien hebben tot ander ghebreken.

Gulden-roede wordt inghenomen alsmen gheborsten is, oock teghen wonden, ghescheurtheden, ghequetstheden met van hooghe te vallen, ende buyckloopen: gheneest oock die heete wtgheloopene bleynkens, ende oock de etende sweringhen de smondts. Het maeckt de loterende tanden wederom vast.

Gulden roede met ghekerfde bladers. In Latijn, Virga aurea altera serrato folio.

Dese plante is de voorgaende van aensien ende ghedaente soo zeer ghelijck, dat ghy dեen wtten anderen niet en soudt onderkennen conne, dan door de grootte ende kervinghe vande bladers, want de steelen van dit cruydt groeyen tweemael grooter, ende de bladers zijn veel meer ghekerft. In Nederlandt groeyet inde hoven, ende wordt daer ghewonnen van saedt wt Italien ghesonden alsoomen meynt. [368]

Heydensch wondt-cruydt. In Latijn, Solidago Sarracenica. In Hoochduytsch, Heydensch Wund kraut. In Franchois, Consoulde Sarrasine.

Dշtlandtsche ende slechte Chirurgiens segghen dat dit cruydt toe heylet ende tsamen sluyt de canten vande wonden: en wordt ghenoemt Heydens wont-cruydt, om dat de Turcken, Heydenen oft Sarrasinen eenen grooten naem hadden onder de Christenen, sonderlinghe van zeer gheschickt te zijn inde Chirurgie. Voorwaer dit cruydt is zeer goet den nieren, lever, sweerende inghewant, ende slappicheydt ende lammicheydt der leden. Insghelijcks ist goet van buyten ghebruyckt op wonden. Tgroeyet oock zeer in bosschen ende plaetsen daer de Gulden-roede wasset, inde Noordtsche landen in vochte ende leeghe plaetsen: in Suydtwaerts gheleghen landen, wasset op vochte berghachtighe plaetsen onder de wilde Valeriana, hebbende een wortel van veel ende dicke faselinghen, waer wt op groeyet eenen stele van drye oft vier cubitus hooghe, roodtachtich, rondt, hol, waer aen over al bladers groeyen die vanden Gelen Wederijck oft vanden Amandelen ghelijck, maer langher ende een weynich ghekerft: van dկpperste cleyne tacskens ende bleecke bloemen ist de Gulden-roede gelijck, welcke bloemen vergaen in een wolachticheydt: ende tsaedt is dien vande Coniza niet onghelijck. De Chirurgiens hebbent groeyende in haerlieder hoven.

Heydensch wondtcruydt is zeer goet voor de lever ende weeck inghewant, ghevende sterckte, ende openende de verstoptheden: tgheneest oock de sieckten daer wt den oirspronck hebbende, de Geelsucht, ende langheduerende cortsen.

(Solidago virgaurea) Gulden roede. In Latijn Aurea virga Villanovani, Limonij aut Costi hortensis foliis, Doriae floribus. Of het ook is Leucographis Plinij? En is van Anguillara geheten Herba scripta vanwege sommige plekjes die het vooral heeft op sommige plaatsen zeer helder staan. In Frans Verge dկr.

Dit kruid is niet minder vermaard en bekend bij de wondenmeesters dan het voorgaande en die ook zeer gelijk, maar veel meer om te vinden en bekender en vooral in Duitsland, Frankrijk, Engeland en ander Noordelijke landen waar dat overvloedig groeit in bossen en schaduwachtige plaatsen. De steel van dit kruid is dun, effen, roodachtig en [367] een 45cm hoog. Rondom de steel beneden en overal groeien bladeren die breder zijn dan die van de perzikboom, dun en wat gekerfd gelijk die van de balsem, maar veel smaller en de opperste van de steel is in veel kleine steeltjes gedeeld en versierd met veel gele bloempjes die van de Doria of heidens wondkruid gelijk die vergaan in een wolachtigheid. De wortel is bruin en vezelachtig en boven roodtachtig gelijk die van de balsem en het zaad is die van de Conyza gelijk. Dit kruid is zeer krachtig tezamen trekkend, maar noch sterker drogend en uitermate zeer geprezen in het breken van de steen, in het bloedstelpen en wonden toe te helen waarom dat tegenwoordig van sommige gehouden wordt voor Leucographis van Plinius. Die nochtans niet alleen ontkent dat hetzelfde hem geenszins bekend is, maar hij is verwonderd dat hij hetzelfde nooit bij enige auteur heeft gelezen, gemerkt (zegt hij) dat het zo zeer nuttig en goed is. Ook heeft de gulden roede geen tekens ter wereld die met de naam mogen overeen komen en aangaande de krachten zo hebben we die, ingenomen, niet zo groot bevonden om het bloed te stelpen als we die wonderlijk gezien hebben tot andere gebreken.

Gulden roede wordt ingenomen als men geborsten is, ook tegen wonden, breuken, kwetsingen met van hoog te vallen en buiklopen. Het geneest ook die hete uitgelopen blaartjes en ook de etende zweren van de mond. Het maakt de losse tanden wederom vast.

Gulden roede met gekerfde bladeren. In Latijn Virga aurea altera serrato folio.

Deze plant is de voorgaande van aanzien en gedaante zo zeer gelijk dat ge de ene uit de andere niet zou herkennen kunnen dan door de grootte en kervingen van de bladeren want de stelen van dit kruid groeien tweemaal groter en de bladeren zijn veel meer gekerfd. In Nederland groeit het in de hoven en wordt daar gewonnen van zaad uit Itali gezonden alzo men meent. [368]

(Senecio fluviatilis, vroeger Senecio sarracenius)

Heidens wondkruid. In Latijn Solidago Sarracenica. In Hoogduits Heydensch Wund kraut. In Frans Consoulde Sarrasine.

De buitenlandse en slechte chirurgen zeggen dat dit kruid dicht heelt en tezamen sluit de kanten van de wonden. Het wordt genoemd heidens wondkruid omdat de Turken, heidenen of Saracenen een grote naam hadden onder de Christenen en vooral om zeer geschikt te zijn in de chirurgie. Voorwaar dit kruid is zeer goed de nieren, lever, zwerend ingewand en slapheid en lamheid der leden. Insgelijks is het goed van buiten gebruikt op wonden. Het groeit ook zeer in bossen en plaatsen daar de gulden roede groeit in de Noordelijke landen in vochtige en lage plaatsen. In zuidelijk gelegen landen groeit het op vochtige bergachtige plaatsen onder de wilde valeriaan en heeft een wortel van veel en dikke vezels waaruit opgroeit een steel van 135 of 180cm hoog, roodachtig, rond, hol en waaraan overal bladeren groeien die van de gele wederik of van de amandel gelijk, maar langer en een weinig gekerfd. Van de opperste kleine takjes en bleke bloemen is het de gulden roede gelijk welke bloemen vergaan in een wolachtigheid en het zaad is die van de Conyza niet ongelijk. De chirurgen hebben het groeien in hun hoven.

Heidens wondkruid is zeer goed voor de lever en week ingewand en geeft sterkte en opent de verstoppingen. Het geneest ook de ziektes die daaruit de oorsprong hebben, de geelzucht en langdurende koortsen.

Water Weghebree. In Latijn, Plantago aquatica, foliis Betae aut Plantaginis, flore Galli albi, ende is Limonium Anguillarae Italorum. Oft oock niet en is Limonium oft eer Alisma? In Hoochduytsch, Wasser Wegrich. In Franchois, Plantain dեaue. In Italiaensch, Plantagine aquatica. In Engelsch, Water Plantaine.

Iemandt soude moghen bedieden, dat dit cruydt Alisma ghenoemt is, om dat in dwater is groeyende ende ghedreven wordt, want het Griecks woordt Alismos is oock by Dioscorides te segghen eenen aenstoot oft drijvinghe vande zee, ghelijck de ghemeyne water Wegebree ghebeurt. Maer de neuswysheydt vande ionghe Herbaristen heeft liever ghehadt naer iet te slaen, dan te volghen dat sekerder was, oft soo langhe te houden, tot datter yet voorts soude comen dat beter waere. Daerom sommighe verworpende de water-Wegebree hebben voor Alisma ghehouden het Tweeblat, andere Ophrys, andere Limonium, sommighe Tseepcruydt, eenighe Papenschoen, sommighe wilt wit Niescruydt: Ende een seker Commentateur teghen alle goede kennisse der cruyden, de welcke haer, ghelijck wy doen, beclaeght bespot te zijn, dat hy als een beroemich guychelaer (verworpen hebbende ander lieden opinien ende oock het Alisma) ten laetsten in stede van dien niet dan een naeckte figure ghestelt en heeft van een cruydt sonder naem, oft sonder te weten van wat cruydt, ende latende ons zeer hakende ende greettich om ten minsten wat nieus te hooren, al en waert niet waerachtich, heeft hem selven terstondt binnen ghehouden. Maer de ghene die van sinne soude zijn, alle dese voorseyde planten van alle de rechte teeckenen zeer neerstich by een siende te overlegghen, soude bevinden dat sy alle verre zijn verschillende vande beschrijvinghe die Dioscorides stelt van het Damasonium: ende oock van crachten ende natuere, wtghenomen alleene dese water Weghebree, de welcke nochtans dese neusewijsen minst aenstaet, om dat by aventueren de Grieckschen tekst eenighe faute mach hebben, ghelijckerwijs daer stenotera staet, dat is te segghen, smalder bladers, de selfde beteeckenisse ende veranderinghe van woordt is, ghelijck als in Alantwortel, Beervoet ende veel ander. Jae dat meer is, ghy en sult nerghens in waterachtighe plaetsen, daer hy seght dat dese water-Weghebree groeyet, ander cruydt sien, dat yet heeft vande gedaente oft crachten van dien dan dit: want bycants alle de crachten accorderen daer op. Maer dat Galenus [369] soude gheschreven hebben: De wortels van deser zijn scherp, ende dat sy daer door souden verdrijven oft doen scheyden de coude flegmatijcke gheswillen oedemata gheheeten; daer in is hy nae sijn costuyme secretelick teghen Dioscorides. Voorts van de reste, accordeert hy met hem, segghende dat hy dաnder crachten van vanden steen te breken bevonden heeft, ende daerom schrijft hy toe het wtdrijven vanden steen, niet der scherpheydt, maer dաbstersie, de welcke wy weten ende by experientie bevonden hebben waerachtich te zijn vande wortel, ende voorwaer beter dan die vande ghemeyne Weghebree, wien dat gelijck is van bladers ende wortels, de welcke by den Niescruydt gheleken worden, ende oock wt den bladers χλϖμενα ειην die nederwaerts ommegheboghen staen, ghelijck dickwils doen die van dit cruydt, oft als een seker gheleert man leest, hebbende veel dunne teere steelkens van eenen cubitus hooghe, gelijck oock zijn die van dit cruydt, draghende aren gelijck torstkens, soodaenich als dit voorwaer heeft, als de bloemen noch niet en zijn open ghegaen, cleyn ronde besikens, ghelijck die vanden Persickcruydt. Ten laetsten de cleyne bloemkens die wit ende bleeck zijn, accorderen oock soo wel datse alleene by dit teeken eenen ieghelijcken behoorden bekent te zijn. Alle welcke saken gheensins over een comen met eenighe vande voren verhaelde planten.

Dioscorides. De wortel is scherp ende welrieckende, van de welcke een dragme oft twee inghenomen, is zeer goedt den ghenen die ingheslickt hebben vanden Zee hase, oft ghebeten zijn vanden Loof-vorsche, oft Opium inghenomen hebben. Tselfde seght oock Plinius: Water Weghebree wortel alleene oft met soo veel Daucus saedt ghedroncken is zeer goedt teghen de crimpinghe des buycks ende Roomelisoen. Is oock zeer goedt den ghenen die vercrompen oft ghespannen leden hebben, ende teghen de ghebreken vande moeder. Tcruydt vande Water-Weghebree, stopt den camerganck, ende verdrijft de maendtstonden vande vrouwen, oock versoetet de gheswillen daer op gheleydt zijnde. Galenus. Dat het water daer dit in ghesoden is ghedroncken, den steen breeckt inde nieren, hebben wy by ghevalle waerachtich ghevonden, waer wt blijckende is dat heeft eenighe afvaeghende cracht. Plinius. De bladers van tselfde cruydt met reghenwater ghestooten, oft de wortel met verckens liese, zijn goedt gheleyt op heete gheswillen ende sweeringhen, maer met een ander bladt vande selfde Weghebree bedeckt zijnde: Insghelijck oock teghen alle pijnen vande necke, ende gheswillen waer die oock moghen wesen.

Cleyn wtghespreyde water Weghebree.

Dese cleyne water-Weghebree is ghenoech te vinden inde beken ende slooten by Dusterweel ende andere broeckachtighe plaetsen in Brabandt ende Vlaenderen: ende heeft bladers ghelijck de ghemeyne water-Weghebree, maer sesmael smalder ende engher, waer wt spruyten dunne steelkens van een spanne hooghe, hier ende daer wtghespreydt, waer op voort comen in cranskens incarnate bloemkens van drye bladerkens, ghelijck de ghemeyne water-Weghebree: ende daer nae volghen scherpe hoofdekens ende saedt, ghelijck als de Hanevoet oft Boterbloemen. De wortel is cleyne ende veselachtich. [370]

Cleyn water-Weghebree. In Latijn, Plantago aquatica minor. Alisma pusillum angustifolium.

Dit cruydt heeft cleyne smalle bladerkens die vande Honts-ribbe ghelijck, nederwaerts ommegheboghen, ende is zeer schoone plante. Tsteelken is dunne van onderhalve palme hooge, voorts comende wt een wtghespreyde faselachtighe wortel, aende welcke cranswijs groeyen zeer veel hoykens minckijserwijs, ghelijck die vanden Tribulus. Dit cruydt heeft my aldereerst ghetoont de gheleerde Medicijn Thomas Penne Engelsman, oorspronck hebbende in vochte plaetsen van Engellandt, dշelcke niet onghelijck en was (iae ick meyne dattet selfde is) dat ick nu dit iaer ghevonden hebbe inde grachten buyten de nieuwstadt van Antwerpen, bloemen draghende ghelijck die vande water-Weghebree.

(Alisma plantago-aquatica) Water weegbree. In Latijn Plantago aquatica, foliis Betae aut Plantaginis, flore Galli albi en is Limonium Anguillarae Italorum. Of het ook niet is Limonium of eerder Alisma? In Hoogduits Wasser Wegrich. In Frans Plantain dեaue. In Italiaans Plantagine aquatica. In Engels Water Plantaine.

Iemand zou mogen aanduiden dat dit kruid Alisma genoemd is omdat het in het water groeit en gedreven wordt want het Griekse woord Alismos is ook bij Dioscorides te zeggen een aanstoot of drijven van de zee gelijk de gewone water weegbree gebeurt. Maar de neuswijsheid van de jonge herbaristen heeft liever gehad naar iets te slaan dan te volgen dat zekerder was of zo lang te houden totdat er iets voorts zou komen dat beter is. Daarom verwerpen sommige de water weegbree en hebben voor Alisma gehouden het tweeblad, andere Ophrys, andere Limonium, sommige het zeepkruid, enige papenschoen, sommige wild wit nieskruid en een zekere commentator tegen alle goede kennis der kruiden die haar, gelijk we doen, beklaagt dat hij bespot is dat hij als een beroemd goochelaar (verworpen heeft andere lieden opinies en ook het Alisma) tenslotte in plaats van die niet dan een naakte figuur gesteld heeft van een kruid zonder naam of zonder te weten van welk kruid en laat ons zeer hakend en gretig om tenminste wat nieuws te horen, al is het niet waar, heeft zich terstond binnen gehouden. Maar diegene die van zin zou zijn al deze voor vermelde planten van alle rechte tekens zeer vlijtig bijeen zien te overleggen zou bevinden dat zij alle ver verschillen van de beschrijving die Dioscorides stelt van het Damasonium. Ook van krachten en natuur, uitgezonderd alleen deze water weegbree die nochtans deze neuswijzen het minst aanstaat omdat bij avonturen de Griekse tekst enige fout mag hebben gelijk daar stenotera staat, dat is te zeggen smallere bladeren. Diezelfde betekenis en verandering van woord is, gelijk als in alantwortel, beervoet en veel andere. Ja, dat meer is, ge zal nergens in waterachtige plaatsen daar hij zegt dat deze water weegbree groeit een ander kruid zien dat iets heeft van de gedaante of krachten van die dan dit. Want bijna alle krachten accorderen daar op. Maar dat Galenus [369] zou geschreven hebben; De wortels van deze zijn scherp en dat zij daardoor zouden verdrijven of doen scheiden de koude slijmachtige zwellingen, oedemata geheten, daarin is hij naar zijn gebruik geheim tegen Dioscorides. Voort van de rest komt hij met hem overeen en zegt dat hij de andere krachten van de steen te breken bevonden heeft en daarom schrijft hij het toe het uitdrijven van de steen, niet de scherpte maar het afvegen die we weten en bij ondervinding bevonden hebben waar te zijn van de wortel en voorwaar beter dan die van de gewone weegbree wie dat gelijk is van bladeren en wortels die bij het nieskruid vergeleken worden en ook uit den bladeren χλϖμενα ειην die nederwaarts omgebogen staan gelijk dikwijls doen die van dit kruid of als een zeker geleerd man leest, heeft veel dunne tere steeltjes van een 45cm hoog, gelijk ook zijn die van dit kruid die aren draagt gelijk toortsjes zodanig als dit voorwaar heeft als de bloemen noch niet zijn opengegaan, kleine ronde besjes gelijk die van het perzikkruid. Tenslotte de kleine bloempjes die wit en bleek zijn accorderen ook zo goed dat ze alleen bij dit teken iedereen behoort bekend te zijn. Alle zaken welke geenszins overeen komen met enige van de voor verhaalde planten.

Dioscorides. De wortel is scherp en welriekend, van die een 8 gram ingenomen is zeer goed diegene die ingeslikt hebben van de zeehaas of gebeten zijn van de loof kikker of opium ingenomen hebben. Hetzelfde zegt ook Plinius. Water weegbree wortel alleen of met zo veel Daucus zaad gedronken is zeer goed tegen de krimping van de buik en rode loop. Is ook zeer goed diegene die verkrompen of gespannen leden hebben en tegen de gebreken van de moeder. Het kruid van de water weegbree stopt de kamergang en verdrijft de maandstonden van de vrouwen, ook verzacht het de zwellingen, daarop gelegd. Galenus. Dat het water daar dit in gekookt is gedronken de steen breekt in de nieren hebben we bij toeval waar bevonden waaruit blijkt dat het heeft enige afvegende kracht. Plinius. De bladeren van hetzelfde kruid met regenwater gestampt of de wortel met varkensvet zijn goed gelegd op hete zwellingen en zweren, maar met een ander blad van dezelfde weegbree bedekt zijnde. Insgelijks ook tegen alle pijnen van de nek en zwellingen waar die ook mogen wezen.

(Luronium natans)

Kleine uitgespreide water weegbree.

Deze kleine water weegbree is genoeg te vinden in de beken en sloten bij Dustarweel en andere broekachtige plaatsen in Brabant en Vlaanderen. Het heeft bladeren gelijk de gewone water weegbree, maar zes maal smaller en enger waaruit spruiten dunne steeltjes van een 17cm hoog die hier en daar uitgespreid zijn waarop voortkomen in kransjes inkarnate bloempjes van drie bladertjes gelijk de gewone water weegbree. Daarna volgen scherpe hoofdjes en zaad gelijk als de hanenvoet of boterbloemen. De wortel is klein en vezelachtig. [370]

(Ranunculus aquatilis)

Kleine water weegbree. In Latijn Plantago aquatica minor. Alisma pusillum angustifolium.

Dit kruid heeft kleine smalle bladertjes die van de hondsrib gelijk, nederwaarts omgebogen en is een zeer mooie plant. Het steeltje is van 15cm hoog die voortkomt uit een uitgespreide vezelachtige wortel waaraan kransvormig groeien zeer veel hoofdjes minkijzer vormig gelijk die van de Tribulus. Dit kruid heeft me allereerst getoond de geleerde dokter Thomas Penne, Engelsman, die de oorsprong heeft in vochtige plaatsen van Engeland die niet ongelijk is (ja, ik meen dat het dezelfde is) dat ik nu dit jaar gevonden heb in de grachten buiten de nieuwe stad van Antwerpen en bloemen draagt gelijk die van de water weegbree.

Serpents tonghen. In Latijn, Pistana Magonis, oft Sagittaria aquatica Plinij. Oft oock is de Stoebe femina? In Franchois, Queu dՠArondelle.

Dit cruydt groeyet in zeer veel soete vloeyende beken ende rivieren in Italien, Vrancerijck, Hoochduytschlandt, Nederlandt, ende Enghellandt, voorts comende onder dwater in ondiepe gronden, hebbende een zeer faselachtighe ende langhe wortel, witachtich, met sommighe lanckworpighe, dicke ende bolachtighe faselingen daer aen hanghende, wt de welcke spruyten zeer groote stelen die dryecantich, groen ende effen zijn, elck hebbende een dryecantich blat over beyde sijden spitschs, met ingetrocken sijden ende spits eyndende, gheheel ghelijck een spits riet, welcke stelen lanck zijn onderhalven cubitus, tot de helft toe effen, hol, ende sachte, draghende nae dաfvallen vande bloemen drye oft vier scherpe bollekens die van Unedo niet zeer onghelijck, oft oock die vanden Carex, de welcken dat zeer nae schijnt te zijn. De bloemen hebben drye witte blaerkens, ende inde middel wat draykens, de welcke voorts comen in Meye ende Wedemaendt by Oxfort in Enghellandt, ontrent de vesten inde zeer lustighe stille ende clare wateren die daer zijn, ende oock tot Londen aende Toer, ende inden oever vanden Tems, oock te Mechelen in de stadt int water by de Coepoorte: hebbende eenen tsamentreckenden drooghen smake die lieflijck is. [371]

Cleyn Serpents tonghe. In Latijn, Sagittaria minor.

Ghelijckerwijs als de water Wegebree somtijdts veel smalder ende scherper bladers heeft, alsoo wordt dit cruydt gevonden met scherper sijdt-schueten ende met langher ende breeder bladers, die op beyden sijden meer wtgheholt zijn ende scherper pinnen hebben, maer anders ist gheheel minder.

(Sagittaria sagittifolia) Serpentstongen. In Latijn Pistana Magonis of Sagittaria aquatica Plinij. Of het ook is de Stoebe femina? In Frans Queu dՠArondelle.

Dit kruid groeit in zeer veel zacht vloeiende beken en rivieren in Itali, Frankrijk, Hoogduitsland, Nederland en Engeland en komt voort onder het water in ondiepe gronden. Het heeft een zeer vezelachtige en lange wortel, witachtig en met sommige langwerpige, dikke en bolachtige vezels daaraan hangen waaruit spruiten zeer grote stelen die driekantig, groen en effen zijn en elk heeft een apart driekantig blad dat aan beide zijden spits is met ingetrokken zijden en spits eindigt geheel gelijk een spits riet, welke stelen lang zijn een 68 cm en tot de helft toe effen, hol en zacht en dragen na het afvallen van de bloemen drie of vier scherpe bolletjes die van Unedo niet zeer ongelijk of ook die van de Carex die dat zeer na schijnt te zijn. De bloemen hebben drie witte bladertjes en in het midden wat draadjes die voortkomen in mei en juni bij Oxford in Engeland omtrent de vesten in de zeer lustige stille en heldere wateren die daar zijn en ook te Londen aan de Tower en in de oever van de Thames, ook te Mechelen in de stad in het water bij de Koepoort. Het heft een tezamen trekkende droge smaak die lieflijk is. [371]

(Sagittaria sagittifolia)

Kleine serpentstong. In Latijn Sagittaria minor.

Gelijker als de water weegbree somtijds veel smaller en scherpere bladeren heeft alzo wordt dit kruid gevonden met scherpere zijscheuten en met langere en bredere bladeren die aan beide zijde meer uitgehold zijn en scherper pinnen hebben, maar anders is het geheel kleiner.

Twee-blat. In Latijn, Bifolium, ende is Pseudoorchis Bifolium Dodonaei, van sommighe ghenoemt Gramen Parnassi. In Hoochduytsch, Zweyblat.

Dese plante om datse bladers heeft die vande Wegebree ghelijck, ende geirne groyet op vochte plaetsen, is van sommighe ghehouden gheweest voor Damasonium, van ander, maer beter, voor den Ophrys van Plinius, niet om datse tot noch toe nut bevonden is gheweest om de wimbraewen te maken ende vercieren, maer om datse de twee bladers heeft, waer door datse Zweyblat in Duytschlandt ghenoemt is, daer sy overvloedich groeyet inde bosschen, bemden ende coude vochtighe plaetsen, hebbende eenen ronden ende glatten stele van onderhalve palme hooghe, waer aen beneden voorts comen twee bladers aen elcke sijde een, teghen malcander over-staende, die vanden Handekens cruydt ende water Wegebree ghelijck, groen van coleur, ende inde lengde met senuen door-loopen: Voorts van bycans half de stele opwaerts is die becleedt met bloemen, over beyde sijden staende met een dobbel reke, bleeckgroen van verwe, van fatsoen ghelijck een vlieghe oft een voghelken sonder pluymen, niet zeer onghelijck dien vanden Handekens cruyden. De wortel is faselachtich herwaerts ende derwaerts wtghespreydt, gheen tsamentreckende cracht hebbende om te moghen wesen Damasonium, hoe wel datse seer goedt is tot wonden ende ghebroken leden, ende eenichsins den Alisma ende Ophrys ghelijck, nochtans en kanmen niet ghesegghen datse een van beyden is.

Een-blat. In Griecks, Monophyllon. In Latijn, Unifolium recentiorum, ende is Gramen Parnassi van Cordus ende Leonicerus. In Hoochduytsch, Einblat.

Een-bladt is van wtspruyten den Twee-bladt ghelijck, ende heeft tbladt vande Wegebree, over al in doncker bosschen zeer wel bekendt. De witte bloemen cryget inde Mey, wel rieckende, die vanden Meybloemkens ghelijck, nae de welcke dat volghen cleyn bleeckroode besikens als sy rype zijn, bitter ende ontlieflick van smaecke, maer een excellente cracht hebbende teghen de verladen zenuen. [372]

Int eerste cryget beneden een bladt, voorts alst saedt nu ripe is, comter een ander bladt int opperste dat minder is, ende zijn alle beyde als die vande Wegebree ende met aders ghestoffeert, boven scherpste een weynich clocskens ghelijcken. De reste hevet geheel ghelijck de voorseyde Meyblomkens, maer en is vanden ouders niet beschreven gheweest. De wortel is dunne ende gheknoopt dweers wt-loopende.

De wortel van Eenbladt ghestooten wordt vande Medicijns nu ter tijdt ghehouden voor een sonderlinghe remedie teghen de peste, alsmen terstont int eerste daer af inneemt met azijn, wyn oft water tghewichte van een dragme.

(Listera ovata)Tweeblad. In Latijn, Bifolium, en is Pseudoorchis Bifolium Dodonaei, van sommige genoemd Gramen Parnassi. In Hoogduits Zweyblat.

Deze plant omdat ze bladeren heeft die van de weegbree gelijk en graag groeit op vochtige plaatsen is van sommige gehouden geweest voor Damasonium, van anderen, maar beter voor de Ophrys van Plinius, niet omdat ze tot noch toe nuttig bevonden is geweest om de wenkbrauwen te maken en versieren maar omdat ze de twee bladeren heeft waardoor dat ze Zweyblat in Duitsland genoemd is daar zij overvloedig groeit in de bossen, beemden en koude vochtige plaatsen. Het heeft een ronde en gladde steel van 15cm hoog waaraan beneden voortkomen twee bladeren en aan elke zijde een die tegenover elkaar staan en die van het handekenskruid en water weegbree gelijk, groen van kleur en in de lengte met zenuwen doorlopen. Voorts van bijna half de steel opwaarts is die bekleed met bloemen die aan beide zijde staan in dubbele rijen, bleekgroen van kleur en van vorm gelijk een vlieg of een vogeltje zonder pluimen en niet zeer ongelijk die van de handekenskruiden. De wortel is vezelachtig en is herwaarts en derwaarts uitgespreid die geen tezamen trekkende kracht heeft om de Damasonium te ogen zijn, hoewel dat ze zeer goed is tot wonden en gebroken leden en enigszins de Alisma en Ophrys gelijk, nochtans kan men niet zeggen dat ze een van beide is.

(Maianthemum bifolium)

Eenblad. In Grieks Monophyllon. In Latijn Unifolium recentiorum en is Gramen Parnassi van Cordus en Leonicerus. In Hoogduits Einblat.

Eenblad is van uitspruiten het tweeblad gelijk en heeft het blad van de weegbree en is overal in donkere bossen zeer goed bekend. De witte bloemen krijgt het in mei en die zijn welriekend en die van de meibloempjes gelijk, na die volgen klein bleekrode besjes als zij rijp zijn, bitter en onlieflijk van smaak maar die een excellente kracht hebben tegen de verladen zenuwen. [372]

Eerst krijgt het beneden een blad en voorts als het zaad nu rijp is komt er een ander blad in het opperste dat kleiner is en zijn alle beide als die van de weegbree en met aders voorzien, boven het scherpste die wat op klokjes lijken. De rest heeft het geheel gelijk de voor vermelde meibloempjes, maar is van de ouders niet beschreven geweest. De wortel is dun en geknoopt die dwars loopt.

De wortel van eenblad gestampt wordt van de dokters nu ter tijd gehouden voor een bijzondere remedie tegen de pest als men terstond in het begin daarvan inneemt met azijn, wijn of water het gewicht van 1,3 gram.

Wegebree. In Griecks Arnoglossa. In Latijn, Plantago latifolia laevis. In Hochduytsch, Wegerich. In Franchois, Plantain. In Italiaensch, Plantagine. In Spaensch, Plante, in Portugeys, Chantage. In Engelsch, Plantayne.

Wegebree is vanden Griecken ghenoemt gheweest Arnoglossa, alsoo veel te segghen als Lams tonghe, ghelijck ander cruyden in haerlieder sprake ghenoemt worden Natertonghen, ende Honts tonghe. Dit cruydt heeft tot allen tijden zeer wijdt ende breet bekendt gheweest, by alle nacien van volcke om sijn zeer groote vruchtbaerheydt ende deucht, waer af de grotte vande bladers ende tfatsoen zijn makende diversche namen ende soorten van dit cruydt.

Want de ghemeyne Wegebree met de breede blaeders, de welcke in alle landen is groeyende, heeft rontachtige bladers, inde middel breetst ende volder, plat op dաerde liggende, sijdelincs spruytende wt een witte faselachtighe wortel, die inde middel voor afghebeten is oft ghecordt, zeer ghelijck die van Duvels bete. De bloemen staen aerewijs by een, van fatsoen als de Muyse stertkens, doncker root ende bruyn. Tsaedt is dien vande Porceleine ghelijck, cleyn, bruyn, oft taneyt.

Graeuwe groote Weghebree. In Latijn, Plantago maior incana.

Dese groote Wegebree heeft graeuwe bladers boven wolachtich, styfver, dicker, ende int ronde ter eerden liggende, hebbende de zenuen hooger wtpulende. De wortel is dicker, langher ende min faselachtich. De stelen zijn oock rechter ende langer, de bloemen corter, maer meer wtgespreydt ende schoone, witachtich, ghesteert, die in Junio ende Julio vergaen. [373]

Roose Weghebree. In Latijn, Plantago Rosea.

Oock wordt wt ghenoechte onderhouden inde hoven van Nederlandt ende Engellandt een ander sorte van Wegebree, die weerdich is datse den naecomers by figuere ende beschrijvinghe bekent werde. Sy is in alle de groote Weghebree ghelijck, behalven dկpperste vande steelkens, ende heeft rondtomme zeer fraey veel blaerkens by gelijck vervolgh op malcander rustende, ende allenckskens boven tsaemencomende. Waer dat sy ticchelwys oft schelferwijs over malcander comende, maken een aerdich schildeken, als een groen bloeme, ghelijck men sien mach in eenighe specie van Primula Veris. Tsaedt comt voorts wt midden vande spacien tusschen de bladers, dwelck den anderen ghelijck is.

(Plantago major) Weegbree. In Grieks Arnoglossa. In Latijn Plantago latifolia laevis. In Hochduytsch Wegerich. In Frans Plantain. In Italiaans Plantagine. In Spaans Plante, in Portugees Chantage. In Engels Plantayne.

Weegbree is van de Grieken genoemd geweest Arnoglossa, wat betekent als een lamstong, gelijk andere kruiden in hun spraak genoemd worden addertongen en hondstong. Dit kruid is te alle tijden zeer wijd en breed bekend geweest en bij alle naties van volk om zijn zeer grote vruchtbaarheid en deugd waarvan de grootte van de bladeren en de vorm de diverse namen en soorten van dit kruid maken.

Want de gewone weegbree met de brede bladeren die in alle landen groeit heeft rondachtige bladeren die in het middel het breedst en voller zijn plat op de aarde liggen, zijdelings spruit uit een witte vezelachtige wortel die in het midden voor afgebeten is of gekord en zeer gelijk die van duivelsbeet. De bloemen staan aarvormig bijeen en van vorm als de muizenstaartjes, donker rood en bruin. Het zaad is die van de postelein gelijk, klein, bruin of leerachtig.

(Plantago media)

Grauwe grote weegbree. In Latijn Plantago maior incana.

Deze grote weegbree heeft grauwe bladeren die boven wolachtig, stijver, dikker en in het ronde ter aarde liggen en hebben de zenuwen hoger uitpuilend. De wortel is dikker, langer en minder vezelachtig. De stelen zijn ook rechter en langer, de bloemen korter, maar meer uitgespreid en mooi witachtig en stervormig die in juni en juli vergaan. [373]

(vervorming)

Rozen weegbree. In Latijn Plantago Rosea.

Ook wordt uit genoegen onderhouden in de hoven van Nederland en Engeland een andere soort van weegbree die het waard is dat ze de nakomelingen bij figuur en beschrijving bekend wordt. Zij is in alles de grote weegbree gelijk, behalve het opperste van de steeltjes en heeft rondom zeer fraai veel bladertjes die bij gelijk vervolg op elkaar rusten en geleidelijk aan boven tezamen komen. Waar dat zij tegelvormig of schilfervormig over elkaar komen en maken een aardig schildje als een groene bloem gelijk men zien mag in enige specie van Primula veris. Het zaad komt voort uit het midden van de spaties tussen de bladeren wat de anderen gelijk is.

Roose weghebree met wijde aren. In Latijn, Plantago Rosea panicula sparsa, ende van C. Gemma, Sarothrodes ende Corematophora, oft Scoparia.

Tverschil van desen Wegebree is alleene ghelegen inden velden ende hoven van Nederlandt, inde wydt wtgespreyde are, die gheladen is met een zeer groote menichte van groenachtighe bloemkens druyfwijs vast by een staende. [374]

Honts ribbe oft cleyn Wegebree. In Latijn, Plantago Quinquenervia oft Lanceola. In Hoochduytsch, Spitziger Wegrich. In Engelsch, Ribbe worte.

Dese Weghebree heeftmen in Latijn ghenoemt Quinque-nervia, om dat de bladers van vijf zenuen doorloopen werden, ende hebben aende canten sommighe tandekens. Dese bladers zijn smalder, stijfver, van beyden sijden meer inghetrocken, ende spitsch, waerom dat vande ongheleerde in Latijn Lanceola ghenoemt wordt. De wortels is corter, ronder, veel faselinghen hebbende, vande welcke wtspruyten bieachtige ghecante steelkens, aende welcke groeyen witte bloemkens in cortachtighe ronde aerkens. Dit cruydt is drooger van nature, ende meer ghepresen in wondtdrancken, salven, ende tot ghescheurtheden: ende groeyet oock over al soo wel als het ander.

Zee Wegebree, oft Zuyde der Vriesen. In Latijn, Plantago marina.

Men houdt oock voor Wegebree, een ander zee-plante, die veel bladers heeft, smal ende cleyne, die vande Pareije van verwe ende wesen ghelijck. Ende hoe wel de selfde dickwils ghesien ende ghemerckt heeft gheweest aende zeecant van Languedoc ende Engellandt, soo en kan niemandt seker ghesegghen wat cruydt dat is: Nochtans en ist gheen cruydt ghelijcker van aren dan de Wegebree, oft de Hertshoren. Dese Zee-Wegebree is den Serpentinen naeder, om de roode pleckskens die lancs ende dweers opde bladers zijn, ende wordt vande Vriesen Zuyde ghenoemt, de welcke tselfde eten met melck oft papken, segghende dat camerganck maeckt, ende de wynden verdrijft.

Dioscorides. Daer zijn twee soorten van Wegebree, maer de grootste is de nutste. Plinius seght datse de catarrhen doet ophouden, ende de mage versterckt als sy ingenomen wordt in spijse oft anders.

Dioscor. De bladers van Wegebree hebben een droogende tsamentreckende cracht, waerom dat sy goedt gheleydt zijn op alle quade sweeringen, ende loopende gaten, ende op quade ende vuyle zeericheydt.

De selfde bladers stelpen alle bloetganck: daer en boven seght Plinius dat tsap van dien inghegheven wordt, den genen die bloet overgheven. De voorseyde bladers bedwinghen de voorts etende zeericheden, de vuyle puysten ende carbunkels: oock ghenesen sy dկude ende quade zeericheden, ende de quade sweeringhe Chironium geheeten, fistulen, honts beten, verbrantheydt, heete geswillen, sweeringhen ontrent den ooren, de ghebreken vanden ooghe Aegylops gheheeten, als die met sout daer op gheleydt zijn. Een moes ghesoden vande bladers met azijn ende sout, is goedt gheten teghen het roo-melisoen ende anderen buyck loop. Wegebree wordt oock inghegeven in stede van Beete, ghesoden zijnde met Linsen teghen de watersucht, Leucophlegmatica ghenoemt.

Wegebree bladers ghesoden zijn goedt inghegeven een half ure nae den eten sonder ghedroncken te hebben, den ghenen die de vallende sieckte hebben ende suchtachtich zijn.

Tsap vande bladers gheneest de quade heete sweeringhen de smondts, altemets daer mede ghewasschen: maer met Ceruse oft Cimolia ghemengt, dwildt vier: Ende is zeer goedt inde fistels ghedrupt, oock teghende pijne der ooren, ende leepheydt der ooghen, daerin ghedrupt.

Tselfde sap wordt oock ghedaen in salven oft medicijnen die ghebruyckt worden teghen de ghebreken der ooghen, ende is zeer goedt teghen tbloeden van tantvleesch, ende teghen wtworpinghe des bloedts ghedroncken. Weghebree sap wordt met een clisterie van onder inghedaen den ghenen diet roomelisoen hebben, ende te drincken ghegheven den ghenen die wtdrooghen.

Tselfde sap wordt met wolle van onder ingheset, teghen dկpstijghen vande moeder, al waert oock dat de persoone haer maendtstonden hadde. Tsaedt van Weghebree met wijn ingenomen stopt [375] den buyckloop ende tbloedtspouwen. De wortel van Weghebree ghesoden ende gheten, oft met dwater vande decoctie den mondt ghespoelt, verdrijft den tantsweere. De wortel met de bladers wordt inghegheven met malevaseye teghen de sweeringhe vande nieren ende blase.

Men schrijft, dat drye wortels van Weghebree met twaelf lepels wijns ende soo veel waters inghenomen, de derde cortse gheneest, ende vier Wortels de vierde cortse. Tselfde seght Plinius oock.

Daer zijnder die de wortels van Weghebree aenden hals draghen om te verdrijven de sweerende clieren ende apostumatien ontrent den hals ende de kele, dwelcke Plinius oock seght.

Galenus. Weghebree ghenest quaede zeerich-heden. Want alle Medicijnen die behalven datse vercoelende zijn, oock tsamentrecken, zijn nut ende goedt tot alle quade loopende seericheden, ende fluxien ende rottinghe, iae oock zeer goedt teghen het roo-melisoen ende buyckloop, want sy stelpen alle bloedtloop: ende ist datter yet verbrandt wordt, sy vercoelent. Sy doen oock sluyten ende ghenesen holle sweeringhen, ende andere oude ende nieuwe ghesweeren. Onder alle dese soorten van Medicijnen is de principaelste, iae haers ghelijck niet hebbende de Weghebree, ende dat door de ghelijckformigheydt van haer complexie: want sy heeft een drooghte sonder byten, ende een coude die niet en verdooft. Tsaedt ende wortel van dien, hebben derghelijcke cracht, ende natuere, maer droogher ende min cout. Tsaedt is van subtijlder substantie, maer de wortel grover. De ghedrooghde bladers van dit cruydt zijn van subtijlder ende min coude natuere, midts dat dկvervloedighe watericheydt wtghetrocken ende verteirt is. Ende wt dese oorsaecke ghebruyckt men de wortels teghen den tantsweere. Daer en boven teghen de verstoppinghen vande lever ende nieren en worden niet alleene de wortels ghebruyckt, maer oock de bladers, ende noch veel meer tsaedt: want dese dinghen hebben eenige afvaeghende crachten in henlieden, de welcke men oock wel mach dencken dat int groen cruydt zijn, maerdat die vande groote vochticheydt, verwonnen wordt.

Dit cruydt vercoelt ende drooght tot inden tweeden graedt. Theeft een ghemengde complexie, want het heeft yet waterich ende cout. Ende yet amper, tghene dat eerdich is, dat is drooghe ende cout. Apul. De wortel van Weghebree aenden hals ghehanghen, neemt wonderlijck wegh de pijne [376] hoofde, alsoo Apuleius daer by voeght. Tsap van Weghebree laeu ghemaeckt, gheneest de pijne des buycks daer mede stovende. De bladers van Weghebree ghestooten, verdrijven de gheswillen daer op gheleyt. Tsap van Weghebree ghedroncken gheneest dթnwendighe leden ende suyvert zeer wel de borst. Tsaedt van Weghebree ghestooten tot pulver, ende inden wonden ghestroyt, gheneest de selfde wonden. De bladers van Weghebree ghestooten ende gheleyt op verbrandtheydt, vercoelt ende gheneest die. Tsap van Weghebree eenen lepel daer af ghedroncken verdrijft de wormen: tselfde doet oock tcruydt ghestooten ende op de navel gheleyt.

Weghebree met onghesouten verckens liese ghestooten, ende sonder sout gelijck een plaester daer af ghemaeckt, verdrijft alle harde gheswillen des lichaems daer by gheleyt. De bladers van Weghebree ghestooten met wat souts verdrijft de pijne ende gheswil van tfleirfijn ende vande zenuen daer op gheleyt. Als yemanden de voeten gheswollen zijn van gaen, men sal daer op legghen Weghebree bladers met azijn ghestooten, ende tswillen sal vergaen.

Rozen weegbree met wijde aren. In Latijn Plantago Rosea panicula sparsa, en van C. Gemma, Sarothrodes en Corematophora of Scoparia.

Het verschil van deze weegbree is alleen gelegen in de velden en hoven van Nederland in de wijdt uitgespreide aar die geladen is met een zeer grote menigte van groenachtige bloempjes die druifvormig dicht bij elkaar staan. [374]

(Plantago lanceolata)

Hondsrib of kleine weegbree. In Latijn Plantago Quinquenervia of Lanceola. In Hoogduits Spitziger Wegrich. In Engels Ribbe worte.

Deze weegbree heeft men in Latijn genoemd Quinquenervia omdat de bladeren van vijf zenuwen doorlopen worden en hebben aan de kanten sommige tandjes. Deze bladeren zijn smaller, stijver en aan beide zijden meer ingetrokken en spits waarom dat van de ongeleerde in Latijn Lanceola genoemd wordt. De wortel is korter, ronder en heeft veel vezels waarvan uitspruiten biesachtige kantige steeltjes waaraan groeien witte bloempjes in kortachtige ronde aartjes. Dit kruid is droger van natuur en meer geprezen in wonddranken, zalven en tot breuken en groeit ook overal zo goed als de andere.

(Plantago maritima)

Zee weegbree of zuiden der Friezen. In Latijn Plantago marina.

Men houdt ook voor weegbree een andere zeeplant die veel bladeren heeft, smal en klein en die van de prei van kleur en wezen gelijk. En hoewel die dikwijls gezien en gemerkt is geweest aan de zeekant van Languedoc en Engeland zo kan niemand zeker zeggen wat kruid dat is. Nochtans is het geen kruid gelijker van aren dan de weegbree of de hertshoren. Deze zee weegbree is den Serpentinen nader vanwege de rode plekjes die langs en dwars op de bladeren zijn en wordt van de Friezen Zuyde genoemd die het eten met melk of papje en zeggen dat het kamergang maakt en de winden verdrijft.

Dioscorides. Daar zijn twee soorten van weegbree, maar de grootste is de nuttigste. Plinius zegt dat ze de ontstekingen van het slijmvlies doet ophouden en de maag versterkt als zij ingenomen wordt in spijs of anders.

Dioscorides. De bladeren van weegbree hebben een drogende tezamen trekkende kracht waarom dat zij goed gelegd zijn op alle kwade zweren en lopende gaten en op kwade en vuile zeren.

Dezelfde bladeren stelpen alle bloedgang. Daarboven zegt Plinius dat het sap van die ingegeven wordt die bloed overgeven. De voor vermelde bladeren bedwingen de voort etende zeren, de vuile puisten en karbonkels. Ook genezen zij de oude en kwade zeren en de kwade zweer Chironium geheten, lopende gaten, hondenbeten, verbranding, hete gezwellen, zweren omtrent de oren, de gebreken van het oog Aegylops geheten als die met zout daarop gelegd wordt. Een moes gekookt van de bladeren met azijn en zout is goed gegeten tegen de rode loop en andere buikloop. Weegbree wordt ook ingegeven in plaats van biet, gekookt met linzen tegen de waterzucht, Leucophlegmatica genoemd.

Weegbree bladeren gekookt zijn goed ingegeven een half uur na het eten zonder gedronken te hebben diegene die de vallende ziekte hebben en ziekachtig zijn.

Het sap van de bladeren geneest de kwade hete zweren van de mond, af en toe daarmee wassen. Maar met loodwit of Cimolia gemengd het wilde vuur en is zeer goed in de lopende gaten gedruppeld, ook tegen de pijne der oren en tranen der ogen, daarin gedruppeld.

Hetzelfde sap wordt ook gedaan in zalven of medicijnen die gebruikt worden tegen de gebreken der ogen en is zeer goed tegen het bloeden van tandvlees en tegen uitwerpen van bloed, gedronken. Weegbree sap wordt met een klysma van onderen ingedaan diegene die de rode loop heeft en te drinken gegeven diegene die uitdrogen.

Hetzelfde sap wordt met wol van onderen ingezet tegen het opstijgen van de moeder, al waas het ook dat de persoon haar maandstonden heeft. Het zaad van weegbree met wijn ingenomen stopt [375] de buikloop en het bloedspuwen. De wortel van weegbree gekookt en gegeten of met het water van het afkooksel de mond gespoeld verdrijft de tandpijn. De wortel met de bladeren wordt ingegeven met malvezij tegen de zweren van de nieren en blaas.

Men schrijft dat drie wortels van weegbree met twaalf lepels wijn en zo veel water ingenomen de derde daagse koorts geneest en vier wortels de vierde daagse koorts. Hetzelfde zegt Plinius ook.

Daar zij der die de wortels van weegbree aan de hals dragen om te verdrijven de zwerende klieren en blaren omtrent de hals en de keel, wat Plinius ook zegt.

Galenus. Weegbree geneest kwade zeren. Want alle medicijnen die behalve dat ze verkoelend zijn ook tezamen trekken zijn nuttig en goed tot alle kwade lopende zeren en op zwelling en rotting, ja, ook zeer goed tegen de rodeloop en buikloop want zij stelpen alle bloedloop. En is het dat er iets verbrand is zij verkoelen het. Zij doen ook sluiten en genezen holle zweren en andere oude en nieuwe zweren. Onder al deze soorten van medicijnen is het de belangrijkste, ja die hebben hun gelijke niet in de weegbree en dat door de gelijke vorm van haar samengesteldheid. Want zij heeft een droogte zonder bijten en een koude die niet verdooft. Het zaad en wortel van die hebben dergelijke kracht en natuur, maar droger en minder koud. Het zaad is van subtielere substantie, maar de wortel grover. De gedroogde bladeren van dit kruid zijn van subtielere en minder koude natuur omdat de overvloedige waterachtigheid uitgetrokken en verteerd is. En uit deze oorzaak gebruikt men de wortels tegen de tandpijn. Daarboven tegen de verstoppingen van de lever en nieren worden niet alleen de wortels gebruikt, maar ook de bladeren en noch veel meer het zaad. Want deze dingen hebben enige afvegende kracht in zich die men ook wel mag denken dat die in het groene kruid zijn, maar dat die van de grote vochtigheid overwonnen wordt.

Dit kruid verkoelt en droogt tot in de tweede graad. Het heeft een gemengde samengesteldheid, want het heeft iets waterachtigs en kouds en iets bitter hetgeen dat aards is dat is droog en koud. Apuleius. De wortel van weegbree aan de hals gehangen neemt wonderlijk weg de pijn [376] van het hoofd, alzo Apuleius daarbij voegt. Het sap van weegbree lauw gemaakt geneest de pijn der buik daarmee stoven. De bladeren van weegbree gestampt verdrijven de zwellingen, daarop gelegd. Het sap van weegbree gedronken geneest de inwendige leden en zuivert zeer goed de borst. Het zaad van weegbree gestampt tot poeder en in de wonden gestrooid geneest dezelfde wonden. De bladeren van weegbree gestampt en gelegd op verbranding verkoelt en geneest die. Het sap van weegbree een lepel daarvan gedronken verdrijft de wormen. Hetzelfde doet ook het kruid gestampt en op de navel gelegd.

Weegbree met ongezouten varkensvet gestampt en zonder zout gelijk een pleister daarvan gemaakt verdrijft alle harde zwellingen van het lichaam, daarbij gelegd. De bladeren van weegbree gestampt met wat zout verdrijft de pijn en zwelling van jicht en van de zenuwen, daarop gelegd. Als iemand de voeten gezwollen zijn van lopen men zal daarop leggen weegbree bladeren met azijn gestampt en de zwelling zal vergaan.

Cleyn Holosteum van Montpelliers.

Die van Montpelliers houden tկntrecht voor den Holosteum een cleyn cruydeken om dat de wortel niet over een comt met de beschrijvinghe van Dioscorides, de welcke hoe wel datse witachtich is, nochtans is sy houtachtich, ende hardt als die vanden veldt-Cypres, Stinckende Camille oft Cicoreye ende vol saps, waer wt comen veel bladers van zee Weghebree, witachtich ende ghehayrt. De steelkens ende arenkens zijn die vanden Heerts-Horen-cruydt niet onghelijck, aschverwich. Twordt ghevonden lancks de dorre canten vanden Olijf hoven by Montpelliers op den wegh van Boutonnet. Dit heeft een bindende ende wat drooghende cracht, met eenen aerdigen, soutachtighen smaecke, die tot spoutsel verweckt.

Holosteum Salamanticum maius Clusij, ende is een medesoorte van dat van Montpelliers, maer veel meerder.

Clusius maeckt alleen wt de grootte dկnderscheyt vanden Holosteum, de welcke voorts comt [377] op de dorre hoevels by Salamanca gheleghen, ende lancks de weghen by Valencen in Spaigne. Ghelijck wy oock ghesien hebben, meyne ick wel, inden lande van Montpelliers.

Fonteyn-cruydt, Potamogeton, oft Stachyites. In Latijn, Fontalis, ende spicata. In Hoochduytsch, Zamkraut. In Franchois, Espy dեaue. In Spaensch, Espigada ende Vezina de Rios.

Dit cruydt en groeyet niet alleene inde rivieren, maer oock inde vijvers ende staende oft oock traegh loopende wateren, waer dat boven op light, al oft opder aerden laghe, hebbende de bladers van water-Weghebree oft Beete, maer minder, oft die vande Persick-cruydt ghelijck, hartachtich, zenuachtich, groeyende aen steelkens die oorspronck hebben van veel gheknoopte boghelicke stelen, waer op dat comen aerachtighe bloemen die vande water-wortel oft vanden Persick-cruydt ghelijck, verstorven roodt van verwe, ende dat in Wedemaendt ende Hoymaend. De wortel is hanghende wt de knoopkens, faselachtich, crom ende slim loopende, ende door dշater inde grondt vast zijnde daer sy haer voedtsel wttreckt, gelijck terstondt sal gheseyt worden inden Malabathrum, ende heeft eenen tsamentreckenden smaecke.

Dioscorides. Fonteyn-cruydt vercoelt ende treckt tsamen, ghelijck Duysentknoop, soo Galenus seyt, maer sijn substantie is grover dan die vanden Duysentknoop, tselfde, seght oock Plinius, is zeer goedt gheleyt op alle ieucksels, ende oude loopende sweeren, oft op voorts etende sweeringhen.

(Plantago coronopus) Klein Holosteum van Montpelliers.

Die van Montpellier houden te onrechte voor de Holosteum een klein kruidje omdat de wortel niet overeen komt met de beschrijving van Dioscorides die, hoewel dat ze witachtig is, nochtans is zij houtachtig en hard als die van de veldcipres, stinkende kamille of cichorei en vol sap waaruit komen veel bladeren van zee weegbree, witachtig en harig. De steeltjes en aartjes zijn die van de hertshorenkruid niet ongelijk, askleurig. Het wordt gevonden langs de dorre kanten van de olijfhoven bij Montpellier op de weg van Boutonnet. Dit heeft een bindende en wat drogende kracht met een aardige zoutachtige smaak die tot spuwen verwekt.

(Coronopus didymus)

Holosteum Salamanticum maius Clusij en is een medesoort van dat van Montpellier, maar veel groter.

Clusius maakt alleen uit de grootte het onderscheid van de Holosteum die voort komt [377] op de dorre heuvels bij Salamanca gelegen en langs de wegen bij Valencia in Spanje. Gelijk we ook gezien hebben, meen ik wel, in het lande van Montpellier.

(Potamogeton natans)

Fonteinkruid, Potamogeton of Stachyites. In Latijn Fontalis en spicata. In Hoogduits Zamkraut. In Frans Espy dեaue. In Spaans Espigada en Vezina de Rios.

Dit kruid groeit niet alleen in de rivieren, maar ook in de vijvers en staande of ook traag lopende wateren waar dat bovenop ligt alsof het op de aarde ligt en heeft de bladeren van water weegbree of biet, maar kleiner of die van het perzikkruid gelijk, hardachtig en met zenuwen en groeien aan steeltjes die de oorsprong hebben van veel geknoopte buigbare stelen waarop komen aarachtige bloemen die van de waterwortel of van het perzikkruid gelijk, verstorven rood van kleur en dat in juni en juli. De wortel hangt uit de knoopjes, vezelachtig, krom en recht lopend en door het water in de grond vast daar zij haar voedsel uittrekt gelijk terstond zal gezegd worden in de Malabathrum en heeft een tezamen trekkende smaak.

Dioscorides. Fonteinkruid verkoelt en trekt tezamen gelijk duizendknoop, zo Galenus zegt, maar zijn substantie is grover dan die van de duizendknoop, hetzelfde zegt ook Plinius, is zeer goed gelegd op alle jeuk en oude lopende zweren of op voort etende zweren.

Malabathrum, Tamalapatra Garciae & Clusij.

Vanden Malabathrum der ouders en mach noch en wil ick niet voor waerachtich seggen, gemerckt dat Dioscorides voorts heeft ghebrocht wt haerlieder schriften dat hy sonder wortel is, dryvende op staende wateren, daer nochtans in gheen gheweste van dat gheheel Indien, de welcke binnen onsen tijdt veel bekender is, dan henlieden en was henliender Griecken landt, tot noch toe sulcken bladt niet en is voor ooghen ghecomen, noch ghesien gheweest: de welcke oock Dioscorides niet en heeft ghenoech verclaert: Waer wt is spruytende een oorsake van twee twyffelinghen: Dեerste oft hy oock tselfde ghekendt heeft: ten anderen, hoe dat soude moghelijck zijn dat eenich bladt soude sonder eenighe hulpe van stele, iae oock sonder wortel, dat is te segghen, sonder mont zijn, ende dat nochtans pleegt aen eenen draet ghesteken te worden midts dat welrieckende, groot, dicke ende van vochtige nature is, ende daerom dat aen eenen draet pleegt ghesteken te worden, ten eynde dat drooghe soude worden. Waerom veel beter is te bekennen dat wy van tselfde niet en weten, dan vanden ouders qualijck te ghevoelen, oft vande ionghers luttel dancks te behalen: Want dկuders hebben soo slechtelijck ende slappelijck daer af gheschreven, dat ghy niet en weet wat ghy nemen wilt: Ende de ionghers als sy, om den hoop gheloove te gheven, veel authoriteyten by een rapen, laeten ons meer oirsake om te soeken, arm onder eenen onbekende rijckdom. Want wat isser teghen datter onder soo vele bladers niet en soude een wesen, principalijck wt de vier edelste, die dat Malabathrum soude ghelijck zijn. Ende dit is wel waerachtich: maer zijnen oorspronck ende plaetse daert wast, wordt qualijck beschreven, ghelijckmen sien mach aende beschrijvinghe van Agaricus. Waerom voorwaer dat soude zijn, dat ons Malabathrum, de welcke over lanck die van Arabien bekend is, ende hedensdaeghs vande Italiaensche medicijns ghebruyckt wordt, en is niet alleene om dat is groeyende in Malabar een landt van Indien, maer oock om dat midts zijn excellente crachten, meer proportien heeft met de waterplanten, dan die bladers vande Caneele oft vande Giroffel nagels, de welcke bladers hebben den Lauwer bladers zeer gelijck: Maer dat bladt is dickachtich als die [378] vande Plompen, ende dաderkens haer streckende inde lengde lancks den rugge, ghelijck in die van Fonteyn-cruydt, de welcke om de gelijckenisse vande figuere ende plaetse van groeyen van sommighe maer onbequamelijck ghehouden wert voor Folium. Maer wy waren van ander opinie, als de ghene die de bladers van desen over luttel iaren ghesien hadden by Anguillara ende ander zeer gheschickte mannen in dese saken: aen welcke bladers noch vast waren houtachtighe steelkens, ende ghelijck scheutkens vanden tacken afghebroken, iae oock gheheele tacken. Dese bladers zijn zeer ghelijck die vande Caneele ende Giroffel naghels, met een claere effenheydt, aromatijck ende zeer soet riekende. De complexie, nature, maniere ende ghebruyck, en zijn niet zeer onghelijck, (ende maken eenen goeden aessem) den dingen die Dioscorides den Malabathrum toeschrijft, waer af wy op een ander plaetse sullen bequaemelijcker schrijven. De slecht gheleerde sullen ons daer teghen voor houden de woorden van Dioscorides, te weten: Tbladt op dwater swimmende sonder wortel. Oft nu eenich bladt wtspruyten oft leven mach sonder wortel, dat is te segghen, sonder mondt, weet alle man. Want Linse, Donderbaert, ende oock Muha oft Opuntia hebben wortel, of iet in stede van wortel. Jae dat meer is, de water Linse, welcke dաlder minste van alle cruyden is, heeft haer wortelkens, ende onder de selve is eenich slijck dat sy af onderhouden ende ghevoedt worden.

De vrucht Tembul gheheeten heeft de ghedaente van een eeckel, ende is vier-mael minder dan die vanden Ilex baphica.

Dioscorides, Gal, Malabathrum heeft de selfde crachten van Nardus, maer doet alle dinghen crachtelijcker: het doet stercker water maken, ende is der maghen proffytelijcker.

Malabathrum ghestooten ende in wijn warm ghemaeckt, is zeer goedt gestreken op loopende oogen ende inflammatien. Malabathrum onder de tonge gehouden maeckt eenen goeden ende soeten aessem. Tselfde gheleydt tusschen de cleederen doet de cleeders wel riecken, ende bewaertse vande motten. [379]

(Cinnamomum malabathrum) Malabathrum, Tamalapatra Garciae & Clusij.

Van de Malabathrum der ouders mag noch wil ik niets voor waar zeggen, gemerkt dat Dioscorides voort heeft gebracht uit hun schriften dat het zonder wortel is en drijft op staande wateren daar nochtans in geen gewest van dat gehele Indien die binnen onze tijd veel bekender is dan het hun was in Griekenland tot noch toe zulk blad niet voor de ogen gekomen, noch gezien is geweest. Die ook Dioscorides niet genoeg heeft verklaard. Waaruit spruit een oorzaak van twee twijfelingen. De eerste of hij het ook gekend heeft. De andere hoe dat mogelijk zou zijn dat enig blad zonder enige hulp van steel, ja ook zonder wortel, dat is te zeggen zonder mond te zijn, en dat nochtans pleegt aan een draad gestoken te worden omdat het welriekend, groot, dik en van vochtige natuur is en daarom wordt dat aan een draad gehangen zodat het droog zou worden. Waarom het veel beter is te bekennen dat we van hetzelfde niets weten dan van de ouders kwalijk te voelen of van de jonge weinig dank te behalen. Want de ouders hebben zo slecht en slap daarvan geschreven zodat ge niet weet wat ge nemen wil. En de jongeren als ze, om de hoop geloof te geven, veel autoriteit bijeen rapen laten ons meer oorzaak om te zoeken en zijn arm onder een onbekende rijkdom. Want wat is er tegen dat er onder zo vele bladeren er niet een zou wezen en voornamelijk uit de vier edelste die dat Malabathrum gelijk zou zijn. En dit is wel waar, maar zijn oorsprong en plaats daar het groeit wordt slecht beschreven gelijk men zien mag aan de beschrijving van Agaricus. Waarom voorwaar dat zou zijn dat onze Malabathrum die al langde Arabieren bekend is en tegenwoordig van de Italiaanse dokters gebruikt wordt is dat niet alleen omdat het groeit in Malabar, een land van Indien, maar ook omdat zijn excellente krachten, meer proporties heeft met de waterplanten dan de bladeren van kaneel of van de kruidnagels die bladeren hebben de laurier bladeren zeer gelijk. Maar dat blad is dikachtig als die [378] van de plompen en de adertjes strekken zich in de lengte langs de rug gelijk in die van fonteinkruid die vanwege de gelijkenis van de figuur en plaats van groeien van sommige, maar slecht, gehouden wordt voor Folium. Maar we zijn van een andere opinie als diegene die de bladeren van deze een paar jaar geleden gezien hebben bij Anguillara en ander zeer geschikte mannen in deze zaken. Aan die bladeren waren noch vast houtachtige steeltjes en gelijk scheutjes van de takken afgebroken, ja ook gehele takken. Deze bladeren zijn zeer gelijk die van de kaneel en kruidnagels met een heldere vlakte, aromatisch en zeer zoet ruikend. De samengesteldheid, natuur, manier en gebruik zijn niet zeer ongelijk (en maken een goede adem) de dingen die Dioscorides de Malabathrum toeschrijft waarvan we op een andere plaats beter zullen schrijven. De slechte geleerde zullen ons daartegen voorhouden de woorden van Dioscorides, te weten; het blad dat op het water zwemt zonder wortel. Of nu enig blad uitspruiten of leven mag zonder wortel, dat is te zeggen zonder mond weet alle man. Want linze, donderbaard en ook Muha of Opuntia hebben wortels of iets in plaats van wortel. Ja, dat meer is, kroos die de kleinste van alle kruiden is heeft haar worteltjes en onder dezelfde is enig slijk waardoor ze onderhouden en gevoed worden.

De vrucht Tembul geheten heeft de gedaante van een eikel en is viermaal kleiner dan die van de Ilex baphica.

Dioscorides, Galenus. Malabathrum heeft dezelfde krachten van Nardus, maar doet alle dingen sterker. Het doet sterker water maken en is de maag profijtelijker.

Malabathrum gestampt en in wijn warm gemaakt is zeer goed gestreken op lopende ogen en ontstekingen. Malabathrum onder de tong gehouden maakt een goede en zoete adem. Hetzelfde gelegd tussen de kleren laat de kleren goed ruiken en bewaart ze van de motten. [379]

Gentiane. In Griecks, Gentaine. In Latijn, Gentiana maior. In Hoochduytsch, Entzian oft Bitter Wurtz. In Franchois, Gentiane. In Italiaensch, Gentiana. In Spaensch, Gentiana. In Engelsch Gentiane ende Felworte.

De Gentiane van Dalmacien alsoo ghenoemt naer den Coninck Gentius van ghebruyck ende vermaertheydt wegen zeer wel bekent, is van bladers ende plaetse van groeyen den witten Niescruydt soo zeer ghelijck, datse van verre is bedrieghende den ghenen die inden cruyden niet zeer wel gheversekert en is; Ghelijck als zy zeer ionck zijnde, die de wortel van Gentiane hadden hooren prijsen voor zeer goedt om de vermoedtheydt te verdrijven, ende den appetijdt te verwecken, soo wy moede waren ende dorstich, meenden in eenen pot vol wijns die te worpen, maer werpen in stede van dien de wortel van wit Niescruydt, bedroghen zijnde door de ghelijckenisse vande bladers, in vueghen dat wy bycans souden ghestorven hebben. De Gentiane is een groot viandt vande rottinghe, ende de doot van tfenijn. Sy is soo goeden hulpe teghen de peste, datse niet alleene den mensche zijn ghesondtheydt en bewaert, maer oock den beesten, ende de selfde verloren zijnde weder gheeft. Waerom dat de Switsers dese metten Egelcole pleghen den verckenen, ende hier voortijdts oock den vetten cassacken ende muncken in te gheven, om dat de siele niet en soude rotten ende stincken in dլevende lichaem. Gentiane en groeyet nerghens van selfs dan op gheberchten, die andersins goedt ende vele om vinden is, hebbende de bladers ende ghedaente eer sy bloeyet die vande Wegebree ghelijck, groene oft roodtachtighe bladers, met aderachtige vouwen, de welcke voorts comen wt een dicke wortel van eenen voet oft onderhalven lanck, binnen geel, ende zeer bitter van smaecke. Den stele heeftse van eenen cubitus hooge, aende welcke boven groeyen veel geel bloemen met lanckworpige huyskens die vanden Seepcruydt ghelijck, tsaedt is dien vanden Violieren ghelijck, maer rosser ende cleynder, ende niet marckachtich.

Dioscorides. De wortel van Gentiane heeft een verwarmende ende tsamentreckende cracht, daerom een half loot swaer met wijn, peper ende ruyte inghenomen is zeer goedt den ghenen die van fenijnighe dieren ghebeten zijn. Idem. Plinius. Tsap van Gentiane een vierendeel loots inghenomen is zeer goedt tegen de pijne vande sijden, ende (als oock Plinius seght) den genen die van hooge ghevallen zijnde, ghebroken oft vercrompen oft ghespannen leden hebben.

De wortel van Gentiane met water inghenomen, is zeer goedt den Leversuchtighen, ende die cranck oft weeck van maghe zijn, dշelcke Plinius oock seght. De wortel van Gentiane van onder ghelijck een pessus ghesedt, dryft de vrucht af. De wortel van Gentiane heylet ghelijck Lycium de wonden, ende diepe voorts etende sweringhen, daer op gheleydt, maer sonderlinghe tsap daer in ghedaen zijnde. Tselfde sap versoet de pijne ende hitte der ooghen daer op ghestreken; ende wordt in stede van Meconium ghemengt onder de bytende medicijnen der ooghen.

De wortel suyvert alderhande mismaecktheydt ende plecken vande huydt des menschen.

De maniere van tsap vande Gentian wt te trecken.

Dioscorides. Als de wortel ghestooten is, men legtse te weyken in water vijf daghen, daer na wordt die in tselfde water ghesoden, soo langhe als daer wortels ghesien worden, ende alst water cout gheworden is, men sijget door eenen lijnen doeck, ende dan wordet weder ghesoden tot dat de dickte heeft van honich, ende wordt soo bewaert in eenen eerden pot.

Galenus. De wortel is zeer crachtich, alsser extenuatie, purgatie, suveringhe ende openinghe van verstoptheden van noode is. Ten is oock gheen wonder dat sy sulcks vermach, ghemerckt datse zeer bitter is. Plinius. Dese wortel (alsoo Plinius daer toe voeght) en mach niet ingenomen worden van vrouwen die bevrucht zijn. Dese wortel heeft soo grooten cracht, datse niet alleene de merien die hoesten, maer die haerlieder lendenen trecken, gheneest, inghegheven zijn.

Apul. Gentiane inghenomen is zeer goedt teghen de quade ooren.

Madelgeer. In Latijn, Gentiana minor, oft Cruciata. In Hoochduytsch, Speerenstich, Crewswurtz, ende Modelgeer. In Franchois, Gentiane croisee. In Italiaensch, Gentiana minore.

Veel gheleerde mannen maecken van dit cruydt een soorte van Gentiane, daer toe ghemoveert zijnde door de ghedaente ende crachten. Nochtans en groeyet op soo hooghe plaetsen niet als de Gentiane, maer wordt zeer vele over al ghevonden, ghelijck by Basel ende Macon in Bourgoignen, groeyende op platte ende leeghe hoevels onder den Gamanderlin. Dit cruydt heeft nochtans gheen geel bloemen, maer bleeck blaeu, ende de wortel is inde lengde ghespleten in drye oft in viere, waer af datmen meynt datse in Latijn Cruciata heet, nochtans heeftse meer dien naem om dat de bladers cruyswijs opden stele rusten.

Madelgeer is zeer goedt gheleyt op fistels oft diepe sweeringhen, ende is oock zeer goedt inghenomen teghen venijnighe ende smettelicke oft pestilentiale sieckten. Madelgeer inghenomen suyvert die borst, ende doet alle tselfde dat de Gentiane vermach, maer niet soo crachtich.

Duysentschoon is van Cordus geheetenPneumonanthe, ende is een soorte van cleyne Gentiane; van Dodonaeus ghenoemt Viola Calathiana Plinij. In Hoochduytsch, Lungenblume.

Dit cruydt is de Cruciata gelijck oft de selfde, dշelcke oock groeyet in hoevelachtige bemden, hebbende smalder ende minder bladers. De bloemen is blaeuw van fatsoen ghelijck een lanck schelleken. De [388] (380) wortel faselachtich, gheensins ghegraveert, van Matthiolus figuerlick ghestelt. Dit cruydt groeyet zeer vele in Piemont inde bemden by Suse ende Rivoli.

Veranderinghe van bloemen.

Alleenlick een plante en haers gelijck, maer met witte bloemen heeft in sijnen hof tot Loven, de zeer gheleerde Leser inde Medicijne Peeter Breughel.

Diverscheydt van Gentianella oft Pneumonanthe.

Desen en is niet zeer ongelijck, dan datse gheheel magerder is, de ghene die opde vochte heyden van Brabandt is groeyende, de welcke haer bloemen is ghevende in Oogstmaendt ende inden Herfst.

(Gentiana lutea) Gentiaan. In Grieks Gentaine. In Latijn Gentiana maior. In Hoogduits Entzian of Bitter Wurtz. In Frans Gentiane. In Italiaans Gentiana. In Spaans Gentiana. In Engels Gentiane en Felworte.

De gentiaan van Dalmatie alzo genoemd naar koning Gentius vanwege gebruik en vermaardheid zeer goed bekend is van bladeren en plaats van groeien het witte nieskruid zo zeer gelijk dat ze van ver bedriegt diegene die in de kruiden niet zeer goed verzekerd is. Gelijk als ze zeer jong zijn die de wortel van gentiaan hadden horen prijzen voor zeer goed om de vermoeidheid te verdrijven en de appetijt te verwekken zo we moe waren en dorstig meenden we die in een pot vol wijn te werpen, maar wierpen in plaats van die de wortel van wit nieskruid, bedrogen door de gelijkheid van de bladeren, in voegen dat we bijna gestorven waren. De gentiaan is een grote vijand van de rotting en de dood van het venijn. Zij is zoծ goede hulp tegen de pest zodat ze niet alleen de mens zijn gezondheid bewaard maar ook de beesten en als die verloren is weergeeft. Waarom dat de Zwitsers deze met de egelkolen (Ranunculus) plegen de varkens en hier voortijds ook de vetzakken en monniken in te geven omdat de ziel niet zou rotten en stinken in het levende lichaam. Gentiaan groeit nergens vanzelf dan op het gebergte die anderszins goed en veel om te vinden is. Het heeft de bladeren en gedaante eer zij bloeit die van de weegbree gelijk, groen of roodachtige bladeren met aderachtige vouwen die voortkomen uit een dikke wortel van 30 of 45cm lang, binnen geel en zeer bitter van smaak. De steel heeft ze van een 45cm hoog waaraan boven groeien veel gele bloemen met langwerpige zaadhuisjes die van het zeepkruid gelijk. Het zaad is die van de violieren gelijk, maar rosser en kleiner en zonder merg.

Dioscorides. De wortel van gentiaan heeft een verwarmende en tezamen trekkende kracht, daarom een 3,5 gram zwaar met wijn, peper en ruit ingenomen is zeer goed diegene die van venijnige dieren gebeten zijn. Idem. Plinius. Het sap van gentiaan een 2 gram ingenomen is zeer goed tegen de pijn van de zijden en (als ook Plinius zegt) diegene die van hoog gevallen zijn, gebroken of verkrompen of gespannen leden hebben.

De wortel van gentiaan met water ingenomen is zeer goed de leverzuchtige en die ziek of week van maag zijn wat Plinius ook zegt. De wortel van gentiaan van onder gelijk een pessarium gezet drijft de vrucht af. De wortel van gentiaan heelt gelijk Lycium de wonden en diepe voort etende zweren, daarop gelegd, maar vooral het sap daarin gedaan. Hetzelfde sap verzacht de pijn en hitte der ogen, daarop gestreken en wordt in plaats van Meconium gemengd onder de bijtende medicijnen der ogen.

De wortel zuivert allerhande mismaaktheid en plekken van de huid der mensen.

De manier van het sap van de gentiaan uit te trekken.

Dioscorides. Als de wortel gestampt is legt men het te weken in water vijf dagen, daarna wordt die in hetzelfde water gekookt zo lang als daar wortels gezien worden en als het water koud geworden is zeeft men het door een linnen doek en dan wordt het weer gekookt tot dat het de dikte heeft van honing en wordt zo bewaard in een aarden pot.

Galenus. De wortel is zeer krachtig, als er verzachting, purgatie, zuivering en openingen van verstoppingen nodig is. Het is ook geen wonder dat zij zulks kan gemerkt dat ze zeer bitter is. Plinius, deze wortel (alzo Plinius daar toevoegt)mag niet ingenomen worden van vrouwen die bevrucht zijn. Deze wortel heeft zoծ grote kracht dat ze niet alleen de merries die hoesten, maar die hun lendenen trekken geneest, ingegeven.

Apuleius. Gentiaan ingenomen is zeer goed tegen de kwade oren.

(Gentiana cruciata)

Madelgeer. In Latijn Gentiana minor of Cruciata. In Hoogduits Speerenstich, Crewswurtz en Modelgeer. In Frans Gentiane croisee. In Italiaans Gentiana minore.

Veel geleerde mannen maken van dit kruid een soort van gentiaan daartoe bewogen door de gedaante en krachten. Nochtans groeit het niet op zulke hoge plaatsen als de gentiaan, maar wordt zeer veel overal gevonden gelijk bij Bazel en Macon in Bourgogne en groeit op platte en lage heuvels on der de gamander. Dit kruid heeft nochtans geen gele bloemen, maar bleek blauw en de wortel is in de lengte gespleten in drie of in vier waarvan dat men meent dat ze in Latijn Cruciata heet, nochtans heeft ze meer die naam omdat de bladeren kruisvormig op de stelen rusten.

Madelgeer is zeer goed gelegd op lopende gaten of diepe zweren en is ook zeer goed ingenomen tegen venijnige en besmettelijke of pestachtige ziektes. Madelgeer ingenomen zuivert de borst en doet al hetzelfde dat de gentiaan mag, maar niet zo krachtig.

(Gentiana pneumonanthe)

Duizendschoon is van Cordus geheten Pneumonanthe en is een soort van kleine gentiaan; van Dodonaeus genoemd Viola Calathiana Plinij. In Hoogduits Lungenblume.

Dit kruid is de Cruciata gelijk of dezelfde die ook groeit in heuvelachtige beemden en heeft smaller en kleinere bladeren. De bloem is blauw en van vorm gelijk een lang schelletje. De 380] wortel vezelachtig en geenszins ingegraveerd van Matthiolus figuurlijk gesteld. Dit kruid groeit zeer veel in Piedmont in de beemden bij Suse en Rivoli.

Verandering van bloemen.

Alleen een plant haars gelijke maar met witte bloemen heeft in zijn hof te Leuven de zeer geleerde lezer in de medicijnen Peeter Breughel.

Verschillen van Gentianella of Pneumonanthe.

Deze is niet zeer ongelijk dan dat ze geheel magerder is diegene die op de vochtige heide van Brabant groeit die haar bloemen geeft in augustus en in de herfst.

Gentianelle Helvetia met purper bloemen van Clockskens.

Wy gheven u hier drye soorten van Gentianelle, de welcke noch niet en zijn beschreven gheweest, die nochtans aerdick zijn. Dՠeene heeft een cleyne wortel die geelachtich is ende faselachtich, ende zeer veel bladers groeyende int ronde aen dկnderste vanden stele, de welcke die vanden Olijfboom oft Weghebree ghelijck zijn, maer van verwe ende wesen die vande alderminste Gentiane. Tsteelken is nauwe eene palme hooghe, bycants sonder bladers, dan vast byde bloeme, waer dat ghesien werden twee oft drye cleyne bladerkens. De bloeme is purper, van ghedaente, grootte ende verwe, den Marietten ghelijck, ende is zeer bitter van smaecke. Dit cruydt groeyet op de hoevels ende dellende plaetsen ontrent Padua, daer men pleeght de aderslanghen te vanghen, ende oock in Switserlandt.

Gentianella Alpina, verna Clusij, Cantabrica quorundam.

Ons Switsersche Gentianella met de bloeme van Clockskens, is zeer ghelijck dese ander Gentianella, de welcke heeft een lustighe blaeuwe bloeme, lanckworpigh ghelijck een schelleken, ghedeylt in vijf bladerkens, op yeghelicke stele maer een bloeme draghende. De bladers, dwtspruyten ende de smaecke, zijn die vande gele Santorie ghelijck. De wortel is teerkens, faselachtich, verwerret, [381]

Dese groeyet gheirne opde toppen vande hooghe berghen, waer datse oock inde Lente bloeyet, gelijck de voorseyde Switsersche.

Alderminste Gentiane. In Latijn, Gentiana minima.

Dաlderminste Gentiane die de aerdichste is van allen ende opschiet ghelijck de cleyne Santorie, dien sy eenichsins ghelijck is, groeyet zeer veele int opperste van de hooghe berghen, daer in Noorden ende Oosten de Donauwe sijnen oorspronck heeft, ende oock de riviere Athesis die Italien afvalt, byde poelachtighe doolaghen ende bergh van S. Niclaes, de welcke gheheel cleyne is ende ontrent een palme hooghe, van bladers ende wortel de cleyne Santorie ghelijck, maer minder, de welcke twee tsamen voorts comen wt de knoopkens besttende de cleyne steelkens, eens-deels van beneden ende eens-deels inde middel wtghesproten, aen de welcke steelkens int opperste voorts comt gelijck een bladerachtich huysken van fatsoen den Genofflen ghelijck, met een zeer schoon hemels blaeu bloemken. Dit cruydt is oock zeer bitter, ende een goedt wondtcruydt, waerom dat met ghemeynen voys vande veldt-scheerders Gentianelle gheheeten is, andersins houden wy dat voor cleyn Santorie oft dien zeer ghelijck.

Dit cruydt groeyet oock overvloedich op de hoevels van Noordt-Engellandt, Nederlandt ende Vranckrijck, waer dat somtijdts, maer selden, met witte bloemen ghevonden wordt.

(Gentiana acaulis) Gentianelle Helvetia met purperen bloemen van klokjes.

We geven u hier drie soorten van Gentianelle die noch niet zijn beschreven die nochtans aardig zijn. De ene heeft een kleine wortel die geelachtig en vezelachtig is en zeer veel bladeren die groeien in het ronde aan het onderste van de steel die van de olijfboom of weegbree gelijk zijn, maar van kleur en wezen die van de allerkleinste gentiaan. Het steeltje is nauwelijks een 10cm hoog en bijna zonder bladeren, dan dicht bij de bloem waar dat gezien worden twee of drie kleine bladertjes. De bloem is purper, van gedaante, grootte en kleur de mariette gelijk en zeer bitter van smaak. Dit kruid groeit op de heuvels en dalende plaatsen omtrent Padua daar men pleegt de adderslangen te vangen en ook in Zwitserland.

(Gentiana verna, var. cantabrica)

Gentianella Alpina, verna Clusij, Cantabrica quorundam.

Onze Zwitserse Gentianella met de bloem van klokjes is zeer gelijk deze andere Gentianella. Die heeft een lustige blauwe bloem, langwerpig gelijk een schelletje en gedeeld in vijf bladertjes die op elke steel maar een bloem draagt. De bladeren, het uitspruiten en de smaak zijn die van de gele santorie gelijk. De wortel is teer, vezelachtig en verward. [381]

Deze groeit graag op de toppen van de hoge bergen waar dat ze ook in de lente bloeit gelijk de voor vermelde Zwitserse.

(Gentiana nivalis)

Allerkleinste gentiaan. In Latijn Gentiana minima.

De allerkleinste gentiaan die de aardigste is van allen en opschiet gelijk de kleine santorie die zij enigszins gelijk is groeit zeer veel in het opperste van de hoge bergen daar in het Noorden en Oosten de Donau zijn oorsprong heeft en ook de rivier Athesis die Itali valt bij de poelachtige dolen en berg van St. Niclaas die geheel klein is en omtrent een 10cm hoog, van bladeren en wortel de kleine santorie gelijk, maar kleiner die met twee tezamen voortkomen uit de knoopjes en bezetten de kleine steeltjes, eensdeels van beneden en eensdeels in het middel uitspruiten, aan die steeltjes komt in het opperste voort gelijk een bladachtig huisje van vorm de anjers gelijk met een zeer mooi hemelsblauw bloempje. Dit kruid is ook zeer bitter en een goed wondkruid waarom dat met gewone wijze van de veldscheerders Gentianelle geheten is, anderszins houden we dat voor klein santorie of die zeer gelijk.

Dit kruid groeit ook overvloedig op de heuvels van Noord-Engeland, Nederland en Frankrijk waar dat somtijds, maar zelden, met witte bloemen gevonden wordt.

Wit Niescruydt. In Griecks, Elleboros Leucos. In Latijn, Helleborum album, oft Veratrum. In Hoochduytsch, Weisz Nieswurtz. In Franchois, Helleboire blanc, Van die van Languedoc Veraire. In Italiaensch, Helleboro bianco ende Veladro. In Spaensch, Yerva de baleste ende Vedegambre blanco. In Engelsch, Hellebor.

Dit cruydt groeyet zeer overvloedich opde vochte toppen vanden berghen ende opde Alpes, principalick die zeer cout, hooghe, ende bemptachtich zijn daer de groote Gentiane geerne groeyet, als elders vermaendt is, onder dշit Niescruydt, wien dat soo van bladers ghelijck is, dat de gene die de bladers van verre siet, daer door bedroghen wordt, principalijck inde somer, als dander gras geheel verdroogt oft afgheten is, ende dat de schapen om de bitterheydt van gheen van beyden en willen eten. De wortel heeft veel faselinghen wtghespreydt in deerde, de welcke boven als midden in eenen block oft knoop by een vergadert zijn, die vanden Weghebree niet onghelijck, maer meerder, wien dat de bladers oock ghenoech ghelijck zijn, maer veel meerder, stijfver, ende inde lengde geribt, waer af de middelste strepe blaw grau is, welcke bladers over malcanderen comende, plat ter eerden eens-deels ligghen, ende eens-deels omvanghen eenen hollen, calen, sapachtighen stele van twee voeten hooghe, op dՠmiddel van de welcke tot boven toe, op beyden zijden aen steelkens de bloemen wassen deen boven dander; druyvewijs, witachtich van verwe. Dit cruydt wordt zeer vele ende seker ghebruyckt, ende is over al Europen ghenoech bekendt.

Diverscheydt van Niescruydt.

Niescruydt met: witte; groenachtighe; doncker roode bloemen; inden hof van Mouton.

Wit Niescruydt met vroeghe doncker roode bloemen.

Dit niescruydt spruydt voor dander wt, ende heeft oock meerder, breeder ende langher bladers: Wt dmiddel vande welcke eenen steel opgroeyet van drye cubitus oft meer hooghe, waer aen voorts [382] comen gheen witte bloemen maer doncker root sterrewijs, nae de welcke dat tsaedt volght in haeukens, den voorgaenden ghelijck. De wortel is langher, maer niet soo faselachtich.

Dioscorides. De Nies-cruyden van Galaten ende Cappadocien, de welcke witter ende stofachtiger zijn, doen eer versticken. Niescruydt doet met ghewelt braken ende overgheven diversche humeuren ende treckt wt (als Plinius seght) doorsaken vande sieckten, ende daerom gheneset oock de vallende sieckte. Wordt ghemengt met medicijnen der ooghen, om te verdrijven de duysterheydt vanden ooghen. Van onder met eenen pessus geset, verweckt den vrouwen haerlieder maendstonden, ende doodet de vrucht. Doet niesen (als Plinius oock seght) ende ghemengt met honich ende moutpappe doodet de muysen. Niescruydt verteiret tvleesch alst daer mede gesoden wordt.

Wordt alleene nuchter inghegeven, oock met Sesama, oft gherste water, oft met substantie oft vetticheydt van Linsen oft Halica, oft met Honich-water, oft pap, oft eenich ander suypen. Dwordt oock met broot ghekneet ende alsoo gheroost oft ghebacken. De bereydinghe vande lichamen oft dկrdonnantie van cost, is zeer nerstich gheleert van de ghene die gheschreven hebben vande quantiteydt van in te gheven, ende principalijck van Philonides Siculus Emiensis, wien wy nu volghen: Want het waere veel te lanck, sonderlinghe in dit boeck te schrijven vande materie ende oock vande maniere van cureren nae den eysch vande conste der medicijne. Sommighe gheven dat met een papken oft suypken, oft met zeer veel doorghedaen substantie van Halica: oft na dat sy bevolen hebben wat etens te gheven, soo gheven sy terstondt het Niescruydt in, sonderlinghe den ghenen die in perykel souden zijn van versticken, oft dat de sieckte dlichaem cranck maeckt. Want by die maniere soo en is dovergheven niet sorghelijck, midts dat dese medicijne bequamelijck inghegheven wordt den lichamen als die met spijse versien ende ghevult zijn. Met oleum Balani ende azijn van onder ingesedt verweckt tot braken. Aegin. Soo wel wit als swert Niescruydt is warm en drooghe [383] inden derden graet. Galenus. Niescruydt heeft een verwarmende cracht ende afvaegende, dշelcke Aegineta oock seght, waerom dat zeer goedt is tegen de witte schelferinghen, ruidicheydt, schorftheydt ende melaetsheydt. Witte Nieswortel inde Fistels gesteken die harde canten hebben, byt die binnen twee oft drye dagen af. Maer Aegineta schrijft dat den swarten toe. Niescruydt in azijn ghesoden ende de mont daer mede ghespoelt, versuet den tantsweer.

Plinius. De beste Nieswortel is, die terstondt doet niesen, maer sy is veel crachtigher dan de swarte, (sonderlinghe ist dat iemant leset byden ouders de bereydinghe vande drancken) teghen de schuddinghen, verstickinghe, onghetydighe crachten vanden slaep, ontallighe hicken ende niesinghen, weeckheydt vande maghe, traegh oft lancksamich overgheven, oft veel oft luttel overgeven. Maer de faute vanden ouders was, dat sy wt vreese van dese saken daer af te luttel inghaven, ghemerckt dat eer weder wtcomt, alst wat vele inghenomen wordt. Themison ende dede maer een half loot innemen. Die nae hem ghecomen zijn, hebben een loot inghegeven, door dեxcellent woordt van Erophilus, die den Elleborus was ghelijckende by eenen zeer vroomen Capiteyn. Want als in dlijf alle dinghen beroert zijn (seyde hy) dan comt dՅlleborus eerst ende voor al wt: Daer en boven is vremt ghevonden, dat de wortel met schaerkens in stucken ghesneden zijnde, de schorsse daer aen blijft: ende als die gheydelt is, soo valt het marck wt. Dit marck inghegheven alsmen te zeere overgheeft, doet dկvergheven ophouden. Men moet oock toesien alsmen wil doen een goede cure, dat niet en worde inghegheven op eenen duysteren dagh, want dan maket onverdragelijcke pijnen. Sonder twijfel tis beter inde somer dan inde winter ingegeven. Dlichaem moet seven daghen van te vooren ghepurgeert worden met scherpe spijsen, abstinentie van wijn, opden derden ende vierden dagh met braken ende tsavens te vooren met vasten. De witte Nieswortel wordt inghegeven met soeten dranck, maer aldernutst met melck oft papken. Onlancs is ghevonden datmen de Nieswortel heeft gheleydt in open ghesneden Radijs, ende dan den Radijs weder tsamen ghebonden, om dat de cracht soude vergaen ende met dat versoetsel inghegeven worden, want vier uren daer nae begintter weder over te comen, ende de gheheele werckinghe wordt binnen de seven uren volbrocht. Dese wortel gheneest de vallende sieckten, draeyinghe des hoofts, swaermoedicheydt, wtsinicheydt ende rasernien, melaetsheydt, witte zeericheydt, cromheydt des hals, bevinghe der leden, tfleirfijn, watersucht, ende dien den buyck beghint styf te worden van dwater, de weeckheydt van maghe, vercrompen leden ende crom gaende menschen, de Sciatica, de vierde cortsen die andersins niet en willen achterblyven, verouderden hoest, heete apostumien ende wederkeerende pijnen des buycs.

Sy verbien dese wortel in te gheven den ouden menschen ende ionghe kinderen: Insghelijcks oock die teer ende wyslicke lichamen hebben oft cleyn van herten zijn, ende den vrouwen min dan den mans. Insghelijcks oock den bevreesde menschen, oft als dթnghwant geexulcereet is, oft gheswollen, ende geensins den ghenen die bloetspouwen oft wtter kelen oft wt de sijde: Van buyten opgeleydt gheneest sy dՠwtbreken vande flegmatike humeuren met verckens liese daer op gheleydt, ende oock dկude etterachtighe sweeringhen. Witte Nieswortel ghestooten ende met melck ghemengt den vlieghen voorgestort, doodt de vlieghen. Met de selfde wordt ghenesen de Luyse-sieckte.

Mesue. Niescruydt is tweederande, wit ende swart, maer tswart is ghesonder dan het wit, iae dat meer is, dwit brengt vreeselijcke accessen ende accidenten, maer het swart bewaert dլichaem gesont, ende al oft ionck ware. Men moet van dese wortel kiesen die scherp is van smake, ende bitende, van verwe de Haselwortel ghelijck, broesch, middelbaer tusschen dicke ende dunne, ende tusschen out ende ionck, tusschen swaer ende licht, oft eer lichter dan swaerder, effen oock ende sonder rouwicheydt, de wortel is beter dan het cruydt, ende van dien zijn de schorssen vande faselingen ende wortelkens de beste: Inde Somer moet ghepluckt oft wtghetrocken worden: Maer de witte is min scherp ende bijtende, oock en openbaert haer niet terstondt haer scherpheydt, al ist datse bitterder is dan de swerte. Voorts van ander crachten is sy de swerte ghelijck, wtghenomen datse mach langher goedt ghehouden werden. De swerte Nieswortel is heet ende drooghe tot inden derden graedt: sy maect subtijl, sy suyvert, sy resolveert, ende etet af dvleesch dat over de quade sweeringhe groeyet. Daer en boven ist datse groeyet aende wortel van eenighen boom, sy gheeft de vruchten van dien boom een purgerende cracht. Maer de witte is heet ende drooghe tot een halven vanden derden graedt: sy suyvert oock ende sy bijt, maer sy purgeert met veel braeckens, ende doet geweldichlijck niesen. Dese moet men schouwen, om datse worght oft versticken doet. Nae tsegghen van alle de gheleerde moet men de swerte nemen, sonderlinghe ghebetert zijnde door natuere ende conste: oock en moet men die niet ingheven dan stercken ende cloecken persoonen, ende dat inde Lente. Inghegeven zijnde op bequaemen tijdt ende bequaemen persoonen, maeckt een beter complexie, ende daerom oock beter seden ende manieren. Ende dlichaem ghesont, ende al oft ionck waere, want dit zijn haer eyghen natuerlicke wercken, als ons Hippocrates verclaert. Sy suyvert dlichaem van alle quade ende vuyle [384] humeuren, sy treckt af soetelick ende sonder moeyte cholerike, melancholike ende flegmatike humeuren, waer door datse tbloedt suyverder maeckt, te weten, wttreckende de vuyle humeuren die met tbloet inde aders ghemengt zijn, niet alleene wt de hollicheden vande partijen, maer oock wt de gheheele lichaem ende wtgheleghen partijen, iae wt der huyt. Sy is oock zeer crachtich om de herssenen ende tgheheel hooft te suyveren ende dթnstrumenten vande sinnen, oock de zenuen ende inghewandt, de blase ende moeder. Oock is sy merckelijck goedt inde gebreken der herssenen, als is hooftsweer, hemicrania, rasernije, melancholije oft swaermoedicheydt, draeyinghe des hoofts, vallende sieckte, lammicheydt, ende loopen vanden ooghen, oock inde ghebreken ende sieckten vande iuncturen, als knobbelen ende andere herde melancholijcke gheswillen, clieren ende cropachtighe sweeringhen. Metten cortsten gheseyt, Nieswortel is ghelijck een Theriakel, ende om soo te segghen, een medicijne vande melaetsheydt, cancker, quade seericheydt, wildt vier, quade vlecken des lichaems ende voorts etende sweeringhen. Tsubtijl poeder oock vande swerte Nieswortel, verstercket ghesichte: Insghelijcks oock den azijn daer dese in is ghesoden ende in dկore ghedrupt, gheneest het tuyten vanden ooren ende verstercket ghehoor. Ist datmen met den selfden azijn de mondt spoelt, tէheneest den tantsweere. Boven desen is de Nieswortel goedt teghen de ghebreken der milten, langhe by blivende cortsen, de vierde cortse ende ander sieckten wt de melancholie oorspronck hebbende, die qualick willen genesen: sy doet oock water maecken ende verweckt den vrouwen haerlieder maendtstonden: sy maecket lichaem goedt van verwe ende reucke, ende gheneest de ghebreken des mondts ende der huyt. Ende oock alle leelicke vlecken ende schelferinghen vander huyt, in wat manieren dat sy ghebruyct: Met azijn ghemengt ende opde huyt ghewreven, neemt wegh de mismaecktheydt van dien, ende roode puystkens oft blaerkens by den ooren oft schaemelheyt: De witte Nieswortel verweckt door dկnmatich ende te zeer gheweldich braeken vreeselicke accessen, maer van buyten opghewreven soo gheneest sy gheweldich de ghebreken vander huyt, schorftheydt, quade seericheydt ende sproeten. Beyde de Nieswortels ghenesen fistels ende quade ende vuyle stinckende seericheden. De witte dan, midts datse den lichamen van desen tijdt moeylick is, sal als fenijn, sonderlinghe dat verstickende is, gheschouwet werden. Maer de cracht vande swerte, heeft tot onsen tijden toe lijdelick geweest, hoe wel oock swaerlick. Want den ghesonden lichaemen is het Niescruydt lastich, seght Hippocrates, maer met conste ende verstant ghebetert zijnde, wordt bequamelick inghegheven, ende werket totter gesontheydt. De sone van Zezar laet weycken een betaemelicke quantiteyt vande schorsse vande wortelkens vanden Niescruydt in laeuwe Manna die ghelijck honich is, den tijdt van acht uren, de welcke door eenen doeck ghedaen zijnde, soo gheeft hy die in te nemen, want de cracht vande Nieswortel is daer in ghetrocken. Tselfde wordt oock ghedaen met honich oft sop van hinnen oft van vleesch, oft met Oxymel, oft soeten wijn, oft met sauce, oft syrop, oft eenighen ghesoden wijn, daerby voeghende eenen pappeken van mout oft van rijs, ende wordt alleen te suypen ghegheven. De cracht van beyde de Nieswortels wordt wt den lichaem ghedreven, door wijn met honich ghesoden, decoctie van lanck rosijn, oft van Gerste, oft van hanen oft hinnen, met olie van Noten oft soete Amandelen oft der gelijcke dinghen. Maer poeder van Nieswortels in te nemen, is sorghelick. Tghewichte van in te geven is van eenen scrupel tot een dragme oft vierendeel loots.

(Veratrum album) Wit nieskruid. In Grieks Elleboros Leucos. In Latijn Helleborum album of Veratrum. In Hoogduits Weisz Nieswurtz. In Frans Helleboire blanc, Van die van Languedoc Veraire. In Italiaans Helleboro bianco en Veladro. In Spaans Yerva de baleste en Vedegambre blanco. In Engels Hellebor.

Dit kruid groeit zeer overvloedig op de vochtige toppen van de bergen en op de Alpen en, voornamelijk die zeer koud, hoog, en beemdachtig zijn daar de grote gentiaan graag groeit zoals elders vermaand is onder het witte nieskruid wie dat zo van bladeren gelijk is dat diegene die de bladeren van ver ziet daardoor bedrogen wordt en voornamelijk in de zomer als het andere gras geheel verdroogd of afgegeten is en dat de schapen vanwege de bitterheid van geen van beiden willen eten. De wortel heeft veel vezels uitgespreid in de aarde die boven als midden in een blok of knoop bijeen verzameld zijn en die van de weegbree niet ongelijk, maar groter wie dat van bladeren ook genoeg gelijk is, maar veel groter, stijver en in de lengte ribvormig waarvan de middelste streep blauw grauw is, welke bladeren over elkaar komen en eensdeels plat ter aarde liggen en eensdeels omvangen een holle, kale, sapachtige steel van 60cm hoog waarop het midden tot boven toe aan beide zijden aan steeltjes de bloemen groeien en de ene boven de andere druifvormig en witachtig van kleur. Dit kruid wordt zeer veel en zeker gebruikt en is overal in Europa genoeg bekend.

Verschillen van nieskruid.

Nieskruid met witte, groenachtige donker rode bloemen in de hof van Mouton.

(Veratrum nigrum)

Wit nieskruid met vroege donker rode bloemen.

Dit nieskruid spruit voor de andere uit en heeft ook grotere, bredere en langere bladeren. Uit het midden waarvan een steel opgroeit van 135cm of meer hoog waaraan voortkomen [382] komen geen witte bloemen maar donker rode stervormige waarna het zaad volgt in hauwtjes, de voorgaande gelijk. De wortel is langer, maar niet zo vezelachtig.

Dioscorides. De nieskruiden van Galati en Cappadoci die witter en stoffiger zijn doen eerder verstikken. Nieskruid doet met geweld braken en overgeven diverse levenssappen en trekt uit (als Plinius zegt) de oorzaken van de ziektes en daarom geneest het ook de vallende ziekte. Wordt gemengd met medicijnen der ogen om te verdrijven de duisterheid van de ogen. Van onderen met een pessarium gezet verwekt de vrouwen hun maandstonden en doodt de vrucht. Doet niezen (als Plinius ook zegt) en gemengd met honing en moutpap doodt het de muizen. Nieskruid verteert het vlees als het daarmee gekookt wordt.

Wordt alleen nuchter ingegeven, ook met Sesam of gerstewater of met substantie of vetheid van linzen of Halica of met honingwater of pap of enig ander sapje. Het wordt ook met brood gekneed en alzo geroosterd of gebakken. De bereiding van de lichamen of de ordonnantie van kost is zeer vlijtig geleerd van diegene die geschreven hebben van de kwantiteit van in te geven en voornamelijk van Philonides Siculus Emiensis die we nu volgen. Want het is veel te lang en vooral in dit boek te schrijven van de materie en ook van de manier van cureren naar de eis van de kunst der dokters. Sommige geven dat met een papje of sapje of met zeer veel doorgedaan substantie van Halica. Of na dat zij bevolen hebben wat eten te geven zo geven zij terstond het nieskruid in en vooral diegene die in problemen zouden zijn van verstikken of dat de ziekte het lichaam ziek maakt. Want bij die manier zo is het overgeven niet zorgelijk omdat deze medicijn bekwaam ingegeven wordt de lichamen als die met spijs voorzien en gevuld zijn. Met oleum Balani en azijn van onderen ingezet verwekt het tot braken. Aegineta. Zo wel wit als zwart nieskruid is warm en droog [383] in de derden graad. Galenus. Nieskruid heeft een verwarmende kracht en afvagend wat Aegineta ook zegt waarom dat het zeer goed is tegen de witte schilfers, ruigheid, schurft en melaatsheid. Witte nieswortel in de lopende gaten gestoken die harde kanten hebben bijt die binnen twee of drie dagen af. Maar Aegineta schrijft dat de zwarte toe. Nieskruid in azijn gekookt en de mond daarmee gespoeld verzacht de tandpijn.

Plinius. De beste nieswortel is die terstond doet niezen, maar zij is veel krachtiger dan de zwarte, (en vooral als iemand bij de ouden de bereiding van de dranken leest) tegen de schuddingen, verstikking, ontijdige krachten van de slaap, veel hikken en niezen, weekheid van de maag, traag of langzaam overgeven of veel of weinig overgeven. Maar de fout van de ouders was dat zij uit vrees van deze zaken daarvan te weinig ingaven, gemerkt dat het er eerder uitkomt als het wat veel ingenomen wordt. Themison deed maar 3,5 gram innemen. Die na hem gekomen zijn hebben 7 gram ingegeven door het excellente woord van Erophilus die de Helleborus vergeleek bij een zeer dappere kapitein. Want als in het lijf alle dingen geroerd zijn (zei hij) dan komt de Helleborus eerst en vooral uit. Daarboven is vreemd gevonden dat de wortel met schaartjes in stukken gesneden en de schors daaraan blijft en als die weg gedaan is valt het merg er uit. Dit merg ingegeven als men te zeer overgeeft doet het overgeven ophouden. Men moet ook toezien als men een goede kuur wil doen dat het niet wordt ingegeven op een duistere dag want dan maakt het onverdraaglijke pijnen. Zonder twijfel is het beter in de zomer dan in de winter ingegeven. Het lichaam moet zeven dagen van te voren gepurgeerd worden met scherpe spijzen, geen wijn en op de derde en vierde dag met braken en Գ avonds te voren met vasten. De witte nieswortel wordt ingegeven met zoete drank maar het nuttigste met melk of papje. Onlangs is gevonden dat men de nieswortel heeft gelegd in open gesneden radijs en dan de radijs weer tezamen gebonden omdat de kracht zou vergaan en daarmee dat het zachter ingegeven wordt want vier uren daarna begint het weer over te komen en de gehele werking wordt binnen zeven uren volbracht. Deze wortel geneest de vallende ziekte, draaien van het hoofd, zwaarmoedigheid, uitzinnigheid en razernij, melaatsheid, witte zeer, kromheid des hals, beving der leden, jicht, waterzucht en die de buik begint stijf te worden van het water, de weekheid van maag, verkrompen leden en krom gaande mensen, de ischialgie, de vierde daagse koortsen die anderszins niet willen achterblijven, verouderde hoest, hete blaren en weerkerende pijnen der buik.

Ze verbieden deze wortel in te geven de ouden mensen en jonge kinderen. Insgelijks ook die teer en zachte lichamen hebben of klein van hart zijn en de vrouwen minder dan de mannen. Insgelijks ook de bevreesde mensen of als het ingewand met blaren is of gezwollen en geenszins diegene die bloedspuwen of uit de keel of uit de zijde. Van buiten opgelegd geneest zij het uitbreken van de flegmatische levenssappen, met varkensvet daarop gelegd, en ook de oude etterachtige zweren. Witte nieswortel gestampt en met melk gemengd de vliegen voorgezet doodt de vliegen. Met dezelfde wordt genezen de luisziekte.

Mesue. Nieskruid is tweevormig, wit en zwart, maar de zwarte is gezonder dan de witte, ja dat meer is, de witte brengt vreselijke toevallen en accidenten, maar de zwarte bewaart het lichaam gezond en alsof het jong is. Men moet van deze wortel kiezen die scherp is van smaak en bijtend, van kleur de hazelwortel gelijk, bros, middelbaar tussen dik en dun en tussen oud en jong, tussen zwaar en licht of eerder lichter dan zwaarder, effen ook en zonder ruwheid, de wortel is beter dan het kruid en van die zijn de schorsen van de vezels en worteltjes de beste. In de zomer moet het geplukt of uitgetrokken worden. Maar de witte is minder scherp en bijtend, ook openbaart haar niet terstond haar scherpte al is het dat ze bitterder is dan de zwarte. Voorts van andere krachten is zij de zwarte gelijk, uitgezonderd dat ze langer mag goed gehouden worden. De zwarte nieswortel is heet en droog tot in de derde graad. Zij maakt subtiel, zij zuivert, zij lost op en eet af het vlees dat over de kwade zweren groeit. Daarboven is het dat ze groeit aan de wortel van enige boom geeft zij de vruchten van die boom een purgerende kracht. Maar de witte is heet en droog tot een halve van de derden graad. Zij zuivert ook en zij bijt, maar zij purgeert met veel braken en doet geweldig niezen. Deze moet men schuwen omdat ze wurgt of verstikt. Naar het zeggen van alle geleerde moet men de zwarte nemen en vooral die verbeterd is door natuur en kunst. Ook moet men die niet ingeven dan alleen sterke en kloeke personen en dat in de lente. Ingegeven op bekwame tijd en bekwame personen maakt het een betere samengesteldheid en daarom ook betere zeden en manieren en het lichaam gezond alsof het jong is want dit zijn haar eigen natuurlijke werken als ons Hippocrates verklaart. Zij zuivert het lichaam van alle kwade en vuile [384] levenssappen, zij trekt zacht af en zonder moeite galachtige, melancholische en flegmatieke levenssappen waardoor dat ze het bloed zuiverder maakt, te weten, uit te trekken de vuile levenssappen die met het bloed in de aders gemengd zijn en niet alleen uit de holtes van de partijen, maar ook uit het gehele lichaam en uiterste partijen, ja uit de huid. Zij is ook zeer krachtig om de hersens en he gehele hoofd te zuiveren en de instrumenten van de zinnen, ook de zenuwen en ingewand, de blaas en moeder. Ook is zij opmerkelijk goed in de gebreken der hersens als is hoofdpijn, hemicrania, razernij, melancholie of zwaarmoedigheid, draaien van het hoofd, vallende ziekte, lamheid en lopen van de ogen, ook in de gebreken en ziektes van de gewrichten zoals knobbels en andere harde melancholische zwellingen, klieren en kropachtige zweren. In het kort gezegd, nieswortel is gelijk een teriakel en om zo te zeggen een medicijn van de melaatsheid, kanker, kwade zeren, wild vuur, kwade vlekken der lichaam en voort etende zweren. Het subtiele poeder ook van de zwarte nieswortel versterkt het gezicht. Insgelijks ook de azijn daar deze in is gekookt en in het oor gedruppeld geneest het tuiten van de oren en versterkt het gehoor. Is het dat men met die azijn de mond spoelt geneest het de tandpijn. Boven deze is de nieswortel goed tegen de gebreken der milt, lange bij blijvende koortsen, de vierde daagse koorts en ander ziektes die uit melancholie de oorsprong hebben die kwalijk willen genezen. Zij doet ook water maken en verwekt de vrouwen hun maandstonden. Zij maakt het lichaam goed van kleur en reuk en geneest de gebreken der mond en de huid en ook alle lelijke vlekken en schilfers van de huid, in welke manieren dat zij gebruikt wordt. Met azijn gemengd en op de huid gewreven neemt weg de mismaaktheid van die en rode puistjes of blaartjes bij de oren of schaamstreek. De witte nieswortel verwekt door te onmatig en te zeer geweldig braken vreselijke toevallen, maar van buiten gewreven zo geneest zij geweldig de gebreken van de huid, schurft, kwade zeren en sproeten. Beide nieswortels genezen lopende gaten en kwade en vuile stinkende zeren. De witte dan, omdat ze de lichamen van deze tijd moeilijk is, zal als venijn zijn en vooral dat verstikt geschuwd worden. Maar de kracht van de zwarte is tot onze tijden toe te lijden geweest, hoewel ook zwaar. Want de gezonde lichamen is het nieskruid lastig zegt Hippocrates, maar met kunst en verstand verbeterd wordt bekwaam ingegeven en werkt het tot de gezondheid. De zoon van Zezar laat weken een betamelijke kwantiteit van de schors van de worteltjes van het nieskruid in lauwe manna die gelijk honing is de tijd van acht uren en die door een doek gedaan zo geeft hij die in te nemen, want de kracht van de nieswortel is daarin getrokken. Hetzelfde wordt ook gedaan met honing of sap van hennen of van vlees of met azijnwater of zoete wijn of met saus of siroop of enige gekookte wijn en daarbij voegen een papje van mout of van rijst en wordt alleen te drinken gegeven. De kracht van beide nieswortels wordt uit het lichaam gedreven door wijn met honing gekookt, afkooksel van lange rozijnen of van gerst of van hanen of hennen met olie van noten of zoete amandelen of dergelijke dingen. Maar poeder van nieswortels in te nemen is zorgelijk. Het gewicht van in te geven is van een 1,302 gram tot 3,9 gram of 2 gram.

Wildt wit Niescruydt. Helleborine oft Epipactis Recentiorum.

Dit cruydt in Griecks Epipactis ghenoemt en schijnt niet genoemt te zijn Helleborine oft wildt wit Niescruydt, om dat den Niescruydt ghelijckende is, maer om dat met de Niescruyden ghemengt werdt, ende opde selfde plaetsen was groeyende, ende als eenen toom was vande zeer gheweldighe werckinghe vanden dranck oft medicijne die vande Niescruydt ghemaeckt was, ende daerom prijstse Dioscorides teghen tfenijn, ende seght datse de lever zeer goedt is. Oock en blijckt niet welcken Niescruydt dat hy die heeft ghelijck ghemaeckt, iae dat meer is, noch oock dat hijt ghedaen heeft, niet meer dan hy en heeft gedaen van gheen van beyde Sesamoides. Daerom wat Matthiolus hier wil raden, dat mach sien die wil, ende daer mede lacchen. Wy sullen sijn versierde Helleborine die hy wt Tragus heeft ontleent, ende gheleert datse sulcks niet en was, stellen op een bequamer plaetse.

Om gheen ander oorsaecke en ist Helleborine ghenoemt gheweest, dan om dat met haer saedt, ghevoeght zijnde byde witte Nieswortel, tbraecken ghemackelicker soude gheschieden, als blijckt wt de woorden van Theophrastus int II capittel van sijn 9 boeck, waer dat hy Helleborine heet een cruydeken van dusdaenighe profijt. Waer wt sommighe meynden dat was ons Herniaria: vande welcke tsaedt, sap ende bladers, groote cracht hebben teghen de verstoptheydt vande lever, ende steen inde nieren: iae dat meer is, in dien dat hier yet mach helpen, tpoeder vande bladers door een min bevonden qualiteyt, verweckt tot niesen. Waerom wel zijn mocht dat met Niescruydt ghemengt werdt om zijn cracht te voorderen oft verwecken, ghelijck men gheschreven vindt, dat dկuders pleghen sout ende azijn daer by te voeghen, om dat de Nieswortel te rasscher soude wercken. [385]

De ionghe Herbaristen beweegt zijnde door den naem, hebben gemeynt dat men behoorde tselfde te verstaen van een cruydeken dwelcke van ghedaente den Niescruydt ghelijck is, ende hebben daerom tweederhande oock ghestelt, te weten wit ende swert, de welcke waert dat sy soo neerstich hadden gheweest om te ondersoecken als sy te haestich waeren om sekerlick te segghen, sy souden waer mede ghehadt hebben wt Theophrastus om niet te dolen. Want hy seght int II cap.van sijn 9 boeck, dat tsaedt van desen pleegt ghedaen te worden inde medicijnen van Niescruydt ghemaeckt, als een verweckinghe tot braecken, ende heet het cruydt Botanion: Waerom (ghelijck wy hier voor vermaendt hebben) Helleborine is soo veel als Veratrulum gheseyt gheweest, niet ghelijck Cardamine, om dat de Cardamum ghelijck is, maer dՠEpiphytum ende Sesamoides, niet om de ghelijckenisse, maer om tghebruyck, vanden ouders Helleborus is ghenoemt gheweest: Maer om dat wy souden behulpich zijn den lief hebbers, soo sullen wy hier beschrijven beyde dՈelleborinen vande ionghe Herbaristen, hier de witte, ende dander byden swerten Nieswortel.

Veel gelijcker is, ten minsten van ghedaente den witten Niescruydt, de ghene die groeyende is inde doncker bosschen ende lomberachtighe plaetsen van Vranckrijck ende Nederlandt, de welcke heeft eenen rechten stele van eenen voet hooghe, om de welcke dat groeyen bladers die vande Weghebree, oft wit Niescruydt ghelijck, maer smalder ende boven aende stele groeyen veel witte oft lijfverwighe bloemen die inde middel hol zijn, met stipkens eens-deels gheel ende eens-deels root, ghelijck int binnenste van die vanden Vingherhoet cruydt den welcken dat oock niet onghelijck en is. Tsaedt groeyet in haukens, ende is cleyn, die vanden Vingherhoet cruydt ghelijck. De wortel heeft min faselinghen dat die vanden witten Niescruydt, hier en daer loopende, swartachtich, met een harde ende bitter schorsse.

Papenschoen, oft Vrouwen schoen. In Latijn, Calceolus Mariae, & Sacerdotis crepida. In Hoochduytsch Frawen schuh: ende is Damasonium nothum van Dodonaeus.

Dit vremt fatsoen van bloemen zeer lustich om sien, schijnt vanden ouders vergheten te zijn: welck cruydt oock heeft de bladers van Wegebree oft van Helleborina, dat sommighe ghehouden [386] hebbe voor Alisma, ende wordt vanden ghemeynen volcke Noortwaerts gheheeten Onser vrouwen schoen, oft Papenschoen, om tfastoen ende ghelijckenisse vande bloeme, de welcke is van vier purper-roode bladerkens, die wt hen middel voorts brenghen eenich fatsoen van een gheel vatken binnen hol ende rondt, ghestelt ghelijck dլijf van een Horsel oft Wespe, groot als een duyve-eye: boven open, ghelijck tgat van eenen schoen: hebbende de bladers vande Wegebree oft Alisma, inde lengde met dicke aders gheribt. De wortel staet dweersch, niet diep inder aerden. Wy hebben dit cruydt ghesien in Switserlandt ende ontrent Isbroeck op lomberachtighe plaetsen ontrent dՁlpes, ende nu onlancks inde hoven van Mijn-heer Brancion, ende Heer Jan vander Delft saligher ghedachtenissen: welck Heer Carel Clusius overgesonden hadde van Weenen in Oostenrijck: ende heeft my niet alleenlick de figuere, maer oock de wortele selve ter handt gestelt, de welcke hy soo wel by Weenen in Oostenrijck aen tgheberghte, als in de lommerachtige bosschen van Hongrijen wtghegraven heeft: Ende zal dese plante corts wtgheven in drucke, eyghentlick beschreven met sijn saedt. De wortele cruypt dweersch ende crom door dաerde met maillekens oft ronde knoopkens daer de stelen verdwijnt zijn, ghelijck Boom-vaeren, ende is gheveselt als de wortele van stekende Balm oft Helleborina, waer af het schijnt een medesoorte te wesen.

Epipactis oft Helleborine van Cordus, ghehouden voor den Alisma van sommighe.

De neerstighe ondersoecker ende lief-hebber van cruyden de edel Heere Kaerle van Houchin, Heere van Longastre, heeft ghevonden by Sinerpont in Picardie groeyende onder de Ceuckenschellen, de Helleborine met root peersche bloemen.

Een selden sorte van Helleborine.

Dese Helleborine hebbe ick vercreghen door de goede deucht vanden zeer gheleerden Medicijn D. Hermes de Clerck, wt sijn reysen van Italien. Dese is den swerten wilden Niescruydt zeer ghelijck, draghende groenachtighe bloemen vele by een staende, nochtans de bladers ghelijck die vande Weghebree, ende van wildt wit Niescruydt, zeer nae comende die van Salomons seghel.

(Epipactis helleborine) Wild wit nieskruid. Helleborine of Epipactis Recentiorum.

Dit kruid in Grieks Epipactis genoemd schijnt niet genoemd Helleborine of wild wit nieskruid te zijn omdat het op nieskruid lijkt maar omdat het met de nieskruiden gemengd wordt en op dezelfde plaatsen groeit en als een toom is van de zeer geweldige werking van de drank of medicijn die van de nieskruid gemaakt is en daarom prijst Dioscorides het tegen het venijn aan en zegt dat ze de lever zeer goed is. Ook blijkt niet welk nieskruid dat hij die heeft vergeleken, ja dat meer is, noch ook dat hij het gedaan heeft niet meer dan hij heeft gedaan van geen van beide Sesamoides. Daarom wat Matthiolus hier wil raden dat mag diegene zien die het wil en daarmee lachen. We zullen zijn versierde Helleborine die hij uit Tragus heeft ontleend en geleerd dat het zulks niet is stellen op een bekwame plaats.

Om geen andere oorzaak is het Helleborine genoemd dan omdat met haar zaad dat gevoegd is bij de witte nieswortel het braken gemakkelijker zou gaan zoals blijkt uit de woorden van Theophrastus in het II kapittel van zijn 9^de boek waar dat hij Helleborine heet een kruidje met dusdanig profijt. Waaruit sommige menen dat het was onze Herniaria waarvan het zaad, sap en bladeren grote kracht hebben tegen de verstoppingen van de lever en steen in de nieren. Ja, dat meer is, indien dat hier iets mag helpen, het poeder van de bladeren door een minder bevonden kwaliteit verwekt tot niezen. Waarom het zou zo mogen zijn dat het met nieskruid gemengd wordt om zijn kracht te bevorderen of verwekken gelijk men geschreven vindt dat de ouders plegen zout en azijn daarbij te voegen omdat de nieswortel sneller zou werken. [385]

De jonge herbaristen die bewogen zijn door de naam hebben gemeend dat men behoort het te verstaan van een kruidje wat van gedaante het nieskruid gelijk is en hebben het daarom tweevormig gesteld, te weten wit en zwart die al was het dat ze wat vlijtig waren geweest om het te onderzoeken zoals ze te haastig waren om het zeker te zeggen zouden ze het uit Theophrastus gehaald hebben om niet te dolen. Want hij zegt in het II kapittel van zijn 9^de boek dat het zaad van deze plag gedaan te worden in de medicijnen van nieskruid gemaakt als een verwekking tot braken en heet het kruid Botanion. Waarom (gelijk we hiervoor vermaand hebben) Helleborine is zo veel als Veratrulum gezegd geweest, niet gelijk Cardamine omdat het de Cardamum gelijk is, maar de Epiphytum en Sesamoides en niet vanwege de gelijkheid, maar om het gebruik van de ouders Helleborus genoemd werd. Maar omdat we behulpzaam zouden zijn de liefhebbers zo zullen we hier beschrijven beide Helleborinen van de jonge herbaristen, hier de witte en de andere bij de zwarte nieswortel.

Veel gelijker is, tenminste van gedaante, het witte nieskruid diegene die groeit in de donkere bossen en lommerachtige plaatsen van Frankrijk en Nederland. Die heeft een rechte steel van dertig cm hoog waarom groeien bladeren die van de weegbree of wit nieskruid gelijk, maar smaller en boven aan de steel groeien veel witte of lijfkleurige bloemen die in het middel hol zijn, met stipjes eensdeels geel en eensdeels rood gelijk in het binnenste van vingerhoed kruid die dat ook niet ongelijk is. Het zaad groeit in hauwtjes en is klein die van de vingerhoed kruid gelijk. De wortel heeft minder vezels dat die van het witte nieskruid dat hier en daar loopt, zwartachtig met een harde en bittere schors.

(Cypripedium calceolus)

Papenschoen of vrouwenschoen. In Latijn Calceolus Mariae, & Sacerdotis crepida. In Hoogduits Frawen schuh en is Damasonium nothum van Dodonaeus.

De vreemde vorm van bloemen die zeer lustig zijn om te zien schijnt van de ouders vergegeten te zijn. Welk kruid ook heeft de bladeren van weegbree of van Helleborina dat sommige gehouden [386] heb voor Alisma en wordt van het gewone volk Noordelijk geheten Onze vrouwenschoen of papenschoen vanwege de vorm en gelijkheid van de bloem. Die is van vier purperrode bladertjes die uit hun midden voortbrengen enige vorm van een geel vaatje en is binnen hol en rond, gesteld gelijk het lijf van een horzel of wesp, groot als een duivenei, boven open gelijk het gat van een schoen. Het heeft de bladeren van de weegbree of Alisma, in de lengte met dikke aders ribvormig. De wortel staat dwars en niet diep in de aarde. We hebben dit kruid gezien in Zwitserland en omtrent Innsbruck op lommerachtige plaatsen omtrent de Alpen en nu onlangs in de hoven van mijnheer Brancion en heer Jan van de Delft zaliger gedachtenis. Welke heer Carel Clusius overgezonden heeft van Wenen in Oostenrijk en heeft me niet alleen de figuur, maar ook de wortel zelf ter hand gesteld die hij zo wel bij Wenen in Oostenrijk aan het gebergte als in de lommerachtige bossen van Hongarije uitgegraven heeft en zal deze plant kort uitgeven in druk en zelf beschrijven met zijn zaad. De wortel kruipt dwars en krom door de aarde met haakjes of ronde knoopjes daar de stelen verdwijnen gelijk boomvaren en is gevezeld als de wortel van stekende balm of Helleborina waarvan het schijnt een medesoort te wezen.

(Epipactis purpurea?)

Epipactis of Helleborine van Cordus gehouden voor de Alisma van sommige.

De vlijtige onderzoeker en liefhebber van kruiden de edele heer Kaerle van Houchin, heer van Longastre, heeft gevonden bij Sinerpont in Picardi groeiend onder de keukenschellen de Helleborine met rode paarse bloemen.

(Epipactis veratrifolia)

Een zeldzame soort van Helleborine.

Deze Helleborine heb ik gekregen door de goede deugd van de zeer geleerde dokter D. Hermes de Clerck uit zijn reizen van Itali. Deze is de zwarte wilde nieskruid zeer gelijk en draagt groenachtige bloemen die veel bijeen staan, nochtans de bladeren gelijk die van de weegbree en van wild wit nieskruid die veel lijkt op die van de Salomons zegel.

Nardus Celtica. Inde Apoteken van Vranckrijck, Duytschlandt, Spaignen ende Engellandt ghenoemt Saliunca. In Hoochduytsch, Selliga quasi Saliunca vocatur.

Insghelijck soo groeyet oock gheerne, zeer op de selfde gheberchten, de Nardus Celtica, die eer heden-saeghs behoort te heeten Ligustica, die in goeden reucke van bladers de Gentianellen niet zeer onghelijck en is, noch oock in ghedaente, de welcke die van Vallois in haerlieder spraecke Selliga heeten, als oft Saliunca wilden seggen, ende is oock sonder twijfel de selfde daer Virgilius af mencie maeckt by dese verskens: Puniceis humilis quantum Saliunca rosetis Iudicio nostro tantum tibi cedit Amyntas. [387]

Want het is een cleyn cruydeken een weynich voorwaerts cruypende, ende dan hem selven oprechtende met een steelken van een palme ende onderhalf hooghe, aende welcke beneden dunne bladers groeyen vast aender eerden die vanden bergh Gnaphalium oft alder minste Gentiane ghelijck, bleeck ende geelachtich, onder smal, daer sy arewijs by een ghevoegt rusten opden hals vande scubachtighe oft schelpachtighe wortel, de welcke onder heeft veel bruyne faselinghen, ende lockachtighe rancksens, den reuke hebbende vanden Haselwortel, ende oock alsoo inder eerden wtghespreydt, met eenen scherpen, bitterachtighen, aromatyken smaecke den Spica Nardi wat ghelijckende: Ende groeyet by Genua ende in donvruchtbaer gheberghte van Ligurien, niet verre vande stadt van Savone, van waer dat de boeren binnen Genua te coope bringhen, om wat ghewins te hebben. De bloemkens zijn gheel.

Dioscorides. Dese Nardus is goedt tot de selfde dinghen daer die van Syrien toe dient, maer sy doet stercker water maken, ende is nutter voor de maghe.

Nardus Celtica gheneest dթnflammatien vande lever, ende dկverloopen vande galle.

Nardus Celtica wordt ghedroncken met water daer Alssem in ghesoden is, teghen de swillinghe vande maghe, ende met wijn teghen de ghebreken vande milte, nieren ende blase, ende oock teghen de beten van fenynighe dieren.

Nardus Celtica wordt ghedaen in plaesters, drancken, ende verwarmende salven.

Dioscorides ghebruyckt de wortel ende steelkens, wegh worpende de bladers vande Nardus Celtica, maer Galenus ghebruyckt de bloemen int derde medicament van Andromachus.

Tweede Nardus Celtica. Moeder-cruydt. In Latijn, Nardus Celtica, ende schijnt te wesen de Caltha Alpina van Gesner, ende Plantago Alpina van sommighe.

Wy hebben ghevonden een ander soorte van Nardus die veel aerdiger is, ende van bladers de cleyne Gentiane niet onghelijck, int landt van Languedoc, tusschen Paradijs Gods ende den Spoorbergh, die daer zeer vermaert ende bekent is: Sy heeft de wortel die vande groote Valerian ghelijck, maer wat minder, ghedistingueert met knoopkens ghelijck het Doronicum, lancks der eerden wtghespreydt, scherp van smaecke, bytende, aromatijck, ende bitter, de Nardus ghelijck, ende heeft slappe bladers die vanden ghemeynen Seepcruydt gelijck, bleeckgeel, ses oft seven, die vande cleyne Gentian soo ghelijck, dat ghy metten eersten aensien soudt meynen dat de selfde ware. De stele is ten alderlancksten eenen cubitus hooghe, maer middelbaer zijnde onderhalve palme. De bloeme is gestraelt, ende gout-geel, die vande Runts-ooghe ghelijck. Rondelet hielt dese voor een soorte van Nardus Gallica. Ten tijde dat wy in de Woestijne int closter ghelogeert waren, soo was daer een vande Canoniken die de coude-pisse hadde, de welcke zeer vrindelijck ons hulpe begheerende, wy ordineerden hem een dranckskens ghesoden van dese Nardus wortel ende vande wortel van Meum, dշelcke hem zeer veel water dede maken.

Hirculus Nardo-Celticae similis herba.

Veel selder wordt ghevonden den Hirculus, de welcke wy bekennen ende gheerne verclaeren, nimmermeer groen ghesien te hebben, ende weten danck van sijn seker verclaren, den zeer gheleerden ende vervaren Herbarist Chaerle de Lescluse, de welcke dit ghecreghen ende ghevonden hebbende onder eenighe busselkens van Spica Celtica, zeer aerdich den naecomers heeft te kennen ghegeven in sijn boecksken dat hy heeft overgesedt door Garcia Medicijn Portugalois beschreven.

(Valeriana saliunca) Nardus Celtica. In de apotheken van Frankrijk, Duitsland, Spanje en Engeland genoemd Saliunca. In Hoogduits Selliga quasi Saliunca vocatur.

Insgelijks zo groeit ook graag op hetzelfde gebergten de Nardus Celtica die eerder tegenwoordig behoort te heten Ligustica die in goede reuk van bladeren de Gentianellen niet zeer ongelijk is, noch ook in gedaante en die van Valois in hun taal Selliga heten alsof ze Saliunca wilden zeggen en is ook zonder twijfel dezelfde daar Virgilius melding van maakt met deze versjes; Puniceis humilis quantum Saliunca rosetis Iudicio nostro tantum tibi cedit Amyntasծ [387]

Want het is een klein kruidje dat wat voorwaarts kruipt en dan zichzelf opricht met een steeltje van een 15cm hoog waaraan beneden dunne bladeren groeien vast aan de aarde en die van de berg Gnaphalium of allerkleinste gentiaan gelijk, bleek en geelachtig, onder smal daar zij aarvormig bijeen gevoegd rusten op de hals van de schubachtige of schelpachtige wortel. Die heeft onder veel bruine vezels en lokachtige rankjes en heeft de reuk van de hazelwortel en ook alzo in de aarde uitgespreid met een scherpe, bitterachtige, aromatische smaak de Spica Nardi wat gelijk. Het groeit bij Genua en in de onvruchtbare bergen van Ligurie niet ver van de stad Savone vanwaar dat de boeren binnen Genua te koop brengen om wat winst te hebben. De bloempjes zijn geel.

Dioscorides. Deze Nardus is goed tot dezelfde dingen daar die van Syrië toe dient, maar zij doet sterker water maken en is nuttiger voor de maag.

Nardus Celtica geneest de ontstekingen van de lever en het overlopen van de gal.

Nardus Celtica wordt gedronken met water daar alsem in gekookt is tegen de zwelling van de maag en met wijn tegen de gebreken van de milt, nieren en blaas en ook tegen de beten van venijnige dieren.

Nardus Celtica wordt gedaan in pleisters, dranken en verwarmende zalven.

Dioscorides gebruikt de wortel en steeltje en werpt de bladeren weg van de Nardus Celtica, maar Galenus gebruikt de bloemen in het derde medicament van Andromachus.

(Arnica montana)

Tweede Nardus Celtica. Moederkruid. In Latijn Nardus Celtica en schijnt te wezen de Caltha Alpina van Gesner en Plantago Alpina van sommige.

We hebben een andere soort van Nardus gevonden die veel aardiger is en van bladeren de kleine gentiaan niet ongelijk in het land van Languedoc tussen Paradijs Gods en de Spoorberg die daar zeer vermaard en bekend is. Zij heeft de wortel die van de grote valeriaan gelijk, maar wat kleiner, gedistingeert met knoopjes gelijk het Doronicum en langs de aarde uitgespreid, scherp van smaak, bijtend, aromatische en bitter, de Nardus gelijk en heeft slappe bladeren die van het gewone zeepkruid gelijk, bleekgeel en zes of zeven die van de kleine gentiaan zo gelijk dat ge met het eerste aanzien zou menen dat het dezelfde zijn. De steel is het aller langste een 45cm hoog, maar middelbare 15cm. De bloem is straalvormig en goudgeel en die van de rundsoog gelijk. Rondelet hield deze voor een soort van Nardus Gallica. Ten tijde dat we in de woestijn in het klooster logeerden zo was daar een van de kanunniken die de koude pis had die zeer vriendelijk onze hulp begeerde en we ordineerden hem een drankje gekookt van deze Nardus wortel en van de wortel van Meum wat hem zeer veel water deed maken.

(Valeriana celtica nu 1 soort met saliunca)

Hirculus Nardo-Celticae similis herba.

Veel meer zelden wordt gevonden de Hirculus die we bekennen en graag verklaren nooit groen gezien te hebben en weten dank van zijn zekere verklaring de zeer geleerde en ervaren herbarist Chaerle Clusius die dit gekregen en gevonden heeft onder enige bosjes van Spica Celtica en zeer aardig de nakomelingen te kennen heeft gegeven in zijn boekje dat hij heeft overgezet door Garcia, Portugese dokter, beschreven.

Seepcruydt. In Latijn, Saponaria, ende is Struthium oft Radicula, ende Cunder van Avicenna, nae Valerandus opinie.

Hoe wel zeer veel cruyden oock souden moghen Struthium ghenoemt worden vande cracht ende tghebruyck om de wolle te wasschen ende wit te maken, soo bewijsen ons nochtans de woorden van Theophrastus dat ons Seepcruydt niet en is het Struthium vanden ouders, want de stele van dien wordt gheten, ende was wolachtich ende marckachtich, dշelcke groeyde over al, principalijck in Asien van selfs, ende oock gheoeffent, op steenachtighe ende rouwe plaetsen, dornachtich, met bladers die vanden Olijf boom ghelijck, sonder reucke ende saedt: De wortel was groot, de welcke bewaert werdt om wolle te wasschen, reyden ende suyveren. Maer midts dien dat de costume onder ons volders vergaen is, oft noyt en heeft gheweest, van de wolle te bereyden met de wortel oft sap van cruyden: so is nu onbekent welck dat Struthion gheweest is. Oock tghemeyne volck ende wasschet nu ter tijdt in Nederlandt, en maecken de wolle die eerst ghekaert is ende met olie ende boter vet ghemaeckt, niet sneeuwit ende saechte als sijde met cruyden oft sapen, maer met seepe. Sommighe houden hedensdaeghs voor Struthium dՏcymoides, dwelcke sy oock heeten Papaver spumeum, midts dat heeft de bladers die vanden Olijfboom ghelijck, maer dan en heeft de crachten niet, ende verschillet vele van dաnder teeckenen. Dit Seepcruydt vanden ghemeynen man (soo veel te segghen, als de cracht hebbende van wasschen ende suyveren, hoewel datter wtgeperst wordt een salpeterachtich ende suyverende sap, dat bequaem is om de lakenen te suyveren) en groeyet niet op steenachtighe ende onghebouwede plaetsen, maer lancks de groene dalen vande rivieren, ende leeghe [388] canten vande vochtighe openliggende velden, voorts brenghende lange stelen die veel sijdetackskens hebben zeer vol knoopen, rondt ende dunne, van eenen cubitus oft onderhalf hooghe, ende veel bladers draghende, wt elck knoopken twee voorts comende, de welcke aderachtich zijn, dicke ende ghelijfvich, die vande cleyne Gentiane oft Wegebree ghelijck, achterwaerts ommegheboghen, maer aerdighe lanckworpighe huyskens daer de bloemen in wassen die vande Christus ooghen ghelijck, oft bloemen van Constantinoplen, welcke bloemen bleeck-roodt oft lijfverwich zijn met cleyne witte draeykens die tusschen de vijf bladerkens vande bloemen wtsteken. De wortel is zeer ghedeylt ende wtghespreydt, langhe duerende, als die gheoeffent wordt inde hoven vande landen Noordtwaerts geleghen, waer datse van selfs niet soo veel en groeyet. Daerom ist dat niet is het Struthium vande Griecken, soo en ist oock niet het Condisi vanden Araben, ghemerckt dat dese twee namen maer een cruydt beteeckenen. Dit cruydt is heet ende drooghe.

(Saponaria officinalis) Zeepkruid. In Latijn Saponaria en is Struthium of Radicula en Cunder van Avicenna naar Valerandus opinie.

Hoewel zeer veel kruiden ook Struthium mogen genoemd worden vanwege de kracht en het gebruik om de wol te wassen en wit te maken zo bewijzen ons nochtans de woorden van Theophrastus dat ons zeepkruid niet het Struthium van de ouders is want de steel van die wordt gegeten en was wolachtig en mergachtig en die groeide overal en voornamelijk in Azi vanzelf en ook geteeld op steenachtige en ruwe plaatsen, het is dorenachtig met bladeren die van de olijfboom gelijk en zonder reuk en zaad. De wortel was groot die bewaard werd om wol te wassen, bereiden en zuiveren. Maar omdat dit gebruik onder onze volders vergaan is of nooit is geweest van de wol te bereiden met de wortel of sap van kruiden zo is nu onbekend welke dat Struthion geweest is. Ook het gewone volk wast nu ter tijd in Nederland en maakt de wol die eerst gekaard en met olie en boter vet gemaakt is niet sneeuwwit en zacht als zijde met kruiden of sappen, maar met zeep. Sommige houden tegenwoordig voor Struthium de Ocymoides die zij ook heten Papaver spumeum omdat het de bladeren die van de olijfboom gelijk heeft, maar het heeft de krachten niet en verschilt veel van de andere tekens. Dit zeepkruid wordt van de gewone man (zo veel te zeggen als dat het de kracht heeft van wassen en zuiveren, hoewel dat er uitgeperst wordt een salpeterachtig en zuiverend sap dat bekwaam is om de lakens te zuiveren)groeit niet op steenachtige en ongebouwde plaatsen, maar langs de groene dalen van de rivieren en lage [388] kanten van de vochtige open liggende velden. Het brengt voort lange stelen die veel zijtakjes hebben vol knopen, rond en dun en van een 45 of 68cm hoog en draagt veel bladeren waaruit elke knoopje twee voortkomen die aderachtig zijn, dik en stevig en die van de kleine gentiaan of weegbree gelijk, naar achteren omgebogen, maar aardige langwerpige zaadhuisjes daar de bloemen in groeien die van de Christus ogen gelijk of bloemen van Constantinopel welke bloemen bleek rood of vleeskleurig zijn met kleine witte draadjes die tussen de vijf bladertjes van de bloemen uitsteken. De wortel is zeer verdeeld en uitgespreid en blijft lang goed als die geteeld wordt in de hoven van de landen Noordelijk gelegen waar dat ze vanzelf niet zo veel groeit. Daarom is het niet het Struthium van de Grieken en zo is het ook niet het Condisi van de Arabieren gemerkt dat deze twee namen maar een kruid betekenen. Dit kruid is heet en droog.

Water peper. In Griecks, Hydropiperi. In Latijn, Persicaria Hydropiper, oft aquatile Piper urens, ende is Crataeogonum Cordi. In Hoochduytsch, Wasser Pfeffer ende Muckenkraut. In Franchois, Culraige. In Italiaensch, Pepo aquatico. In Spaensch, Pimienta aquatica. In Engelsch, Carsmirthe.

Dit cruydt in Griecks ghenoemt Hydropiperi, alsoo veel te seggen als water Peper, groeyet over al in waterachtighe grachten die in vochte bemden staen, voorts brenghende zeer veel stelen, die in tackskens ghedeylt zijn, met doncker groene bladers, die vande Perseboom ghelijck: Tusschen de knoopkens ende bladers ende sijde-tackskens comen voorts in Wedemaendt ende Oogstmaendt zeer veel witachtighe ende lijfverwighe bloemkens aerwijs oft druyfwijs, ghelijck die van Natertonghe oft Fonteyn-cruydt. De wortel is zeer faselachtich, tsaedt bruyn, breedtachtich, cleyn, dien van de Roomsche Netelen oft Eertroock gelijck, scherp, den Mostaertsaedt oft Peper van smaecke gelijck, over al zeer wel bekent, ende is in Franchois gheheeten Culraige, om dat als yemandt (met orlof gheseyt) met de bladers den eers vaeght, de billen soo onsteken worden, dat hy meynt zijn sinnen te ghemissen. Paracelsus seght dat de bladers van dit cruydt door een cout water getrocken, gheneesen door een hemelsche cracht, de quade ende vuyle seericheden.

Persick-cruydt oft Vloo-cruydt. In Latijn, Persicaria mitis. In Hoochduytsch, Persichkraut ende Flochkraut geheeten

Dese Persicaria schijnt van Dioscorides vergeten te wesen, ende is den voorgaende van ghedaente, [389] plaetse van groeyen ende wesen soo zeer ghelijck, dat ghy dեen wt den anderen niet en soudt moghen kennen dan wt de smaecke, de welcke claerlick bewijst dat verscheyden cruyden zijn ende niet een plante, want dese is cout ende drooghe, oock wat suerachtich, boven midden op tbladt eenighe vlecken hebbende. Tot Antwerpen aende Roo poorte ende Slijckpoorte groeyet oock met witte bloemen. Dit cruydt is goedt tot wonden, ghedroncken ende daer op gheleyt.

Dioscorides. De bladers van Water-Peper met tsaedt verdrijven ende doen scheyden de coude gheswillen ende oude hardicheden: ende oock gheronnen bloedt liggende onder tghene dat blaeu gheslaghen oft ghestooten is, daer op gheleydt. Galenus. Water Peper is heet ende drooghe, nochtans min dan het Peper.

Een olie van water Peper teghen het verouderde gheknobbelde Fleirfijn, welck is een groot secreet vande Alcumisten.

Sap van water Peper, ghemeyne Lavetse ende Teskens-cruydt van elcks soo vele als ghenoech is, vijf hoofden van swerte hamels, ende vijfthien vorschen: laet die tsamen sieden met vier pont olie in een balneum, tot dat de beenders van een gaen, dwelcke door eenen doeck ghedaen zijnde, bewaert wordt tot dat van doen is, want het cruydt teert crachtich, ende treckt wt der diepte, waerom dat zeer goedt gheleydt is op harde coude gheswillen ende calckachtighe fleirfijn.

Cleyn Persick-cruydt diversche soorten. In Latijn, Persicaria pusilla repens.

Op savelachtighe vochte gronden ontrent Antwerpen groeyet een Persick-cruydt dat vier mael minder is, lancks der aerden cruypende, dwelcke heeft somtijdts witte ende somtijdts lijfverwighe bloemen, anders ist den anderen van ghedaente ghelijck. [390]

Ontrent Doornick groeyet een ander soorte die veel meerder is, met rouwe bladers, serp van smaecke, hebbende witte oft purper bloemen: sommighe hebben dat zeer wel gheheeten Britannica.

(Persicaria hydropiper) Waterpeper. In Grieks Hydropiperi. In Latijn Persicaria Hydropiper of aquatile Piper urens en is Crataeogonum Cordi. In Hoogduits Wasser Pfeffer en Muckenkraut. In Frans Culraige. In Italiaans Pepo aquatico. In Spaans Pimienta aquatica. In Engels Carsmirthe.

Dit kruid in Grieks genoemd Hydropiperi alzo veel te zeggen als waterpeper groeit overal in waterachtige grachten die in vochte beemden staan en brengt voort zeer veel stelen die in takjes gedeeld zijn met donker groene bladeren die van de perzikboom gelijk. Tussen de knoopjes en bladeren en zijtakjes komen voort in juni en augustus zeer veel witachtige en vleeskleurige aarvormig of druifvormige bloempjes gelijk die van addertong of fonteinkruid. De wortel is zeer vezelachtig. Het zaad bruin, breedachtig, klein en die van de Roomse netelen of aardrook gelijk en scherp het mosterdzaad of peper van smaak gelijk en overal zeer goed bekend en is in Frans geheten Culraige omdat als iemand (met verlof gezegd) met de bladeren de aard veegt de billen zo ontstoken worden dat hij meent zijn zinnen te missen. Paracelsus zegt dat de bladeren van dit kruid door een koud water getrokken door een hemelse kracht de kwade en vuile zeren genezen.

(Persicaria maculosa)

Perzikkruid of vlooienkruid. In Latijn Persicaria mitis. In Hoogduits Persichkraut en Flochkraut geheten

Deze Persicaria schijnt van Dioscorides vergeten te zijn en is de voorgaande van gedaante, [389] plaats van groeien en wezen zo zeer gelijk dat ge de ene niet uit de andere zou mogen herkennen dan uit de smaak die duidelijk bewijst dat het verschillende kruiden zijn en niet een plant want deze is koud en droog, ook wat zuurachtig en heeft boven op het blad enige vlekken. Te Antwerpen aan de Rode poort en Slijkpoort groeit het ook met witte bloemen. Dit kruid is goed tot wonden, gedronken en daarop gelegd.

Dioscorides. De bladeren van waterpeper met het zaad verdrijven en doen scheiden de koude zwellingen en oude hardheden en ook gestold bloed dat ligt onder hetgene dat blauw geslagen of gestampt is, daarop gelegd. Galenus. Waterpeper is heet en droog, nochtans minder dan het peper.

Een olie van waterpeper tegen het verouderde knobbelachtige jicht wat een groot geheim is van de alchimisten.

Sap van waterpeper, gewone maggi en tasjeskruid en van elk zo veel als genoeg is, vijf hoofden van zwarte gecastreerde lammeren en vijftien kikkers, laat die tezamen zieden met vier pond olie in een balneum tot dat de beenderen vaneen gaan en dat door een doek zeven bewaard wordt tot dat het nodig is want het kruid verteert krachtig en trekt uit de diepte, waarom dat zeer goed gelegd is op harde koude zwellingen en kalkachtige jicht.

(Persicaria minor)

Klein perzikkruid diverse soorten. In Latijn Persicaria pusilla repens.

Op zavelachtige vochtige gronden omtrent Antwerpen groeit een perzikkruid dat viermaal kleiner is en langs de aarde kruipt wat heeft somtijds witte en somtijds vleeskleurige bloemen, anders is het de andere van gedaante gelijk. [390]

Omtrent Doornik groeit een andere soort die veel groter is met ruwe bladeren, zuur van smaak en heeft witte of purperen bloemen. Sommige hebben dat zeer goed geheten Britannica.

Bresilie Peper. In Latijn, Capsicum Actuarij, oft Caninum Zinziber van Avicenna, ende Calecutium piper vande ionghe Herbaristen, oft Piper Indicum longioribus siliquis, ende is Piperitis Cordi, Siliquastrum Plinij ende Tragi, maer qualick gheheeten Piper longum Dioscoridis. In Franchois, Poivre dՉnde & Bresil. In Hoochduytsch, Indiaensche Pfeffer.

Binnen onsen tijden heeft men begonst te brenghen wt Goa ende contreye van Calicouten, in Europen dese zeer schoone plante, waer dat sy ghebruyckt wordt in stede van Peper, ende voor een ghenoechte ghehouden inde hoven ende vaten oft potten soo in Vranckrijck als in Duytschlandt, dwelcke is dryederhande, nochtans weynich verschillende dan inde vrucht: Want theeft eenen viercanten stele van eenen voet oft onderhalf hooghe, die bruyn is ende wijt wtghespreydt, met doncker groene ende scherpachtighe bladers aen cleyn steelkens die vande Nachtschade oft Persick-cruydt oft vanden Amomum van Plinius ghelijck. De bloemen zijn wit ende cleyne die vande Nachtschade oft Maegde-palme ghelijck, met cleyn bladerkens, hebbende inde middel een cleyn ende groen sterreken, nae de welcke haeukens volghen die claer groen ende effen zijn; de welcke rijpe zijnde roodt oft purperverwich, lanckworpich, spitsch, dickachtich, ende lederachtich zijn, binnen hebbende veel breede, platte ende bleeck geele greynkens. Dit peper maeckt de saussen ende sopkens geel, ende gheeftse eenen peperachtighen smaecke.

Diversche soorten. In Latijn, Capsicum, Piper Indicum longioribus siliquis.

In potten wordt oock een ander soorte onderhouden, de welcke draeght der ghelijcke haeukens, maer niet soo dicke, ende met langher ende scherper becken, nochtans in alder manieren de selfde plante. Somtijdts hevet oock veel corte, ronde, ende peyrwijse haeukens vol van tselfde saedt, de welcke in Oogstmaendt ende Septembre rijpe zijn.

Dit cruydt is zeer goedt ghebruyckt tot harde ende coude gheswillen ghelijck het water Peper: ende met honich ghemengt zijnde, men seght dat weghneemt alle mismaecktheydt vander huyt.

(Capsicum annuum) Brazilië peper. In Latijn Capsicum Actuarij of Caninum Zinziber van Avicenna en Calecutium piper van de jonge herbaristen of Piper Indicum longioribus siliquis en is Piperitis Cordi, Siliquastrum Plinij en Tragi, maar kwalijk geheten Piper longum Dioscoridis. In Frans Poivre dՉnde & Bresil. In Hoogduits Indiaensche Pfeffer.

Binnen onze tijden begon men te brengen uit Goa en streken van Calcutta in Europa deze zeer mooie plant waar dat zij gebruikt wordt in plaats van peper en voor een genoegen gehouden in de hoven en vaten of potten zo in Frankrijk als in Duitsland. Die is drievormig die nochtans weinig verschillen dan in de vrucht. Want het heeft een vierkante steel van 45cm hoog die bruin is en wijd uitgespreid, met donkergroene en scherpachtige bladeren aan klein steeltjes die van de nachtschade of perzikkruid of van de Amomum van Plinius gelijk. De bloemen zijn wit en klein en die van de nachtschade of maagdenpalm gelijk met klein bladertjes en hebben in het midden een klein en groen sterretje waarna de hauwtjes volgen die heldergroen en effen zijn en als ze rijp zijn rood of purperkleurig, langwerpig, spits, dikachtig en leerachtig zijn, binnen hebben ze veel brede, platte en bleek gele korreltjes. Deze peper maakt de sausen en sapjes geel en geeft ze een peperachtige smaak.

Diverse soorten. In Latijn Capsicum Piper Indicum longioribus siliquis.

In potten wordt ook een andere soort onderhouden, die draagt dergelijke hauwtjes, maar niet zo dik en met langere en scherpere bekken, nochtans in alle manieren dezelfde plant. Somtijds heeft het ook veel korte, ronde en peervormige hauwtjes vol van hetzelfde zaad die in augustus en september rijp zijn.

Dit kruid is zeer goed gebruikt tot harde en koude zwellingen gelijk het waterpeper en met honing gemengd men zegt dat het weg neemt alle mismaaktheid van de huid.

Balsem appel wijfken. In Latijn, Balsamina femina Persicifolia.

Dit wtlandtsche cruydt, dշelcke voor Wontcruydt ghehouden wordt, heeft de selfde naem van Balsem appel Manneken, om dat heeft de selfde crachten, ende oock de vruchten eenichsins ghelijck: Andersins hevet dicke stelen gheheel vol saps, ende ghelijvigher dan die vanden Binghelcruydt, maer van bladers ende ghedaente ist beyde de Persick cruyden niet onghelijck: Waerom dat van sommighe Persick cruydt gheheeten wordt, hoe wel dat oock alsoo soude moghen genoemt worden om de ghelijcke crachten oock van wonden te ghenesen die theeft, ende sulcke als de Chirurgiens van desen tijden inden Persick-cruydt bevinden. De bloemen zijn hanghende onder de bladers, bleeck purper op tblaeuw treckende, die vanden Cruydeken En-ruert-my-niet ghelijck, dwelcke oock desen zeer ghelijck is. Nae de bloemen volgen cleyne vruchten in Oogstmaendt, over beyden syden scherp ghelijck eenen Pruymsteen, de welcke eerst groen zijn, daer nae geelachtich ende rou van buyten, ende als die gheheel rype zijn, dan gaen sy open, ende dan valt daer saedt wt, dien vanden Erven oft Rapum ghelijck, hoe luttel dat gheroert wordt, ghelijck van het Cruydeken En-ruert-my-niet.

Cruydeken En-ruert-my-niet, oft Sprinckcruydt. In Latijn, Persicaria silisiquosa, oft Noli me tangere.

Dit cruydt groeyet vele inde gheberchten ende rouwe hoevels van Duytschlandt ende Savoyen, dշelcke in Nederland inde hoven gheplant wordt, ende heetent ghelijck de Duytsche Sprinckcruydt, soo veel te segghen, als een springhende cruydt, om de haewe wille, die lanckworpighe ront is, teerkens, lanck, nederwaerts hanghende ghelijck die vande Chelidonie, waer in besloten liggen [391] cleyne, ronde saykens die vanden Balsem appel wijfkens ghelijck, daer af datse vol zijn, dշelcke soo haest alst, hoe luttel dat is, gheruert wordt, springht int aensicht van een ieghelijck daer by staende, al oft het wreken wilde van dat gheruert wordt. Daerom wordet oock vande gemeyne Herbaristen gheheeten Cruydeken En-ruert-my-niet, met welcke teecken ende naem dat over lanck zeer wel bekent is gheweest. De bladers, ghedaente ende ryskens zijn die vanden Balsem appel, Binghelcruydt ende Fluweelbloemen ghelijck: Waerom men toesien moet dat niemandt en meyne dat Binghelcruydt is, ende daer voor plucke ende ghebruycke, als sommighe slechte ghesellen ghedaen hebben: Want sommighe houdent voor fenijnich, ende segghen, dat beter is te ghebruycken versochte cruyden, dan dit, waer af de crachten onbekent zijn: hoe wel dat sijt met goede redenen tot ander effecten prijsen.

(Impatiens balsamina) Balsem appel wijfje. In Latijn Balsamina femina Persicifolia.

Dit buitenlandse kruid wat voor wondkruid gehouden wordt heeft dezelfde naam van balsem appel mannetje omdat het heeft dezelfde krachten en ook de vruchten enigszins gelijk. Anderszins heeft het dikke stelen geheel vol sap en steviger dan het bingelkruid, maar van bladeren en gedaante is het beide de perzikkruiden niet ongelijk. Waarom dat van sommige perzikkruid geheten wordt, hoewel dat ook alzo zou mogen genoemd worden om de gelijke krachten ook van wonden te genezen die het heeft en zulke als de chirurgen van deze tijden in het perzikkruid bevinden. De bloemen hangen onder de bladeren, bleek purper op het blauwe trekkende en die van kruidje roer me niet gelijk die ook dezen zeer gelijk is. Na de bloemen volgen kleine vruchten in augustus die aan beide zijden scherp zijn gelijk een pruimensteen, die eerst groen zijn en daarna geelachtig en ruw van buiten en als die geheel rijp zijn dan gaan zij open en dan valt daar zaad uit die van de erven of Rapum gelijk hoe weinig dat geroerd wordt gelijk van het kruidje roer me niet.

(Impatiens noli-tangere)

Kruidje roer me niet of springkruid. In Latijn Persicaria silisiquosa of Noli me tangere.

Dit kruid groeit veel in het gebergte en ruwe heuvels van Duitsland en Savoie wat in Nederland in de hoven geplant wordt en heten het gelijk de Duitsers springkruid, zo veel te zeggen als een springend kruid vanwege de hauw die langwerpige rond is, teer, lang en nederwaarts hangen gelijk die van de Chelidonium waarin besloten liggen [391] klein, ronde zaadjes die van het balsem appel wijfje gelijk waarvan dat ze vol zijn die zo gauw als het en hoe weinig geroerd wordt springt het in het aangezicht van iedereen die daarbij staan alsof of het wreken wil dat het beroerd wordt. Daarom wordt het ook van de gewone herbaristen geheten kruidje roer me niet met welk teken en naam dat al lang zeer goed bekend is geweest. De bladeren, gedaante en twijgjes zijn die van de balsem appel, bingelkruid en fluweelbloemen gelijk. Waarom men toezien moet dat niemand meent dat het bingelkruid is en daar voor plukt en gebruikt zoals sommige slechte gezellen gedaan hebben. Want sommige houden het voor venijnig en zeggen dat het beter is te gebruiken beproefde kruiden dan dit waarvan de krachten onbekend zijn. Hoe wel dat zij het met goede redenen tot ander effecten prijzen.

Peper cruydt. In Latijn gheheeten inde Apoteken van Vranckrijck ende Nederlandt, Raphanus sylvestris officinarum, ende is Lepidium van Aegineta, ende Lepidium Piperitis, oock Lepidium maius Cordi & Tragi. In Hoochduytsch, Pfefferkraut, in Franchois, Passerage. In Italiaensch Piperella, in Engelsch Dittammer.

Ten besten dat wy mochten, hebben wy dit Lepidium onderscheyden vanden anderen cleynen Lepidium Pauli, wt Dioscorides, oft vande Cardamantice, van dwelcke voren gheschreven is, ende bewesen dat veel heeter ende brandender is, ende oock crachtigher dan tghene daer Democrates af gheschreven heeft. Dit Pepercruydt is zeer wel bekent in heete ende coude landen, als in Languedoc, Nederlandt ende Enghellandt, waer dat pleegt te groeyen aende dellinghen vande watercanten, vanden ghemeynen volcke gheheeten Wilden Radijs, ende in Franchois Passerage, dat is te segghen wtterste dolheydt, om sijn brandende hitte, de welcke oock ghetuygt dat is het oprecht Lepidium, want het heeft breedachtighe bladers den Lauwer bladers ghelijck, een weynich ghekerft ende bleeck groen, eenichsins die vande gheele Bilsen ghelijck, oft vande hof Balsem, hanghende [392] aen ghevoegsame ende tackachtighe ryskens van eenen cubitus oft onderhalf hooge. De bloemkens zijn wit ende moschachtich, de welcke in Wedemaendt ende Hoymaendt voorts comen: Tsaedt is zeer cleyne. De wortel cruypt diepe in der eerden, ende schiet alle iare op en nieu wt

Dioscorides. De cracht vande bladers van Pepercruydt is scherp ende blaren makende waerom dat die ghestooten zijnde, ende gemengt met Alant wortel een sonderlinge remedie zijn teghen de Sciatica een vierendeel vande uren daer op gheleydt. Des ghelijcks zijn die oock goedt ghebruyckt teghen de ghebreken der Milte, ende nemen wech de quade schurftheydt. De wortel van Pepercruydt aenden hals ghehanghen men seght datse den tantsweer verdrijft. Pepercruydt ghestooten met verckens liese, is wttermaten goedt den ghenen die Sciatica hebben.

De Enghelsche Vrouwen gheven inde wortel van Pepercruydt den vrouwen die inden arbeydt ghaen, om dat sy te lichtelicker baren souden, ende daerom hebben sy dat altijdts in haerlieder hoven.

Wilde Water-Radijs vande Apoteken. In Latijn, Raphanus sylvestris Officinarum.

Dese wilde Water-radijs wordt van sommighe ghebruyckt in stede van den voorghaenden: want hy dierghelijcke verwermende cracht heeft, ende wordt ghevonden aen de watercanten ende rivieren, met zeer langhe witachtighe wortel ontrent een cleynen vingher dick, hier ende daer geveselt ende ghefaeselt: De bladers zijn diep ghekerft ghelijck sommighe bladeren vande groote Raphanus oft Meer-radijs: de bloemkens en zijn niet wit, maer gheel.

(Lepidium latifolium) Peperkruid. In Latijn geheten in de apotheken van Frankrijk en Nederland Raphanus sylvestris officinarum en is Lepidium van Aegineta en Lepidium Piperitis, ook Lepidium maius Cordi & Tragi. In Hoogduits Pfefferkraut, in Frans Passerage. In Italiaans Piperella, in Engels Dittammer.

Ten besten dat we mochten hebben we dit Lepidium onderscheiden van de andere kleine Lepidium Pauli uit Dioscorides of van de Cardamantice waarvan tevoren geschreven is en bewezen dat veel heter en meer brandt is en ook krachtiger dan hetgene daar Democrates van geschreven heeft. Dit peperkruid is zeer goed bekend in hete en koude landen als in Languedoc, Nederland en Engeland waar dat pleegt te groeien aan de dellingen van de waterkanten en van het gewone volk geheten wilde radijs en in Frans Passerage, dat is te zeggen uiterste dolheid vanwege zijn brandende hitte die ook getuigt dat het de echte Lepidium is want het heeft breedachtige bladeren de laurier bladeren gelijk, een weinig gekerfd en bleek groen, enigszins die van de gele bilzekruid gelijk of van de hof balsem en hangen [392] aan een buigbare en takachtige twijgjes van 45 of 68cm hoog. De bloempjes zijn wit en mosachtig die in juni en juli voortkomen. Het zaad is zeer klein. De wortel kruipt diep in de aarde en schiet alle jaren opnieuw uit.

Dioscorides. De kracht van de bladeren van peperkruid is scherp en maakt blaren waarom dat die gestampt en gemengd met alant wortel een bijzondere remedie zijn tegen de ischialgie, een kwartier daarop gelegd. Desgelijks zijn die ook goed gebruikt tegen de gebreken der milt en nemen weg de kwade schurft. De wortel van peperkruid aan de hals gehangen men zegt dat ze de tandpijn verdrijft. Peperkruid gestampt met varkensvet is uitermate goed diegene die ischialgie hebben.

De Engelse vrouwen geven de wortel van peperkruid in de vrouwen die baren omdat zij lichter baren zouden en daarom hebben zij dat altijd in hun hoven.

(Rorippa amphibia)

Wilde waterradijs van de apotheken. In Latijn Raphanus sylvestris Officinarum.

Deze wilde waterradijs wordt van sommige gebruikt in plaats van de voorgaande. Want hij heeft een dergelijke verwarmende kracht en wordt gevonden aan de waterkanten en rivieren met zeer lange witachtige wortel omtrent een kleine vinger dik, hier en daar gevezeld en geworteld. De bladeren zijn diep gekerfd gelijk sommige bladeren van de grote Raphanus of mierikswortel. De bloempjes zijn niet wit maar geel.

Meerradijs. In Griecks, Raphanis agrotera. In Latijn, Raphanus Rusticanus, crassa radice, Lapathij folio, ende is Thlaspi ende Sinapi Persicum, oft Armoracia Tragi, ende Thlaspi Cratevae, Dioscoridis. In Hoochduytsch, Merrettich ende Kern. In Franchois, Raifort sauvage ende du Cren, moghelick van sijn ghekerfde bladeren; ende van sommighe du Raphan. In Italiaensch, Raffano ende Ravano: en schijnt te zijn de Molybdaena van Plinius.

Dit cruydt mach oock wel Waterpeper gheheeten zijn, midts dat in waterachtige plaetsen ende vochte bemden is groeyende, dwelcke vele gheheeten hebben Lepidium Pauli ende Plinij, als tghene dat breede, ghekerfde bladers heeft, ende langher ende rouwer dan de Lauwerbladers, nochtans den grooten water-Patich ghelijcker: de welcke spruyten wt een dicke ende langhe wortel, die ghestooten zijnde scherp van smaecke is, ende in saucen ghelijck Mostaert smaeckende. De bloemen zijn die vande Mostaert oft Coolen ghelijck maer minder, voorts comende aen tackskens nae de welcke dat haeukens volghen die vanden Erisimum oft Radijs ghelijck, waer mede dat heeft eenighe ghelijckenisse: des-halven oock vande ghemeynen man boeren Radijs gheheeten wordt. Als [393] dit cruydt bloeydt, soo worden ghemeynlick de bladers ghekerft, ghelijckmen by de tweede figuere sien mach.

Meerradijs gheweyckt in Melck oft Seerp bier, wordt in Vrieslandt zeer ende met goede hulpe ghebruyckt teghende Scoerbuyck. Het wordt oock in witten wijn gheweyckt om met dien dranck crachtelijck het graveel af te drijven, het water te lossen, ende het inghewandt, lever, nieren ende milte te openen, van coude slijmachtighe humeuren verstopt wesende: maer voor heete complexien ist te heet.

Dentaria oft Dentillaria Rondeletij & Narbonensium. Aegineta Lepidium itidem patutum. Molybdaena Plinij.

Niet sonder oorsake hebben ons meesters van Montpelliers dese zeer aerdighe plante ghehouden voor eenich Lepidium. Sy groeyet over al in Romanie, ende ontrent Montpelliers, aende grachten ende ackers, hebbende een lanckachtighe wortel, ende eenen stele van twee cubitus hooge, die ghedeylt is in veel syde scheuten. Dկnderste ende meeste bladers hanghen aende stele ghelijck die van Weet oft Draba, ende opde maniere vande cleyne Violette. De bloemen zijn bleeck purper vele by een staende rondtomme aen dշterste vanden stele, de welcke vergaende soo comen daer blinckende ende rouwe hayrachtighe ende een weynich taeye huyskens oft vellekens, waer in dat swert saedt ghesloten light. Tgheheel cruydt heeft eenen scherpen smaecke ende brandende cracht, iae soo groot, dat het brandt inde palme vander handt een blaeuwe lootachtighe plecke oft wevel, waer door dat de gheleerde mannen ghemeynt hebben dat was Molybdaena Plinij oft Lepidium van Aegineta. De ghemeynen hoop vande studenten hielden dat voor de Dentillaria oft eer Dentaria van Rondellet, de welcke tselfde ghebruyckte, ghelijck den Pyrethrum oft der gelijcke heete cruyden [394] om te verdrijven de groote pijne vanden tantsweere, de sone vanden Coninck Sapor heeft dat oock ghebruyckt inde baedtstoven.

Dentaria met sout ghebonden op den polst nae dat lichaem ghepurgeert is, verdrijft de derde cortse, notha gheheeten, ende met olie van Ruyte ende van Peper ghemengt, verdrijftse de schuddinghen vande vierde cortse, als de rugge-graedt daer mede ghestreken is.

Plinius. Molybdaena gheknouwet ende dկoghe somtijdts daer mede ghestreken, neemt wegh tghebreck vande ooghen, plumbum ghenoemt.

(Armoracia rusticana) Mierikswortel. In Grieks Raphanis agrotera. In Latijn Raphanus Rusticanus, crassa radice, Lapathij folio en is Thlaspi en Sinapi Persicum of Armoracia Tragi en Thlaspi Cratevae, Dioscoridis. In Hoogduits Merrettich en Kern. In Frans Raifort sauvage en du Cren, mogelijk vanwege zijn gekerfde bladeren en van sommige du Raphan. In Italiaans Raffano en Ravano. Het schijnt te zijn de Molybdaena van Plinius.

Dit kruid mach ook wel waterpeper geheten zijn omdat het in waterachtige plaatsen en vochtige beemden groeit die veel geheten hebben Lepidium Pauli en Plinij als hetgeen dat brede, gekerfde bladeren heeft en langer en ruwer dan de laurierbladeren, nochtans de grote water patich gelijker. Die spruiten uit een dikke en lange wortel die gestampt scherp van smaak is en in sausen gelijk mosterd smaken. De bloemen zijn die van de mosterd of kolen gelijk maar kleiner en komen voort aan takjes waarna dat hauwtjes volgen die van de Erisimum of radijs gelijk waarmee dat heeft enige gelijkenis. Derhalve het ook van de gewone man boeren radijs geheten wordt. Als [393] dit kruid bloeit zo worden gewoonlijk de bladeren gekerfd gelijk men bij de tweede figuur zien mag.

Mierikswortel geweekt in melk of zuur wordt in Friesland zeer en met goede hulp gebruikt tegen de scheurbuik. Het wordt ook in witte wijn geweekt om met die drank krachtig het niergruis af te drijven, het water te lossen en het ingewand, lever, nieren en milt te openen die van koude slijmachtige levenssappen verstopt zijn. Maar voor hete samengesteldheden is het te heet.

(Plumbago europaea)

Dentaria of Dentillaria Rondeletij & Narbonensium. Aegineta Lepidium itidem patutum. Molybdaena Plinij.

Niet zonder oorzaak hebben onze meesters van Montpellier deze zeer aardige plant gehouden voor enig Lepidium. Zij groeit overal in Romania en omtrent Montpellier aan de grachten en akkers. Het heeft een langachtige wortel en een steel van 90cm hoog die gedeeld is in veel zijscheuten. De onderste en grootste bladeren hangen aan de steel gelijk die van wede of Draba en op de manier van de kleine viool. De bloemen zijn bleek purper die veel bij elkaar staan aan het uiterste van de steel en als die vergaat zo komen daar blinkende en ruwe haarachtige en wat taaie zaadhuisjes of velletjes waarin dat zwarte zaad gesloten ligt. Het gehele kruid heeft een scherpe smaak en brandende kracht, ja zo groot dat het brandt in de palm van de hand een blauwe loodachtige plek of wrevel waardoor dat de geleerde mannen gemeend hebben dat het is Molybdaena Plinij of Lepidium van Aegineta. De gewone hoop van de studenten hielden dat voor de Dentillaria of eerder Dentaria van Rondellet die hetzelfde gebruikte gelijk de Pyrethrum of dergelijke hete kruiden [394] om te verdrijven de grote pijn van de tandpijn, de zoon van koning Sapor heeft dat ook gebruikt in de badstoven.

Dentaria met zout gebonden op de pols nadat het lichaam gepurgeerd is verdrijft de derde daagse koorts, notha geheten, en met olie van ruit en van peper gemengd verdrijft ze de schuddingen van de vierde daagse koorts als de ruggengraad daarmee gestreken is.

Plinius. Molybdaena gekauwd en het oog somtijds daarmee gestreken neemt weg het gebrek van de ogen, plumbum genoemd.

Lepidium annuum.

Noch isser een ander cruydt dwelcke om de ghelijcke ghedaente ende wtspruyten vande bladers, die rustende zijn op de stelen van Dentillaria oft Montpelliers Lepidium, van ons Herbaristen oock Lepidium gheheeten is. De stele is ock twee cubitus hooghe in veel tackskens ghedeylt, De bloemen zijn wit, ende tsaedt is in velachtighe huyskens dien vanden Thlaspi ghelijck, ghesloten, ende scherp van smaecke. De wortel is faselachtich. In Nederlandt groeyet inde hoven, ende is inde Winter groen, bladers hebbende meerder dan het Pepercruydt.

Balsem. In Latijn, Costus hortorum. Cassani Bassi, Menthae folio, out Lepidij: ende is het Lepidium Dioscoridis van sommige. In de Apoteken heetet Mentha Graeca & Sarracenica. In Hoochduytsch, Frauwenkraut, Onser Fraw Muntz ende Zam, Heydinsch wundkraut. In Franchois, Coq, ende is Balsamita maior Dodonaei; Mentha Corymbifera Cordi; Alisma Tragi; ende heet in Italiaensch, Herba di S. Maria, ende Salvia Romana.

Wy weten oock dat dit cruydt om dat heet is van smaecke ghelijck Lepidium, van sommighe ionghe Herbaristen ghehouden is gheweest voor Lepidium, ende is vanden Apotekers gheheeten Mentha Graeca, ende van sommighe Sarracenia, de welcke alle beyde dat segghen niet sonder apparente coniecture: Want de wortel is faselachtich, ghevlochten ende wtghespreydt int opperste vander aerden, voorts brenghende eenen stele van eenen cubitus hooghe, ende gele bloemen die vande Reynvaen ghelijck. Dit cruydt groeyet vele inde hoven, ende is bekent door sijn bitterheydt, nochtans niet min heet dan tvoorgaende. De veldt-Chirurgiens ende vrouwen, houdent ende beproevent voor een heylsaem wondt-cruydt, waerom dat oock Balsem gheheeten wordt. [395]

Balsem (segghen de Medicijns van desen tijden) gheneest de pijne des hoofts, tsterckt de lever ende vernieuwt oft geeft weder de natuerlicke warmte: Is ghetempert in warmte, wat bitterachtich ende tsamen treckende.

Balsem doet ophouden tvloeyen vande catarrhen, helpt teeren, ende wordt vande vrouwen zeer ghebesicht in cruydtcoecken.

Tsaedt vande Balsem doodet de wormen, ende sterckt de maghe ende therte.

Penninck bloemen. In Latijn, Lunaria Graeca. Is Bolbonac vande Nederlanders, Tonrechte ist van Fuchsius ghehouden voor Raphanus sylvestris primus, ende Armoracia.

Aenghesien dat dit cruydt is groeyende opde gheberchten van Provencen die palende zijn aen dլandt van Piemont, ende in Vlaenderen, Vranckerijck ende Engellandt nerghens dan inde hoven: soo schijnt dat dշtlanders tselfde beter gheheeten hebben Bolbonac, om sijn lanckworpighe dicke wortels, die etelick zijn, verre wtghespreyt ende bolachtich, eenichsins die vander Asphodille oft Pioene gelijck, maer niet soo dicke. Nu corts hebben sommige dat genoemt in Latijn Lunaria Graeca oft Viola latifolia. Wy weten wel dat ghetrocken is wt den ghebergte tusschen [396] Provencen ende Piemont gheleghen, ende dat by aventueren van daer gebrocht is in Vlaenderen, Vranckerijcke ende Engellandt, waer dat inde hoven onderhouden wordt, dwelcke heeft cleyne wortels, magerder ende niet soo dicke als die vanden gele Asphodillen oft vande Montpelliersche Leucacantha, nochtans dien van fatsoen ghelijck ende wtghespreydt, witachtich ende gheheel ghelijfvich, voorts brenghende ronde stelen die veel tacken hebben, ende luttel bladers, de welcke lanckworpich ende veel breeder zijn dan die vande Damas-bloemen, groen, ende rontsomme wat gekerft: De bloemen ghevent inde Lente, die vande Dentillaria oft witte Violette ghelijck, de welcke purper oft peersch zijn, nae de welcke dat volghen ronde haeukens oft blaeskens, die van drye vellekens tsamen ghevoeght zijn, ende doorluchtich, waer in vier oft vijf saeykens besloten liggen, tusschen dխiddelste saechte ende wit velleken, van ghedaente de Linsen ghelijck, sulcks als men mach sien inden Alysson, waer door dat in Brabant Penninck bloemen gheheeten worden, ende van sommighe Lunaria. Dit cruydt is heet ende scherp van smaecke, sonderlinghe tsaedt, nochtans worden de wortels voor salaet gheten ghelijck de Rapunkelen, de welcke soo heet niet en zijn als men seght dat de wortels van het Thlaspi van Cratevas zijn.

Diverscheydt.

Onlancks heeftmen begost een ander soorte inde hoven te onderhouden, de voorseyde niet zeer onghelijck. De welcke inde winter groen blijft, hebbende harder stelen, bleecker bloemen, maer zeer der ghelijcke bladers die ronder ende rou zijn. De wortel spruydt iaerlijcks weder wt, die gheensins bolachtich en is, oft emmers zeer luttel.

Lepidium annuum. (Lepidium glastifolium)

Noch is er een ander kruid wat vanwege de gelijke gedaante en uitspruiten van de bladeren die rusten op de stelen van Dentillaria of Montpellierse Lepidium van onze herbaristen ook Lepidium geheten is. De steel is ook 90cm hoog en in veel takjes gedeeld. De bloemen zijn wit en het zaad is in velachtige zaadhuisjes die van de Thlaspi gelijk gesloten en scherp van smaak. De wortel is vezelachtig. In Nederland groeit het in de hoven en is in de wintergroen en heeft bladeren groter dan het peperkruid.

(Tanacetum balsamita)

Balsem. In Latijn Costus hortorum. Cassani Bassi, Menthae folio, out Lepidij en is het Lepidium Dioscoridis van sommige. In de apotheken heet het Mentha Graeca & Sarracenica. In Hoogduits Frauwenkraut, Onser Fraw Muntz en Zam Heydinsch wundkraut. In Frans Coq en is Balsamita maior Dodonaei; Mentha Corymbifera Cordi; Alisma Tragi en heet in Italiaans Herba di S. Maria en Salvia Romana.

We weten ook dat dit kruid omdat het heet is van smaak gelijk Lepidium van sommige jonge herbaristen gehouden is voor Lepidium en is van de apothekers geheten Mentha Graeca en van sommige Sarracenia die alle beide dat niet zeggen zonder aparte bewegingen. Want de wortel is vezelachtig, gevlochten en uitgespreid in het opperste van de aarde en brengt voort een steel van een 45cm hoog en gele bloemen die van de reinvaarn gelijk. Dit kruid groeit veel in de hoven en is bekend door zijn bitterheid, nochtans niet minder heet dan het voorgaande. De veld chirurgen en vrouwen houden het en beproeven het voor een heilzaam wondkruid waarom dat het ook balsem geheten wordt.[395]

Balsem (zeggen de dokters van deze tijden) geneest de pijn van het hoofd, het versterkt de lever en vernieuwt of geeft weer de natuurlijke warmte. Is getemperd in warmte, wat bitterachtig en tezamen trekkend.

Balsem doet ophouden het vloeien van de ontstekingen van het slijmvlies, helpt verteren en wordt van de vrouwen zeer gebruikt in kruidkoeken.

Het zaad van de balsem doodt de wormen en versterkt de maag en het hart.

(Lunaria annua)

Penningbloemen. In Latijn Lunaria Graeca. Is Bolbonac van de Nederlanders, te onrechte is het van Fuchsius gehouden voor Raphanus sylvestris primus en Armoracia.

Aangezien dat dit kruid groeit op het gebergten van Provence die palen aan het land van Piëmont en in Vlaanderen, Frankrijk en Engeland nergens dan in de hoven zo schijnt het dat de buitenlanders hetzelfde beter geheten hebben Bolbonac vanwege zijn langwerpige dikke wortels die eetbaar zijn en ver uitgespreid en bolachtig, enigszins die van de affodil of pioen gelijk, maar niet zo dik. Nu kort hebben sommige dat genoemd in Latijn Lunaria Graeca of Viola latifolia. We weten wel dat het getrokken is uit de bergen tussen [396] Provence en Piedmont gelegen en dat het bij avonturen vandaar gebracht is in Vlaanderen, Frankrijk en Engeland waar dat in de hoven onderhouden wordt. Het heeft kleine wortels, magerder en niet zo dik als die van de gele affodil of van de Montpellierse Leucacantha, nochtans die van vorm gelijk en uitgespreid, witachtig en geheel stevig. Het brengt voort ronde stelen die veel takken hebben en weinig bladeren die langwerpig en veel breder zijn dan die van de damastbloemen, groen en rondom wat gekerfd. De bloemen geeft het in de lente die van de Dentillaria of witte violier gelijk die purper of paars zijn waarna volgen ronde hauwtjes of blaasjes die van drie velletjes tezamen gevoegd zijn en doorluchtig waarin vier of vijf zaadjes besloten liggen tussen het middelste zachte en witte velletje dat van gedaante de linzen gelijk zulks als men mag zien in de Alyssum waardoor dat in Brabant penningbloemen geheten wordt en van sommige Lunaria. Dit kruid is heet en scherp van smaak en vooral het zaad, nochtans worden de wortels voor salade gegeten gelijk de rapunzel die niet zo heet zijn als men zegt dat de wortels van het Thlaspi van Crataevas zijn.

(Lunaria rediviva)

Verschillen.

Onlangs begon men een andere soort in de hoven te onderhouden die de voor vermelde niet zeer ongelijk is en in de winter groen blijft, het heeft hardere stelen, blekere bloemen, maar zeer dergelijke bladeren die ronder en ruw zijn. De wortel spruit alle jaren weer uit die geenszins bolachtig is of immers zeer weinig.

Alysson Dioscor.putatum.

Dese plante behoorde ghevoeght te wesen byde soorten van Thlaspi ende Lunaria Graeca, maer heeft door de haeste hier inghevoeght gheweest, hoe wel dat de bladers niet onghelijck en zijn die vanden Echium. Dit cruydt wordt ghesien inde liefhebbers hoven, ende wordt van sommighe Lunaria ghenoemt: Maer daer en is gheen cruydt dat beter schijnt te accorderen metten Alysson van Dioscorides [404] want tis eenen cubitus hooghe, gheheel grijs, rouachtich, ende wat wolachtich, hebbende een cleyne wortel, ende beneden de bladers die vande Coniza oft witte Violiere ghelijck, meestendeel niet meer dan eenen steel hebbende, de welcke ront ende rou is, met cleyn sydtackskens, aende welcke by ghebeurte aen elcke sijde gheel bloemkens voorts comen die vanden Irio ghelijck, nae de welcke volghen lanckworpighe haeukens ghelijck platte schildekens, die vande Penninck bloemen ghelijck, de welcke dobbel maeckt een velleken dat over beyden syden is scheydende de dobbel laghe van tsaedt, dwelck dien vande witte Violieren ghelijck is maer meerder. Wy hebben dat in Nederlandt ghesien. In Italien wordet ons gheschoncken: Tot Montpelliers hebben wy dat ghesaeydt, ende ghewassen zijnde gheproeft. Maer dat de ionghe Herbaristen, houden voor den Alysson van Galenus heeft al eenen anderen smaecke, te weten het Senegroen daer wy over lanck hier voren af gheschreven hebben.

Dioscorides. Alysson in water ghesoden ende ghedroncken verdrijft den hick sonder cortsen. Tselfde doet oock tcruydt voor de neuse ghehouden oft gheroken.

Alysson met honich ghestooten, verdrijft de ghebreken vander huydt int aensicht ende de sproeten, iae men seght dat gheneest de dulheydt vande honden. Alysson in huys ghehanghen verdrijft alle tooverie vande menschen ende vande beesten: Ende met een purper lijnen doeck om de beeste ghebonden, verdrijft de sieckten der selver. Galenus. Dit cruydt is Alysson ghenoemt, om dat wonderlijck helpt den ghenen die van eenen dullen hont ghebeten zijn: Jae oock tselfde eenen dullen mensche inghegheven zijnde heeft hem dickwils gheheel ghesont ghemaeckt, ende doet dit wt een eyghen ende besonder cracht, oft, soomen seght, ex tota substantia: Ende voren is gheseydt dat sulcke cracht bevonden wordt alleene wt dեxperientie, ende bye gheenen reghel. Maer ist dat yemandt dit cruydt versoeckt in veel dinghen, hy sal ghewaere worden dat een middelmatighe drooghende cracht heeft ende teerende, ende daer toe oock een weynich afvagende: Want daer door suyveret de vlecken ende sproeten des aensichts die vande Sonne ghecomen zijn.

Thlaspi ligghende, met gele bloemkens. In Latijn, Thlaspi supinum luteum.

Aenghesien dat dese Thlaspi onder haere gheslechten achterghelaten is, soo hebben wy die ghevoegt by de Alysson overmidts de gelijckenisse van geele bloemkens ende bladerkens: wt welcke oorsaecke dit van sommighen ghehouden is geweest voor een specie van Aysson: hoe wel oock het voorgaende Alysson wel mocht onder Thlaspi ghestelt worden. Dit voorseydt cleyn gheel Thlaspi pleghen wy hier in Nederlandt overvloedich te hebben in de hoven, voortbrenghende wt een witte dorachtige wortel veel ghespreydde grauwachtige tackskens onderhalf palme oft wat meer lanck, met groen bladerkens van cleyne witte olijf-boomen met wit ghepleckt.

(Farsetia clypeata of nu Berteroa incana) Alysson Dioscorides putatum.

Deze plant behoort gevoegd te wezen bij de soorten van Thlaspi en Lunaria Graeca maar is door de haast hier ingevoegd geweest, hoewel dat de bladeren niet ongelijk zijn die van de Echium. Dit kruid wordt gezien in de liefhebbers hoven en wordt van sommige Lunaria genoemd. Maar daar is geen kruid dat beter schijnt overeen te komen met de Alysson van Dioscorides [397] want het is een 45cm hoog, geheel grijs, ruwachtig en wat wolachtig en heeft een kleine wortel en beneden de bladeren die van de Conyza of witte violier gelijk en heeft meestal niet meer dan een steel die rond en ruw is met kleine zijtakjes waaraan om beurten aan elke zijde gele bloempjes voortkomen die van de Iris gelijk en na die volgen langwerpige hauwtjes gelijk platte schildjes en die van de penningbloemen gelijk die dubbel maakt een velletje dat aan beide zijden de dubbel laag van het zaad scheidt die dat van de witte violieren gelijk is maar groter. We hebben dat in Nederland gezien. In Itali wordt het ons geschonken. Te Montpellier hebben we dat gezaaid en nadat het gegroeid is geproefd. Maar dat de jonge herbaristen houden voor de Alysson van Galenus heeft geheel een andere smaak, te weten het zenegroen waar we lang te voren van geschreven hebben.

Dioscorides. Alysson in water gekookt en gedronken verdrijft de hik zonder koortsen. Hetzelfde doet ook het kruid voor de neus gehouden of geroken.

Alysson met honing gestampt verdrijft de gebreken van de huid in het aangezicht en de sproeten, ja men zegt dat het geneest de dolheid van de honden. Alysson in huis gehangen verdrijft alle toverij van de mensen en van de beesten en met een purperen linnen doek om de beesten gebonden verdrijft de ziektes van die. Galenus. Dit kruid is Alysson genoemd omdat het wonderlijk helpt diegene die van een dolle hond gebeten zijn. Ja, ook hetzelfde een dol mens ingegeven heeft hem dikwijls geheel gezond gemaakt en doet dit uit een eigen en bijzondere kracht of zo men zegt; ex tota substantia. Te voren is gezegd dat zulke kracht bevonden wordt alleen uit ondervinding en bij geen regel. Maar is het dat iemand dit kruid verzoekt in veel dingen hij zal gewaar worden dat het een middelmatige drogende kracht heeft en verterende en daartoe ook een weinig afvagende. Want daardoor zuivert het de vlekken en sproeten des aangezicht die van de zon gekomen zijn.

(Lepidium ruderale)

Thlaspi liggend met gele bloempjes. In Latijn Thlaspi supinum luteum.

Aangezien dat deze Thlaspi onder haar geslachten is nagelaten zo hebben we die gevoegd bij de Alysson vanwege de gelijkenis van gele bloempjes en bladertjes. Uit welke oorzaak dit van sommigen gehouden is geweest voor een specie van Aysson. Hoewel ook het voorgaande Alysson wel onder de Thlaspi gesteld mag worden. Deze voor vermelde kleine gele Thlaspi plegen we hier in Nederland overvloedig te hebben in de hoven. Het brengt voort uit een witte dorachtige wortel veel gespreide grauwachtige takjes van een 15cm of wat meer lang en met groen bladertjes van kleine witte olijfbomen met wit gevlekt.

Damast bloemen oft Winter Violieren. In Latijn, Viola Matronalis oft Damascena, ende is Viola alba Tragi. In Hoochduytsch, Weisz Winter Violen. In Franchois, Violes des dames ende Giroffles des Dames.

Niet wyser en doen sy die dese plante den anderen ghelijck zijnde Zee-violieren, Damast-bloemen ende wtlantsche heeten, ghemerckt datse groeyende is inde gheberchten van Sevene in Languedoc, ende oock inde bempden van Engellandt van waer dat sy inde hoven ghebrocht zijn. De wortel van desen is faselachtich, dicke ende breet, hebbende bladers die vande Draba oft Rakette gelijck, maer min ghekerft, swart ende vele die vande wortel op wt spruyten ende besetten de rechte stelen van eenen cubitus oft onderhalf hooghe, aen de welcke in April Mey ende Junius voorts comen [398] aen cleyn steelkens lijfverwighe ende rootachtige bloemkens die vanden Seepcruydt oft Dentaria ghelijck: Nae de welcke dat volghen haeukens die vanden Mostaert ghelijck, inde welcke besloten light een bruyn oft rosachtich, scherp saedt. Maer tgheheel cruydt heeft de smaecke van Rakette oft Rapuncelen, waerom dat ghehouden wordt zeer van dier natueren.

Diverscheydt.

Jan Mouton heeft in sijnen hof van dese bloemen, maer de plante is onghelijck minder, met witte bloemen die zeer lieflick rieken. Damastbloemen zijn goet teghen den hoest, ende den ghenen die ghecrompen oft ghespannen leden hebben, oock den ghenen die enghe opde borst zijn ende swaerlijck den aessem verhalen. Voorts doen sy water maken ende sweeten, sy incideren, reynighen, ende verteeren.

Marietten. In Latijn Viola Mariana, ende is, (als Dodonaeus seght) Rapum sylvestre Dioscoridis. Oft oock is Medium? In Franchois, Mariettes.

Noch min is oock nu te verwonderen dat van Medium geensins oft twyfelachtich gelesen wordt, ghemerckt dat de boecken ende aventeuren zeer diverschelijck daer af gheschreven hebben. Want de ghene die met de ghemeyne boecken van Dioscorides ende Plinius, ghelesen hebben de bladers van Lisch oft Iris, die hielden daer voren dat zee Lisch, daer af wy voren als van een nieuw plante mencie ghemaeckt hebben in het Meum, ende de figure ende volcomen beschrijvinghe ghestelt hebben onder de Lisschen, onder de welcke dat waren mijn meester, ende D. Aflatius, Callotus ende Dioscorides Barallius, alle gelijck van Montpelliers: Maer sommige teeckenen soo vande grootte als vande gedaente schijnen meer daer tegen te wesen dan die vande crachten. Maer de goede Gesnerus, ende voorts sommighe zeer gheleerde mannen van Italien, die in ander boecken ende Griecksche Aventueren die dese volgden, hadden bladers vande Cicoreye, hebben ons van over acht iaren ende meer bewesen dat de zeer ghemeyne Plante Marietten ghenoemt, het Medium was, de welcke ten laetsten van Matthiolus ghekent zijnde ende van Corthusius hem ghesconcken zeer blyde daerom was, als den Medium meer dan eenighe ander plante ghelijck zijnde: Welcker opinie ende lesen wy te liever voor goedt hielden, om dat Dioscorides van gheen Wilt-Lisch mencie maeckt, ende [399] dat de bladers van het wilde niet en verschillen vanden tammen, dan inde grootte, ende dat Matthiolus ende sommighe schrijven dat Theophrastus ontkent heeft datter eenich wildt-Lisch soude wesen. Maer vande wilde Cicoreije heeft hy selve ende Dioscorides mencie gemaeckt. Dese plante Marietten ghenoemt vande Nederlanders (de welcke om de aerdicheydt vande bloemen de selfde schoncken tot een present de zeer edele, hooge-geboren ende vrome Coninginne Marie van Hongerie) heeft binnen onsen tijden door oeffeninghe inde hoven soo groote ende schoone bloemen ghecreghen, datmen wt ghenochte daer in heeft gheschoncken om wt te drincken ghelijck in eenen croes oft pot. Want de bloemen zijn lanckworpigh ghelijck een belle, met sommighe kerven om de canten somtijdts bruyn peersch, ende somtijdts bleecker ende witachtich, die voorts comen wt onderste vanden huysken, de welcke ommegheboghen oft wtghevallen zijnde, soo comen daer ronde bollekens die vanden Halscruydt oft Rapuncelen ghelijck, waer in dat light dryecantich saedt, van verwe ende grootte dien vande Surckel gelijck. De stelen van dit cruydt zijn twee cubitus hooge. Met hairachtighe ende rouwe stelen: De bladers ontrent der eerden zijn lanckachtich, breetachtich ende wat hayrachtich, maer niet soo stijf als die vanden Osse tonghe oft Longhercruydt, ende die vande ghemeye Cicoreye ghelijcker dan die vande wilde de welcke ghekerft is. De wortel is wit, teer, etelijck, een palme lanck die vande Rapuncelen ghelijck, alsoo zijn oock zijn tsaedt met de bloemen maer tweemael meerder, oock niet zeer onghelijck van smaecke: Want wy hebben die in salaet gheten ghelijck Rapuncelen inde vasten, principalijck in Nederlandt ende Engellandt, maer datse oock zeer vele groeyet inde bosschen by Coventry, maer minder ende magerder, de welcke inde hoven goeffent zijnde veel grooter wordt ende soeter om eten. Inde warme landen van Italien ende Vranckerijck is sy soo ghemeyne niet, ende is den Medium van ghedaente meer gelijck dan van crachten, want sy is soete met wat scherpheydts, ende gheensins tsamen treckende.

(Hesperis matronalis) Damast bloemen of winter violieren. In Latijn Viola Matronalis of Damascena en is Viola alba Tragi. In Hoogduits Weisz Winter Violen. In Frans Violes des dames en Giroffles des Dames.

Niet wijzer doen zij die deze plant die het andere gelijk is zee violieren, damastbloemen en buitenlands heten, gemerkt dat ze groeit in de het gebergte van Sevene in Languedoc en ook in de beemden van Engeland vanwaar dat zij in de hoven gebracht is. De wortel van deze is vezelachtig, dik en breed en heeft bladeren die van de Draba of raket gelijk, maar minder gekerfd, zwart en veel die van de wortel op uitspruiten en bezetten de rechte stelen van een 45 of 68cm hoog waaraan dat in april, mei en juni voortkomen [398] aan kleine steeltjes vleeskleurige en roodachtige bloempjes die van het zeepkruid of Dentaria gelijk. Na die volgen hauwtjes die van de mosterd gelijk waarin besloten ligt een bruin of rosachtig scherp zaad. Maar het gehele kruid heeft de smaak van rakette of rapunzel waarom dat gehouden wordt zeer van die naturen.

Verschillen.

Jan Mouton heeft in zijn hof van deze bloemen, maar de plant is duidelijk kleiner met witte bloemen die zeer lieflijk ruiken. Damastbloemen zijn goed tegen de hoest en diegene die gekrompen of gespannen leden hebben, ook diegene die eng op de borst zijn en zwaar de adem verhalen. Voorts doen zij water maken en zweten, zij snijden in, reinigen en verteren.

(Campanula medium)

Marietten. In Latijn Viola Mariana en is (als Dodonaeus zegt) Rapum sylvestre Dioscoridis. Of het ook is Medium? In Frans Mariettes.

Noch minder is ook nu te verwonderen dat van Medium geensins of twijfelachtig gelezen wordt, gemerkt dat de boeken en avonturen zeer divers daarvan geschreven hebben. Want diegene die in de gewone boeken van Dioscorides en Plinius gelezen hebben de bladeren van lis of Iris die hielden daarvoor de zee lis waarvan we tevoren als van een nieuwe plant melding gemaakt hebben in het Meum en de figuur en volkomen beschrijving gesteld hebben onder de lissen waaronder waren mijn meester en D. Aflatius, Callotus en Dioscorides Barallius, alle gelijk van Montpellier. Maar sommige tekens zoals van de grootte als van de gedaante schijnen meer daar tegen te wezen dan die van de krachten. Maar de goede Gesnerus en voorts sommige zeer geleerde mannen van Itali die in andere boeken en Griekse avonturen die ze volgden had bladeren van de cichorei en hebben ons acht jaar geleden meer bewezen dat de zeer gewone plant marietten genoemd het Medium was die tenslotte van Matthiolus gekend en van Corthusius hem geschonken zeer blij daarom was als de Medium meer dan enige ander plant gelijk zijnde. Welke opinie en lezen we te liever voor goed hielden omdat Dioscorides van geen wilde lis melding maakt en [399] dat het de bladeren van de wilde niet verschillen van de tamme dan in de grootte en dat Matthiolus en sommige schrijven dat Theophrastus ontkend heeft dat er enige wilde lis zou wezen. Maar van de wilde cichorei heeft hij zelf en Dioscorides melding gemaakt. Deze plant marietten genoemd van de Nederlanders (die vanwege de aardigheid van de bloemen dezelfde schonken tot een present de zeer edele, hoog geboren en vrome koningin Marie van Hongarije) heeft in onze tijden door teelt in de hoven zo’n grote en mooie bloem gekregen dat men het uit genoegen daarin heeft geschonken om uit te drinken gelijk in een kroes of pot. Want de bloemen zijn langwerpig gelijk een bel en met sommige kerven om de kanten die somtijds bruin paars en somtijds bleker en witachtig zijn die komen voort uit het onderste van de huisjes die omgebogen of uitgevallen zijn zo komen daar ronde bolletjes die van het halskruid of rapunzel gelijk waarin ligt driekantig zaad dat van kleur en grootte die van de zuring gelijk is. De stelen van dit kruid zijn 90cm hoog met haarachtige en ruwe stelen. De bladeren omtrent de aarde zijn langachtig, breedachtig en wat haarachtig, maar niet zo stijf als die van de ossentong of longkruid en die van de gewone cichorei gelijker dan die van de wilde die gekerfd is. De wortel is wit, teer, eetbaar en een 10cm lang die van de rapunzel gelijk alzo zijn ook het zaad met de bloemen maar tweemaal groter en ook niet zeer ongelijk van smaak. Want we hebben die in salade gegeten gelijk rapunzel in de vasten en voornamelijk in Nederland en Engeland, maar omdat ze ook zeer veel groeit in de bossen bij Coventry, maar kleiner en magerder dan die in de hoven geteeld en veel groter wordt en zoeter om te eten. In de warme landen van Itali en Frankrijk is zij niet zo gewoon en is den Medium van gedaante meer gelijk dan van krachten want zij is zoet met wat scherps en geenszins tezamen trekkend.

Epimedium. Oft oock is Epipetron ende Epimetron Plinij?

Niet min swaer en ist valselick te segghen welck cruydt dat Epimedium is, ende oft oock nu ter tijdt in Europen bekent is. Want daer zijn luttel planten die stelen hebben, oft sy en brenghen voorts bloemen oft eenighe ghelijckenissen oft beginsels van dien, ghelijck als de Varen, Vijghboom ende sommige ander, door welck teecken, waert dat in dese landen groeydde de dEpimedium [407] (400) lichtelick soude ghekent worden, dwelcke wy twijfelen te wesen het Epipetrum, dat Plinius wil segghen van Theophrastus beschreven te zijn int 8cap.vanden 7 boeck, ende niet als ghemeynlick ghelesen wordt Epimetrum. Want Dioscorides seght, dat groeyet op steenen, ende tsamen met de vrucht een apparantie van bloemen gheeft. In dien dat tselfde hier ghebeurt ghelijck inde Hoefbladers, Dictammo, Onosma, by aventuere oock inde Honts tonghe, soo sullen wy te lichter ghelooven dկpinie vande gheschickste Herbaristen, de welcke wy dickwils advijs ghevraeght hebben opden Epimedium, ende oock op dese aerdighe ende nieuwe plante die wy hier gheven. Eer wy dit cruydt ghesien hadden int afghemaeydde drooghe hoy ligghen daer dat van selfs was ghewassen niet verre van Pistoia inde landen van Florencen, soo hadde ons tselfde gheschoncken groen, Ioannes Pomellus Apoteker van Venegien woonende inde Bossentoren een zeer gheleert man, die dat hadde groeyende in sijnen hof, ende ghehaelt inde velden van Vicence ende Leser inde Medijne Caesar Odon. Dese plante heeft dunne clawierkens, niet dicke, maer blinckende, witachtich, lanckachtich, teerkens, van eenen cubitus oft onderhalf lanck, dunne ende wanckelbarich, boven int opperste wtghespreydt, elck ghedeylt ghelijck in drye steelkens: aen dկpperste vande welcke ghelijck in sijde tackskens aen drye veel teerder steelkens drye bladers groeyen tsamen zijnde neghen oft thien bladers, van grootte, verwe, effenheydt, die vanden Veyl ghelijck, maer teerder, den Libonotis van Theophrastus zeer nae comende, ende op dաverrechte zijn sy graeu oft witachtich, aen dշterste canten eenighe doornachtighe tandekens hebbende saghewijs. De wortel loopt met langhe ommeloopen crom ende slim, ende spreydt haer selven ter wijden wijdt ende breedt wt, de welcke wat tsamentreckende ende drooghende van smaecke is. De bladers zijn zeer bitter, ende bicants van smaecke de Chamaelea ghelijck.

Dese plante is nu ter tijdt groeyende inde hoven van Nederlandt, waer dat zeer dickwils de bloemen gheborghen staen tusschen de bladers, de welcke hen niet wt en steken boven de bladers, als de figuere is bewijsende: sy zijn schoone, hebbende vier bladerkens, ghespickelt met tusschen loopende witte strepen, vande welcke dwterste canten ende averrechtse sijde roodt zijn, maer binnen zijn die geel, ende de draeykens die inde middel staen, zijn groen.

(Epimedium alpinum) Epimedium. Of het ook is Epipetron en Epimetron Plinij?

Niet minder zwaar is het vals te te zeggen welk kruid dat Epimedium is en of het ook nu ter tijd in Europa bekend is. Want daar zijn weinig planten die stelen hebben of ze brengen voort bloemen of enige gelijkenis of beginsels van die gelijk als de varen, vijgenboom en sommige andere door welke tekens, was het dat het in deze landen groeide, de Epimedium [400] licht zouden gekend hebben welke we twijfelen te wezen het Epipetrum dat Plinius wil zeggen van Theophrastus beschreven is in het 8^ste kapittel van het 7^de boek en niet zoals gewoonlijk gelezen wordt Epimetrum. Want Dioscorides zegt dat het groeit op stenen en tezamen met de vrucht een vorm van bloemen geeft. Indien dat hetzelfde hier gebeurt gelijk in de hoefbladeren, Dictamnus, Onosma en bij avonturen ook in de hondstong zo zullen we lichter geloven de opinie van de geschiktste herbaristen die we dikwijls advies gevraagd hebben over de Epimedium en ook over deze aardige en nieuwe plant die we hier geven. Eer we dit kruid gezien hadden in het afgemaaide droge hooi dat lag daar dat vanzelf gegroeid was niet ver van Pistoia in het land van Florence zo was ons hetzelfde groen geschonken door Joannes Pomellus, apotheker van Veneti en woonde in de Bossentoren een zeer geleerd man, die dat had groeien in zijn hof en gehaald in de velden van Vicence en lezer in de medicijnen Caesar Odon. Deze plant heeft dunne klauwiertjes, niet dik, maar blinkend, witachtig, langachtig, teer en van een 45 of 68cm lang, dun en wankelbaar en boven in het opperste uitgespreid, elk gedeeld gelijk in drie steeltjes aan het opperste waarvan gelijk in zijtakjes aan drie veel teerder steeltjes drie bladeren groeien zodat tezamen zijn negen of tien bladeren, van grootte, kleur en effenheid die van de klimop gelijk, maar teerder, de Libonotis van Theophrastus zeer gelijk en aan de onderkant zijn zij grauw of witachtig, aan de uiterste kanten hebben ze enige dorenachtige tandjes zaagvormig. De wortel loopt met lange omlopen krom en recht en spreidt zichzelf wijdt en breed uit die wat tezamen trekkend en drogend van smaak is. De bladeren zijn zeer bitter en bijna van smaak de Chamaelea gelijk.

Deze plant groeit is nu ter tijd in de hoven van Nederland waar dat zeer dikwijls de bloemen verborgen staan tussen de bladeren die zich niet uitsteken boven de bladeren zoals de figuur bewijst. Zij zijn mooi en hebben vier bladertjes, gespikkeld met tussen lopende witte strepen, waarvan de uiterste kanten en onderzijde rood zijn, maar binnen zijn die geel en de draadjes die in het midden staan zijn groen.

Halscruydt. In Griecks, Trachelion. In Latijn, Cervicaria ende Uvularia Tragi & Herbariorum, van Fuchsius Campanula, ende van sommighe Archangelica. In Hoochduytsch, Halscraudt. In Franchois, Gantelet ende Ganteletz. [401]

Boven dien soo zijnder twee planten vanden ouders niet beschreven, die niet luttel van bladers ende qualiteyten de voorgaende ghelijck zijn, nu ter tijdt gheheeten vande Duytschen Halscruyden oft in Latijn Cervicaria, nae den hals ende deelen ontrent den hals soo wel inwendich als wtwendich gheleghen, die sy gheswollen ende opghewreven zijnde zeer behulpich zijn, waerom dat oock Uvularia gheheeten wordt nae den huych oft tapken vande kele. Tgroot Halscruydt heeft de bladers eenichsins die vanden Bolbonac oft Netelen gelijck, rou, stijf, beneden breedtachtich ende boven scherp, rondtomme ghekerft, ghelijck de netelen zijn. De bloemen zijn witachtich, maer meestendeel blaeu, ende minder dan de Marietten. De wortel is wit ende malsch, die vanden Rapuncelen ghelijck, zeer goedt in salaet, sonderlinghe inde Vasten.

Cleyn Halscruydt. In Latijn, Trachelium minus.

Cleyn Halscruydt is oock groeyende aende dorre canten vande velden ende in bergachtiche bemden van Hoochduytschlandt ende West Engellandt. De stelen zijn cortachtich: de bladers zijn oock rou, die vanden Rapuncelen oft Savie ghelijck, hayrachtich. De bloemen zijn aerdich ende dicht by een staende, die vande voorgaende ghelijck. De wortels zijnde Rapuncelen van smaecke ghelijck, ende worden oock int eerste vande Lente in salaet gheten.

Somtijdts groeyet aende zeecant ende dorre hoevelachtighe plaetsen, cruydt dat den Halscruydt niet onghelijck en is, bladers hebbende die vanden grooten Halscruydt ghelijck, glatte, niet soo stijf, oft rondtomme ghetandt, groeyende aen corter steelkens, ende heeft een witachtighe wortel veel wijder wtloopende. De bloemen brenghet voort in Wedemaendt ende Hoymaendt, bleeck purper gelijck cleyn clockskens ghefatsonneert. Noch groeyet een ander soorte van Halscruydt over al op rouwe ende steenachtighe plaetsen van Engellandt, ende inde bosschen van Walsch Nederlandt, maer het is dorrer ende niet soo lustich om sien: andersins ist den anderen ghelijck, ende een soorte van dien. Oock isser een soorte van cleyn Halscruydt, dat roodtpurper bloemen heeft, andersins ist den anderen niet zeer onghelijck.

Groot Halscruydt vande Nederlanders.

Dit Halscruydt is den eersten van ghedaente ghelijck, ende soude in alder manieren tselfde zijn, ten waere dat in lengde vande stelen, lengde en grootte van bladers dաnder twee mael te boven ginghe. De bloeme is blaeu, dien vande Marietten zeer ghelijck.

Wit groot Halscruydt van Noordt Engellandt. In Arthois, Bourse Marie & grandes Clochettes. In Engelsch, Haskewurte, or Belfloure.

D. Thomas Penne Medicijn van Londen ende zeer gheschickt Herbarist heeft my nu dit iaer als ick onledich was met dit te schrijven, ghesonden saedt van een aerdighe ende selden gesien plante, dwelcke gebrocht was wt de Noordt contrey van Engellandt, waer datse overvloedich is groeyende ende nerghens elders oft oock van niemandt gheobserveert. Dese plante is van aensien tgroot Halscruydt nu beschreven niet onghelijck, maer de bladers zijn die vanden Vingher-hoet-cruydt ghelijck. De bloemen zijn zeer wit, die vanden Halscruydt oft Marietten ghelijck, maer meerder ende langer. De stele is van twee ende drye cubitus hooge. De wortel is faselachtich, dickachtich, melckachtich, ende herwaerts ende derwaerts loopende. Tsaedt is dien vanden Halscruydt ghelijck, maer meerder.

Blaeu Clockskens. In Latijn, Campanula Persicifolia nostras, ende is Phyteuma van Matthiolus. Oft oock is Iasione van Theophrastus? In Engelsch, Blew Belles.

Dit cruydt heeft lanckworpighe, smalle ende doncker groene bladers die welcke groeyen aen dկnderste vanden stele die eenen cubitus hooghe is, ende aende wortel. De stelen wassen recht op inde lengde ghestrept zijnde, aende welcke dat voorts comen blaeuw bloemen ghelijck clokskens, somtijdts oock witte, met sommighe draeyen inde middel die hen wijdt open spannen ende int ronde stellen, in vueghen datse schijnen van alleene een bladt te wesen dat ses hoecken heeft, ende daerom meyntmen niet sonder reden dat is Iasione Theophrasti. De bollekens zijn vol gaten dwelcke Matthiolus bedroghen heeft, die daerom terstont bevestigde dat Phyteuma was. Dese plante wordt wt ghenoechte inde hoven gheplant, hoe wel datse onder het moes mach gheten worden.

(Campanula trachelium) Halskruid. In Grieks, Trachelion. In Latijn Cervicaria en Uvularia Tragi & Herbariorum, van Fuchsius Campanula en van sommige Archangelica. In Hoogduits Halscraudt. In Frans Gantelet en Ganteletz. [401]

Boven die zo zijn er twee planten van de ouders niet beschreven die niet weinig van bladeren en kwaliteiten het voorgaande gelijk zijn en nu ter tijd geheten van de Duitsers halskruiden of in Latijn Cervicaria naar de hals en delen omtrent de hals zowel inwendig als uitwendig gelegen die zij gezwollen en opgewreven zijn zeer behulpzaam zijn waarom dat ook Uvularia geheten wordt naar de huig of tapje van de keel. Het grote halskruid heeft de bladeren enigszins die van de bolbonac of netelen gelijk, ruw, stijf, beneden breedachtig en boven scherp, rondom gekerfd gelijk de netelen zijn. De bloemen zijn witachtig, maar meestal blauw en kleiner dan de marietten. De wortel is wit en mals en die van de rapunzel gelijk, zeer goed in salade en vooral in de vasten.

(Campanula glomerata)

Klein halskruid. In Latijn Trachelium minus.

Klein halskruid groeit ook aan de dorre kanten van de velden en in bergachtige beemden van Hoogduitsland en West Engeland. De stelen zijn kortachtig. De bladeren zijn ook ruw en die van de rapunzels of salie gelijk, haarachtig. De bloemen zijn aardig en staan dicht bijeen die van de voorgaande gelijk. De wortels zijn de rapunzels van smaak gelijk en worden ook in het eerste van de lente in salade gegeten.

Somtijds groeit aan de zeekant en dorre heuvelachtige plaatsen een kruid dat de halskruid niet ongelijk is en heeft bladeren die van het grote halskruid gelijk, glad en niet zo stijf of rondom getand en groeit aan kortere steeltjes en heeft een witachtige wortel die veel wijder uitloopt. De bloemen brengt het voort in juni en juli, bleek purper gelijk kleine klokjes gevormd. Noch groeit een andere soort van halskruid overal op ruwe en steenachtige plaatsen van Engeland en in de bossen van Waals Nederland, maar het is meer dor en niet zo lustig om te zien. Anderszins is het de anderen gelijk en een soort van die. Ook is er een soort van klein halskruid dat rood purperen bloemen heeft, anderszins is het de anderen niet zeer ongelijk.

Groot halskruid van de Nederlanders.

Dit halskruid is de eerste van gedaante gelijk en zou in alle manieren hetzelfde zijn tenzij dat in lengte van de stelen, lengte en grootte van bladeren de andere tweemaal te boven gaat. De bloem is blauw en die van de marietten zeer gelijk.

(Campanula latifolia)

Wit groot halskruid van Noord Engeland. In Arthois Bourse Marie & grandes Clochettes. In Engels Haskewurte or Belfloure.

D. Thomas Penne, dokter van Londen en zeer geschikte herbarist, heeft me nu dit jaar toen ik bezig was met dit te schrijven gezonden zaad van een aardige en zelden geziene plant die gebracht was uit de Noord country van Engeland waar dat ze overvloedig groeit en nergens elders of ook van niemand geobserveerd. Deze plant is van aanzien het grote halskruid nu beschreven niet ongelijk, maar de bladeren zijn die van het vingerhoedkruid gelijk. De bloemen zijn zeer wit en die van het halskruid of marietten gelijk, maar groter en langer. De steel is van 90 en 135cm hoog. De wortel is vezelachtig, dikachtig, melkachtig die herwaarts en derwaarts loopt. Het zaad is die van het halskruid gelijk, maar groter.

(Campanula persicifolia)

Blauwe klokjes. In Latijn Campanula Persicifolia nostras en is Phyteuma van Matthiolus. Of het ook is Jasione van Theophrastus? In Engels Blew Belles.

Dit kruid heeft langwerpige, smalle en donker groene bladeren die groeien aan het onderste van de steel die een 45cm hoog is en aan de wortel. De stelen groeien rechtop en zijn in de lengte gestreept waaraan voortkomen blauwe bloemen gelijk klokjes, somtijds ook witte, met sommige draden in het midden die zich wijdt open spannen en in het ronde stellen, in voegen dat ze schijnen van alleen een blad tenzij dat zes hoeken heeft en daarom meent men niet zonder reden dat het is Jasione Theophrasti. De bolletjes zijn vol gaten wat Matthiolus bedrogen heef, die daarom terstond bevestigt dat het Phyteuma was. Deze plant wordt uit genoegen in de hoven geplant, hoewel dat ze onder het moes mag gegeten worden.

Groote Blaeu melckachtighe Clockens. In Latijn, Campanola maior lactescens, ende is Pyramidalis Lutetiana.

Om dat dit cruydt meer wit saps gheeft dan alle ander, soo wordet met reden Milckachtich genoemt: Van dwelcke donderste bladers zijn half tusschen de tamme Nachtschade ende de Violetten, effen ende doncker-groen. De wortel is faselachtich die vande Marietten ghelijck, vol milckachtich saps, ende soo levendich, datse hoe cleynen stucxken in deerde ghesteken wordt, terstont weder wtspreydt. De stelen zijn dunne van drie ende vier cubitus hooge, hebbende vande helft opwaerts, smalder, ende langher bladers ende oock vele, waer aen oock groeyen schoon blaeuw blomkes, meerder dan die van ons Clocksken, inghelijcks van fatsoene ghelijck clockskens, welcke stelen [403] spitsch opgaen, waerom datse vande Parisiennen Pyramidalis genoemt wordt. Dit cruydt groeyet in Nederlandt inde hoven, maer en is noch-ter-tijdt gheensins ergens toe nut ghevonden.

Cleyn Clockskens. In Latijn, Campanula minor rotundifolia, ende is Cantabrica Plinij van Anguillara.

Dese plante comt van selfs voort byde grachten ende onder de haghen, maer minder ende corter van stele. De bladers ligghen beneden lancks der eerden, ende zijn rondtachtich, meest ghelijck zijnde de ghemeyne Wynde. De bloemen zijn purper. De plante heeft cleyne wortels.

Cleyn Raponcelen. In Latijn, Rapuntium parvum, ghemeynlick ghenoemt Pes Locuste Avicennae. In Hoochduytsch, Cleyn Rapuntzeleyn. In Franchois, Responce petit. In Italiaensch, Raponzolo. In Engelsch, Littel Rampions.

Ghelijckerwijs als by dկuders om de wortels ende tghebruyck malcander niet zeer onghelijck, dwoort Bunium schijnt ghecomen te zijn van Bunias: alsoo hebben de nacomers sedert de tijden van Avicenna dit cruydt Rapuntium oft Rapulum in Latijn gheheeten, oft om dat ghemeyne volck ghemeynt heeft dat de selfde plante is oft een medesoorte van dien, oft om dat de wortel van etens weghe ende van aensien de Steck-rape ghelijck is: Want sy is eenen duym lanck ende dicke, lanckworpich ghelijck een Steckrape oft Radijs, inde middel een weynich buyckachtich, maer veel minder, claer, wit, malsch, ende veel lieflijcker om eten voor salaet inde Vasten dan eenighe Rape oft Radijs. Want onder dեerste wtcommende, spruydt dan dese plante eerst wt, hebbende bladers die vanden Olijf boom, cleyne Gentiane, oft tamme Clockskens ghelijck, maer corter, groeyende aen eenen dunnen stele: oock heeftse blauw bloemen desen niet onghelijck, ghemaeckt van vier bladerkens, ghelijck die vanden Vlas, maer ommegheslaghen ghelijck die vande Clockskens, nae den welcke in de borsekens oft huyskens cleyn saedt voorts comt. Dit cruydt en is niet alleene veel wassende in hoven ende ackers, maer oock in bosschen ende onder de haghen soo wel in coude als heete landen.

Diverscheydt van Raponcelen wt de verwe vande bloemen.

Ontrent Brugellette een stedeken in Henegouwe groeyet met witte bloemen.

Sommighe voesters hebben by experientie bevonden dat de wortel ghesoden ende met peper geten, dխelck doet vermeerderen inde borsten. [403]

(Campanula lactiflora) Grote blauwe melkachtige klokjes. In Latijn Campanula maior lactescens en is Pyramidalis Lutetiana.

Omdat dit kruid meer wit sap geeft dan alle andere zo wordt het met reden melkachtig genoemd. Daarvan zijn de onderste bladeren half tussen de tamme nachtschade en de violetten, effen en donker groen. De wortel is vezelachtig en die van de marietten gelijk, vol melkachtig sap en zo levend dat ze hoe kleine stukjes er in de aarde gestoken worden terstond weer uitspruiten. De stelen zijn dun en van 135 en 180cm hoog en hebben van de helft opwaarts smaller en langere bladeren en ook veel waaraan ook groeien mooie blauwe bloempjes en groter dat die van ons klokje en insgelijks van vorm gelijk klokjes, welke stelen [403] spits opgaan waarom dat ze van de Parijzenaren Pyramidalis genoemd wordt. Dit kruid groeit in Nederland in de hoven, maar is noch ter tijd geenszins ergens toe nuttig gevonden.

(Campanula rotundifolia)

Klein klokje. In Latijn Campanula minor rotundifolia en is Cantabrica Plinij van Anguillara.

Deze plant komt vanzelf voort bij de grachten en onder de hagen maar is kleiner en korter van steel. De bladeren liggen beneden langs de aarde en zijn rondachtig en meest gelijk de gewone winde. De bloemen zijn purper. De plant heeft kleine wortels.

(Campanula rapunculus)

Kleine rapunzels. In Latijn Rapuntium parvum en gewoonlijk genoemd Pes Locuste Avicennae. In Hoogduits klein Rapuntzeleyn. In Frans Responce petit. In Italiaans Raponzolo. In Engels Littel Rampions.

Gelijker als bij de ouders vanwege de wortels en het gebruik wat elkaar niet zeer ongelijk is het woord Bunium schijnt gekomen te zijn van Bunias alzo hebben de nakomelingen sedert de tijd van Avicenna dit kruid Rapuntium of Rapulum in Latijn geheten of omdat het gewone volk gemeend heeft dat het dezelfde plant is of een medesoort van die of omdat de wortel vanwege het eten en van aanzien de stekrapen gelijk is. Want zij is een duim lang en dik, langwerpig gelijk een stekraap of radijs, in het midden wat buikachtig maar veel kleiner, helder, wit, mals en veel lieflijker om te eten voor salade in de vasten dan enige raap of radijs. Want onder de eerst uitkomende spruit dan deze plant eerst uit en heeft bladeren die van de olijfboom, kleine gentiaan of tamme klokjes gelijk, maar korter en groeit aan een dunne steel. Ook heeft ze blauw bloemen deze niet ongelijk en gemaakt van vier bladertjes gelijk die van de vlas, maar omgeslagen gelijk die van de klokjes waarna in de beursjes of zaadhuisjes klein zaad voortkomt. Dit kruid groeit niet alleen veel in hoven en akkers, maar ook in bossen en onder de hagen zo wel in koude als hete landen.

Verschillen van raponzels uit de kleur van de bloemen.

Omtrent Brugellette, een stadje in Henegouwen, groeit er een met witte bloemen.

Sommige voedsters hebben bij ondervinding bevonden dat de wortel gekookt en met peper gegeten het melk vermeerdert in de borsten. [403]

Groote Raponcelen. In Latijn, Rapuntium maius Alopecuri comoso flore. In Engelsch, Wild rampion.

Dese plante en is soo ghemeyne niet op veel plaetsen, oock en groeytse niet dan in gheberchten oft coude bemden ende dalen, ghelijck als zijn die van Minden ende ontrent Narbone in Aquitanien gheleghen, ende oock op veel plaetsen van Nederlandt ende Engellandt. Dit cruydt is van gedaente ende wortel den Raponcelen ghelijck maer meerder, draghende een aerachtighe peersche bloeme veel verschillende vande Rapen, Steckrapen ende cleyn Raponcel. De bladers zijn beneden breedtachtich, ende boven aen den stele scherp, die vanden Veyl oft Halscruydt ghelijck, maer langher, groeyende aen eenen rechten opgaenden stele, van eenen voet oft onderhalven hooghe, draeghende een dicke aerachtighe bloeme, de welcke eer sy open gaen, ghelijck cromme horenkens daer om staen, ende als sy open ghegaen zijn, ghedeylt staen in vier blaerkens, de welcke blauw, peersch aschverwich oft bleeck zijn den Peertsbloemen ghelijck: Nae de welcke in Hoymaendt ende Oogstmaendt voorts comen ronde huyskens, den teskens vande Raponcelen niet onghelijck, alsoo oock de wortel den selven niet onghelijck en is, van smaecke ende gedaente, waer door dat oock schijnt den naem van Raponcel te hebben, hoe wel dat gheen van beyden onder de Rapen behoort ghestelt te werden. [404]

(Phyteuma spicatum) Grote rapunzel. In Latijn Rapuntium maius Alopecuri comoso flore. In Engels Wild rampion.

Deze plant is niet zo gewoon op veel plaatsen, ook groeit ze niet dan in het gebergte of koude beemden en dalen gelijk als zijn die van Minden en omtrent Narbonne in Aquitaine gelegen en ook op veel plaatsen van Nederland en Engeland. Dit kruid is van gedaante en wortel de rapunzel gelijk maar groter en draagt een aarvormige paarse bloem die veel verschilt van de rapen, stekrapen en klein rapunzel. De bladeren zijn beneden breedachtig en boven aan de steel scherp en die van de klimop of halskruid gelijk, maar langer en groeit aan een rechte opgaande steel van 30 of 45cm hoog die een dikke aarachtige bloem draagt die eer zij open gaat gelijk kromme horentjes daarom staan en als zij open gegaan zijn gedeeld staan in vier bladertjes die blauw, paars askleurig of bleek zijn en de paarse bloemen gelijk. Na die komen in juli en augustus voort ronde zaadhuisjes die de tasjes van de rapunzel niet ongelijk zijn en alzo ook de wortel die niet ongelijk is van smaak en gedaante waardoor dat ook schijnt de naam van rapunzel te hebben hoewel dat geen van beiden onder de rapen behoort gesteld te worden. [404]

Violieren wit ende roodt. In Griecks, Leucoion. In Latijn, Viola alba & purpurea. In Franchois, Violiers blancs & rouges. In Hoochduytsch, Weisz ende rot gartenveiel. In Italiaensch, Viola blanca. In Spaensch, Violetas amarithas oft Violetas blanquas, ende zijn Violae matronales Fuchsij. In Engelsch White-Gilover, or stocke Gilover.

De naem Violiere oft Violette comt wtten Grieckschen woorde ιεναι, alsoo veel te segghen, als gaen, voorts comen, oft eerst wtspruyten: Want de voorbode vande Lente is de Violette oft Violiere, ende de Steen violiere diemen Keiri heet, ende door de aerdicheydt ende lieflijcke reucke van die ghelijck sy die in tuylkens ende hoykens ghebruyckt hebben, alsoo hebben sy die alle ghelijck eenen ghemeynen naem alder eerst ghegheven, maer naderhandt meer volghende de costume, oft de ghelijckenisse vande bloemen dan de reden, soo hebben sy veel ende diversche bloemen in henlieder tale Violae gheheeten. De selfde naem is menigerande ende zeer verscheyden planten ghegheven gheweest, want Theophrastus stelt. Bolachtighe-Violetten, swarte ende witte, de welcke wy elck op sijn plaetse verclaert hebben. Maer hier sullen wy alleenlick lichtelijck overloopen de soorte vande witte Violieren, de welcke wit gheheeten worden, niet om dat de bloemen wit zijn, maer om de grysheydt oft aschverwich coleur vande bladers. Oock nu ter tijdt, ghelijck als was ten tijde van Dioscorides, sijn vandese dryederhande soorten, zeer wel bekent door de verscheyden bloemen over alle de werelt: Sy brenghen alle drye zeer veel bloemen voorts, maer de witte ende roode Violieren en groeyen niet dan ghesaeydt zijnde.

Steen Violieren. In Latijn, Leucoium luteum. In Araben, Keiri. In Hoochduytsch, Geel garden veiel. In Franchois, Violes des muretz. In Italiaensch, Viola Ialla. In Spaensch, Alhelys. In Engelsch, Walle Gylofer.

Steen Violieren comen voorts sonderlinghe van selfs aende mueren ende bloeijen lustich inde Lente, te weten in Sprockelle ende Maerte: Dese ghelyck sy veel ghevonden ende best rieckende is, alsoo is sy oock meest nut int ghebruijck vande medicijne, vande welcke tsaedt oock zeer crachtich is, dwelcke plat groeyet in haeukens, die veel minder zijn dan die vande voorgaende, ende die vande wilde Rakette ghelijck. De bladers zijn oock smalder, ende groen die vanden Rijn-Wilghe gelijck. [405] De stelen zijn houtachtich, recht ende vele, de wortel insghelijcks houtachtich ende faselachtich ghevesticht inde spleten ende voeghen vande mueren. Men heeft dese in Enghellandt, Nederlandt ende meer andere plaetsen dickwils te kersmisse vol bloemen gesien. Alleene een soorte isser den voorseyden Steen violieren ghelijck, de welcke meestendeel witte bloemen heeft, dickwils oock roode, somtijdts oock, sonderlinghe die een iaer out is, verstorven van verwe ghelijck peerschen verschaelden wijn. De haukens zijn van fatsoen ende grootte die vanden Geelen Heul gelijck, hebbende oock een dobbel lage van saedt, tusschen dwelcke inde lengde is loopende een dun velleken. De bladeren zijn gelijckende die vande Goud-bloeme, witachtich. Dese en is soo heet van smaecke niet als de voorseyde.

(Matthiola incana, Erysimum cheiri) Violieren wit en rood. In Grieks Leucoion. In Latijn Viola alba & purpurea. In Frans Violiers blancs & rouges. In Hoogduits Weisz en rot gartenveiel. In Italiaans Viola blanca. In Spaans Violetas amarithas of Violetas blanquas en zijn Violae matronales Fuchsij. In Engels White-Gilover of stocke Gilover.

De naam violier of violet komt uit het Griekse woord ιεναι wat betekent als gaan, voortkomen of eerst uitspruiten. Want de voorbode van de lente is de violette of violier en de steen violier die men Keiri heet en door de aardigheid en lieflijke reuk van hen en gelijk zij die in tuiltjes en hoedjes gebruikt hebben alzo hebben zij die alle allereerst een gewone naam gegeven. Maar naderhand volgden ze meer het gebruik of de gelijkenis van de bloemen dan de reden en zo hebben zij veel en diverse bloemen in hun taal Violae geheten. Dezelfde naam is veelvuldig en aan zeer verschillende planten gegeven geweest want Theophrastus stelt; bolachtige violetten zwarte en witte die we elk op zijn plaats verklaard hebben. Maar hier zullen we alleen licht de soorten van de witte violieren overlopen die wit geheten worden en niet omdat de bloemen wit zijn maar vanwege de grijsheid of askleur van de bladeren. Ook nu ter tijd gelijk als was ten tijde van Dioscorides zijn van deze drievormige soorten en zeer goed bekend door de verschillende bloemen overal de wereld. Zij brengen alle drie zeer veel bloemen voort, maar de witte en rode violieren groeien alleen als ze gezaaid worden.

Steen violieren. In Latijn Leucoium luteum. In Arabisch Keiri. In Hoogduits Geel garden veiel. In Frans Violes des muretz. In Italiaans Viola Ialla. In Spaans Alhelys. In Engels Walle Gylofer.

Steen violieren komen voort en vooral vanzelf aan de muren en bloeien lustig in de lente, te weten in februari en maart. Deze gelijk zij veel gevonden en het beste ruikt alzo is zij ook het meest nuttig in het gebruik van de medicijnen waarvan het zaad ook zeer krachtig is. Dat is plat en groeit in hauwtjes die veel kleiner zijn dan die van de voorgaande en gelijk die van de wilde raket. De bladeren zijn ook smaller en groen en die van de liguster gelijk. [405] De stelen zijn houtachtig, recht en veel, de wortel insgelijks houtachtig en vezelachtig en gevestigd in de spleten en voegen van de muren. Men heeft deze in Engeland, Nederland en meer andere plaatsen dikwijls te Kerstmis vol bloemen gezien. Alleen een soort is er en die is de voor vermelde steen violier gelijk die meestal witte bloemen heeft en dikwijls ook rode, somtijds ook en vooral die een jaar oud is verstorven van kleur gelijk paarse verschaalde wijn. De hauwtjes zijn van vorm en grootte die van de gele heul gelijk en hebben ook een dubbele laag van zaad waartussen in de lengte een dun velletje loopt. De bladeren zijn gelijk die van de goudsbloem, witachtig. Deze is niet zo heet van smaak als de voor vermelde.

Groote zee Violieren. In Latijn, Leucoium maritimum maius.

De zee-Violiere, de welcke zeer vele is groeyende aende canten vande Middellandtsche zee int landt van Languedoc, en wordt soo vele niet ghevonden, de welcke van smaecke den Thlaspi ghelijck schijnt. Dese gheeft haer bloemkens inde Somer, de welcke zijn van vier bleeck-roode bladerkens, van haeuwe ende saedt den anderen ghelijck, maer de bladers zijn ghesneden ghelijck die vande Cicoreye oft Rakette, dicke, witachtich ende van grootte ende verwe die vande witte Violieren gelijck.

Cleyn zee-Violieren oft Hesperis Theophrasti van sommige ende vande Spaignaerts. In Latijn, Leucoium marinum minus.

Opde selfde plaetsen groeyet dickwils een ander cleyne soorte die tweemael minder is, ende vande voorgaende verschillende, ghelijck dminste Thlaspi vanden middelsten, maer tbijdt veel scherper opde tonghe. [406, 407] Door conste vande hoveniers, ende dickwils verplanten, crijghen de gele ende oock de roode violieren zeer groote ende schoone dobbel bloemen ende dicke van bladers, zijnde soo groot als een Muscus roose, maer sy en crijghen geen saedt midts haere bloemen, ghelijck oock de dobbel Violetten niet en doen, ten zy datse wildt worden.

Zee-Steenvioliere met geel bloemen, Keiri, oft Leucoium marinum flore luteo.

Geel Zee-Violiere is van aensien de ghemeynen steen-Violieren, oft den geelen-Violieren vande Middellandtsche zee ghelijck. De bladers zijn oock groen, maer meerder, breeder ende geelachtich op tgroen treckende.

Grote zeeviolier. (Malcolmia maritima) In Latijn Leucoium maritimum maius.

De zee violier die zeer veel groeit aan de kanten van de Middellandse zee in het land van Languedoc wordt niet zo veel gevonden en die van smaak de Thlaspi gelijk schijnt. Deze geeft haar bloempjes in de zomer en die zijn van vier bleek rode bladertjes, van hauw en zaad de anderen gelijk, maar de bladeren zijn gesneden gelijk die van de cichorei of raket, dik, witachtig en van grootte en kleur die van de witte violieren gelijk.

Kleine zeeviolier of Hesperis Theophrasti (Hesperis theophrasti (macedonica) van sommige en van de Spanjaarden. In Latijn Leucoium marinum minus.

Op dezelfde plaatsen groeit dikwijls een andere kleine soort die tweemaal kleiner is en van de voorgaande verschilt net zoals de kleinste Thlaspi van de middelste, maar het bijt veel scherper op de tong. [406. 407]

Door kunst van de hoveniers en dikwijls verplanten krijgen de gele en ook de rode violieren zeer grote en mooie dubbele bloemen en dik van bladeren en zijn zo groot als een muskus roos, maar ze krijgen geen zaad omdat hun bloemen, gelijk ook de dubbele violetten niet doen, tenzij dat ze wild worden.

Zee steenviolier met gele bloemen, Keiri of Leucoium marinum flore luteo. (Erysimum cheiranthoides)

Gele zee violier is van aanzien de gewone steen violier of de gele violieren van de Middellandse zee gelijk. De bladeren zijn ook groen, maar groter, breder en geelachtig die naar groen trekken.

Keiri oft zee-steen-Violiere met witte bloemen.

Dese soorte van zee-Violiere, is alleene vande voorgaende diversch, datse heeft witte bloemen ende cleyne bladers, ende dese twee zijn nu overghebrocht gheweest ende groeyende inde hoven van Nederlandt.

Dioscorides. De Steen-Violiere wordt meest ghebruyckt inde medicijne. De ghedroogde bloemen van steen-Violieren in een warm badt gheleydt, ghenesen dաposteumatien vande moeder, ende verwecken den vrouwen haerlieder maendtstonden. Met honich ghemengt, ghenesen de oude ende quade sweeringhen des monts, maer met olie ende was ghelijck een plaester ghemengt, ghenesen de cloven van tfundament.

Dioscor. Hippoc. Aegineta. Een half loot van tsaedt met wijn of met honich inghenomen, verweckt de stonden vande vrouwen, ende iaeght af de secondine ende doode vruchten.

De wortels met azijn ghestooten genesen de verharde milten, ende de pijne vanden fleirfijn, daer op gheleydt zijnde. Aegin. De gheheele plante van witte Violiere is afvaeghende ende van subtijle substantie, maer meest de bloemen, principalijck als die drooghe zijn, ende daerom verweckense de maendtstonden vande vrouwen, sy dooden de vrucht ende iaghen die af. Maer indien [408] yemandt door byvoeghen van water de cracht verminderde, soo sal die nut zijn tot inflammatien, sonderlinghe vande moeder. De wortels hebben derghelijcke cracht, wtghenomen datse van grofver ende eertachtigher substantie zijn, de welcke met azijn ghestooten ghenesen de inflammatien die in eenen herden scirrhus veranderen, daer op gheleydt zijnde.

Zee-Violiere van Padua. In Latijn, Patavinum marinum Leucoion oft Eruca peregrina Clusij.

Dese plante hadde groeyende die zeer groote ondersoecker van cruyden inde vermaerde ende oude Universiteyt van Padua Melchior Guillandin Professeur vande simpel medicamenten, ende Oeverste daer vanden hof vande Seignorie van Venegien. De bladers van dit cruydt zijn half tusschen de groote ende cleyn zee-Violiere, van de selfde verwe, onder smal, recht daer sy aenden hals vande wortel rusten. De stelen zijn onderhalven cubitus hooghe, aen dկpperste vande welcke geel gesterrede bloemkens groeyen. Tsaedt is van fatsoen ende grootte dien vande witte Violiere ghelijck, plat ende besloten in ronde lanckworpighe haeukens die meerder zijn dan die vanden Thlaspi.

Ander zee- Violiere met breede bladers. In Latijn, Leucoion marinum alterum latifolium.

Dաnder zee-Violiere de welcke groeyende is in sommighe hoven van Nederlant, maer eerst zijnde oorspronck hebbende vande zeecant, en is den voorgaenden niet zeer onghelijck van bladers, maer breeder, stijfver ende rouwer. De bloemen zijn peersch groeyende aen steelkens van een palme ende onderhalf hooghe. Tsaedt comt voorts in haeukens, maer veel minder dan die vande steen-Violieren.

Keiri of zee steenviolier met witte bloemen. (Malcolmia maritima)

Deze soort van zee violier verschilt alleen van de voorgaande dat ze witte bloemen heeft en kleine bladeren en deze twee zijn nu overgebracht en groeien in de hoven van Nederland.

Dioscorides. De steenviolier wordt meest gebruikt in de medicijnen. De gedroogde bloemen van steenviolieren in een warm bad gelegd genezen de blaren in de borst van de moeder en verwekken bij de vrouwen hun maandstonden. Met honing gemengd genezen ze de oude en kwade zweren van de mond, maar met olie en was gelijk een pleister gemengd genezen de kloven van het fundament.

Dioscorides, Hippocrates, Aegineta. Een half lood, 7 gram, van het zaad met wijn of honing ingenomen verwekt de stonden van de vrouwen en jaagt af de nageboorte en dode vruchten.

De wortels met azijn gestampt genezen de verharde milt en de pijn van de jicht, daarop gelegd. Aegineta. De gehele plant van witte violier is afvegende en van subtiele substantie, maar meest de bloemen en voornamelijk als die droog zijn en daarom verwekken ze de maandstonden van de vrouwen, zij doden de vrucht en jagen die af. Maar indien [408] iemand door bijvoegen van water de kracht vermindert zo zal die nuttig zijn tot ontstekingen en vooral van de baarmoeder. De wortels hebben dergelijke kracht, uitgezonderd dat ze van grover en aardachtiger substantie zijn, die met azijn gestampt genezen de ontstekingen die in een harde scirrhus veranderen, daarop gelegd.

Zee violier van Padua. In Latijn Patavinum marinum Leucoion of Eruca peregrina Clusij. (Alyssum sinuatum L.))

Deze plant had groeien die zeer grote onderzoeker van kruiden in de vermaarde en oude universiteit van Padua Melchior Guillandin, professor van de enkelvoudige medicamenten en overste daar van het hof van de Seignorie van Veneti. De bladeren van dit kruid zijn half tussen de grote en kleine zeeviolier en van dezelfde kleur, onder smal, recht daar zij aan de hals van de wortel rusten. De stelen zijn een 68 cm hoog, aan het opperste waarvan gele stervormige bloempjes groeien. Het zaad is van vorm en grootte die van de witte violier gelijk, plat en besloten in ronde langwerpige hauwtjes die groter zijn dan die van de Thlaspi.

Andere zee violier met brede bladeren. In Latijn Leucoion marinum alterum latifolium. (Cakile maritima)

De andere zeeviolier groeit in sommige hoven van Nederland, maar heeft eerst zijn oorsprong van de zeekant en is de voorgaande niet zeer ongelijk van bladeren, maar breder, stijver en ruwer. De bloemen zijn paars en groeit aan steeltjes van een 15cm hoog. Het zaad komt voort in hauwtjes, maar veel kleiner dan die van de steenviolier.

Christus-ooghen. In Griecks, Lychnis. In Latijn, Lychnis coronaria, oft Celestis rosula. In Hoochduytsch, Frawen Roslein, Marien Roslein ende Himmels Roslein. In Franchois, Oeillets ende Oeilliets Dieu. In Italiaensch ende Spaensch, Lychnide coronaria: ende is Jovis flos Theophrasti, niet Phlox oft Flammula Plinij. In Engelsch, Rose Campion.

Het is seker ende blijckelick wt dաchterghelaten schriften vande autheurs, ende ghelijckenisse by de Roosen, Violieren ende Orant bloemen, dat dese cruyden in Griecks zijn ghenoemt gheweest Lychnides, om het vierich ende claer roodt coleur, alsoo veel te segghen, als blinckende ende claere bloemen, die om de schoonheydt in tuylkens ende hoykens ghebruyckt werden. Van dusdaenighe is die zeer excellente bloeme ende cieraet vanden hoven, die wy Christus-ooghen heeten, vande welcke ghevonden worden drye oft vierderhande soorten, die alle tsamen onder desen naem begrepen worden. De wortels vande tamme Christus-ooghen is faselachtich, ende lanckachtich. De bladers zijn slap, dickachtich, wolachtich ghelijck die vanden Ethiopis, ende soo groot als die vande witte Violieren oft Savie. De stelen zijn oock wolachtich recht opgaende, ende rondt, hebbende veel knoopen ende tackskens, alle de welcke besonder hen bloemen gheven wt lanckachtighe geribde huyskens die vande Neghelbloemen ghelijck een Balais oft Robijn. Dese plante ghelijckt die dաlderschoonste is van dese soorten, alsoo wordt die oock alleene inde hoven gheplant, ende daerom draeghtse soo veel ende dobbel bloemen, in vueghen datse naemaels gheen saedt en geeft, midts dat de cracht ende tvoetsel verteirt is tot meerderinghe vande bloeme, ghelijck men oock sien mach inde Violetten. Vande selfde natuere zijn de ghene die somtijdts int veldt van selfs groeyen, oft inde hoven niet gheoeffent en worden, behalven dat die witte bloemen hebben die minder ende min in ghetal zijn, ende oock saedt crijghen.

Dioscorides. Tsaedt van Christus-ooghen met wijn ghedroncken gheneest de beten vande Scorpioenen. Galenus. Christus-ooghen zijn heet ende eenichsins drooghe tot inden tweeden graedt.[409]

Wilde Christus-oogen. In Latijn, Lychnis sylvestris rubello flore. Oft oock is Hesperis van Theophrastus? In Engelsch, Wilde Campion.

Noch zijnder dryederhande cruyden den voorseyden gelijck, vande welcke de twee over al groeyen aende canten vande ackers, hebbende soo grooten wortel niet, ende oock dunder ende min stelen ende bladers, de welcke saechter zijn ende niet soo wolachtich, maer siende wt den bleeck groen. Dեen soorte van dese twee heeft roodtachtighe bloemen ghelijck een bleecke Roose, maer dաnder heeft sneeuwitte bloemen.

Dobbel roode wilde Christus-ooghen.

Beyde de voorseyde soorten inde hoven verplant zijnde crijghen door oeffeninghe soo groote bloemen, datse alsoo groot oft meerder zijn dan de groote Thunis bloeme oft Roose.

Dioscorides. Een half loot van tsaedt vande wilde Christus-ooghen inghenomen, iaeght af door camerganck die heete gele cholericke vochticheden. [410]

Tselfde saedt is zeer goedt den ghenen die ghesteken zijn vande Scorpioenen. Men seght oock dat de Scorpioenen vaddich ende crachteloos worden om te quetsen, als dit cruydt op henlieden gheleydt wordt.

Dobbel Roode wilde Christus-ooghen, oft dobbel roode Materfionen. In Latijn, Lychnis agrestis multiflora.

Witte Engelsche wilde Christus-ooghen. In Franchois, Bourbonnoise. In Engelsch, Doble rose Campion.

Engelsche zee Christusooghen. In Latijn, Lychnis marina Anglica.

Dese ander soorte die wy hier ghefigureert stellen, groeyet zeer vele aende zee duynen van dեylandt van Wijck in Engellandt, ende aen dien gheheelen zeecant: het is een Cruydeken dat vande wortel af zeer veel dicke bladers heeft, maer minder ende smalder dan die vande zee Porceleine. Oock hevet veel gheboghen stelen, lancks der eerden ligghende van eenen cubitus oft onderhalf lanck, int opperste vande welcke een wit huysken is, dien vanden Ocymastrum oft Christus-ooghen ghelijck, inde welcke voorts comen zeer aerdighe witte bloemkens, die vande Ocymastrum niet onghelijck, hebbende binnen swarte draeykens. Tsaedt groeyet inde haeukens oft blaeskens ende is bruyn, dien vande Christus-oogen oft Ocymastrum ghelijck. Dit cruydt heeft eenen souten smaecke, nochtans niet onlieflijck, ende is malsch om eten. Ten wordt nergens ghevonden groeyende dan tusschen de keyen ende zee Coolen, daer dat de baren vander zee aenslaen: Tbloeyet in Wedemaendt, Hoymaendt, Oogstmaendt ende Septembre. [410]

Rouwe wilde Christus-ooghen. In Latijn, Lychnis sylvestris hirta. Lychnis sylvestris 5 Clusij.

Den voorseyden en is dese ander niet onghelijck, de welcke om de hayrachtighe bladers, Rouwe Christus-ooghen ghenoemt is. Wt een faselachtighe ende verwarde wortel spruyten veel ronde, gheknoopte, rouwe oft hayrachtighe sceutkens, ende sachte graeuwe bladers die vande Neghelbloemen ghelijck. De bloeme staende neffens de sydetackskens is lieflijck root, die vande wilde Christus-oogen ghelijck. Tsaedt is ros, voorts comende in bollekens oft huyskens, dien vanden Ocymastrum ghelijck. Tgroeyet op de velden ende ackers van Provence ende Languedoc.

Christus-ogen. (Silene coronaria) In Grieks, Lychnis. In Latijn Lychnis coronaria of Celestis rosula. In Hoogduits Frawen Roslein, Marien Roslein en Himmels Roslein. In Frans Oeillets en Oeilliets Dieu. In Italiaans en Spaans Lychnide coronaria en is Jovis flos Theophrasti, niet Phlox of Flammula Plinij. In Engels Rose Campion.

Het is zeker en duidelijk uit de nagelaten schriften van de auteurs en gelijkenis bij de rozen, violieren en orant bloemen dat deze kruiden in Grieks Lychnides zijn genoemd geweest vanwege de vurige en helder rode kleur, wat betekent als blinkende en heldere bloemen die om de schoonheid in tuiltjes en hoedjes gebruikt werden. Van dusdanige is die zeer excellente bloem en sieraad van de hoven die we Christus ogen heten waarvan gevonden worden drie of vier soorten die alle tezamen onder deze naam begrepen worden. De wortels van de tamme Christus-ogen is vezelachtig en langachtig. De bladeren zijn slap, dikachtig en wolachtig gelijk die van de Salvia aethiopis en zo groot als die van de witte violier of salie. De stelen zijn ook wolachtig, recht opgaand en rond en hebben veel knopen en takjes die alle hun aparte bloemen geven uit langachtige geribde zaadhuisjes die van de anjers gelijk als een balais of robijn. Deze plant gelijk het is de allermooiste van deze soort alzo wordt die ook alleen in de hoven geplant en daarom draagt ze zoveel en dubbele bloemen, in voegen dat ze later geen zaad geeft omdat de kracht en het voedsel verteerd is tot vermeerdering van de bloem gelijk men ook zien mag in de violetten. Van dezelfde natuur zijn diegene die somtijds in het veld vanzelf groeien of in de hoven niet geteeld worden, behalve dat die witte bloemen hebben die kleiner en minder in getal zijn en ook zaad krijgen.

Dioscorides. Het zaad van Christus-ogen met wijn gedronken geneest de beten van de schorpioenen. Galenus. Christus-ogen zijn heet en enigszins droog tot in de tweede graad. [409]

Wilde Christus-ogen. (Silene coeli-rosa) In Latijn Lychnis sylvestris rubello flore. Of het ook is Hesperis van Theophrastus? In Engels Wilde Campion.

Noch zijn er drie soorten kruiden de voor vermelde gelijk waarvan twee overal groeien aan de kanten van de akkers en hebben niet zoծ grote wortel en ook dunner en minder stelen en bladeren die zachter zijn en niet zo wolachtig maar zien ut het bleke groen. De ene soort van deze twee heeft roodachtige bloemen gelijk een bleke roos, maar de ander heeft sneeuwwitte bloemen.

(Dubbele vorm)

Dubbele rode wilde Christus-ogen of dubbele rode materfionen. In Latijn Lychnis agrestis multiflora.

Witte Engelse wilde Christus-ogen. In Frans, Bourbonnoise. In Engels Doble rose Campion.

Beide de voor vermelde soorten in de hoven verplant zijn krijgen door teelt zulke grote bloemen dat ze alzo groot of groter zijn dan de grote Thunis bloemen of roos.

Dioscorides. Een half lood, 7 gram, van het zaad van de wilde Christus-ogen ingenomen jaagt af door kamergang die hete gele galachtige vochtigheden. [410]

Hetzelfde zaad is zeer goed diegene die gestoken zijn van de schorpioenen. Men zegt ook dat de schorpioenen vadsig en krachteloos worden om te kwetsen als dit kruid op hen gelegd wordt.

Engelse zee Christusogen.(Silene gallica var. anglica) In Latijn Lychnis marina Anglica.

Deze andere soort die we hier getekend stellen groeit zeer veel aan de zeeduinen van het eiland van Wijck in Engeland en aan die gehele zeekant. Het is een kruidje dat van de wortel af zeer veel dikke bladeren heeft, maar kleiner en smaller dan die van de zeepostelein. Ook heeft het veel gebogen stelen die langs de aarde liggen van een 68cm lang in het opperste waarvan een wit huisje is die van de Ocymastrum of Christus-ogen gelijk waarin voortkomen zeer aardige witte bloempjes die van de Ocymastrum niet ongelijk en hebben binnen zwarte draadjes. Het zaad groeit in de hauwtjes of blaasjes en is bruin en die van de Christus-ogen of Ocymastrum gelijk. Dit kruid heeft een zoute smaak, nochtans niet onlieflijk en is mals om te eten. Het wordt nergens groeiend gevonden dan tussen de keien en zeekolen daar de baren van de zee aanslaan. Het bloeit in juni, juli, augustus en september. [410]

Ruwe wilde Christus-ogen. In Latijn Lychnis sylvestris hirta. Lychnis sylvestris 5 Clusij. (Silene conica?)

De voor vermelde is deze andere niet ongelijk die om de haarachtige bladeren ruwe Christus-ogen genoemd is. Uit een vezelachtige en verwarde wortel spruiten veel ronde knoopachtige, ruwe of haarachtige scheutjes en zachte grauwe bladeren die van de anjers gelijk. De bloemen staan naast de zijtakjes en zijn lieflijk rood en die van de wilde Christus-ogen gelijk. Het zaad is roze en komt voort in bolletjes of zaadhuisjes, die van de Ocymastrum gelijk. Het groeit op de velden en akkers van Provence en Languedoc.

Wit Behen van Salamanke. In Latijn, Lychnis syl.prima Clusij.

Veel min ghevonden ende selder groeyende in Nederlandt is dese plante, de welcke ick bekenne niet ghemerckt te hebben, maer is den naecomers rustich beschreven van Charles de Lեcluse: wiens woorden ende beschrijvinge ick hier sal by voeghen, ten eynde dat de liefhebbers hem souden met ons danck weten van sijn moeyte.

Clusius. Dit cruydt heeft gheknoopte steelkens die veel syde tackskens hebben eenen voet of meer hooghe: aen ieghelijck knoopken spruyten wt twee oft drye bladers, ende somtijdts meer, die smalder zijn dan die vanden anderen, witachtich groen ende bycans graeuw: De bloemen groeyen int opperste vande tackskens de welcke ghemaeckt zijn van vijf ende niet meer ghekerfde bladers, die binnen wit ende van buyten peersch zijn, de welcke oock eer sy gheheel verdrooghen, hen selven tsamen trecken ende in een wynden: De huyskens zijn zeer hardt, cort ende wat rontachtich, waer in cleyne ende ront saedt dien vande Colle ghelijck, is liggende, maer aschgraeuw. De wortel is redelijck dicke, wit, in vele ghespleten, maer niet iaerlijcks overblijvende. Wat crachten dit cruydt mach hebben, is my noch onbekent, maer het is bitterachtich van smaecke.

Graeuwe wilde Christus oogen. In Latijn, Lychnis syl.altera incana, cauloculis striatis. Papaver spumeum van sommighe.

Dit cruydeken is drye palmen hooghe, de zee Christus-ooghen van ghedaente meest ghelijck, dwelcke ick nergens ghevonden en hebbe dan inde velden ende wijngaerden van Provencen ende Italien: Theeft vijf oft ses tackskens van onderhalve palme hooghe, ende telcken twee bladers teghen malcander over staende, van ghedaente ende wtspruyten den Neghelbloemen ghenoech gelijck, [412] maer de vijf ghestripte ende vast by een staende huyskens vande bloemen daer tsaedt in besloten is, zijn die vande zee Christus ooghen ghelijck. Tgheheel cruydt is graeuw oft witachtich, hebbende eenen zeer drooghen ende een weynich heeten smaecke.

Alderminste rouwe wilde Christusooghen.

Dese is groeyende, op de dorre ende steenachtighe hoevels by Narbonne ende Salamanca ghelegen, ende draegt wat minder bloemen, die schoon bloet root zijn, ende en is gheensins vanden anderen verschillende dan dat de gheheele rouwe plante teerder is, ende nauwe een palme hooghe.

Wilde Christus ooghen met ghestripte huyskens.

Van gheen ander nature noch ghedaente en is de wilde Christus-ooghe die zeer net van Clusius den naecomers ghexhibeert is, hebbende eenen geknoopten hollen stele, die min zijde tackskens heeft, voorts brenghende wt elck knoopken twee groender ende stijfver bladers. Insghelijcks oock de bloemen neffens de syde tackskens, die bleeck roodt zijn, met aschgraeuwe, wyde, ghestrepte huyskens, waer in aschgraeuw saedt besloten light, maer meerder dan dat vanden anderen.

Bloemen van Chalcedonien oft Constantinoplen.

Seer lichtelijk gaet in aerdicheydt dաlderschoonste van desen te boven die zeer schoone bloeme oft plante van Chalcedonien, de welcke gheheeten wordt, Bloeme van Constantinoplen. De wortels van dit cruydt zijn cleyne, faselachtich ende wat bytende, wt de welcke zijn spruytende zeer veel stelen, die teer zijn, dunne, scherp, ende geknoopt, voorts brenghen wt elck knoopken twee bladers eenichsins die vande wilde Christus-ooghen ghelijck, maer wat groender, rouwer ende scherper. Tsaedt veel tsamen by een straelwijs ende breetachtich, zeer aerdich van een ghescheyden, de welcke schoon roodt zijn ende gloeyender dan de Martagons oft die van het Indiaens riet: alle welcke voorseyde bloemen midts datse geenen reucke en hebben, alleene begheert worden om haerlieder schoon coleur, ende met recht wordt dese Lychnis ghehouden voor de schoonste van allen. [413] mis hier een bladzijde. (415)

Roodt Behen vaden Nederlanders. In Latijn, Ocymastrum Valerianthon, ende is Valeriana rubea Dodonaei, ende Valeriana rubea oft Behen rubrum vande Nederlanders, Saponaria altera ende Struthion Ulyssis Aldroandi. Oft oock is Condurdum van Plinius?

Cruypende Ocymoides met de bladers van Wegh-gras. In Latijn, Ocymoides repens Polygonifolia.

Wit Behen van Salamanca. In Latijn Lychnis sylvestris prima Clusij. (Silene vulgaris) )

Veel minder gevonden en zeldzamer groeiend in Nederland is deze plant die ik beken niet gemerkt heb, maar is de nakomelingen rustig beschreven van Charles Clusius wiens woorden en beschrijvingen ik hier zal bijvoegen ten einde dat de liefhebbers hem met ons zouden bedanken van zijn moeite.

Clusius. Dit kruid heeft geknoopte steeltjes die veel zijtakjes hebben van dertig cm of meer hoog. Aan elk knoopje spruiten twee of drie bladeren en somtijds meer uit die smaller zijn dan die van de anderen, witachtig groen en bijna grauw. De bloemen groeien in het opperste van de takjes die gemaakt zijn van vijf en niet meer gekerfde bladeren die van binnen wit en van buiten paars zijn die ook eer zij geheel verdrogen zichzelf tezamen trekken en ineenwinden. De zaadhuisjes zijn zeer hard, kort en wat rondachtig waarin klein en rond zaad ligt die van de papaver gelijk, maar asgrauw. De wortel is redelijk dik, wit en in veel gespleten maar niet jaarlijks overblijvend. Welke krachten dit kruid mag hebben is me noch onbekend, maar het is bitterachtig van smaak.

Grauwe wilde Christus ogen. In Latijn Lychnis sylestris altera incana, cauloculis striatis. Papaver spumeum van sommige. (Silene inflata)

Dit kruidje is 30cm hoog, de zee Christus-ogen van gedaante meest gelijk die ik nergens gevonden heb dan in de velden en wijngaarden van Provence en Itali. Het heeft vijf of zes takjes van 15cm hoog en telkens twee bladeren die tegenover elkaar staan, van gedaante en uitspruiten de anjers genoeg gelijk, [412] maar de vijf gestreepte en dicht bijeen staande zaadhuisjes van de bloemen daar het zaad in besloten is zijn die van de zee Christus ogen gelijk. Het gehele kruid is grauw of witachtig en heeft een zeer droge en een weinig hete smaak.

Allerkleinste ruwe wilde Christusogen. (Silene gallica ?)

Deze groeit op de dorre en steenachtige heuvels bij Narbonne en Salamanca gelegen en draagt wat minder bloemen die schoon bloed rood zijn, en verschilt geenszins van de anderen dan dat de gehele ruwe plant teerder is en nauwelijks een 10cm hoog.

Wilde Christus ogen met gestreepte zaadhuisjes. (Silene acaulis ?)

Van geen ander natuur noch gedaante is de wilde Christus-oog die zeer net van Clusius de nakomelingen getoond wordt. Het heeft een geknoopte holle steel die minder zijtakjes heeft en voort brengt uit elk knoopje twee groenere en stijvere bladeren. Insgelijks ook de bloemen naast de zijtakjes die bleek rood zijn met asgrauwe, wijde, gestreepte zaadhuisjes waarin asgrauw zaad besloten ligt, maar groter dan dat van de anderen.

Bloemen van Chalcedonica of Constantinopel. (Silene chalcedonica)

Zeer licht gaat in aardigheid de aller schoonste van dezen te boven die zeer schone bloem of plant van Chalcedonie die geheten wordt bloem van Constantinopel. De wortels van dit kruid zijn klein, vezelachtig en wat bijtende. Uit die spruiten zeer veel stelen die teer zijn, dun, scherp en geknoopt en voort brengen uit elk knoopje twee bladeren die enigszins die van de wilde Christus-ogen gelijk zijn maar wat groener, ruwer en scherper. Het zaad veel tezamen bijeen straalvormig en breedachtig, zeer aardig vaneen gescheiden die schoon rood zijn en gloeiender dan de Lilium martagon of die van het Indiaans riet (Canna). Alle welke voor vermelde bloemen, omdat ze geen reuk hebben, alleen begeerd worden om hun schone kleur en met recht wordt deze Lychnis gehouden voor de schoonste van alle. [413] mis hier een bladzijde. [415]

Rood Behen van de Nederlanders. (Centranthus ruber) In Latijn, Ocymastrum Valerianthon, en is Valeriana rubea Dodonaei, en Valeriana rubea of Behen rubrum van de Nederlanders, Saponaria altera en Struthion Ulyssis Aldroandi. of ook is Condurdum van Plinius?

(Paronychia polygonifolia?)

Kruipende Ocymoides met de bladeren van weggras. In Latijn, Ocymoides repens Polygonifolia.

Geel Wederijck. In Griecks, Lysimachion oft Litron. In Latijn, Lysimachia lutea oft Salicaria. In Hoochduytsch, Geil Weidrich. In Franchois, Perce bosse, Sousy dեaue, ende Corneolle. In Italiaensch ende Spaensch, Lysimachia.

Dit cruydt heeft de naem ende lof vanden strijdt te scheyden, want dwoordt Lysimachia is alsoo veel te segghen, als tghevechte scheyden oft pays te maecken, welcken naem hem is ghegheven gheweest (soo men seght) vande Coninginne Lysimachia: Nochtans is de cracht van dit cruydt, dat te vreden stelt de wreedtheydt vande beesten ende haerlieder strijden teghen malcander scheydet. Oft Godt gave dat de wijsheydt ende voorsinnicheydt die dկordeel heeft van saecken, maeckte dat wy soo grooten menichte hadden van die hemelsche Lysimachia, de welcke dwtleghster is vanden Heylighen Geest, ende voester vande vrede als ons nu ter tijdt tգruydt Lysimachia wel bekent is, door de welcke de dulheydt ende beroerten vande menschen, ende meer dan helsche wtsinnicheydt mocht weder ghebrocht worden tot saechtmoedicheydt ende een eeuwich verbondt van een gheduerighe vriendtschap: Hoe wel dat door de neersticheydt vande ionghe Herbaristen ghemerckt zijn drye soorten van Wederijck die van Dioscorides niet beschreven en zijn, soo en is nochtans tot nu toe gheen van dien bycants ghebruyckt gheweest. Daerom is de gele meest bekent, ende meest gebruyckt gheweest. Dit cruydt geeft sijn schoon gele bloemen inden Oogst, aen tackskens ghelijck den Hypericon, wesende sonder reucke, vele ende dichte by een. De bladers zijn die vande Wilghe oft Persick-cruydt ghelijck, bleeck groen, groeyende aen eenen stele van twee cubitus hooghe, die cantachtich is ende gheknoopt, drye ende vier tsamen teghen malcander over staende. De wortel loopt wijt ende breedt lancks dկpperste vander aerden, ende gheeft van haer dunne roodtachtighe scheuten. Tsaedt is rondt ghelijck de Coriander ende bleeck. Dese plante groeyet opde canten van grachten ende waterloopen, [416] ende op vochte waterachtighe plaetsen, nochtans op min vochte plaetsen dan die ander drye doen. Dit cruydt is over al in Engellandt, Vranckrijck ende Duytschlandt ghemeyne, dwelcke in dՁpoteken veel ghebruyckt wordt om te gorgelen, ende teghen de quade sweeringhe des mondts. Het is tsamentreckende ende drooghende van smaecke.

Partijcke. In Latijn, Lysimachia purpurea, fort Pliniana: ende is Lysimachia altera van Matthiolus. In Franchois, Lysimachie rouge. In Engelsch, Miller-flowers.

Daer zijnder die meynen dat de Lysimachia daer Plinius af vermaent, een ander is dan de voorghaende: Want hy schijnt die onderscheyden te hebben door de roode bloemen ende stercken reucke, ende dat hy daerom een van dien heeft willen bewysen die nergens gesien en worden, wtstekende wt de traegh loopende wateren ende poelen, dragende gheaerde bloemen die schoon roodt zijn van een palme oft onderhalf lanck, als cranskens staende die boven spitsch zijn, inde welcke tsaedt besloten is, ghelijck die van Agnus Castus oft Lavender. De stelen zijn gheknoopt, ende de bladers zijn die vande geele Wederijck ghelijck, oft gelijck smalle Wilghe bladers twee by een staende, ende roodtachtich. De wortel is meerder dan die vande geele, insghelijcks oock iaerlijcks ionghe scheuten gevende, houdtachtich ende bruyn, nochtans gheenen quaden reucke hebbende. Daerom hoe wel datter luttel aen gheleghen is oft die van Plinius oft van Dioscorides is, een ieghelijck mach nochtans wel mercken dat Plinius gheen ander en heeft verstaen dan de gele: maer dat hy heeft overgestelt Pyrrhon oft purpureum, oft dat hy porhyron heeft ghelesen, ende datse eenen stercken reucke heeft, dwelcke is als sy ghebrant wordt. Daer seght Dioscorides de waerheydt.

Roodt Wederijck. In Latijn, Lysimachia siliquosa, ende is nae opinie van Dalescamp Delphinium Dioscoridis, waer mede de bloemen ende tsaedt accorderen. In Hoochduytsch, Braun ende rot Weiderich: ende heet oock Filius ante patrem. In Engelsch, Wilow herbe.

Dese plante die ghenoech bekent is, wordt gheheeten Filius ante patrem, dat is te segghen, de sone voor den vader, om datse haer haeuwen geeft voor de bloemen. Dese groeyet opde selfde plaetsen daer dander wassen, maer veel overvloediger ende diverschelijck. Van stelen ende blaeders is sy den anderen gelijck, dan dat de bladers smalder zijn ende een weynich gekerft. De bloemkens zijn roodt [417] ende open van vier blaerkens ghemaeckt die vanden Duyven-voet ghelijck, onder de welcke dat staen ghelijck een huysken cleyne ronde ende lanckworpighe haeukens, waer in zeer cleyn saedt light dien vande Coniza oft Cancker bloeme gelijck, dwelcke tsamen metter wolachticheydt wegh vlieght, als de haeukens open gaen ende splijten.

Diverscheydt.

Chamaenerion Gesneri oft Delphinium buccinum Dioscoridis. In Engelsch, Small wilow herbe.

Dit cruydt Filius ante patrem ghenoemt wordt in Nederlandt tweederhande ghesien, maer alder gemeynelickst in Engellandt, nochtans niet altijdts opde selfde plaetsen, maer in lomberachtighe, steenachtighe oft min vochte plaetsen. Tghemeynste is in alder manieren van bladers, haeuwen ende stele den voorgaenden ghelijck, maer minder, ende soo teer, dat qualijck de haeuwe ende bloeme ophouden kan. De bloeme is roodt, ende den keykens meest ghelijckende, maer wat minder.

Dander diverscheydt wordt gemerckt inde bloemen, die bleecker zijn van vier smalder blaerkens tsamen ghevoegt cruyswijs teghenden anderen overstaende, ende derghelijcke hauwe, wien alle andere dinghen ghelijck zijn.

Blaeu Wederijck. In Latijn, Lysimachia caerulea hortensis, ende van sommighe Veronica Recta.

Blaeu-Wederijck is van bladers niet onghelijck den rooden Wederijck oft den grooten Eeren prijs, maer langher ende dicker, nochtans is tgheheel cruydt minder, maer eenen cubitus ende voet hooghe zijnde, bycans ghemengt van beyde de Wederijcks. Boven aende stelen wassen de schoone hemels blaeuwe bloemkens in lange aren die vanden Teucreum oft Gamandree ghelijck oft vande Lavender, maer langher, ende tsaedt dwelcke zeer cleyne is light besloten in cleyne teskens. De wortel is cleyne ende faselachtich. De cruydt en is oock inde hoven niet soo ghemeyn: heeft zijn bloemen ghehadt in Wedemaendt ende Hoymaendt tot Londen inden hof van onsen vrient H. Morgan. [418] Men seght oock dat inde bosschen van Nederlandt van selfs groeyet. Alle dese Wederijcken, wtgenomen de Geele, worden zeer selden ghebruyckt.

Ghehelmde Wederijck, in Latijn Lysimachia galericulata.

Dese Wederijck groeyet aende canten vande beeckskens ende rivieren, ende oock aende leeghe canten vande velden ontrent Londen ende Antwerpen: theeft veel viercante gheknoopte steelkens van onderhalven voet ende twee cubitus hooghe, waer aen dat wassen bladers die vande roode Wederick ghelijck, doncker groen als die vanden Water loock, twee tsamen teghen den ander over staende. De bloemen zijn peersch van fatsoen ghelijck helmkens. De wortel is cruypende herwaerts ende derwaerts. Maer ghelijck dit cruydt tot noch toe van niemandt beschreven en is geweest, alsoo is oock sijn cracht ende ghebruyck onbekent.

Cracht vanden gelen Wederijck.

Dioscorides. Tsap vande bladers van Wederijck stelpt alderhande bloetganck, ende wordt inghegheven teghen het Roo-melisoen oft andersins van buyten ghebruyckt: Met wolle oft catoen oft andersins inde moeder oft schamelheydt ghedaen, stopt dկvervloedighe maendtstonden vande vrouwen. Tcruydt ghestooten ende inde neuse ghesteken, stelpet bloeyen wtter neuse, ende stelpt oock tbloeyen vande wonden daer op gheleydt. Den roock vanden brandende Wederijck, verdrijft ende veriaegt de slanghen, ende doodet de vlieghen door den vuylen stanck ende reucke: Tselfde segghen oock Galenus, Plinius ende Aegineta.

Gele wederik. In Grieks Lysimachion of Litron. In Latijn Lysimachia lutea of Salicaria. In Hoogduits Geil Weidrich. In Frans Perce bosse, Sousy dեaue, en Corneolle. In Italiaans en Spaans Lysimachia. (Lysimachia vulgaris)

Dit kruid heeft de naam en lof van de strijd te scheiden want het woord Lysimachia betekent zo veel als het gevecht te scheiden of vrede te maken welke naam hem gegeven is geweest (zo men zegt) van de koningin Lysimachia. Nochtans is de kracht van dit kruid, dat tevreden stelt en scheidt de wreedheid van de beesten en hun strijden tegen elkaar. Of God gaf dat de wijsheid en voorzienigheid, die het oordeel heeft van zaken, maakte dat we zoծ grote menigte hadden van die hemelse Lysimachia, die de uitlegster is van de Heilige Geest en voedster van de vrede, als ons nu ter tijd het kruid Lysimachia goed bekend is waardoor die de dolheid en beroerten van de mensen en meer dan helse uitzinnigheid weer gebracht mag worden tot zachtmoedigheid en een eeuwig verbond van een gedurige vriendschap. Hoewel dat door de vlijt van de jonge herbaristen die gemerkt hebben dat er drie soorten van wederik niet van Dioscorides beschreven zijn zo is nochtans tot nu toe geen van die bijna gebruikt geweest. Daarom is de gele het meest bekend en meest gebruikt geweest. Dit kruid geeft zijn schone gele bloemen in de oogst aan takjes gelijk de Hypericum en is zonder reuk, veel en dicht bijeen. De bladeren zijn die van de wilg of perzikkruid gelijk, bleek groen en groeien aan een steel van 90cm hoog die kantachtig is en geknoopt waarvan er drie en vier tezamen tegenover elkaar staan. De wortel loopt wijd en breed langs het opperste van de aarde en geeft van zich dunne roodachtige scheuten. Het zaad is rond gelijk de koriander en bleek. Deze plant groeit op de kanten van grachten en waterlopen, [416] en op vochtige waterachtige plaatsen, nochtans op minder vochtige plaatsen dan die ander drie doen. Dit kruid is overal in Engeland, Frankrijk en Duitsland gewoon wat in de apotheken veel gebruikt wordt om te gorgelen en tegen de kwade zweren van de mond. Het is tezamen trekkend en drogend van smaak.

Partijke. In Latijn Lysimachia purpurea, fort Pliniana en is Lysimachia altera van Matthiolus. In Frans Lysimachie rouge. In Engels Miller-flowers. (Lythrum salicaria)

Daar zijn er die menen dat de Lysimachia daar Plinius van vermaant een andere is dan de voorgaande. Want hij schijnt die onderscheiden te hebben door de rode bloemen en sterke reuk en dat hij daarom een van die heeft willen bewijzen die nergens gezien wordt en uitsteekt uit de traag lopende wateren en poelen. Het draagt aarvormige bloemen die schoon rood zijn van een 15cm lang die als kransjes staan en boven spits zijn waarin het zaad besloten is gelijk die van Agnus Castus of lavendel. De stelen zijn geknoopt en de bladeren zijn die van de gele wederik gelijk of gelijk smalle wilgen bladeren die twee bijeen staan en roodachtig. De wortel is groter dan die van de gele, insgelijks geeft het ook jaarlijks jonge scheuten die houtachtig en bruin zijn, nochtans geen kwade reuk hebben. Daarom, hoewel dat er weinig aan gelegen is of die van Plinius of van Dioscorides is mag iedereen nochtans wel merken dat Plinius geen ander heeft verstaan dan de gele. Maar dat hij heeft overgezet Pyrrhon of purpureum of dat hij porhyron heeft gelezen en dat ze een sterke reuk heeft wat is als ze gebrand wordt. Daar zegt Dioscorides de waarheid.

Rode wederik. (Chamerion angustifolium) In Latijn Lysimachia siliquosa en is naar de opinie van Dalescamp Delphinium Dioscoridis waarmee de bloemen en het zaad overeen komen. In Hoogduits Braun en rot Weiderich en heet ook Filius ante patrem. In Engels Wilow herbe.

Deze plant die genoeg bekend is wordt geheten Filius ante patrem, dat is te zeggen; de zoon voor de vader omdat ze haar hauwen geeft voor de bloemen. Deze groeit op dezelfde plaatsen daar de andere groeien, maar veel overvloediger en meer verschillend. Van stelen en bladeren is zij de anderen gelijk dan dat de bladeren smaller zijn en een weinig gekerfd. De bloempjes zijn rood [417] en open van vier bladertjes gemaakt die van de duivenvoet gelijk, onder die staan gelijk een huisje kleine ronde en langwerpige hauwtjes waarin zeer klein zaad ligt die van de Conyza of paardenbloem gelijk wat tezamen met de wolachtigheid weg vliegt als de hauwtjes open gaan en splijten.

Verschillen.

Chamaenerion Gesneri of Delphinium buccinum Dioscoridis. In Engels Small wilow herbe. (Epilobium hirsutum)

Dit kruid Filius ante patrem genoemd wordt in Nederland tweevormig gezien, maar aller gewoonlijkst in Engeland, nochtans niet altijd op dezelfde plaatsen maar in lommerachtige, steenachtige of minder vochtige plaatsen. De gewoonste is in alle manieren van bladeren, hauwen en stelen de voorgaande gelijk, maar kleiner en zo teer dat ze kwalijk de hauwen en bloemen ophouden kan. De bloem is rood en lijkt veel op de keikens of anjer, maar wat kleiner.

De andere verschillen worden gemerkt in de bloemen die bleker zijn en van vier smallere bladertjes tezamen gevoegd die kruisvormige tegenover de anderen staan en dergelijke hauw wie alle andere dingen gelijk zijn.

Blauwe wederik. In Latijn Lysimachia caerulea hortensis en van sommige Veronica Recta. (Veronica anagallis-aquatica)

Blauwe wederik is van bladeren niet ongelijk de rode wederik of de grote ereprijs, maar langer en dikker, nochtans is het gehele kruid kleiner en maar een 75cm hoog en bijna gemengd van beide wederikken. Boven aan de stelen groeien de schone hemels blauwe bloempjes in lange aren die van de Teucrium of gamander gelijk of van de lavendel, maar langer en het zaad wat zeer klein is ligt besloten in kleine tasjes. De wortel is klein en vezelachtig. De kruid is ook in de hoven niet zo algemeen. Het heeft zijn bloemen gehad in juni en juli te Londen in de hof van onze vriend H. Morgan. [418] Men zegt ook dat het in de bossen van Nederland vanzelf groeit. Al deze wederikken, uitgezonderd de gele, worden zeer zelden gebruikt.

Gehelmde wederik, in Latijn Lysimachia galericulata. (Scutellaria galericulata)

Deze wederik groeit aan de kanten van de beekjes en rivieren en ook aan de lage kanten van de velden omtrent Londen en Antwerpen. Het heeft veel vierkante geknoopte steeltjes van45 en 90cm hoog, waaraan bladeren groeien die van de rode wederik gelijk, donker groen als die van de waterlook, twee tezamen die tegenover de andere staat. De bloemen zijn paars en van vorm gelijk helmpjes. De wortel kruipt herwaarts en derwaarts. Maar gelijk dit kruid tot noch toe van niemand is beschreven geweest alzo is ook zijn kracht en gebruik onbekend.

Kracht van de gele wederik.

Dioscorides. Het sap van de bladeren van wederik stelpt allerhande bloedgang en wordt ingegeven tegen de rode loop of anderszins van buiten gebruikt. Met wol of katoen of anderszins in de baarmoeder of schaamstreek gedaan stopt de overvloedige maandstonden van de vrouwen. Het kruid gestampt en in de neus gestoken stelpt het bloeden uit de neus en stelpt ook het bloeden van de wonden, daarop gelegd. De rook van de brandende wederik verdrijft en verjaagt de slangen en doodt de vliegen door de vuile stank en reuk. Hetzelfde zeggen ook Galenus, Plinius en Aegineta.

Alderminste Coniza. In Latijn, Coniza minima, ende qualick van Matthiolus Coniza minor, ende is Pulicaria oft Psyllium Cordi. In Hoochduytsch, Durwurtz ende Donnerwurtz.

Coniza is vierderhande, vande welcke dաlderminste ende de middel soorte over al zeer veel is groeyende in natte broecken ende vochte velden van Vranckerijck, Duytschlandt ende Engellandt. Dաlderminste wasset op de plaetse ende vesten van Benardgreyn een mijle van Londen, ende in veel ander plaetsen van Europa onder de Romsche Camille ende Poleye, steelkens voorts brenghende meerder dan onderhalve palme die veel syde tackskens hebben, rouw, bruyn oft aschgraeuw rondt ende styfachtich, om de welcke van onder opwaerts zijn groeyende veel graeuwe bladers die [419] vanden Phyllon Theligonon, oft ghemeyne Gnaphalion bycans ghelijck, dwelcke dat van wesen ende verwe gheheel representeert, dan dat de bladers veel meerder zijn ende met donckerder ende verstorvender wolachticheydt becleet. De bloemen zijn ront met bobbels die vanden cleynen Balsem oft Reynvaen ghelijck, maer platter ende niet soo levendich van verwe, de welcke afghevallen zijnde, soo is daer onder cleyn cafachtich saedt dien vande Camille ghelijck. De wortel is cleyn ende houdtachtich, minst van allen lymachtich, ende min stinckende dan de Middel-Coniza, den welcken dat alleene wat ghelijck is van reucke.

Middel Coniza. In Latijn, Coniza media, ende is Aster Atticus luteus van Fuchsius, ende qualick gheheeten Calamintha tertia. In Spaensch, Yerva de las pulgas olorosa. In Engelsch, Flebane.

Op de selfde plaetse lancks de heirbane ende aende vochtighe grachten groeyet oock de Middel Coniza, die den voorgaenden gheheel ghelijck is, dan dat de bladers tweemael grooter zijn, dicke, dichte, groen, rouw, stijf, ende van onlieflicke oft verstorvene, groeyende rondtomme eenen stele met veel sijde tacken van twee cubitus hooghe, die beneden crom is ghelijck die vande Weedt oft Dentillaria. De bloemen zijn ghestraelt, geel, die vande Roomsche Camille oft Runts ooghe ghelijck. Tsaedt is den anderen niet onghelijck: De wortel is cleyne ende zeer qualick rieckende, eenichsins gelijck weeghluysen oft stinckende Camille, maer veel min dan die vande groote Coniza, ende en is oock soo lijmachtich niet.

Groote Coniza. In Latijn, Coniza maior vera.

De groote Coniza groeyet gheirne inde landen Suydtwaertsgheleghen, ende ontrent den zeecant, ghelijck in Toscanen, tusschen Florencen, Aquependante, ende Roomen, oock aen de zeecant van Venegien, ontrent Nitiobrigum, ende aende canten vande ackers ontrent Lunelle, Maerseille ende Montpelliers. Dit ghewas is van twee, oft drye cubitus hooghe, voorts brenghende veel scheuten, die recht, stijf, ende rondt zijn met veel bladers by malcander staende, de welcke dichte, bleeck-groen, dicke ende ghelijfvich zijn, die vanden Olijf boom ghelijck oft vanden Italiaenschen Sterre-cruydt. Dշterste vande stelen is versiert inde lengde met veel gele ronde bloemen, die vanden [420] Havicks-cruydt ghelijck, de welcke in wolachticheydt veranderen ende wegh vlieghen. Tsaedt is oock cleyne dien vanden Havicks-cruydt ghelijck: ende de wortel is houtachtich ende faselachtich. Dese Coniza is veel beter dan die ander, soo wel om den zeer lieflijcken reucke, als om haer crachten: oock en is sy niet min vet int aentasten dan de Cistus Ladanifera, wiens reucke met die vande Middel Coniza gemengt, zy wat naevolghende is, soo dat de ghene die dese ende de Middel Coniza kent, oock alle dաndere kent. Soo zeere zijn sy malcander ghelijck, ende net accorderen met de beschrijvinghe van Dioscorides.

Cleyn Coniza oft Vloycruydt. In Latijn Coniza minor vera.

Der voorseyder grooter Coniza is boven alle ander best ghelijckende in plaetse van groeyen, cracht, reucke ende gedaente, tcruydt dat wy segghen te wesen de Cleyne Coniza van Dioscorides: Dwelcke in alder manieren de selfde soude zijn, ten waere datse min stelen hadde en veel corter: want ten heeft ghemeynlick maer eenen dunnen stele van eenen cubitus oft onderhalven hooghe, met min ende cleynder bladers die vanden wilden Vlas oft Cistus Ledus metten smallen bladers ghelijck: van verwe, reucke, maniere, tsaedt ende bloemen zijn sy malcander ghelijck. De wortel is cleyne. Inde velden gheleghen by tbosch van Gramont hebben wy ghevonden niet alleen dese, maer oock de groote aende ghemeyne straete. Dաlderminste hebben wy ghevonden groeyende inde leeghe vochte plaetsen van tbosch onder het Pulegium Cervinum. Maer de Middel Coniza is wassende over al op vochte plaetsen, in vueghen dat sy alle ghelijck daer den gheschickten Herbaristen over lanck bekent zijn, de welcke geckende met tstout schrijven van Matthiolus die al een ander plante voor dese ghestelt heeft (als int capittel vanden Baccharis gheseydt is) segghende ghelijck sijn maniere is, dat alle teeckenen daer mede accordeerden, ghelijck wy seggen dat sy gheensins daer mede over een comen. Voorwaer dese plante was hem luttel bekent, ende dat noch quader om lijden is, van hem niet beschreven. De wortel van dit cruydt en heeft gheenen quaden reucke, maer wel rieckende, ghelijck Giroffel naghels. De stele ende bladers zijn die vanden Verbascum oft Blattaria ghelijck, ende niet die vanden Olijf boom, sonder eenighe lijmicheydt. De bloemen zijn purperachtich wt den gelen siende, oock zijn alle ander dinghen gheheel onghelijck, maer veel meer in crachten. Waerom dat Matthiolus nemmermeer en sal den vroukens van Provencen moghen persuaderen, dat sy daer souden bessems maecken om de vloyen te belijmen ende dooden liever van Baccharis dan van tghemeyn Vloy-cruydt.

Dioscorides. Vande Coniza zijnder twee soorten, vande welcke de cleyne gheheeten, de beste [421] is van reucke, maer de groote is hoogher van stelen, ende breeder van bladers, ende oock quaet van reucke. De bladers van beyde de soorten zijn die vanden Olijfboom ghelijck, rou, vet ende lijmachtich. De groote heeft de stelen van twee cubitus hooghe: De cleyne van eenen voet hooghe. De bloeme is broesch geel oft goudt geel van coleur, de welcke in wolachticheydt verkeert, ende heeft zeer veel wortels. De Coniza waer dat die gheleydt oft ontsteken wordt, veriaeght alle fenijnighe gedierten, ende mugghen, ende doodet de vloyen. De bladers ghestooten zijn zeer goedt gheleydt op beten ende steken van fenijnighe dieren, des ghelijcks op wonden ende coude gheswillen.

De bloemen ende bladers in wijn ghesoden ende gedroncken, doen sterckelick de vrouwen haerlieder maendtstonden hebben, ende iaghen af de doode vruchten, dwelcke Galenus ende Aegin.oock seggen.

De bladers ende bloemen met wijn inghenomen, zijn oock goedt teghen de coude pisse ende coude gheswillen, oock teghen de geelsucht ende pijne des buycks. De selfde met azijn inghenomen, zijn goedt teghen de vallende sieckte. Dwater daer Coniza in ghesoden is, is goedt teghen de gebreken vande moeder om daer mede in een bat te sitten. Sap inde moeder gedaen doet de vrouwen van kinde misval hebben: maer met olie ghemengt ende dլichaem daer mede ghestreken, veriaeght de coude huyveringhen. Coniza dunne op thooft gheleydt, gheneest den hooftsweere.

Middel Coniza.

De derde soorte vanden Coniza van Dioscorides en is gheensins lymachtich, maer heeft eenen veel vuylderen ende onlieflijcken reucke, hoe wel, (als oock Galenus ende Aegineta seggen) dat sy soo crachtich niet en is. De bladers zijn middelmatich breet tusschen de groote ende cleyne, ende groeyet vele op vochtighe plaetsen van Nederlandt, Vranckerijck, Italien ende Duytschlandt.

Galenus ende Aegin. De groote ende cleyne Coniza zijn heet ende drooghe tot inden derden graet, waerom dat dolie daer die in ghesoden hebben, verdrijven de bevinghe die by blyven vande cortsen. De groote verteirt ende drooght zeer sterck by decoctie ende stovinghe.

Graeuwe Honichrieckende Coniza. In Latijn, Coniza Helenitis mellita incana.

Ons heeft goedt ende orborlijck ghedocht by de gheslachten van Coniza dese drye aerdighe planten te voeghen, overmidts de ghelijcke gedaente: den welcken wy den naem hebben ghegheven [422] honich rieckende oft soet-riekende Coniza, om het onderscheydt van dander sterckrieckende Coniza: De eerste groeyt ghemeynlijck in sommighe hoevelachtighe bosschen van Arthois: de welcke om de seldenheydt overgeplant is gheweest in de hoven vanden Edelen Heere Charles de Houchin, Heer van Longastre, ende oock van Meester Jacob Plateau te Doornick. Dese plante worpt stelen onderhalven cubitus hooghe, wolachtich ende grawachtich wt een gheveselde wortel die van ghemeyn Baccaris niet onghelijck. De bladers zijn lanckworpich als van Vingherhoet cruydt, op de averechte sijde heel grijs wit, ende op de rechte sijde bruyn-groen, ghelijck de bladers van Rhaponticum. De bloemen zijn gheel, ghelijck de ander Coniza: veel grooter dan van Cruyscruydt, rieckende als maegden-honich, wech stuyvende: van smaeck serpachtich.

Grootste Honichrieckende Coniza met ghekerfde bladers. In Latijn, Coniza Helenitis foliis laciniatis.

Dese Coniza groeyt twee oft drye cubitus hooghe in moerachtich landt, oft daermen steencolen wt graeft, besonder in de broecken van Pont Vendin, half weghen Rijssel ende Atrecht: Ende heeft langhe ghekerfde, haerachtighe, hier ende daer van malcander staende, bleeck-groene bladeren op beyde sijden: spruytende oock wt een faselachtighe wortel, als de voorgaende. De stelen zijn hol, eenen duym dick, met cleyne ondiepe voorkens, ende ghehaert: waer op dat wassen ghele honichrieckende bloemen grooter dan de voorgaende, van fatsoen van Alant-wortel oft Coniza media. De smaeck is oock serpachtich.

Ghehaerde Coniza. In Latijn, Coniza Helenitis pilosa.

Dit derde gheslacht is deen iersten zeer ghelijck van bladeren, wortelen ende bloemen: het meeste verschil is, dat de stele ende bladeren zeer rouw ende ghehaert zijn.

Allerkleinste Conyza. In Latijn Conyza minima en kwalijk van Matthiolus Conyza minor en is Pulicaria of Psyllium Cordi. In Hoogduits Durwurtz en Donnerwurtz. (Inula conyzae)

Conyza is viervormig waarvan de allerkleinste en de middelste soort overal zeer veel groeit in natte broekachtige en vochtige velden van Frankrijk, Duitsland en Engeland. De allerkleinste groeit op de plaatsen en vesten van Benardgreyn, een mijl van Londen en in veel andere plaatsen van Europa onder de Roomse kamille en polei en brengt steeltjes voort groter dan 15cm die veel zijtakjes hebben, ruw, bruin of asgrauw, rond en stijfachtig waarom die van onder opwaarts groeien veel grauwe bladeren die [419] van de Phyllon Theligonon of gewone Gnaphalium bijna gelijk welke dat van wezen en kleur geheel representeert, dan dat de bladeren veel groter zijn en met meer donker en verstorven wolachtigheid bekleed. De bloemen zijn rond met bobbels die van de kleine balsem of reinvaarn gelijk, maar platter en niet zo levend van kleur en als die afgevallen zijn zo is daaronder klein kafachtig zaad die van de kamille gelijk. De wortel is klein en houtachtig, minst van allen lijmachtig en minder stinkend dan de middelste Conyza die dat alleen wat gelijk is van reuk.

Middelste Conyza. (Pulicaria dysenterica) In Latijn Conyza media en is Aster Atticus luteus van Fuchsius en kwalijk geheten Calamintha tertia. In Spaans Yerva de las pulgas olorosa. In Engels Flebane.

Op dezelfde plaats langs de heirbaan en aan de vochtige grachten groeit ook de middelste Conyza die de voorgaande geheel gelijk is dan dat de bladeren tweemaal groter zijn, dik, dicht, groen, ruw, stijf en onlieflijk of verstorven, groeit rondom een steel met veel zijtakken van 90cm hoog die beneden krom is gelijk die van de weed of Dentillaria. De bloemen zijn straalvormig en geel en die van de Roomse kamille of rundsoog gelijk. Het zaad is de anderen niet ongelijk. De wortel is klein en ruikt zeer kwalijk, enigszins gelijk wegluizen of stinkende kamille, maar veel minder dan die van de grote Conyza en is ook niet zo lijmachtig.

Grote Conyza. In Latijn Conyza maior vera. (Pulicaria vulgaris)

De grote Conyza groeit graag in de landen zuidelijk gelegen en omtrent de zeekant gelijk in Toscane tussen Florence, Aquependante en Rome, ook aan de zeekant van Veneti, omtrent Nitiobrigum en aan de kanten van de akkers omtrent Lunelle, Marseille en Montpellier. Dit gewas is van 90 of 135cm hoog en brengt voort veel scheuten die recht, stijf en rond zijn met veel bladeren die bij elkaar staan die dicht, bleek groen, dikke en stevig zijn en die van de olijfboom gelijk of van het Italiaanse sterrenkruid. Het uiterste van de stelen is versierd in de lengte met veel gele ronde bloemen die van het [420] havikskruid gelijk die in wolachtigheid veranderen en weg vliegen. Het zaad is ook klein en die van het havikskruid gelijk en de wortel is houtachtig en vezelachtig. Deze Conyza is veel beter dan die andere en zo wel om de zeer lieflijke reuk, als om haar krachten. Ook is zij niet minder vet in het aantasten dan de Cistus ladanifera wiens reuk met die van de middelste Conyza gemengd ze wat navolgt zodat diegene die deze en de middelste Conyza kent ook alle de andere kent. Zo zeer zijn zij elkaar gelijk en net overeen komen met de beschrijving van Dioscorides.

Kleine Conyza of vlooienkruid. In Latijn Conyza minor vera. (Inula brittannica)

De voor vermelde grote Conyza is boven alle andere het beste gelijkende in plaats van groeien, kracht, reuk en gedaante het kruid dat we zeggen te wezen de kleine Conyza van Dioscorides. Die in alle manieren dezelfde zou zijn tenzij dat ze minder stelen had en veel korter. Want het heeft gewoonlijk maar een dunne steel van een 68cm hoog met minder en kleinere bladeren en die van het wilde vlas of Cistus Ledus met de smalle bladeren gelijk. Van kleur, reuk, manieren en het zaad en bloemen zijn zij elkaar gelijk. De wortel is klein. In de velden gelegen bij het bos van Gramont hebben we niet alleen deze gevonden, maar ook de grote aan de gewone straat. De allerkleinste hebben we gevonden groeiend in de lage vochtige plaatsen van het bos onder het Pulegium Cervinum. Maar de middelste Conyza groeit overal op vochtige plaatsen, in voegen dat zij alle gelijk daar de geschiktste herbaristen al lang bekend zijn en die gekscheren met het stoute schrijven van Matthiolus die een andere plant voor deze gesteld heeft (als in het kapittel van de Baccharis gezegd is) en zegt, gelijk zijn manier is, dat alle tekens daarmee overeen komen gelijk we zeggen dat zij geenszins daarmee overeen komen. Voorwaar deze plant was hem weinig bekend en dat noch kwader om te lijden is, van hem niet beschreven. De wortel van dit kruid heeft geen kwade reuk, maar ruikt wel gelijk kruidnagels. De steel en bladeren zijn die van de Verbascum of Blattaria gelijk en niet die van de olijfboom, zonder enige lijmergheid. De bloemen zijn purperachtig uit het gele en ook zijn alle andere dingen geheel ongelijk, maar veel meer in krachten. Waarom dat Matthiolus nimmermeer de vrouwtjes van Provence zal mogen overtuigen dat zij daar bezems van zouden maken om de vlooien te belijmen en te doden liever van Baccharis dan van het gewone vlooienkruid.

Dioscorides. Van de Conyza zijn er twee soorten waarvan de kleine de beste [421] is van reuk, maar de grote is hoger van stelen en breder van bladeren en ook kwaad van reuk. De bladeren van beide soorten zijn die van de olijfboom gelijk, ruw, vet en lijmachtig. De grote heeft de stelen van 90cm hoog. De kleine van dertig cm hoog. De bloem is broos geel of goud geel van kleur die in wolachtigheid verandert en heeft zeer veel wortels. De Conyza waar dat die gelegd of ontstoken wordt verjaagt alle venijnige gedierten en muggen en doodt de vlooien. De bladeren gestampt zijn zeer goed gelegd op beten en steken van venijnige dieren, desgelijks op wonden en koude zwellingen.

De bloemen en bladeren in wijn gekookt en gedronken doen sterk de vrouwen hun maandstonden hebben en jagen af de dode vruchten wat Galenus en Aegineta ook zeggen.

De bladeren en bloemen met wijn ingenomen zijn ook goed tegen de koude pis en koude zwellingen, ook tegen de geelzucht en pijn van de buik. Dezelfde met azijn ingenomen zijn goed tegen de vallende ziekte. Het water daar Conyza in gekookt is, is goed tegen de gebreken van de baarmoeder om daarmee in een bad te zitten. Sap in de baarmoeder gedaan doet de vrouwen van kind misval hebben. Maar met olie gemengd en het lichaam daarmee gestreken verjaagt de koude huiveringen. Conyza dun op het hoofd gelegd geneest de hoofdpijn.

Middelste Conyza.

De derde soort van de Conyza van Dioscorides is geenszins lijmachtig maar heeft een veel vuilere en onlieflijke reuk, hoewel, (als ook Galenus en Aegineta zeggen) dat zij niet zo krachtig is. De bladeren zijn middelmatig breed tussen de grote en klein en groeit veel op vochtige plaatsen van Nederland, Frankrijk, Itali en Duitsland.

Galenus en Aegineta. De grote en kleine Conyza zijn heet en droog tot in de derde graad waarom dat de olie daar die in gekookt zijn de bevingen verdrijven die bijblijven van de koortsen. De grote verteert en droogt zeer sterk bij afkooksel en stoving.

Grauwe honing ruikende Conyza. In Latijn Coniza Helenitis mellita incana. (Senecio helenitis)

Ons heeft goed en oorboorlijk gedacht bij de geslachten van Coniza deze drie aardige planten te voegen vanwege de gelijke gedaante die we de naam hebben gegeven [422] honing ruikende of zoet ruikende Conyza om het onderscheid van de andere sterk ruikende Conyza. De eerste groeit gewoonlijk in sommige heuvelachtige bossen van Arthois die om de zeldzaamheid overgeplant is geweest in de hoven van de edele heer Charles de Houchin, heer van Longastre, en ook van meester Jacob Plateau te Doornick. Deze plant werpt stelen van een 68 cm hoog, wolachtig en grauwachtig uit een vezelachtige wortel die van gewone Baccharis niet ongelijk. De bladeren zijn langwerpig als van vingerhoed kruid, aan de onderkant heel grijswit en op de rechte zijde bruingroen gelijk de bladeren van Rhaponticum. De bloemen zijn geel gelijk de ander Conyza en veel groter dan van kruiskruid en ruikt als maagdenhoning en stuift weg, van smaak zuurachtig.

Grootste honing ruikende Conyza met gekerfde bladeren. In Latijn Coniza Helenitis foliis laciniatis. (Chondrilla juncea ?)

Deze Coniza groeit 90 of 135cm hoog in moerachtig land of daar men steenkolen uit graaft en vooral in het broekland van Pont Vendin, halfweg Rijssel en Atrecht. Het heeft lange gekerfde, haarachtige en hier en daar van elkaar staande bleekgroene bladeren aan beide zijden die ook uit een vezelachtige wortel spruiten zoals de voorgaande. De stelen zijn hol, een duim dik met kleine ondiepe voortjes en behaard. Daarop groeien gele honing ruikende bloemen groter dan de voorgaande, van vorm van Alant wortel of Conyza media. De smaak is ook zuurachtig.

Behaarde Conyza. In Latijn Conyza Helenitis pilosa.(Hieracium pilosella)

Dit derde geslacht is de eerste zeer gelijk van bladeren, wortels en bloemen. Het grootste verschil is dat de stelen en bladeren zeer ruw en behaard zijn.

Sterre-cruydt. In Griecks, Aster Atticos, ende Bubonion. In Latijn, Aster Atticus ende Inguinaria oft Inguinalis, om dat fեeghenisse gheneest. In Hoochduytsch, Megerkraut, Buchkraut, ende Sternkraut. In Franchois, Estoille, ende Aspregoutte menue. In Spaensch, Bobas, ende is Oculus Christi van die van Montpelliers.

Ist dat dit cruydt den naem van Sterre-cruydt heeft niet vande bloeme, maer vande bladers die ghelijck een sterre rondtomme de bloeme staen, als Dioscorides schijnt verclaert te hebben: soo en kan dat geen ander plante bequaemer beteeckenen dat Sterre-cruydt van die van Montpelliers van Languedoc, welck aldaer aende canten vande bemden ende loopende wateren zeer vele is groeyende. Want theeft inde Somer goudt-gele bloemen die rondt zijn, maer platachtich die vande Runts-ooghe oft Honts-roosen ghelijck, rondtomme de welcke dat staen vijf oft ses smalle, spitse styfve, ende lanckworpighe bladerkens, niet zeer ongelijck den zee visch Stella ghenoemt. De stelen zijn van eenen voet hooghe, drye oft vier by een, hart ende hayrachtich, aende alle de welcke voorts comen lanckworpighe bladers die vanden Christus-ooghen oft Verbascum Salvifolium ghelijck. Maer dunner, hayrachtich, stijf, ende doncker groen. De wortel is veselachtich ende wyt wtghespreydt. De smaecke is tsamentreckende, bitter, niet scherp, noch zeer onlieflijck. In Oogstmaendt oft Septembre is tsaedt rijpe inde hoven van Vranckerijck, Nederlandt, Hoochduytschlandt ende Engellandt: dwelcke is dien vanden Anthemis gelijck: Want in die landen en groeyet nergens int wilde. De bladerkens vande bloemen zijn op sommighe plaetsen onder purper blaeuw, ghelijck als die vanden Tripolium.

Italiaensch Sterre-cruydt met geele bloemen. In Latijn, Aster Italorum.

Dit Sterre-cruydt en is niet alleene overvloedich groeyende op dorre ende steenachtige plaetsen van Italien, maer oock in tlandt van Languedoc, principalijck opden wegh loopende van Avignon nae Nimes opde slincke syde opde steenachtighe vervallen plaetsen vande Roomsche antiquiteyten ende vervallen plaetsen vande drye dobbel boghen vande brugghe Pont du Gar gheheeten: insghelijcks oock by Bottonet, ende oock aende riviere van Lan tot Montpelliers aende brugghe: [423] Dշelcke heeft zeer veel stelen oft tackskens, die hart, ende bruyn zijn van eenen voet oft onderhalf hooghe. De bladers zijn die vanden Olijf boom, Coniza oft groot Myrthus ghelijck, oft eer van ghedaente ende bloeme de Coniza: de welcke geel is ende wolachtich, ront, ende van buyten met cafachtighe scubbekens beset, ghelijck die van Iacea. De wortel is faselachtich, ende de smaecke van tgheheel cruydt is wat tsamentreckende ende drooghende met een weynighe welrieckende bitterheydt: Maer waer toe dattet goedt is, en is noch niet bekent. Oock en weetmen niet oft is Amelus Virgilij. Nochtans schijnt dat niet en kan wesen doprecht Amelus, noch oock het Sterre-cruydt van Dioscorides, als ghenoech blijckt den ghenen die scherper overlegt ende aensiet de selfde plante, ende oock tseggen van beyde dՁutheuren.

Italiaensch Sterre-cruydt met purper gele bloemen.

Op sommighe plaetsen van Provencen, Languedoc ende Lombardien wordt dit Sterre-cruydt ghevonden, de ghedaente hebbende vande Coniza, ende bloemen voorts brengende niet alleene die geel zijn, maer purper geel, de welcke de blaerkens hebben staende ghelijck schijnende sterren, die oock als dander verkeeren in een wolachticheydt, van gheleghentheydt, ende plaetse van voorts comen den Sterre-cruydt met de bladers van wilt Vlas, maer meerder van bladers: voorts in alle ander dinghen ist den Sterrecruydt met de geele bloemen ghelijck. In Nederlandt groeyet inde hoven.

Cleyn Sterrecruydt van Languedoc, met bladers van wildt Vlas. In Latijn, Aster minor Norbonensium Tripolij flore, Lunariae folio.

Ten waere dat dit Sterre-cruydt groeyde niet in bemden, maer op dorre ende steenachtighe hoevels, ghelijck als zijn Olijf boom bosschen, ontrent Montpelliers, ende by Nieu Casteel: tsoude in alle ander teeckenen voldoen den Sterrecruydt van Dioscorides ende Amelus van Virgilius. [424] Want de bloemen zijn van veel bladerkens staende gelijck sterrekens de welcke schoon purper geel zijn, die vanden Tripolium ghelijck: Want Dioscorides seght datse geel zijn met wat purper daer onder ghemengt, ghelijckmen mach sien daer hy seght, dat het purper deel vande bloemen de sweerende clieren inde eeghenisse gheneest: Want alsoo moet dan overgheset worden, als oock doet die zeer gheleerden Marcellus. Aende dunne steelkens die vele ende rechte zijn van eenen voet oft onderhalf hooghe, voorts comende wt een faselachtighe wortel, groeyen lanckworpighe bladers, maer smalder dan die voorseyde, die vanden wilt Vlas ghelijck. De gheheele plante is den anderen gelijck, maer minder ende teerder dan het Tripolium, dwelcke meer is ghelijckende den Amelus van Virgilius, niet alleene om dat is wassende ontrent de loopende wateren, ende lustighe dalen vande vochte bemden, ghelijck by Ferraren ontrent de Pau, ende ontrent Padua, oock over al in Lombardie: maer oock om dat de ghedaente vande bloemen, bladers ende stelen, somtijdts wtten groenen root sien, ende opde stelen een fraye menichte van bloemen staen ghelijck schijnende sterren, de welcke wtten gheelen root zijn.

Berg-Sterre-cruydt. In Latijn, Aster montanus.

Die twee planten de welcke (maer selde) zijn groeyende op de hooghe berghen van Savoyen ende Provencen, ende voorts brenghen maer een bloeme die zeer groot is, behooren oock wel te hebben den naem van Sterre-cruydt. Dese bloeme is van grootte, verwe ende gedaente bycans die vanden Alant ghelijck, groeyende op een enckelen, rechten ende dunnen stele, van eenen cubitus hooghe, dragende bruyne bladers soo groot als die vanden Italiaenschen Sterrecruydt, ende dien soo ghelijck datmen soude meynen dat tselfde cruydt ware. De wortel is faselachtich, die vande Duvels-bete oft Lionsche Britannica ghelijck.

Rou berg-Sterre-cruydt, In Latijn Aster montanus hirsutus.

Dit ander is van lengde ende bloeme den voorgaenden niet onghelijck, maer theeft de stele ende bladers rou ende lanckachtich die van onse cleyne Honts-tonghe van grootte ende ghedaente gelijck, maer de wortel en is niet soo faselachtich.

Sterrecruydt Conizoides Gesneri. In Latijn, Aster Conizoides Gesneri.

In Enghellandt, Nederlandt ende by Loven ontrent de bogarden vande stadt, groeyet zeer vele van dit Sterrecruydt, de cleynste Coniza van ghedaente, bladers ende stelen drye palmen ende somtijdts meerder, ghelijck: de bloemen zijn die vanden Sterrecruydt ghelijck, van verwe verstorven geel, de welcke veranderen in een wolachticheydt.

Ligghende Sterre-cruydt van Clusius. In Latijn, Aster Atticus supinus Clusij.

Dese soorte van Sterre-cruydt heeft veel rouwe stelen wt eender wortel voorts comende, plat op deerde ligghende, ende oock zeer veel groeyende lanckworpighe hayrachtighe bladers die vande Christus-oogen oft Sterre-cruydt ghelijck. De bloeme is geel die vande Runts-ooghe oft Honts-roose ghelijck: ende groeyet op sommighe plaetsen van Castilien als Clusius seght. [425]

Crachten van Sterre-cruydt.

Dioscorides. De bladers die sterrewijs staen rondtomme den stele, lanckworpich ende rou, zijn zeer goedt tegen de zeer verhitte mage van buyten daer op gheleydt. De selfde zijn oock alsoo zeer goedt teghen de roodtheydt ende hitte der ooghen ende teghen dշtgaen vanden achterderm, oock teghen de sweerende clieren inde eegenisse. Tpurper vande bloemen met water ghedroncken, men seght, dat gheneest de squinancie, ende die kinderen die de vallende sieckte hebben.

Dit cruydt groen ghebonden op gheswil inde eegenisse doet tselfde vergaen.

Aegin. Sterre-cruydt heeft een ghemengde, te weten een scheydende ende vercoelende cracht.

Sterrenkruid. (Aster amellus) In Grieks Aster Atticos en Bubonion. In Latijn Aster Atticus en Inguinaria of Inguinalis omdat het de oksels geneest. In Hoogduits Megerkraut, Buchkraut en Sternkraut. In Frans Estoille en Aspregoutte menue. In Spaans Bobas en is Oculus Christi van die van Montpellier.

Is het dat dit kruid de naam van sterrenkruid niet van de bloem, maar van de bladeren die gelijk een ster rondom de bloem staan zoals Dioscorides schijnt verklaard te hebben zo kan dat geen ander plant beter betekenen dan dat sterrenkruid van Montpellier van Languedoc welke daar aan de kanten van de beemden en lopende wateren zeer veel groeit. Want het heeft in de zomer goudgele bloemen die rond zijn, maar platachtig en die van rundsoog of hondsroos gelijk, rondom die staan vijf of zes smalle, spitse stijve en langwerpige bladertjes, niet zeer ongelijk de zeevis Stella genoemd. De stelen zijn van dertig cm hoog en drie of vier bijeen, hard en haarachtig waaraan alle voortkomen langwerpige bladeren die van de Christus-ogen of Verbascum Salvifolium gelijk, maar dunnen, haarachtig, stijf en donker groen. De wortel is vezelachtig en wijd uitgespreid. De smaak is tezamen trekkend, bitter, niet scherp, noch zeer onlieflijk. In augustus of september is het zaad rijp in de hoven van Frankrijk, Nederland, Hoogduitsland en Engeland en is die van de Anthemis gelijk. Want in die landen groeit het nergens in het wild. De bladertjes van de bloemen zijn op sommige plaatsen onder purper blauw gelijk als die van de Tripolium.

Italiaans sterrenkruid met gele bloemen. In Latijn Aster Italorum. (Inula salicina)

Dit sterrenkruid groeit niet alleen overvloedig op dorre en steenachtige plaatsen van Itali, maar ook in het land van Languedoc, voornamelijk op de weg lopende van Avignon naar Nimes op de linker zijde op de steenachtige vervallen plaatsen van de Roomse antiquiteiten en vervallen plaatsen van de drie dubbele bogen van de brug Pont du Gar geheten. Insgelijks ook bij Bottonet en ook aan de rivier van Lan tot Montpellier aan de brug. [423] Die heeft zeer veel stelen of takjes die hard en bruin zijn en van een 45cm hoog. De bladeren zijn die van de olijfboom, Conyza of grote Myrtus gelijk of eerder van gedaante en bloem de Conyza die geel is en wolachtig, rond en van buiten met kafachtige schubjes bezet gelijk die van Jacea. De wortel is vezelachtig en de smaak van het gehele kruid is wat tezamen trekkende en drogende met een weinige welriekende bitterheid. Maar waartoe dat het goed is is noch niet bekend. Ook weet men niet of het Amelus Virgilij is. Nochtans schijnt dat het niet kan wezen de echte Amelus, noch ook het sterrenkruid van Dioscorides zoals genoeg blijkt diegen die scherper overlegt en aanziet deze plant en ook het zeggen van beide autheurs.

Italiaans sterrenkruid met purper gele bloemen. (Aster amellus var. amelloides?)

Op sommige plaatsen van Provence, Languedoc en Lombardije wordt dit sterrenkruid gevonden die de gedaante heeft van de Conyza en bloemen voort brengt niet alleen die geel zijn, maar purper geel die de bladertjes hebben staan gelijk schijnende sterren die ook als de andere veranderen in een wolachtigheid en van gelegenheid en plaats van voortkomen het sterrenkruid met de bladeren van wild vlas, maar groter van bladeren. Voort in alle andere dingen is het dat sterrenkruid met de gele bloemen gelijk. In Nederland groeit het in de hoven.

Klein sterrenkruid van Languedoc met bladeren van wild vlas. In Latijn Aster minor Norbonensium Tripolij flore, Lunariae folio. (Aster acris, hoewel die blauwe bloemen heeft)

Tenzij dat dit sterrenkruid niet in beemden groeide maar op dorre en steenachtige heuvels, gelijk als zijn olijfboom bossen omtrent Montpellier en bij Nieu Casteel, het zou in alle ander tekens voldoen aan het sterrenkruid van Dioscorides en Amelus van Virgilius. [424] Want de bloemen zijn van veel bladertjes en staan gelijk sterretjes die schoon purper geel zijn en die van de Tripolium gelijk. Want Dioscorides zegt dat ze geel zijn met wat purper daaronder gemengd gelijk men zien mag daar hij zegt dat het purperen deel van de bloemen de zwerende klieren in de oksels geneest. Want alzo moet dan overgezet worden als ook doet die zeer geleerde Marcellus. Aan de dunne steeltjes die veel en recht zijn van 45cm hoog en voortkomen uit een vezelachtige wortel groeien langwerpige bladeren, maar smaller dan die voor vermelde en die van het wilde vlas gelijk. De gehele plant is de andere gelijk, maar kleiner en teerder dan het Tripolium die meer lijkt op de Amelus van Virgilius en niet alleen omdat het omtrent de lopende wateren en lustige dalen van de vochtige beemden groeit gelijk bij Ferrara omtrent de Pau en omtrent Padua en ook overal in Lombardije, maar ook omdat de gedaante van de bloemen, bladeren en stelen somtijds uit het groene rood zien en op de stelen een fraaie menigte van bloemen staan gelijk schijnende sterren die uit het gele rood zijn.

Berg sterrenkruid. In Latijn Aster montanus. (Inula montana)

Die twee planten die (maar zelden) groeien op de hoge bergen van Savoie en Provence en brengen voort maar een bloem die zeer groot is behoort ook wel de naam van sterrenkruid te hebben. Deze bloem is van grootte, kleur en gedaante bijna die van de alant gelijk en groeit op een enkele, rechte en dunne steel van een 45cm hoog, draagt bruine bladeren zo groot als die van het Italiaanse sterrenkruid en dien zo gelijk zodat men zou menen dat dit hetzelfde kruid is. De wortel is vezelachtig en die van de duivelsbeet of Britannica van Lyon gelijk.

Ruw berg sterrenkruid. In Latijn Aster montanus hirsutus. (Inula oculus-christi of zelfde als vorige)

Deze andere is van lengte en bloem de voorgaande niet ongelijk, maar het heeft de stelen en bladeren ruw en langachtig en die van onze kleine hondstong van grootte en gedaante gelijk, maar de wortel is niet zo vezelachtig.

Sterrenkruid Conizoides Gesneri. In Latijn Aster Conizoides Gesneri. (Sericocarpus conyzoides en vroeger Aster conyzoides)

In Engeland, Nederland en bij Leuven omtrent de bogaard van de stad groeit zeer veel van dit sterrenkruid, de kleinste Conyza van gedaante, bladeren en stelen van 30cm en somtijds meer gelijk. De bloemen zijn die van het sterrenkruid gelijk, van kleur verstorven geel die veranderen in een wolachtigheid.

Liggend sterrenkruid van Clusius. In Latijn Aster Atticus supinus Clusij. (Odontospermum maritimum)

Deze soort van sterrenkruid heeft veel ruwe stelen die uit eenzelfde wortel voortkomen en plat op de aarde liggen en ook zeer veel groeiende langwerpige haarachtige bladeren die van de Christus-ogen of sterrenkruid gelijk. De bloem is geel en die van de rundsoog of hondsroos gelijk en groeit op sommige plaatsen van Castili zoals Clusius zegt. [425]

Krachten van sterrenkruid.

Dioscorides. De bladeren die stervormig staan rondom de steel en langwerpig en ruw zijn zeer goed tegen de zeer verhitte maag, van buiten daarop gelegd. Dezelfde zijn ook alzo zeer goed tegen de roodheid en hitte der ogen en tegen het uitgaan van de achterdarm, ook tegen de zwerende klieren in de oksels. Het purper van de bloemen met water gedronken daarvan zegt men dat het geneest de keelontsteking en die kinderen die de vallende ziekte hebben.

Dit kruid groen gebonden op zwellingen in de oksels laat die vergaan.

Aegineta. Sterrenkruid heeft een gemengde, te weten een scheidende en verkoelende kracht.

Weedt. In Griecks Isatis emeros. In Latijn, Glastum sativum. In Hoochduytsch, Weydt. In Franchois, Guesde ende Pastel cultiv. In Italiaensch, Guado domestico. In Spaensch, Pastel. In Engelsch, Wode ende Wade.

Weedt, van dwelcke dalderbeste zeer vele ghesaeydt ende ghewonnen wordt ontrent Tolouse, maket tselfde landt van Tolouse rijcke, waer dat tgroen cruydt Guede heet, maer ghedroeght, gherot ende ghemalen ende in zeer groote hoopen vergaert zijnde, Pastel ghenoemt is, ende wordt van daer ghebrocht in Vranckerijck, Engellandt ende Nederlandt, om de lakenen te verwen. Twordt oock ghesaeydt by Ryssel in Vlaendren ende in Duytschlandt op goedt vet landt, waer dat oock zeer goedt Weedt, dat luttel arger is dan tselfde van Tolouse ghewonnen wordt. In Italien en groeyet soo vele niet. Waerom min te verwonderen is, dat de gheleerde man Anguillara gheloochent heeft tselve te kennen, ende heeft een ander soorte van wilt Weedt van Narbone, voor tam Weedt beschreven. Dշelcke Dodonaeus, ick en weet niet waerom, Vaccaria heet, ghemerckt hier te lande de koeyen dat niet en eten, noch oock daer mede eenighe ghelijckenisse en heeft, oft yemandt nut is: ghemerckt oock tgroot onderscheydt van dien ende beyde het Weedt, vande welcke dat nochtans schijnt te wesen een medesoorte,

Weedt is door zijn verwe over al bekent. Twordt alle iaere ghesaeydt inde vette ackers, ende brenght voorts sijn dicke, vette, smalle ende doncker-blauwe oft groene bladers die vander Honts-tonghe oft Thlaspi met de breede bladers ghelijck, de welcke becleeden van onder af de gheheele rechte stelen die een oft twee cubitus hooghe zijn, ende int opperste zeer veel tackskens hebben, waer aen dat in Meye ende Wedemaendt zeer veel ghele ende bleecke bloemen groeyen, ende daer nae [426] platte haeukens ghelijck scherpe tongeskens, waer in dat swartachtich saedt light. De wortel is witachtich niet diepe in dեerde loopende.

Wildt Weedt. In Griecks, Isatis agria. In Latijn, Glastum oft Isatis sylvestris. In Hoochduytsch, Wildt Weidt. In Franchois, Pastel sauvage. In Italiaensch, Guado salvatico. In Spaensch, Pastel salvage. In Engelsch, Wildt Waade ende Wodde.

Wilt Weedt is den coren schadelijck, ende groeyet veel hoogher dan tvoorgaende, hebbende de bladers die vander Endyvie ghelijck, maer veel minder, dwelcke een oirsake was dat Plinius tselfde stelde onder de Latouwen. De wortel is cleyne: de stelen houdtachtich ende rechte, van onder af met veel bladers becleet, ende aende tacken comen voorts de bloemen die boven int opperste zeer vele zijn bleeck-geel van verwe: de welcke die van Provencen in hoeykens ende tuylkens ghebruyckt worden.

Dioscorides. De bladers van tamme Weedt verdrijven alle gheswillen daer op gheleydt, ende heylen bloedende wonden. De selfde bladers stoppen tbloeyen, ende zijn goedt gheleyt op wildt vier, ende op alle voorts etende vuyle sweeringhen: welck oock Plinius ende Galenus segghen.

Galenus voeght daer by, dat de Tamme Weedt doet wonderlyck scheyden de coude gheswillen ende verdrijft die, oock wederstaet dat wt der maten zeer de quade sweeringhen, al waere oock dat sy begosten te rotten, oft oock voorts te eten. Ende by al dien dat de siecken schijnen sterck van natueren te wesen, soo salmen met de ghestooten bladers broodt menghen oft gerste oft terwe meel, oft mout-pappeken, nae dat een yeghelick ghestelt is. Dioscorides. Wildt Weedt heeft de selfde crachten vanden tammen, ende gheneest de ghebreken vander milten ghedroncken oft daer op gheleydt zijnde. Galenus. Wildt Weedt is zeer goedt teghen de vochtighe vuyle verouderde sweeringhen, maer tot die ander voorseyde ghebreken en ist soo goedt niet: want het drooghet onmatelicker ende met een scherpheydt, ende sulcke dinghen worden daer door verarghert, ende beswaert. Maer is zeer goedt den miltsuchtighen om sijn cracht, den welcken dաnder noch niet en soude connen helpen. [427]

Wildt Weedt Vaccaria ghenoemt. In Latijn, Isatis sylvestris Vaccaria dicte, ende is Thamecnemon van Cordus ende Glastum primum Anguillarae. In Engelsch, Cow basill.

Wildt Weedt oft Vaccaria oft Ocymoides gheheeten, groeyet zeer vele onder het coren, hebbende smalder bladers, dan tvoorseyde wildt-Weed, die vanden Ocymastrum oft wit Behen ghelijck, maer niet soo vele alst voorseyde, aen eenen stele van eenen cubitus hooghe die veel tackskens heeft ende verciert is met cleyne bloemen die vanden Ocymastrum oft Neghelbloemen ghelijck, de welcke witte ende bleecke copkens hebben, den selven ooc van saedt ghelijck, maer noch ter tijdt nerghens toe nut ghevonden.

Wouwe. In Latijn, Luteola. In Hoochduytsch, Ackerpfrimmen, in Walsche, Waude, ende is Antirrhinimum Tragi. In Engelsch, Dijer wede.

Wouwe is een cruydt van groot profijt ende zeer ghebruyckt, alleene vande ionghe Herbaristen ghekent, ende wordt zeer ghesocht om de lakens geel oft goudt-geel te verwen, sonderlinghe in Nederlandt, waer dat een groote menichte van dien is, hoe wel dat oock groeyende is op veel steenachtighe plaetsen ende weghen van Vranckerijck ende Engellandt. Dese plante mach wel ghestelt worden voor een derde soorte van Weedt. De wortel is lanckworpich: De bladers zijn ghelijfvich die vanden Weedt ghelijck, maer smalder ende doncker groen. De stele is recht van onderhalven cubitus hooghe, waer op mosachtighe bleeck gele bloemen wassen, die vanden Olijf boom van fatsoen ende grootte ghelijck, de blaerkens cruyswijs staende. Tsaedt is swart, dien vande Roomsche netels ghelijck, maer minder.

Wede. In Grieks Isatis emeros. In Latijn Glastum sativum. In Hoogduits Weydt. In Frans Guesde en Pastel cultiv. In Italiaans Guado domestico. In Spaans Pastel. In Engels Wode en Wade. (Isatis tinctoria)

Wede waarvan de allerbeste zeer veel gezaaid en gewonnen wordt omtrent Toulouse maak hetzelfde land van Toulouse rijk waar dat het groene kruid guede heet, maar gedroogd, verrot en gemalen en in zeer grote hopen verzameld pastel genoemd wordt en wordt vandaar gebracht in Frankrijk, Engeland en Nederland om de lakens te verwen. Het wordt ook gezaaid bij Rijsel in Vlaanderen en in Duitsland op goed vet land waar ook zeer goede wede dat weinig slechter is dan hetzelfde dat van Toulouse gewonnen wordt. In Itali groeit het niet zo veel. Waarom minder te verwonderen is dat de geleerde man Anguillara geloochend heeft het te kennen en heeft een andere soort van wilde wede van Narbonne voor tamme wede beschreven. Wat Dodonaeus en ik weet niet waarom Vaccaria noemt gemerkt dat hier te lande de koeien dat niet eten, noch ook daarmee enige gelijkenis heeft of iemand nuttig is. Gemerkt ook het grote verschil van die en beide wede waarvan dat nochtans schijnt een medesoort te wezen.

Wede is door zijn kleur overal bekend. Het wordt alle jaren gezaaid in de vette akkers en brengt voort zijn dikke, vette, smalle en donkerblauwe of groene bladeren die van de hondstong of Thlaspi met de brede bladeren gelijk. Die bekleden van onder af de gehele rechte stelen die een 90cm hoog zijn en in het opperste zeer veel takjes hebben waaraan dat in mei en juni zeer veel gele en bleke bloemen groeien en daarna [426] platte hauwtjes gelijk scherpe tongetjes waarin dat zwartachtig zaad ligt. De wortel is witachtig en loopt niet diep in de aarde.

Wilde wede. In Grieks Isatis agria. In Latijn Glastum of Isatis sylvestris. In Hoogduits Wild Weidt. In Frans Pastel sauvage. In Italiaans Guado salvatico. In Spaans Pastel salvage. In Engels Wild Waade en Wodde. (wilde vorm)

Wilde wede is het koren schadelijk en groeit veel hoger dan het voorgaande en heeft de bladeren die van de andijvie gelijk, maar veel kleiner wat een oorzaak was dat Plinius het onder de sla stelde. De wortel is klein. De stelen houtachtig en recht en van onderen af met veel bladeren bekleed en aan de takken komen voort de bloemen die boven in het opperste zeer veel zijn en bleekgeel van kleur die door die van Provence in hoedjes en tuiltjes gebruikt worden.

Dioscorides. De bladeren van tamme wede verdrijven alle zwellingen, daarop gelegd en helen bloedende wonden. Dezelfde bladeren stoppen het bloeden en zijn goed gelegd op wild vuur en op alle voort etende vuile zweren wat ook Plinius en Galenus zeggen.

Galenus voegt daarbij dat de tamme wede doet wonderlijk scheiden de koude zwellingen en verdrijft die, ook weerstaat dat uitermate zeer de kwade zweren al was het ook dat zij begonnen te rotten of ook voort te eten. En naar dat de zieke sterk van naturen schijnt te wezen zo zal men met de gestampt bladeren brood mengen of gerst of tarwemeel of moutpapje nadat iedereen gesteld is. Dioscorides. Wilde wede heeft dezelfde krachten van de tamme en geneest de gebreken van de milt, gedronken of daarop gelegd Galenus. Wilde wede is zeer goed tegen de vochtige vuile verouderde zweren, maar tot die andere voor vermelde gebreken is het niet zo goed want het droogt onmatiger en met een scherpte en zulke dingen worden daardoor verergerd en bezwaard. Maar het is zeer goed de miltzuchtige vanwege zijn kracht die de andere noch niet zou kunnen helpen. [427]

Wild wede Vaccaria genoemd. (Vaccaria hispanica) In Latijn Isatis sylvestris Vaccaria dicte en is Thamecnemon van Cordus en Glastum primum Anguillarae. In Engels Cow basill.

Wild wede of Vaccaria of Ocymoides geheten groeit zeer veel onder het koren en heeft smallere bladeren dan het voor vermelde wilde wede en die van de Ocymastrum of witte Behen gelijk, maar niet zo veel als de voor vermelde aan een steel van een 45cm hoog die veel takjes heeft en versierd is met kleine bloemen die van de Ocymastrum of nagelbloemen gelijk die witte en bleke kopjes hebben en die ook van zaad gelijk, maar noch ter tijd nergens toe nuttig gevonden.

Wouw. In Latijn Luteola. In Hoogduits Ackerpfrimmen, in Waals Waude en is Antirrhinimum Tragi. In Engels Dijer wede. (Reseda luteola)

Wouw is een kruid van groot profijt en zeer gebruikt en alleen van de jonge herbaristen bekend en wordt zeer gezocht om de lakens geel of goudgeel te verven en vooral in Nederland waar er een grote menigte van die is, hoewel dat ook groeit op veel steenachtige plaatsen en wegen van Frankrijk en Engeland. Deze plant mag wel gesteld worden voor een derde soort van wede. De wortel is langwerpig. De bladeren zijn stevig en die van de wede gelijk, maar smaller en donker groen. De steel is recht van een 68 cm hoog waarop mosachtige bleek gele bloemen groeien die van de olijfboom van vorm en grootte gelijk, de bladertjes staan kruisvormig. Het zaad is zwart en die van de Roomse netels gelijk, maar kleiner.

Cleyn Sesamoides van Clusius. In Latijn, Sesamoides parvum Salamanticum Clusij.

Byde Wouwe schijnt dat behoort ghevoeght te wesen midts eenighe ghelijckenisse daer mede hebbende, een cruydeken. Dwelcke by figure ende beschrijvinghe onder de naem van cleyn Sesamoides van Salamanca by Charles de Lեscluse den naecomers is gheopenbaert gheweest. Dese plante heeft een hartachtighe ende dickachtighe witte wortel, wt de welcke zijn spruytende veel steelkens met veel bladers die vanden Vlas ghelijck, ende vande helft tot boven toe druyfwijs met bloemkens becleedt, de welcke int eerste wtten groenen roodt sien, ende daer nae met lockskens bleecker worden, wt dmidden vande welcke ghesien worden vier groene greynkens, de welcke als de bloeme vergaet, [428] haeukens worden, die vol cleyn swart saedt zijn. Dit cruydt groeyet opde hoevels ontrent Salamanca ghelegen op steenachtighe grondt, waer dat inde Mey is bloeyende ende sijn saedt voorts brenghende.

Ephemerum Matthioli, oft eer Ephemerum Spurium. In Italiaensch, Giglio matro, te weten, sot Lisch.

Door de nersticheydt vande Herbaristen heeftmen nu groeyende inde hoven van Nederlandt een Wtlandtsche plante die schijnt dat behoort gevoeght te worden byde Weedt oft Wederijcken, door eenighe ghelijckenisse van bladers ende ghedaente vande plante: Want de bladers zijn half tusschen die vanden Wederijck, Weedt oft Wouwe, groeyende aen dicke steelkens van onderhalven cubitus hooghe, waer aen veel holle sydtackskens staen. De bloemkens zijn wit, die vanden swarten Wolle-Cruydt ghelijck, hebbende vijf bladerkens. Tsaedt is cleyne ende besloten in ronde bollekens die vanden Vlas ghelijck. De wortel is zeer faselachtich ghelijck die vanden Weedt.

Kleine Sesamoides van Clusius. In Latijn Sesamoides parvum Salamanticum Clusij. (Sesamoides canescens)

Bij de wouw schijnt dat behoort gevoegd te wezen vanwege enige gelijkenis die het daarmee heeft een kruidje welke bij figuur en beschrijving onder de naam van kleine Sesamoides van Salamanca bij Charles Clusius de nakomelingen is geopenbaard geworden. Deze plant heeft een hardachtige en dikachtige witte wortel waaruit veel steeltjes met veel bladeren spruiten die van de vlas gelijk en zijn van de helft tot boven toe druifvormig met bloempjes bekleed die in het eerst uit het groene rood zien en daarna met lokjes bleker worden waar uit het midden gezien worden vier groene korreltjes die als de bloem vergaat [428] hauwtjes worden die vol klein zwart zaad zijn. Dit kruid groeit op de heuvels omtrent Salamanca gelegen op steenachtige grond waar dat in mei bloeit en zijn zaad voort brengt.

Ephemerum Matthioli of eerder Ephemerum Spurium. In Italiaans Giglio matro, te weten, zot lis. (Lysimachia ephemerum)

Door de vlijt van de herbaristen heeft men nu groeien in de hoven van Nederland een buitenlandse plant die schijnt behoort gevoegd te worden bij de wede of wederikken door enige gelijkenis van bladeren en gedaante van de plant. Want de bladeren zijn half tussen die van de wederik, wede of wouw en groeit aan dikke steeltjes van een 68 cm hoog waaraan veel holle zijtakjes staan. De bloempjes zijn wit en die van het zwarte wolkruid gelijk en heeft vijf bladertjes. Het zaad is klein en besloten in ronde bolletjes die van het vlas gelijk. De wortel is zeer vezelachtig gelijk die van de wede.

Tithymali, Wolfs melck.

In Griecks ende Latijn, Tithymali oft Lactariae. In Hoochduytsch, Wolfs milck. In Franchois, Tithymales oft Herbe au laict. In Italiaensch, Titimallo. In Spaensch, Lletrera, Leche trezna. In Portugueys, Maleytas. In Engelsch, Wilde Spurge.

Dese diversche cruyden hebben in Griecks eenen ghemeynen naem Tithymali oft Titheimali om dwit sap daer sy vol af zijn, welck Griecks wordt niet qualijck wt gheleydt en wordt, een quade borst oft fenijnighe tepel. Wy hebben nu ter tijdt meer soorten van dien, dan by Dioscorides verclaert staen, vande welcke wy eenige die onbescheydelijck van Matthiolus ghestelt ende met woorden niet en zijn verclaert, oock sommighe by ghevoeght den woorden van Dioscorides by hem niet verstaen, elck met zijn teeckenen sullen claerlijck beschrijven ende met luttel woorden verbeteren, ende achtervolghende de woorden van Dioscorides volghende onse ordonnantie, een netter beschrijvinghe doen wt der inspectie van dien, ten eynde dat claerlijcker blijcke welcke soorte dat elcke plante meest ghelijck is: stellende alder eerst Tithymalum Paralium, in onser talen Zee-Wolfs-melck geheeten.

Zee-Wolfs melck. In Latijn, Tithymalus Paralius. In Hoochduytsch, Zee-wolfs-milck. In Italiaensch, Tithymalo marino. In Spaensch, Leche trezna, lletrera marina. In Engelsch, Sea spourge.

Zee-Wolfs-melck en groeyet hier te landen nergens dan op savelachtighe ende dorre gronden aende canten vande Middelandtsche, Westersche ende Duytsche zee waer dat zeer overvloedick is groeyende, wt de wortel voorts brenghende rechte roodtachtighe stelen, die int aentasten lymachtich zijn, waer vast aen groeyen swartachtighe bladers die vanden Vlas ghelijck, maer breeder, ende van grootte ende ghedaente die vanden Alypum van Languedoc ghelijck. De bloemkens zijn wtten groenen geel wassende int opperste vande steelkens op scaelkens, ghelijck ronde schildekens, nae de welcke dat volght dryecantich saedt die vanden Springcruydt oft Chamelee niet onghelijck, maer minder ende platter, waer in dat binnen ligghen drye marckachtighe greynkens die van Tornesol ghelijck. De wortel is lanck, effen, ende houdtachtich. [429]

Wolfs melck wijfken. In Griecks, Myrsinites. In Latijn, Tithymalus myrthifolius, ende Myrtaria Gazae, oock femina repens Dioscor. In Italiaensch, Tithymalo myrsinite.

Dese plante is de voorghaende van ghedaente meest ghelijck, dan dat sy heeft corter, ende ghelijfvigher [430] steelkens van eenen voet hooghe, lancks der eerden cruypende, aende welcke groeyen veel spitsche bladers maer breeder dan die vande Chamalea, Myrthus oft Gagel, gelijck aenden Zee-Wolfs-melck, de welcke bleeck-groen zijn, ende int opperste wijder wtghespreyt, gelijck die vanden grooten Sedium oft Laureole, wt de welcke hen scheyden van een door holle ronde bladers vier oft vijf cleyne steelkens, die in Wedemaendt ende Hoymaendt voorts brenghen cleyne ghele bloemkens wt den groenen siende ende moschachtich, nae de welcke dat volght dryecantich saedt, dwelcke in Oogstmaendt rijpe is, dien vanden Zee-Wolfs-melck ghelijck, maer meerder. De welcke oock van drye hoecken ghemaeckt zijnde hen deelen in drye deelen, ieghelijck een besonder graen in hebbende, dwelcke lanckworpich ront is, bruyn ende binnen wit, scherp maer lieflijcke van smaecke. Dit cruydt groeyet meest inde hoven van Engellandt, Nederlandt ende Vranckerijck: oock en hebben wy dat nergens elders ghesien.

Dioscorides. Wolfs melck-wyfken is van naturen de Laureole gelijck bijtende van smaecke. Tsap, wortel, saedt, bladers, hebben de selfde cracht als heeft het Wolfs-melck manneken, maer dit en is soo crachtich niet, om te doen braken. Zee-Wolfs-melck wordt ghebruyckt tot de selfde dinghen, als dit ander.

Tithymali, Wolfs melk.

In Grieks en Latijn Tithymali of Lactariae. In Hoogduits, Wolfs milck. In Frans Tithymales of Herbe au laict. In Italiaans, Titimallo. In Spaans Lletrera, Leche trezna. In Portugees Maleytas. In Engels Wilde Spurge.

Deze diverse kruiden hebben in Grieks een algemene naam Tithymali of Titheimali vanwege het witte sap waar ze vol mee zijn welk Grieks woord niet slecht uitgelegd wordt als een kwade borst of venijnige tepel. We hebben tegenwoordig meer soorten van die dan bij Dioscorides verklaard staan waarvan we enige die onbeschaamd van Matthiolus gesteld en met woorden niet zijn verklaard en ook bij sommige gevoegd de woorden van Dioscorides die bij hem niet verstaan worden en elk met zijn tekens duidelijk zullen beschrijven en met weinig woorden verbeteren en achtervolgen de woorden van Dioscorides vervolgen onze ordening en een nette beschrijving doen uit de inspectie van die ten einde dat duidelijk blijkt welke soort dat elke plant meest gelijk is en stellen allereerst Tithymalum Paralium, in onze taal zee wolfsmelk geheten.

Zee wolfsmelk. In Latijn Tithymalus Paralius. In Hoogduits Zee-wolfs-milck. In Italiaans Tithymalo marino. In Spaans Leche trezna, lletrera marina. In Engels Sea spourge. (Euphorbia paralias)

Zee wolfsmelk groeit hier te lande nergens dan op zavelachtige en dorre gronden aan de kanten van de Middellandse, Noordzee en Oostzee waar dat zeer overvloedig groeit. Het brengt uit de wortel voort rechte roodachtige stelen die in het aantasten lijmachtig zijn waaraan vast groeien zwartachtige bladeren die van het vlas gelijk, maar breder en van grootte en gedaante die van de Alypum van Languedoc gelijk. De bloempjes groeien uit het groene geel in het opperste van de steeltjes op schaaltjes gelijk ronde schildjes waarna driekantig zaad volgt dat van het springkruid of Chamelee niet ongelijk, maar kleiner en platter waarin binnen liggen drie mergachtige korreltjes die van tournesol gelijk. De wortel is lang, effen en houtachtig. [429]

Wolfsmelk wijfje. In Grieks Myrsinites. In Latijn Tithymalus myrthifolius en Myrtaria Gazae, ook femina repens Dioscoridis. In Italiaans Tithymalo myrsinite. (Euphorbia myrsinites)

Deze plant is de voorgaande van gedaante meest gelijk dan dat ze heeft kortere en steviger [430] steeltjes van een 30cm hoog die langs de aarde kruipen. Daaraan groeien veel spitse bladeren maar breder dan die van de Chamalea, Myrtus of gagel, gelijk aan de zee wolfsmelk die bleek groen zijn en in het opperste wijder uitgespreid zijn gelijk die van de grote Sedum of Laureola. Daaruit scheiden ze vaneen door holle ronde bladeren vier of vijf kleine steeltjes die in juli voorts brengen kleine gele bloempjes die wat groenachtig lijken en mosachtig zijn. Daarna volgt driekantig zaad dat in augustus rijp is en die van de zee wolf-melk gelijk, maar groter. Die ook van drie hoeken gemaakt zijn en zich delen in drie delen die elk een apart zaad in zich hebben wat langwerpig rond, bruin en van binnen wit, scherp maar lieflijk van smaak. Dit kruid groeit het meest in de hoven van Engeland, Nederland en Frankrijk: ook hebben we dat nergens elders geien.

Dioscorides. Wolfsmelk wijfje is van naturen de Laureola gelijk en bijtende van smaak. Het sap, wortel, zaad en bladeren hebben dezelfde kracht als het wolfsmelk mannetje heeft, maar dit is niet zo krachtig om te doen braken. Zee wolfsmelk wordt gebruikt tot dezelfde dingen als de andere.

Croonkens cruydt. In Griecks, Helioscopios. In Latijn, Tithymalus helioscopios, oft Solisequius Portulacifolius. In Hoochduytsch, Sonnewende, Wolfz-melck. In Franchois, Reveille maton, suyvant le Soleil. In Engelsch, Son spourge, or Warte worte, Wertgrasse, ende Wertworte ende is Esula vulgaris Tragi.

Dit Wolfs-melck is alle nacien zeer wel bekent, de bladers hebbende die vande Porceleyne ghelijck, [431] maer niet soo dicke, ende corter dan die vanden Halymus rondtomme een weynich gekerft, gelijck ons Wolfs-melck-manneken: oock voorts brenghende vier oft vijf cleyne stelen van eenen voet hooghe, ter eerden waerts ghebogen, roodtachtich van verwe, om de welcke dat groeyen bleeck-gele bloemen by een staende ghelijck croonkens. Tsaedt is dien vanden anderen gelijck, maer in dlandt van Languedoc, alst gheheel rijpe is gheworden, ist soo vol van eenen dompighen gheest, dat op der aerden ligghende hem schijnt te roeren ende op te springhen ende oock berst, ghelijck tsaedt vanden Thamariscus, dwelck den kinderen ghenoechelick is om sien.

Cypres Wolfs-melck. In Griecks, Cyparissias. In Latijn, Tithymalus Cupressinus oft Humipinus. In Italiaensch, Esula minore, maer tկnrechte.

De dichte roode tackskens van onderhalve palme, zijn zeer wel ghelijckende van gewas, fatsoen, standt of wesen den cleyen Cypres. De bladers zijn smalder, langher ende die vanden Pijnboom veel ghelijcker ende saechter vande Chamaelea oft Thymaelea, andersins tsaedt, groeyende op de stelen op cleyne schaelkens oft schotelkens dien van den anderen niet ongelijck, dan dat minder is ende dien vanden zee-Wolfs-melck oft Esula aldernaest comende. Dit cruydt groeyet meest op de savelachtighe canten vande rivieren, ende hoevels daer ontrent gheleghen, ghelijck als zijn die vande Loire by Orliens, by Bourges in Vranckerijck, ende die vande Lane in Languedoc, niet verre van Montpelliers, ende hier ende daer elders. In Meye ende Wedemaendt als somtijdts door de coude vanden iaere ende plaetse oft door de hitte, zijn de bladers wit, ende groeyet gheheel minder, oock aende zee-cant, ghelijck wy Zee-wolfs-melck heel blaeu hebben ghevonden, ende dit Tithymalus Amygdaloides heel roodt.

Dioscorides. Dit Wolfs-melck heeft de selfde crachten vanden anderen voorseyde. [432]

Cleyn Esula. In Griecks, Pityusa. In Latijn, Tithymalus pinea, ende vanden Apotekers Esula minor: van Actuarius Turpetum nigrum, ende is Tithymalus Cyparissias Tragi. In Spaensch, Esula menor. In Engelsch, Pynes-pourge.

Dese cleyne Esula in Latijn gheheeten Tithymalus pinea, is den voorgaenden Cypres-Wolfs-melck van ghedaente, crachten, plaetse van groeyen ende sonderlinghe van bladers soo ghelijck, dat Dioscorides goedt heeft ghedacht eenen yeghelijcken te vermaenen dat tweederhande cruyden zijn, op dat niemandt door de groote ghelijckenisse en soude bedroghen worden. Ende hoe wel dat soude moghen schijnen te wesen eenighe diverscheydt van Cypres-wolfs-melck, ghelijck wy eenighe gheteeckent hebben: soo leert hy nochtans dat in dese tgheheele wesen ende fatsoen niet en is vande plante, dan alleene datse de bladers heeft die vanden Denneboom ghelijck. Waerom dat schijnt waerachtigher te wesen, dat dese Pityusa tselfde cruydt is, dat vande Apotekers Cleyn Esula gheheeten wordt: welck woordt Esula schijnt ghenomen te zijn van Pyrusula, te weten cleyn Pityusa, ende wordt over al bekent int ghelijcken byden wilden Vlas, ghelijck alst versken luydt: Esula gheeft melck, wildt Vlas groeyet sonder melck.

Want dit cruydt groeyet met dunne steelkens meer dan eenen voet oft cubitus lanck, waer aen by ongelijck spacien als aen Weghgras, tackskens ende bladers voorts comen, maer niet soo vele, de welcke lanck, scherp ende smal zijn die vande Wilghe oft wilt Vlas ghelijck, ende gheen vanden Wolfs-melcken ghelijcker dan den Cypres-Wolfs-melk, hebbende oock de bloemkens dien gheheel gelijck ende het dryecantich huysken van tsaedt. De wortel is eenen cleynen vinger dick ende wit, waer af de schorsse in azijn gheweyckt zijnde, ende ghereinicht vande binnenste houtachtighe materie, inde Apoteke ghebruyckt wordt. De vrucht en is niet ghelijck den Linse, soo tboeck van Dioscorides seght, daer meer te dencken is dat eenighe faute is, dan op de selfde woorden te staen: als ghenoech te kennen gheeft dկverlegghen vande saken. Voorwaer gheen van onsen Wolfs-melcken (alle de welcke hebben ghelijcke ende dryecantighe huyskens daer tsaedt in light) en is henlieden bekent gheweest, noch van henlieden beschreven: oft vande copieerders (ick en wil niet segghen van [433] Dioscorides is den rechten tekst ghecorrumpeert gheweest, ghelijck wy terstont sullen breeder verhalen. Hier door moghen wel bespot worden de versierde figuren van Wolfs-Melck, Zee-Wolfs-melck ende Wolfs-melck-wyfken van Matthiolus, de welcke hy niet en heeft geconterfeyt nae de selfde planten, maer met een beusel van een behagelijcke figure de naecomelinghen bedrogen: ghelijck hy heeft ghedaen inde bloemen vanden Antirrhinum, vrucht van Tragacanthus, ende bollekens vanden zee Gnaphalium, Poterium ende veel meer andere: Waer wt dat hy allen geschickten ende verstandighen lieden suspicie heeft ghegeven, dat hy meer dan op een plaetse heeft verandert tschriven ende den sin vanden treffelijcken Auteur, ende oirsake ghegeven datmen hem voorts aen niet en sal gelooven in saecken der medicijnen aengaende, ten zy dat de saecke eerst wel overleydt worde. Dese Esula groeyet vele opde canten vande bemden ende grachten. In Vranckerijk, Nederlandt ende Engellandt en groeyet die niet dan inde hoven vanden Apotekers.

Kroontjes kruid. In Grieks Helioscopios. In Latijn Tithymalus helioscopios of Solisequius Portulacifolius. In Hoogduits Sonnewende, Wolfz-melck. In Franchois Reveille maton, suyvant le Soleil. In Engels Son spourge of Warte worte, Wertgrasse en Wertworte en is Esula vulgaris Tragi. (Euphorbia helioscopia)

Deze wolfsmelk is alle naties zeer goed bekend en heeft de bladeren die van de postelein gelijk, [431] maar niet zo dik en korter dan die van de Halymus en rondom een weinig gekerfd gelijk ons wolfsmelk mannetje. Het brengt ook voort vier of vijf kleine stelen van een 30cm hoog ter aarde waart gebogen, roodachtig van kleur waarom bleekgele bloemen groeien die bijeen staan gelijk kroontjes. Het zaad is die van de anderen gelijk maar in het land van Languedoc, als het geheel rijp is geworden, is het zo vol van een dampige geest zodat als het op de aarde ligt zich schijnt te roeren en op te springen en ook barst gelijk het zaad van de Tamarisk wat voor de kinderen genoeglijk is om te zien.

Cypres wolfsmelk. In Griek, Cyparissias. In Latijn Tithymalus Cupressinus of Humipinus. In Italiaans Esula minore, maar te onrecht. (Euphorbia cyparissias)

De dichte rode takjes van 15cm lijken zeer goed van gewas, vorm, stand of wezen de kleine cipres. De bladeren zijn smaller, langer en die van de pijnboom veel gelijker en zachter van de Chamaelea of Thymaelea, anderszins het zaad dat groeit op de stelen op kleine schaaltjes of schoteltjes die van de andere niet ongelijk dan dat het kleiner is en die van de zee wolfsmelk of Esula het dichtst bij komende. Dit kruid groeit het meest op de zavelachtige kanten van de rivieren en heuvels daar omtrent gelegen gelijk als zijn die van de Loire bij Orlans, bij Bourges in Frankrijk en die van de Lane in Languedoc niet ver van Montpellier en hier en daar elders. In mei en juni zoals soms door de koude van het jaar en plaats of door de hitte zijn de bladeren wit en groeit het geheel kleiner, ook aan de zeekant gelijk we zee wolfsmelk heel blauw hebben gevonden en deze Tithymalus Amygdaloides heel rood.

Dioscorides. Deze wolfsmelk heeft dezelfde krachten van de andere voor vermelde. [432]

Kleine Esula. In Grieks Pityusa. In Latijn Tithymalus pinea en van de apothekers Esula minor: van Actuarius Turpetum nigrum en is Tithymalus Cyparissias Tragi. In Spaans Esula menor. In Engels Pynes-pourge. (Euphorbia verrucosa)

Deze kleine Esula in Latijn geheten Tithymalus pinea is de voorgaande cipres wolfsmelk van gedaante, krachten, plaats van groeien en vooral van bladeren zo gelijk dat Dioscorides goed heeft gedacht iedereen te vermanen dat het twee verschillende kruiden zijn zodat niemand door de grote gelijkenis bedrogen zou worden. En hoewel dat er enig verschil schijnt te wezen van cipres wolfsmelk gelijk we enige getekend hebben zo leert hij nochtans dat in deze het gehele wezen en vorm niet is van de plant dan alleen dat ze de bladeren heeft die van de dennenboom gelijk. Waarom dat schijnt waar te wezen dat deze Pityusa hetzelfde kruid is dat van de apothekers Cleyn Esula geheten wordt. Dat woord Esula schijnt genomen te zijn van Pyrusula, te weten kleine Pityusa en wordt overal herkend in het vergelijken van het wilde vlas gelijk als het versje luidt: Esula geeft melk, wild vlas groeit zonder melk.

Want dit kruid groeit dunne steeltjes meer dan 30 of 45cm lang waaraan bij ongelijke spaties zoals aan weggras takjes en bladeren voort komen, maar niet zo veel die lang, scherp en smal zijn en die van de wilg of wild vlas gelijk en geen van de wolfsmelken gelijker dan de cipres wolfsmelk. Het heeft ook bloempjes die geheel gelijk en het driekantige huisje van het zaad. De wortel is een kleine vinger dik en wit waarvan de schors in azijn geweekt en gereinigd van de binnenste houtachtige materie in de apotheken gebruikt wordt. De vrucht is niet gelijk de lens zo het boek van Dioscorides zegt daar meer te denken is dat het enige fout is dan op dezelfde woorden te staan zoals voldoende te kennen geeft het overleggen van de zaken. Voorwaar geen van onze wolfsmelken (alle die hebben gelijke en driekantige huisjes waarin het zaad ligt) is hen bekend geweest, noch van hen beschreven of van de kopieerders (ik wil niet zeggen van [433] Dioscorides is de rechte tekst verbasterd geweest gelijk we terstond uitvoeriger zullen verhalen. Hierdoor mogen wel bespot worden de versierde figuren van wolfsmelk, zee wolfsmelk en wolfsmelk wijfje van Matthiolus die hij niet heeft getekend naar dezelfde planten, maar met een beuzel van een behagelijke figuur de nakomelingen bedrogen gelijk hij heeft gedaan in de bloemen van de Antirrhinum, vrucht van Tragacanthus en bolletjes van de zee Gnaphalium, Poterium en veel meer andere. Waaruit hij alle geschikte ende verstandige lieden achterdocht heeft gegeven dat hij dat meer dan op een plaats het schrijven en de geest van de voortreffelijke auteur heeft veranderd en oorzaak gegeven dat men hem voortaan niet zal geloven in zaken die de medicijnen aangaan, tenzij dat de zaak eerst goed overlegd wordt. Deze Esula groeit veel op de kanten van de beemden en grachten. In Frankrijk, Nederland en Engeland groeit het alleen dan in de hoven van de apothekers.

Jaerich wolfs melck vande ghedaente van Esula. Tithymalus annuus Pityusae facie.

Dit Wolfs-melck is de Esula zeer ghelijck, maer de diverscheydt wordt ghesien inde houdtachtighe wortel, die niet en is cruypende, ende inde bloemen, de welcke op veel croonkens groeyen, aen eenen stele van eenen cubitus hooghe vande middel opwaerts tot boven toe. Dit cruydt is van selfs groeyende inden hof van onsen vriendt Mouton ende diversche ander.

Cleyn Esula van Tragus. In Latijn Esula exigua Tragi.

Onder alle de Wolfs-melcken is dաlderminste de cleyne Esula daer Jeronimus Bock mencie af maeckt. Dese plante wordt inden Somer dickwils ghevonden int coren in Wals Nederlandt ende Enghellandt, een stelken hebbende van een palme oft onderhalf lanck, met luttel bladers die vanden Cypres-Wolfs-melck ghelijck, maer corter ende veel minder: heeft oock ghele bloemkens, wtten groenen siende staende op dկpperste vanden stele ende aende sydtackekens: tsaedt is oock cleyne ende dryecantich. Tis een Somer plante.

Cleyn Esula met roode bloemen. In Latijn, Pityusa seu Esula minor altera floribus rubris.

De gheschickste Herbaristen van Nederlandt hebben groeyende een soorte van Pityusa een spanne oft voet hooghe, met blaerkens die vande cleyne Esula ghelijck. De roode bloemkens ende [434] tsaedt zijn dien vanden Duvels-melck ghelijck groeyende in schotelkens als die vanden Wolfs-melck.

Soete Esula, Esula dulcis.

Dese Esula wordt soete ghenoemt, om dat die min scherp is dan dander, ende is van aensien den Duyvels-melck ghelijck: de stele is onderhalven voet lanck: de bloeme ende tsaedt is dien vanden Duyvels-melck ghelijck: maer de bladers zijn een weinich langher.

Groote Duytsche Esula. In Latijn, Esula maior Germanica. Oft oock is Pityusa praegrandis frutescens Dioscoridis? In Franchois, Turbith noir. In Italiaensch, Esula maggiore. In Spaensch, Esula mayor, ende is Turbith adulterinum & nigrum.

Ghelijckerwijs als dese groote Esula dickwils ghebruict wordt vande Hoochduytsche ende Nederlandtsche Apotekers, alsoo oock en schijnt voorwaer de selfde geen soorte van Wolfs-melck naeder te comen dan de Pityusa. Andersins te zije datse hier mede accordeert, soo en heeft Dioscorides de selfde niet ghekent, oft heeft die achtergelaten. Wt een breede ende menichfuldighe wortel, die dick ende groot is met een bruyne schorsse becleet, spruyten zeer veel stelen van eenen cleynen vingher dicke, ende twee cubitus hooghe, gheheel groen, aende welcke veel bladers wassen die vanden Springcruydt oft Boomachtich Wolfs-melck ghelijck: ende oock der ghelijcke saedt, dwelcke eens deels groeyet ter synden aende stelen ende eens deels boven op croonkens, die niet soo breet noch ront en zijn: aengaende de reste is die den anderen Wolfs-melcken niet ongelijck. Dit cruydt groeyet luttel in Italien ende Vranckerijck, ten ware in de hoven. Maer in Hoogh ende Neder Duytschlandt aenden Rhijn ende in Engellandt in tbosch van Heer Jan Coltes by Bat, groeyet zeer vele.

De wortel wordt gheweyckt in azijn, opde selfde maniere als dկuders sout ende azijn menghden metten Niescruydt, om datter Niescruydt te rasschen wercken soude, ghelijck wy op sijn plaetse vermaendt hebben. Want sy verrascht ende belet de verhittinghe oft impressie vande hitte de welcke pleeght te comen door het traech wercken vande medicijne. De wortel van groot Esula bereydt met azijn ende melck, tot pulver ghestooten pleegtmen van 12 tot 16 greynen te doen inde clysterien: ende inde medicijnen die de heete cholerike vochtighe humeuren wtbrengen pleegtmen te doen 6 oft 8 greynen sonder pijne oft ghequel: Maer inde coude vochtighe humeuren is sy een weynich tijdts moeyelick: midts dat de selfde swaerder wtghedreven worden. Mesue. De groote Esula quetset ingewant, ende daerom is die schadelick. De cleyne is beter, principalick als de schorsse vande wortel die dunne, licht, broosch, roodtachtich ghelijck de Cassie oft Canneele, over ses maenden vergadert is: want groen zijnde, is quaedt de selve maendt datse wtghetrocken is, ghelijck oock de swerte, ende die ghewassen is op eenighe plaetsen by de baden. Dese moet ghepluckt worden int beghinsel vande Lente: maer dխelck dwelcke heeter, scherper ende crachtigher is, int eynde vande Lente. Dit cruydt is heet ende drooghe tot in tbeginsel vanden derden graedt, ende is van subtijle substantie, vierich ende scherp, inciderende, dunne maeckende, smeltende, drooghende ende openende, ende oock aerdich, tsamentreckkende, drooghende de diepe gheleghen materien. Het purgeert sterck de quade vochtighe humeuren, dwater, ende de melancholike humeuren, iae tot wt de ioncturen ende litten, ende daerom ist zeer goedt teghen de pijne van dien, ende oock teghen de watersucht, maer tis therte, maghe, ende lever schadelick: tquetst de darmen, ende breeckt de monden vande aders: tdroogt te zeer dlichaem, verteiret tsaedt, ende ontstekende verwecktse cortsen, principalick door sijn melck. Hierom moeten daer by ghevoeght werden dinghen die therte, maghe en lever stercken, ende die tsamen trecken ende glutineren, ghelijck Gomme Dragant, Bdellium, vetticheydt van Vloycruydt, sap van Porceleyne: ten laetsten oock vercoelende dinghen, ende die de hitte lesschende. Daerom salt gheleydt worden in azijn, principalick daer Que-appels in gheweyckt oft ghesoden zijn, ende in sap van Cicoreye oft Daeuw-distels, oft Porceleyne oft Nachtschade, maer als daer by ghedaen worden Myrobalanen, alssem, alo, soo wordet beter. Een Jode beterde dat, met te legghen in azijn oft melck, die dickwils veranderende ende drooghende. Ist dat u te zeer purgeert, soo sidt in coudt water als Rufus raedt: Want de omvanghende coude, treckt samen de cracht vande medicijne, ende maeckt sterck, ende helpt by ghevalle, van hem drijvende de materien nae dwtganghen, door de welcke datse moeten wtcomen ende moet gheholpen worden, als wy gheseydt hebben inde reghels.

Cracht van Pituysa.

Dioscorides. De wortel van Pityusa twee dragmen met honich water ingenomen purgeert door camerganck: des ghelijcks doet oock een dragma van tsaedt inghenomen.

Tsap met meel ghetempert eenen lepel vol, wordt ghelijck pillen inghegheven: maer vande bladers ghebruycktmen drye dragmen.

Boomachtich Wolfs-melck. In Griecks, Dendroides. In Latijn, Tithymalus arboreus Myrthifolius. In Italiaensch, Tithymalo arboreo.

Dit Wolfs-melck groeyet opde open gheleghen hoevels die rouw ende steenachtich zijn vande warme landen byde rivieren van Languedoc op den wegh van Gignac ende Frontignaen, oock in Tuscane ende Romanie, waer dat groeyet nae tfatsoen van een boomken, voorts brengende wt [435] eenen stele eenen duyme dicke, veel wyde tacken van twee cubitus lanck ende eenen vingher dicke, de bladers hebbende die vande Esula van grootte ende fatsoen ghelijck, soo oock de gheheele plante is: Maer de minder wortel, de dicker stele ende meerder croonken, bewyset donderscheydt datse heeft vande groote Esula, ghelijck oock doet tboomachtich fatsoen, waer af datse den naem heeft.

Dit Wolfs-melck heeft de selfde crachten vanden anderen, ende wordt op de selfde maniere wegh gheleydt om te besighen.

Breedt Wolfs-melck, oft Wolfs-melck manneken. In Latijn, Characias Monspelliens. Clusij & Matth.

Tcruydt dat de schrijvers van onsen tijdt ende die van Montpelliers ghestelt hebben voor dկprechte Characias, hebben wy by ghebreke van bequaemer naem ghenoemt Plataphyllon, dat is te zegghen, Wolfs-melck met breede bladers, om datter breede bladers heeft dan eenich vanden anderen, als Plinius oock zeght, de welcke die vande witte Violieren oft vanden minsten wilden Wollecruydt eenichsins ghelijcken, ende midts de gelijckenisse, plaetse van groeyen, ende ghelijcke grootte soo behoort dit cruydt Breet-Wolfs-melck ghenoemt te zijn. Maer want Karle vander Cluse daer en boven een ander heeft ghevonden, dat in alle de teeckenen beter daer mede is ghelijckende, van dwelcke wy terstont sullen spreken: soo willen wy hem dat geerne consenteren. Wy hebben liever de waerheydt te verhalen ende onse opinie te veranderen (want wy en staen soo zeer niet op ons selven) dan ghelijck Matthiolus tot groot achterdeel niet alleene vanden leerkinders, maer oock van zeer veel gheleerde mannen, tot onsen roem figueren te stellen, ende nae onsen lust te verdraeyen ende te veranderen. Dese plante van Wolfs-melck is gemeynlick maer eenen stele hebbende, somtijdts oock meer, van eenen cubitus oft twee hooge, de welcke onder, ghelijck die van alle dander Wolfs-melcke, cael zijn, met breeder, langer ende stijfver bladers die vande groote Esula oft Pityusa gelijck. In Meye ende Wedemaendt comen voorts niet gele maer swarte bloemen ende dryecantich saedt groeyende op steelkens gewassen door ronde bladers. De wortel is eenen vinger dicke. Dit cruydt wasset zeer vele op steenachtighe plaetsen, hoevels ende oevers vande rivieren in tlandt van Languedoc ende Provencen [436] ende veel meer ander plaetsen van Vranckerijck, ende oock aende canten vande riviere de Lane, ende aende brugghe van nieu Casteel.

Dioscorides. Tsap van Breet Wolfs-melck maeckt camerganck, alsmen van dien eenen scrupel inneemt, met ghewaterden wijn: maer met honich-water inghenomen doet braken.

Teghen den tijdt dat de wijn ghesneden wordt, neemtmen de tackskens tsamen, vande welcke terstont in stucken ghesneden zijnde ende in een vat ghesloten, tsap ghecreghen wordt. Sommighe doen daer by meel van Erven, ende maecken daer bollekens af, soo groot als een erve. Ander laten drye oft vier druppens vallen in drooghe vighen, om dat daer mede souden droogen, welcke vighen sy wegh legghen ende bewaren. Dwordt oock alleene in eenen mortier ghestooten, ende de bollekens daer af ghemaeckt worden wegh gheleydt ende bewaert: Maer alst melck wtghetrocken wordt, soo en mach niemandt staen teghen den wynt, noch oock sijn handen aen doogen houden, maer eer dat vergaert wordt, moetmen dlichaem, sonderlinghe daensicht, den hals, ende de mannelijckheydt met vet oft met olie ende wijn strijcken. Het maeckt de kele row, ende daerom moeten de pillekens van dien met was of ghesoden honich bestreken worden, ende alsoo inghegeven: niettemin twee oft drye vande voorseyde vijghen inghenomen is ghenoech om te purgeren.

Varsch sap van Wolfs-melck met olie ghemengt ende daer mede thayr bestreken inde Sonne, doet dat hayr wt vallen ende nieu-geel ende dun hayr wassen. Tsap gesteken inde holle tanden, neemt wegh den tantsweere, maer den tanden moeten met was ghestopt worden, op dat door dշtvallen de tonghe ende kele niet en hindere. Tselfde sap gheneest oock alle quade crauwagie, ende schorftheydt, tdoet oock alderhanden wratten af vallen ende vergaen, ende is oock goet om af te byten de quade harte canten vande loopende gaten (als oock Galenus seght) ende voorts etende vuyl sweeringen, ende tot heete vierige gheswillen ende carbunculen ghebruyckt. Tsaedt wordt ghepluckt oft vergaert inden Herfst, ende inde Sonne ghedroogt zijnde wordet lichtelijck ghebroken, ende heet ghemaeckt zijnde soo wordt dat wegh gheleydt. De bladers worden oock ghedrooght. Tsaedt ende bladers wercken als tsap, inghenomen eenen halven lepel vol. Om oudt te moghen laeten worden ende te bewaren, pleghen sommighe dit met pepercruydt ende ghestooten kese te menghen.

Vande wortel een vierendeeel loots inghenomen met honich-water, maeckt camerganck: maer met azijn ghesoden ende daer mede de mont ghespoelt gheneest den tantsweer.

Galenus. Wolfs-melck verwarmt ende suyvert crachtichlijck, ende matich ghebruyckt alst tijdt is, mach somtijdts helpen: Oock door de selfde cracht bytet af de harde canten vande fistels.

Alle Wolfs-melcken hebben principalijck een scherpe ende heete cracht: oock is daer in een bitterheydt. Daerom is tsap van dien alder crachtichst, daer nae tsaedt ende de bladers, oock heeft de wortel de selfde crachten maer niet soo sterck. De wortel in azijn ghesoden gheneest den tantsweere, sonderlinghe die comt vande wtgheholde tanden. Maer tsap dat sterckste is van crachten, wordt ghedaen inde gaten vande tanden maer in dien dat gheraeckt eenighe ander partie des lichaems, tverbrant ende trecket terstondt tvel af, daerom worden de tanden van buyten met was becleet, midts dat is heet inden vierden graet: Alsoo doet oock tsap thayr wtvallen dat daer mede ghestreken is: Maer midts dat te crachtich is, soo wordt daer olie onder ghemengt: ende ist dat thayr dickwils daer mede bestreke wordt, soo worden de wortels van thayr ten laetsten gheheel verbrant, ende dլichaem wordt cael. Door de selfde cracht verdryvet alderhande wratten als smertende wratten, myrmecie gheheeten, ende andere Thymi geheeten, want sy den hoofdeken van thymus wt Candien gelijck zijn ende neemt wegh de schellen vanden ooghen: oock vaeghet af de quade ende vuyle schorftheydt want om de bitterheydt hevet in hem een afvaeghende cracht. Maer ghemerckt datter zijn seven soorten van dien, soo is het crachtichste tgene datmen heet Wolfs-melck manneken, ende oock dwijfken, oock tghene dat op steenachtighen grondt wasset ghelijck eenen boom, daer nae tghene dat den wolle-cruydt ghelijck is, ende het Cypres-Wolfs-melck, daer nae tzee-Wolfs-melck: ten laetsten het Croonkens-cruydt: maer nae proportie van henlieder begrepen crachte, sal oock zijn dաssche ende de looghe daer af ghemaeckt: Voorts soo wercken alle dese dinghen generalick ghelijck, maer de vruchten ende bladers en wercken soo sterck niet. Mesue. Wolfs melcken zijn therte, lever ende maghe zeer schadelijck, sy breken de vaten, ende screpen af de darmen, verhitten tgheheel lichaem soo zeere datter lichterlick cortsen souden door comen. Dեerste letsel vanden Wolfs-melck wordt benomen als daer by ghemengt zijn dinghen die therte, lever ende maghe verstercken. Maer het tweede ende derde, als daer by ghedaen worden dinghen die een glutinative cracht hebben, gelijck als is Gomme Dragant, Gomme, Bedellium, vetticheydt van tsaedt van Vloycruydt, ende sap van Porceleyne. Tvierde letsel wordt benomen door by te voeghen van coude ende vochte dinghen. Waerom datmen sap van Dauw-distels oft Cicoreye oft Porceleyne, oft Nachtschade, oft azijn met saedt van Que-appels met een spatel langhe roerende daer onder mengt. Wolfs-melck int ghemeyne gebruyckt drijft [437] sterck af de waterachtighe humeuren, ende oock de swerte melancholike, des ghelijcks oock de waterachtighe humeuren die nae de ioncturen loopen. De watersucht trecket zeer gheweldich af, ende drooght niet min tgheheel lichaem ende verteiret het mannelick saedt: waer wt dat met reden den naem heeft gecreghen ende gheheeten wordt de medicijne vande boeren.

Breedt Wolfs melck van Engellandt ende Vranckerijck oft Wolfs-melck manneken van Dioscorides. Characias Anglicus & Francus. Mas Dioscor.

Dese soorte is zeer ghelijck den Wolfs-melck met breede bladers, maer minder van stele ende bladers. Tgroeyet veel meer inde bosschen van Duytschlandt, ende ontrent Orleans in Vranckerijck, dan in warme landen: maer nergen en groeyet overvloedigher dan in Engellandt. Tbloeyet int eerste vande Lente, ende heeft veel roodtachtighe stelen voorts comende wt een bruyne houtachtighe wortel. De welcke de bladers veel minder hebben ende roodtachtich, van ghedaente den Amandel bladers ghelijck, ende meerder dan die van zee-Wolfs-melck. Nae de gele bloemkens volghen in Wedemaandt dryecantighe haeukens met drye saeykens die vanden anderen niet onghelijck, maer wat hoogher dan de holle schaelkens zijn, comende de tackskens oft croonkens staen.

Eenjarig wolfsmelk van de gedaante van Esula. Tithymalus annuus Pityusae facie. (Euphorbia platyphyllos)

Deze wolfsmelk is de Esula zeer gelijk maar het verschil wordt gezien inde houtachtige wortel die niet kruipt en in de bloemen die op veel kroontjes groeien aan een steel van een 45cm hoog van het midden opwaarts tot boven toe. Dit kruid groeit vanzelf in de hof van onze vriend Mouton en diverse andere.

Kleine Esula van Tragus. In Latijn Esula exigua Tragi. (Euphorbia exigua)

Onder alle wolfsmelken is de aller kleinste de kleine Esula daar Jeronimus Bock mentie van maakt. Deze plant wordt in de zomer dikwijls gevonden in het koren in Waals Nederland en Engeland. Het heeft een steeltje van een 10 of 15cm lang met weinig bladeren die van de cipres wolfsmelk gelijk, maar korter en veel kleiner. Het heeft ook gele bloempjes die groen lijken en staan op het opperste van de steel aan zijtakjes. Het zaad is ook klein en driekantig. Het is een zomer plant.

Kleine Esula met rode bloemen. In Latijn Pityusa seu Esula minor altera floribus rubris. (Euphorbia segetalis subsp. segetalis var. pinea)

De geschiktste herbaristen van Nederland hebben groeien een soort van Pityusa een 10 of 30cm hoog, met bladertjes die van de kleine Esula gelijk. De rode bloempjes en [434] het zaad zijn die van de duivelsmelk gelijk en groeien in schoteltjes zoals die van de wolfsmelk.

Zoete Esula, Esula dulcis. (Euphorbia dulcis)

Deze Esula wordt zoet genoemd omdat die minder scherp is dan de andere en is van aanzien de duivelsmelk gelijk. De steel is 45cm lang. De bloemen en het zaad is die van de duivelsmelk gelijk maar de bladeren zijn wat langer.

Grote Duitse Esula. In Latijn Esula maior Germanica. Of het ook is Pityusa praegrandis frutescens Dioscoridis? In Frans Turbith noir. In Italiaans Esula maggiore. In Spaans Esula mayor en is Turbith adulterinum & nigrum. (Euphorbia esula)

Gelijk zoals deze grote Esula dikwijls gebruikt wordt van de Hoogduitsers en Nederlandse apothekers alzo ook schijnt het voorwaar dezelfde geen soort van wolfsmelk dichterbij te komen dan de Pityusa. Anderszins tenzij dat ze hiermee overeen komt zo heeft Dioscorides dezelfde gekend of heeft die nagelaten. Uit een brede en menigvuldige wortel, die dik en groot is met een bruine schors bekleed, spruiten zeer veel stelen van een kleine vinger dik en 90cm hoog en geheel groen. Daaraan groeien veel bladeren die van het springkruid of boomachtig wolfsmelk gelijk en ook dergelijk zaad wat eensdeels groeit terzijde aan de stelen en eensdeels boven op kroontjes die niet zo breed noch rond zijn: aangaande de rest is die de andere wolfsmelken niet ongelijk. Dit kruid groeit weinig in Itali en Frankrijk, tenzij in de hoven. Maar in Hoog en Neder Duitsland aan de Rijn en in Engeland in het bos van heer Jan Coltes bij Bath groeit het zeer veel.

De wortel wordt geweekt in azijn op dezelfde manier zoals de ouders zout en azijn mengden met het nieskruid zodat het nieskruid sneller zou werken gelijk we op zijn plaats vermaand hebben. Want ze verrast en belet de verhitting of impressie van de hitte die pleegt te komen door het traag werken van de medicijn. De wortel van grote Esula bereid met azijn en melk, tot poeder gestoten pleegt men van 12 tot 16 greinen (0,050 gram) te doen in de klysmaՍ s en in de medicijnen die de hete galachtige vochtige levenssappen uitbrengen pleegt men te doen 6 of 8 greinen zonder pijn of kwellingen. Maar in de koude vochtige humeuren is ze een weinig tijd moeilijk omdat die zwaarder uitgedreven worden. Mesue. De grote Esula kwetst het ingewand en daarom is die schadelijk. De kleine is beter en voornamelijk als de schors van de wortel, die dun, licht, broos, roodachtig gelijk de cassie of kaneel, over zes maanden verzameld is. Want groen zijnde is het kwaad dezelfde maand dat ze uitgetrokken is gelijk ook de zwarte en die gegroeid is op enige plaats bij de baden. Deze moet geplukt worden in het begin van de lente: maar de melk, wat heter, scherper en krachtiger is, in het einde van de lente. Dit kruid is heet en droog tot in het begin van de derde graad en is van subtiele substantie, vurig en scherp, insnijdend, dun makend, smeltende, drogende en openende en ook aardig, tezamen trekken, verdrogende de diep gelegen materin. Het purgeert sterk de kwade vochtige humeuren, het water en de melancholische humeuren, ja, tot uit de spieren en leden en daarom is het zeer goed tegen de pijn van die en ook tegen de waterzucht, maar het is het hart, maag en lever schadelijk, het kwetst de darmen en breekt de monden van de aders. Het droogt te zeer het lichaam, verteert het zaad en ontstekende verwekt het koortsen en voornamelijk door zijn melk. Hierom moeten daarbij gevoegd worden dingen die het hart, maag en lever versterken en die tezamen trekken en lijmen zoals gom Dragant, Bdellium, vetheid van vlooienkruid, sap van postelein. Tenslote ook verkoelende dingen en die de hitte lessen. Daarom zal het gelegd worden in azijn, voornamelijk daar kweeappels in geweekt of gekookt zijn en in sap van Cichorium of dauwdistels of postelein of nachtschade. Maar als daar bijgedaan worden Myrobalanen, alsem en Alo zo wordt het beter. Een Jood verbeterde dat met het te leggen in azijn of melk en die dikwijls veranderende en drogende. Is het dat u te zeer purgeert zo zit in koud water zoals Rufus aanraad. Want de omvangende koude trekt tezamen de kracht van de medicijn en maakt sterk en helpt bij toeval en van zich drijvende de materin naar de uitgangen waardoor dat ze moeten uitkomen en moet geholpen worden zoals we gezegd hebben in de regels.

Kracht van Pituysa.

Dioscorides. De wortel van Pityusa 7, 8 gram met honing water ingenomen purgeert door kamergang, desgelijks doet ook een 3, 9 gram van het zaad ingenomen.

Het sap met meel getemperd een lepel vol wordt gelijk pillen ingegeven: maar van de bladeren gebruikt men 11, 7gram.

Boomachtig wolfsmelk. In Grieks Dendroides. In Latijn Tithymalus arboreus Myrthifolius. In Italiaans Tithymalo arboreo. (Euphorbia dendroides)

Deze wolfsmelk groeit op de open gelegen heuvels die ruw en steenachtig zijn in de warme landen bij de rivieren van Languedoc op de weg van Gignac en Frontignaen, ook in Toscane en Romanie waar het groeit naar de vorm van een boompje. Het brengt voort uit [435] een steel van een duim dik veel wijde takken van 90cm lang en een vinger dik. Het heeft de bladeren die van de Esula van grootte en vorm gelijk, zo ook de gehele plant is. Maar de kleinere wortel, de dikkere steel en grotere kroontjes bewijzen het verschil dat ze heeft van de grote Esula gelijk ook doet de boomachtig vorm waarvan ze de naam heeft.

Deze wolfsmelk heeft dezelfde krachten van de andere en wordt op dezelfde manier weg gelegd om te gebruiken.

Brede wolfsmelk of wolfsmelk mannetje. In Latijn Characias Monspelliens. Clusij & Matth. (Euphorbia characias)

Het kruid dat de schrijvers van onze tijd en die van Montpellier gesteld hebben voor de echte Characias hebben we bij gebreke van betere naam genoemd Plataphyllon, dat is te zeggen, wolfsmelk met brede bladeren omdat het brede bladeren heeft dan enige van de andere, als Plinius ook zegt, die diegene van de witte violieren of op die van de kleinste wilde wolkruid enigszins lijken en vanwege de gelijkenis, plaats van groeien en gelijke grootte zo behoort dit kruide brede wolfsmelk genoemd te worden. Maar dat Karle Clusius daarboven een andere heeft gevonden dat in alle tekens daarmee beter lijkt waarvan we terstond zullen spreken zo willen we hem dat graag consenteren. We hebben liever de waarheid te verhalen en onze opinie te veranderen (want we staan niet zo zeer op ons zelf) dan zoals Matthiolus tot groot nadeel niet alleen van de leringen maar ook van zeer veel geleerde mannen tot onzenroem figuren te stellen en naar onze lust te verdraaien en te veranderen. Deze plant van wolfsmelk die gewoonlijk maar een steel heeft en soms ook meer van een 45 of 90cm hoog die onder, gelijk zoals die van andere wolfsmelken, kaal zijn en met bredere, langere en stijvere bladeren die van de grote Esula of Pityusa gelijk. In mei en juni komen voort geen gele maar zwarte bloemen en driekantig zaad dat groeit op steeltjes dat gegroeid is door ronde bladeren. De wortel is een vinger dik. Dit kruid groeit zeer veel op steenachtige plaatsen, heuvels en oevers van de rivieren in het land van Languedoc en Provence [436] en veel meer andere plaatsen van Frankrijk en ook aan de kanten van de rivier de Lane en aan de bruge van nieuw Casteel.

Dioscorides. Het sap van brede wolfsmelk maakt kamergang als men van die een 0, 433 gram inneemt met gewaterde wijn, maar met honingwater ingenomen doet braken.

Tegen de tijd dat de wijn gesneden wordt neemt men de takjes tezamen die terstond in stukken gesneden worden en in een vat gesloten het sap verkregen wordt. Sommige doen daar bij meel van erven en maken er bolletjes van zo groot als een erve. Anderen laten drie of vier druppels vallen in droge vijgen zodat het daarmee zou drogen, welke vijgen ze weg leggen en bewaren. Het wordt ook alleen in een mortier gestoten en de bolletjes daarvan gemaakt weg gelegd en bewaard. Maar als de melk uitgetrokken wordt zo mag niemand staan tegen de wind, noch ook zijn handen aan de ogen houden, maar eer dat verzameld wordt moet men het lichaam en vooral het aanzicht, de hals en de mannelijkheid met vet of met olie en wijn bestrijken. Het maakt de keel rouw en daarom moeten de pilletjes van die met was of gekookte honing bestreken worden en alzo ingegeven. Niettemin twee of drie van de voor vermelde vijgen ingenomen is genoeg om te purgeren.

Vers sap van wolfsmelk met olie gemengd en daarmee het haar bestreken in de zon laat het haar uitvallen en nieuw geel dun haar groeien.

Het sap gestoken in de holle tanden neemt weg de tandpijn, maar de tanden moeten met was gestopt worden zodat door het uitvallen de tong en keel niet gehinderd wordt. Hetzelfde sap geneest ook alle kwade jeuk en schurft. Het laat ook allerhande wratten afvallen en vergaan en is ook goed om af te bijten de kwade harde kanten van de lopende gaten (als ook Galenus zegt) en voort etende vuile zweren en tegen hete vurige zwellen en karbonkels gebruikt. Het zaad wordt geplukt of verzameld in de herfst en in de zon gedroogd wordt het gemakkelijk gebroken en als het heet gemaakt wordt dan wordt dat weg gelegd. De bladeren worden ook gedroogd. Het zaad en de bladeren werken zoals het sap, ingenomen een halve lepel vol. Om oud te mogen laten worden en te bewaren plegen sommige dit met peperkruid en gestampte kaas te mengen.

Van de wortel een vierde deel van 7 gram ingenomen met honingwater maakt kamergang: maar met azijn gekookt en daarmee de mond gespoeld geneest de tandpijn.

Galenus. Wolfsmelk verwarmt en zuivert krachtig en matig gebruikt als het tijd is kan het soms helpen. Ook door dezelfde kracht bijt het af de harde kanten van de lopende gaten

Alle wolfsmelken hebben principaal een scherpe en hete kracht. Ook is daarin een bitterheid. Daarom is het sap van die het aller krachtigste, daarna het zaad en de bladeren, ook heeft de wortel dezelfde krachten maar niet zo sterk. De wortel in azijn gekookt geneest de tandpijn en vooral die van uitgeholde tanden komt. Maar het sap dat het sterkste is van krachten wordt gedaan in de gaten van de tanden, maar indien dat enig ander deel van het lichaam raakt verbrand het en trekt terstond het vel er af, daarom worden de tanden van buiten met was bekleed omdat het heet in de vierde graad is. Alzo doet ook het sap het haar uitvallen wat daarmee bestreken is. Maar omdat het te krachtig is zo wordt daar olie onder gemengd en is het dat het haar dikwijls daarmee bestreken wordt dan worden de wortels van het haar tenslotte geheel verbrand en het lichaam wordt kaal. Door dezelfde kracht verdrijft het allerhande wratten zoals smartende wratten, myrmecie geheten, en andere, Thymi geheten, omdat ze het hoofdje van de tijm uit Creta gelijk zijn en neemt weg de schellen van de ogen. Ook veegt het af de kwade en vuile schurft want vanwege de bitterheid heeft het in zich een afvegende kracht. Maar gemerkt dat er zeven soorten van die zijn zo is de krachtigste hetgene dat men wolfsmelk mannetje noemt en ook het wijfje, ook hetgeen dat op steenachtige grond zoals een boom groeit en daarna hetgeen dat het wolkruid gelijk is en de cipres wolfsmelk, daarna de zee wolfsmelk. Tenslotte het kroontjes kruid. Maar naar proportie van hun begrepen krachten zal ook zijn de as en de loog die daarvan gemaakt worden. Voorts zo werken al deze dingen gewoonlijk gelijk, maar de vruchten en bladeren werken niet zo sterk. Mesue. Wolfsmelken zijn het hart, lever en maag zeer schadelijk, ze breken de vaten en schrapen af de darmen, verhitten het gehele lichaam zo zeer zodat er gemakkelijk koortsen door komen. Het eerste letsel van de wolfsmelk wordt benomen als daarbij gemengd zijn dingen die het hart, lever en maag versterken. Maar het tweede en derde als daarbij gedaan worden dingen die een lijmachtige kracht hebben, gelijk als is gom Dragant, gom Bedellium, vetheid van het zaad van vlooienkruid en sap van postelein. Het vierde letsel wordt benomen door bij te voegen van koude en vochtige dingen. Waarom dat men sap van dauwdistels of Cichorei of postelein of nachtschade of azijn met zaad van kweeappels met een spatel lang roert daaronder mengt. Wolfsmelk in het algemene gebruik drijft [437] sterk af de waterachtige sappen en ook de zwarte melancholische, desgelijks ook de waterachtige sappen die naar de spieren lopen. De waterzucht trekt het zeer geweldig af en droogt niet minder het gehele lichaam en verteert het mannelijke zaad waarom dat met reden de naam heeft gekregen en genoemd wordt de medicijn van de boer

Brede wolfsmelk van Engeland en Frankrijk of wolfsmelk mannetje van Dioscorides. Characias Anglicus & Francus. Mas Dioscoridis.

(Euphorbia amygdaloides) Deze soort is zeer gelijk de wolfsmelk met brede bladeren, maar kleiner van stelen en bladeren. Het groeit veel meer in de bossen van Duitsland en omtrent Orleans in Frankrijk dan in warme landen, maar nergen groeit het overvloediger dan in Engeland. Het bloeit in het eerste van de lente en heeft veel roodachtige stelen die voort komen uit een bruine houtachtige wortel. Die de bladeren veel kleiner hebben en roodachtig, van gedaante de amandel bladeren gelijk en groter dan die van zee wolfsmelc. Na de gele bloempjes volgen in juli driekantige hauwtjes met drie zaadjes, die van de andere niet ongelijk, maar wat hoger dan de holle schaaltjes zijn komen de takjes of kroontjes te staan.

Wolfs-melck Amaygdaloides. In Latijn, Characias Amygdaloides, ende is Characias primus Dodonaei. (Euphorbia (characias amygdaloides amygdaloides)

Dit cruydt is groeyende in dlandt van Montpelliers aenden oevers vande riviere de Lane op dese sijde vande brugghe van Nieu Casteel, insghelijcks oock byde bogaerden van Lyons int half eylandt Aynez ghenoemt: oock tot Orliens, Bourges ende veel meer ander plaetsen in Vranckerijck, hebbende bladers die vanden Engelschen ghelijck, maer langher, saechter ende veel meerder ende breeder, oock meer wtghespreydde tacken met schaelkens. De wortel is faselachtich. Ick hebbe van Montpelliers tsaedt ghesonden in Nederlandt.

Apuleius. Sap van Wolfs-melck ghemengt met sap van Hane-voet, ende opde wratten geleydt, dat die binnen den derden dagh ghenesen. Sap van Wolfs-melck met wijn ghemengt ende op de fistels wtghedouwet ende dan met ander stovinghe verbonden, gheneest die.

De bloeme van Wolfs-melck met hers ghesoden, ende daer mede de melaetsheydt bestreken, en sal die niet laten groeyen. [438]

Ghekerfde Wolfs-melck. In Latijn Tithymalus serratus Monspel.aut Characias.

Dese plante en wordt nergens ghevonden (iae niet in Italien) dan in tlandt van Languedoc, de welcke daer zeer ghemeyne is, ende midts de cleyne ende teere tandekens vande bladers, ghekerft Wolfs-melck ghenoemt wordt, de welcke voorts comen wt een witte wortel, die vanden Meer-wortel oft Endeloose ghelijck, met een vette schorsse ende vleesachtich, die oock eenen duym dicke ende twee oft drye voeten lanck is, vol gommachtich sap, ende daerom een Turbith schijnt te zijn, waer wt oock opschieten veel groene stelen van eenen cubitus ofte eenen voet hooghe. De bladers zijn gelijck die van Wolfs-melck wijfken, maer smalder, oft die vande groote Myrthus, maer dicker ende gelijfvigher, zeer aerdich rondtomme, maer niet diepe, ghekerft. Boven heeft dit cruydt sijn tackskens wtghespreydt met croonkens, waer af de steelkens door de roude bladerkens wassen, hebbende inden Somer bloemen ende haeuwen dien vanden anderen niet onghelijck. Ist dat de wortel van eenighe van alle dese soorten aerdich conterfeyt de wortel vanden Turbith van Alexandrie, voorwaer het is dese.

Tweede Wolfs-melck wijfken. In Latijn, Tithymalus Myrsinitis altera, van sommighe Turbith Alexandrinum, ende is Characias quarta Dodonaeu & Belgarum.

Die van Nederlandt hebben ghemeynt dat dese plante veel ghelijcker was den Wolfs-melck manneken dan wijfken, hoe wel dat voor dկpen gaen vande croonkens dկpperste bladers ghesloten voorts brenght, de welcke als een Amandel note schijnt te wesen, nochtans zijn de bladers bleeck groen die vanden Wolfs-melck-manneken ghelijck, maer minder ende smalder. De vruchten ende bloemen zijn groen-geel, ghelijck die vande ander soorten van Wolfs-melck. De wortel is dicke ende dieper inder eerden loopende. Dit cruydt groeyet inde hoven van Nederlandt, daer wy dat gesonden hebben wtten lande van Languedoc ende Provencen.

Spaensche Wolfs-melck met breede bladers. In Latijn, Plataphyllum Hispanicum.

Het oprecht Breet Wolfs-melck is door de nersticheydt ende aerbeydt vanden zeer excellenten Herbarist Clusius bekent gheworden, die dat heeft gevonden int lant van Valence tusschen Biar [439] ende Huentin midden onder het boomachtich ghewas, op eenen rouwen ende steenachtigen wegh. Van dwelcke de bladers breeder ende ronder zijn dan die van Wolfs-melck-manneken, van ghedaente meest ghelijck den niewen wtcomende oft ionghen Weede, groen ende dicke. De stele is vier palmen en half hooge: De bloemen zijn roodt wtten gelen siende, groeyende op stelen die midden door de schaelachtighe bladers comen. De wortel is dicke ende wit.

Dioscorides. Breet Wolfs-melck is den Wolle-cruydt ghelijck. De wortel, sap ende bladers trecken dwater van onder af. Breet Wolfs-melck ghestooten ende op dwater ghestroeyt, doodet de visschen. Tselfde doen oock alle de boven gheschreven soorten van Wolfs-melck: Dշelcke oock Galenus is segghende: want soo de visschen terstont een drayinghe int hooft crijghen, ende zijn al oft sy half doot waren, soo comen sy boven op dwater ligghen.

Wolfsmelk Amaygdaloides. In Latijn Characias Amygdaloides en is Characias primus Dodonaei. (Euphorbia (Euphorbia (charaxias) amygdaloides)

Dit kruid groeit in het land van Montpellier aan de oevers van de rivier de Lane op deze zijde van de brug van Nieu Casteel, insgelijks ook bij de boomgaard van Lyon in het schiereiland Aynez genoemd: ook te Orlans, Bourges en veel meer andere plaatsen in Frankrijk. Het heeft bladeren die van de Engelse gelijk, maar langer, zachter en veel groter en breder, ook meer uitgespreide takken met schaaltjes. De wortel is vezelachtig. Ik heb van Montpellier het zaad gezonden in Nederland.

Apuleius. Sap van wolfsmelk gemengd met sap van hanenvoet en op de wratten gelegd dat die binnen de derde dag genezen. Sap van wolfsmelk met wijn gemengd en op de lopende gaten uitgeduwd en dan met ander stoving verbonden geneest die.

De bloem van wolfsmelk met hars gekookt en daarmee de melaatsheid bestreken zal die niet laten groeien. [438]

Gekerfde wolfsmelk. In Latijn Tithymalus serratus Monspel.aut Characias. (Euphorbia serrata)

Deze plant wordt nergens gevonden (ia, niet in Itali) dan in het land van Languedoc die daar zeer algemeen is en vanwege de kleine en tere tandjes van de bladertjes gekerfde wolfsmelk genoemd wordt. Die komen voort uit een witte wortel die van de meer-wortel of eindeloos (Eryngium) gelijk, met een vette schors en vleesachtig die ook een duim dik en 60 of 90cm lang is en vol gomachtig sap en daarom een Turbith schijnt te zijn. Daaruit schieten ook op veel groene stelen van een 45 of 30cm hoog. De bladeren zijn gelijk die van wolfsmelk wijfje, maar smaller of die van de grote Myrtus, maar dikker en steviger, zeer aardig rondom, maar niet diep gekerfd. Boven heeft dit kruid zijn takjes uitgespreid met kroontjes waarvan de steeltjes door de ruwe bladertjes groeien en hebben in de zomer bloemen en hauwen die van de anderen niet ongelijk. Is het dat de wortel van enige van al deze soorten aardig geschilderd de wortel van de Turbith van Alexandri is, voorwaar het is deze.

Tweede wolfsmelk wijfje. In Latijn Tithymalus Myrsinitis altera, van sommige Turbith Alexandrinum en is Characias quarta Dodonaeu & Belgarum. (Euphorbia palustris ?)

Die van Nederland hebben gemeend dat deze plant veel gelijker was het wolfsmelk mannetje dan het wijfje, hoewel dat voor het open gaan van de kroontjes de opperste bladeren gesloten voort brengt die als een amandel noot schijnt te wezen, nochtans zijn de bladeren bleek groen en die van het wolfsmelk mannetje gelijk, maar kleiner en smaller. De vruchten en bloemen zijn groengeel, gelijk die van de andere soorten van wolfsmelk. De wortel is dik en loopt dieper in de aarde. Dit kruid groeit in de hoven van Nederland waar we dat gezonden hebben uit het land van Languedoc en Provence.

Spaanse wolfsmelk met brede bladeren. In Latijn Plataphyllum Hispanicum. (Euphorbia hiberna)

Het echte brede wolfsmelk is door de vlijt en arbeid van de zeer excellente herbarist Clusius bekend geworden die dat heeft gevonden in het land van Valencia tussen Biar [439] en Huentin midden onder het boomachtig gewas op een ruwe en steenachtige weg. Waarvan de bladeren breder en ronder zijn dan die van wolf-melk mannetje en van gedaante meest gelijk de nieuw uitkomende of jonge wede, groen en dik. De steel is 45 cm hoog. De bloemen zijn rood uit het gele en groeien op stelen die midden door de schaalachtige bladeren komen. De wortel is dik en wit.

Dioscorides. Brede wolfsmelk is het wolkruid gelijk. De wortel, sap en bladeren trekken het water van onder af. Brede wolfsmelk gestampt en op het water gestrooid doodt de vissen. Hetzelfde doen ook alle boven beschreven soorten van wolfsmelk wat ook Galenus zegt: want zo de vissen terstond een draaiing in het hoofd krijgen en zijn al of ze half dood waren zo komen ze bovenop het water liggen.

Sprinckcruydt, ende Spurgie. In Griecks, Lathyris. In Latijn, Cataputia minor. In Hoochduytsch, Springkraut ende Springkorner, oft Triebkorner. In Franchois, Espurge. In Italiaensch, Catapusa minore. In Spaensch, Tartago. In Engelsch, Spurgie.

Dաlder ghemeenste ende bekentste van alle de Wolfs-melcken is tgene dat Sprinck-cruydt genoemt wordt, dwelcke een medesoorte is van dien, maer crachtigher ende fenijnigher, waerom dat in Griecks Catapotia genoemt wordt, midts dat, als Dioscorides seght, de besien van dien in pillekens ghedaen ende inghenomen, doen camerganck hebben. Dit cruydt groeyet over al inde hoven ende oock aende canten vande velden van Engellandt ende Vranckerijck, voorts brenghende maer eenen stele van twee voeten hooghe die ander tacken heeft, aende welcke by tusschen spatie groeyen twee bladers by een staende, die vanden Oleander-boom oft Breet Wolfs-melck ghelijck: dicke ende ghelijfvich, vol van fenijnich melckachtich sap. De bloemen zijn cleyne, voorts comende inde Somer, maer tsaedt ghevet in Oogstmaendt ende Septembre: dwelcke meerder is dan dat van dander soorten van Wolfs-melck, nochtans dien niet onghelijck, dryecantich, drye coornen by een staende, maer merckelijcker van een ghespleten zijnde, ghelijck splete vanden Chamaelea, de [440] meerder merckelijcker, ende meer cantachtich is ende daerom sienlijcker. Waerom dat oock dese huyskens volcomelijcker ende claerder van Dioscorides beschreven worden, dan eenighe vanden anderen Wolfs-melcken huyskens ende saedt: Waer door dat wy somtijdts door den eysch vande naturlijcke ende levende ghedaente vanden cruyden, hebben moeten veranderen ende claerder stellen de beschrijvinghe van dien, niet ghelijck als doen de stoute logenaers, de welcke om dat sy niet en souden schynen sulcks niet gheweten te hebben, liever clappen tghene dat sy niet en weten, ende versieren dinghen die teghen de nature zijn, ende henlieden wtter maten vremdt.

Dioscorides. De corenkens zijn soet van smaecke. De wortel en wordt nergens toe ghebruyckt, maer de gheheele plante is vol melckachtich sap, ghelijck het Wolfs-melck is.

Ses of seven cornekens inghenomen in een pille, oft met een vighe, oft dattel, maecken camerganck, maer men moet terstondt cout water daer op drincken, want sy iaghen af melancholijcke ende waterachtighe vochticheden ende oock dշater. Tsap van Sprinck-cruydt, inghenomen gelijc tsap van Wolfs-melck, heeft de selfde crachten. De bladers gesoden met een hinne oft met moes, worden ghebruyckt tot de selfde dinghen.

Duyvels-melck. In Griecks, Peplos. In Latijn, Peplus oft Rotunda Esula. In Hoochduytsch, Teuffels-milck. In Franchois, Resveille matin des vignes. In Spaensch, Peplo. In Engelsch, Petij Spurge.

Dit cruydt wordt Peplus ghenoemt, om dat door dommeloopen van sijn tacken bycans int ronde staende, eenen doeck of seyl ghelijck is dաerde bedeckende: ten waere eer om de roode verwe vande bladers, gelijck vande afrijsende wijngartbladers, de welcke ghemeynlick dit Peplus heeft groeyende onder de wijngaerden: ghelijck als Peplis groeyende aende zeecant op savelachtige plaetsen. Want dat Duvels-melck root oft bruynroodt is van verwe, getuyghen ons veel historien ende oock de naem Flammeolum, alsoo gheheeten van het vierich coleur. Duvels-melck groeyet vanselfs over al in Duytschlandt ende Vranckerijck, aende grachten, graven, ende canten vande hoven, oock inde wijngarden. De wortel is lanck dunne ende faselachticg, voorts brengende veel scheuten van onderhalve palme, die dunne ende teerkens zijn. De blaerkens zijn die vande Rute, Muer oft Croonkens cruydt ghelijck, maer minder, staende twee tsamen teghen malcander over, ende nae de gele blomkens comen voorts dryecantighe cleyne borsekens, dien vanden anderen Wolfs-melcken niet onghelijck, hoe wel datse zeer cleyne zijn, in de welcke binnen is wit marckachtich saedt als in Heul. De gheheele plante is vol melckachtich sap, ende dien vanden Wolfs-melck gheheel ghelijck.

Dioscorides. De vrucht van Duvels melck ghestooten ende warm ghemaeckt, wordt bewaert. Eenen lepel van dien inghenomen met eenen croes mee oft honich water treckt af de cholerike ende waterachtighe vochticheden. De selfde op de spijse gestroyt ende gheten maeckt beroeringhe des buycks ende camerganck. Oock wordt dit cruydt inde pekel gheleydt ende alsoo bewaert.

Galenus. Dit cruydt dient oock tot alle dinghen daer de soorten van Wolfs-melck toe dienen ende goedt zijn.

Peplis. In Spaensch Peplide.

Ghelijck dit cruydt van naem den Peplus oft Duvels-melck ghelijck, alsoo ist oock ghedaente: oock comet veel nader der wtlegginghe vanden woorde Pepli oft Flammeoli, waerom dat van Dioscorides in Griecks gheheeten wordt Tamnos amphilaphes, midts dat rondtomme veel meer tackskens heeft by een staende ghelijck eenen ronden doeck, becleet met zeer veel roode oft bruynroode bladers, ende blinckende steelkens van onderhalve palme, welcke bladers minder zijn dan die vanden Duvels-melck, ende middelmatich tusschen die vanden Chamaesyce ende wilde Porceleine, welcken dit gheheel cruydt meest ghelijck is. De bloemkens zijn oock bleeck-geel, maer tsaedt is grootachtich ende dryecantich dien vanden Duvels-melck oft Chamaesyce ghelijk, dwelcke in Oogstmaendt voorts comt. Dese plante is oock vol scherp saps ende groeyet overvloedich aende zeecanten van Languedoc ende van Toscane ende Venegen, cruypende lancks der eerden, maer inde landen Noortwaerts ghelegen en is die nergens bekent dan inde hoven.

Dioscorides. Peplis pleegt ghepluckt, ghesouten, bewaert ende inghegheven te worden ghelijck het Duvels-milck, ende heeft de selfde crachten.

Aegin. Peplis wordt ghesouten om sijn werckinghe te voorderen, ende maeckt camerganck, gelijck de soorten van Wolfs-melck.

Chamaesyce.

Dit cruydt mach wt de twee voorgaende die malcander ghelijckende zijn ghekendt worden, nochtans wordet veel min ghevonden: oock en groeyet nergens in Italien oft Duytschlandt, dan alleene inde olijf hoven ende wijngaerden vanden lande Languedoc, waer dat overvloedich is groeyende, sonderlinghe op dorre savelachtighe plaetsen, niet verre van Montpelliers soomen gaet nae de galge, ende ontrent de zeecant. Dit cruydt is gheheel aerdich ende teerkens, hebbende zeer veel tackskens ende bladers lancks der eerden cruypende, de welcke bleeck-groen zijn, die [441] vanden Herniaria niet onghelijck, maer theeft ghelijck de twee voorseyde melckachtich sap, oock derghelijcke saedt, borsekens ende bloemen, maer cleynder, ende dient tot alle tghene daer de voorseyde Wolfs-melcken goedt toe zijn.

Dioscorides, Gal. De Tackskens van Chamaesyce ghestooten met wijn ende met eenen pessus van onder ghebruyckt, stillen de pijne vande moeder ende verdryven de gheswillen ende alle soorten van wratten daer op gheleydt.

Dioscorides. Tsap van Chamaesyce ghesoden ende inghenomen maeckt camerganck. Desghelijcks doet oock het sap van dien. Tsap van Chamaesyce ghestreken opde beten van Scorpioenen, gheneest die ende is oock goedt teghen de schemelinghe der ooghen ende cranck ghesichte.

Tselfde sap met honich ghemengt is goedt ghestreken op dկoghen die beginnen te loopen, oft wolckskens crijghen, ende op lijckteeckenen. Gal. Chamaesyce heeft een afvaeghende ende scherpe cracht, ende helpt de cranckheydt van ghesichte die wt een grofheydt comt, maer met honich gemengt nemet wegh de dicke lijckteeckenen vanden ooghen.

Springkruid en spurgie. In Grieks Lathyris. In Latijn Cataputia minor. In Hoogduits Springkraut en Springkorner of Triebkorner. In Frans Espurge. In Italiaans Catapusa minore. In Spaans Tartago. In Engels Spurgie. (Euphorbia lathyrus)

De aller gewoonste en bekendste van alle wolfsmelken is hetgene dat springkruid genoemd wordt wat een medesoort is van die, maar krachtiger en venijniger waarom dat in Grieks Catapotia genoemd wordt omdat, als Dioscorides zegt, de bessen van die in pilletjes gedaan en ingenomen kamergang laten hebben. Dit kruid groeit overal in de hoven en ook aan de kanten van de velden van Engeland en Frankrijk. Het brengt voort maar een steel van 60cm hoog die andere takken heeft waaraan bij tussen spaties groeien twee bladeren die bijeen staan en die van de oleander-boom of brede wolfsmelk gelijk: dik en stevig en vol van venijnig melkachtig sap. De bloemen zijn kleine en komen voort in de zomer, maar het zaad geeft het in augustus n september wat groter is dan dat van de andere soorten van wolfsmelk, nochtans die niet ongelijk, driekantig, drie korrels die bijeen staan maar opmerkelijk van een gespleten zijn gelijk de spleten van de Chamaelea die [440] opmerkelijk groter en meer kantig is en daarom beter te zien. Waarom dan ook deze huisjes meer volkomen en duidelijker van Dioscorides beschreven worden dan enige van de andere wolfsmelken huisjes en zaad. Waardoor dat we soms door de eis van de natuurlijke en levende gedaante van de kruiden hebben moeten veranderen en helderder stellen de beschrijving van die, niet gelijk zoals doen de stoute leugenaars die omdat het niet zou schijnen dat ze zulks niet geweten hebben liever klappen van hetgeen dat ze niet weten en versieren dingen die tegen de natuur zijn en hen uit ter mate vreemd.

Dioscorides. De korreltjes zijn zoet van smaak. De wortel wordt nergens toe gebruikt, maar de gehele plant is vol melkachtig sap gelijk het wolfsmelk is.

Zes of zeven korrels ingenomen in een pil of met een vijg of dadel maken kamergang, maar men moet terstond koud water daar op drinken want ze jagen af melancholische en waterachtige vochtigheden en ook het water. Het sap van springkruid ingenomen gelijk het sap van wolfsmelk heeft dezelfde krachten. De bladeren gekookt met een kip of met moes worden gebruikt tot dezelfde dingen.

Duivelsmelk. In Grieks Peplos. In Latijn Peplus of Rotunda Esula. In Hoogduits Teuffels-milck. In Frans Resveille matin des vignes. In Spaans Peplo. In Engels Petij Spurge. (Euphorbia peplus)

Dit kruid wordt Peplus genoemd omdat door het omlopen van zijn takken die bijna in het ronde staan een doek of zeil gelijk die de aarde bedekt, tenzij eerder vanwege de rode kleur van de bladeren gelijk van de afvallende druiven bladeren waar gewoonlijk deze Peplus onder groeit, gelijk als Peplis groeit aan de zeekant op zavelachtige plaatsen. Want dat duivelsmelk rood of bruinrood is van kleur getuigen ons veel historin en ook de naam Flammeolum, alzo geheten van de vurige kleur. Duivelsmelk groeit vanzelf overal in Duitsland en Frankrijk aan de grachten, graven en kanten van de hoven, ook in de wijngarden. De wortel is lang, dun en vezelachtig en brengt voort veel scheuten van 15cm die dun en teer zijn. De bladertjes zijn die van de ruit, muur of kroontjes kruid gelijk, maar kleiner en staan twee tezamen tegenover elkaar en na de gele bloempjes komen voort driekantige kleine tasjes die van de andere wolfsmelken niet ongelijk, hoewel dat ze zeer klein zijn. Daarin is wit mergachtig zaad zoals in de heul. De gehele plant is vol melkachtig sap en die van de wolfsmelk geheel gelijk.

Dioscorides. De vrucht van duivels melk gestoten en warm gemaakt wordt bewaard. Een lepel van die ingenomen met een kroes mede of honingwater trekt af de galachtige en waterachtige vochtigheden. Dezelfde op de spijs gestrooid en gegeten maakt beroering van de buik en kamergang. Ook wordt dit kruid in de pekel gelegd en alzo bewaard.

Galenus. Dit kruid dient ook tot alle dingen daar de soorten van wolfsmelk toe dienen en goed zijn.

Peplis. In Spaans Peplide. (Euphorbia peplis)

Gelijk dit kruid van naam de Peplus of duivelsmelk gelijk is alzo is het ook van gedaante. Ook komt het veel dichter bij de uitlegging van de woorden Pepli of Flammeoli, waarom dat van Dioscorides in Grieks geheten wordt Tamnos amphilaphes omdat het rondom veel meer takjes bijeen heeft staan gelijk een ronde doek en bekleed met zeer veel rode of bruinrode bladeren en blinkende steeltjes van 15 cm welke bladeren kleiner zijn dan die van de duivelsmelk en middelmatig tussen die van de Chamaesyce en wilde postelein die dit gehele kruid het meest gelijk is. De bloempjes zijn ook bleek geel, maar het zaad is grootachtig en driekantig en die van de duivelsmelk of Chamaesyce gelijk dat in augustus voort komt. Deze plant is ook vol scherp sap en groeit overvloedig aan de zeekanten van Languedoc en van Toscane en Veneti. Het kruipt langs de aarde maar in de Noordelijk gelegen landen is die nergens bekend dan in de hoven.

Dioscorides. Peplis pleegt geplukt, gezouten, bewaard en ingegeven te worden gelijk het duivelsmelk en heeft dezelfde krachten.

Aegineta. Peplis wordt gezouten om zijn werking te bevorderen en maakt kamergang gelijk de soorten van wolfsmelk.

Chamaesyce. (Chamaesyce hysopifolia)

Dit kruid mag uit de twee voorgaande die op elkaar lijken herkend worden, nochtans wordt het veel minder gevonden, ook groeit het nergens in Itali of Duitsland dan alleen in de olijfhoven en wijngaarden van het land Languedoc waar dat overvloedig groeit en vooral op dorre zavelachtige plaatsen niet ver van Montpellier zo men gaat naar de galg en omtrent de zeekant. Dit kruid is geheel aardig en teer en heeft zeer veel takjes en bladertjes die langs de aarde kruipen die bleek groen zijn en die [441] van de Herniaria niet ongelijk, maar het heeft gelijk de twee voor vermelde melkachtig sap en ook dergelijk zaad, tasjes en bloemen, maar kleiner en dient tot alle hetgene daar de voor vermelde wolfsmelken goed toe zijn.

Dioscorides, Galenus. De takjes van Chamaesyce gestoten met wijn en met een pessarium van onder gebruikt stillen de pijnen van de moeder en verdrijven de gezwellen en alle soorten van wratten, daarop gelegd.

Dioscorides. Het sap van Chamaesyce gekookt en ingenomen maakt kamergang. Desgelijks doet ook het sap van die. Het sap van Chamaesyce gestreken op de beten van schorpioenen geneest die en is ook goed tegen het schemeren van de ogen en zwak gezicht.

Hetzelfde sap met honing gemengd is goed gestreken op de ogen die beginnen te lopen of wolkjes krijgen en op littekens. Galenus. Chamaesyce heeft een afvegende en scherpe kracht en helpt de zwakte van het gezicht die uit een grofheid komt, maar met honing gemengd neemt het weg de dikke littekens van de ogen.

Oprecht Apios. In Latijn, Apios vera, Tithymalus tuberosus Dodonaei. In Engelsch, Sea wartwurt.

Apios is zeer goedt om te kennen aende wortel, de welcke lanckworpich ende rondt is ghelijck een Peyre, andersins soo is dese plante hier te lande groeyende, ende van ons over thien iaeren aldereerst ghesien gheweest binnen Venegien, byden gheleerden ende ouden Docteur Comascus, die dese eerst wt Candien ghebracht zijnde, ende by hem Pyraria ghenoemt, zeer veel lief-hebbers van cruyden heeft laten sien ende leeren kennen. Daer nae heeft hy my, ende den zeer gheschickten Apoteker Walerant Donrez laten sien ende handelen een plantken met een bolachtighe oft ayiunachtighe wortel, corter ende dicker dan die vande Pioene, van buyten bruyn, maer binnen wit, die alreede dorre ende gherimpelt was, wt de welcke opgheschoten waeren eenighe dunne steelkens, met bladers die vanden Vlas oft Hypericon ghelijck, maer minder, corter ende smalder. De bloemen waeren bleeck-geel, minder dan die vanden Wolfs-melck. De zeer gheleerde man en twijfelde gheensins oft en was dկprechte Apios, als de ghene die seyde dickwils versocht te hebben haer purgerende cracht, waer in dat wy liever accordeerden, om dat wy gheen ander figuere van cruyden en saghen die soo wel den Apios was ghelijckende: oock dat het cruydt Muysen met steerten ghenoemt, over lange voor sulcks ghehouden van Fuchsius gestelt hebbende veel bolachtige peyrwijse wortels, maer die gheensins en purgeren, iae dat meer is, die vanden schaepherder buytens landts reysende pleghen gheten te werden, ende vanden Engelschen ende Duytschen Eerd nus ghenoemt worden, ghelijck wy vermaendt hebben int beschrijven vanden Astragallus. Maer veel meer ben ick verwondert gheweest van de vermaerde Medicijn van Toulouse, Angier Ferrier, die in sijn boeken vande pocken, hem en ander te verstaen [442] gheeft, dat dese selfde plante soude dկprechte zijn, in vuegen dat hy heeft darren schrijven hoe dat hy dese raepkens heeft sien bereyden ende inghegeven den ghenen die de pocken hadden, ende sien ghebruycken in wasschen ende stoven. Voorts beveelt hy dat dese moeten bereydt ende ghesoden worden ghelijck het Pockhoudt, de Salsa ende China, oft het Apios vanden Apotekers, ende arbeydt zeer om te bewijsen dat al een ander cruydt is dan dese plante. De eerste qualiteyten van dien, de welcke voedende ende eer slap van smaecke zijn dan medicinael, hebben den zeer goeden man tot die opinie moghen beweghen. Oock dwoordt Apios heeft byden Griecken diversche bediedinghe, sonderlinghe door veranderinghe van een letter oft accent, ende daerom onse Barbari nochtans niet ongeleert, maer meer sorchfuldich zijnde vande saecken dan vande woorden, doen sy dese wortel om de ghelijckenisse Peyre ghenoemt hadden, ende αοιν oft China om bycants dկngevoelicke qualiteyten, hebben den ongheleerden oorsaecke ghegheven van te meynen dattet Apios van Dioscorides wt der maten goedt was teghen de pocken. Ende hier door zijn twee dwalinghen gecomen: Dեene, om dat sy van dese bolachtighe wortelen die gheen purgerende cracht en hebben, ghemaeckt hebben een oprecht Apios van Dioscorides: De tweede, om dat sy meynden dattet oprecht Apios van Dioscorides zeer nut was teghen de pocken, daer nochtans Dioscorides seght dat de crachten van Apios niet beter en zijn dan die vanden Hadick oft derghelijcke cruyden die van onder ende boven wtdrijven de waterachtighe ende vochtighe humeuren.

Oock soo is inde voorgaende iaeren door ghelijckenisse van ghedaente ende verwe een dobbel dwalinghe voorts ghecomen, door twee wortels die noch ter tijdt van gheenen persoone beschreven en zijn. Vande welcke dեene Acorus van ghedaente ghelijckende, voor China gebruyckt werdt, door de vuyle giericheydt vande voorcoopers: Dաnder die gheledet was ende Peyrwijs, met zeer groote knobbels, werdt ghehouden om de ghedaente voor Apios, maer om de verwe ende concretie voor China, in vuegen dat sy door onwetenscap vanden naem ende saecken hen selven te verstaen gaven dat China ende de wortel van Apios een dinck was om dat sy beyde by aventueren eenen naem hadden, te weten Apios: ghelijck wy vermaendt hebben int beschrijven vanden Acorus ende China.

Dioscorides. Dկpperste vande wortel van Apios inghenomen doet overgheven die coude slijmachtighe fluymen, ende die cholericke humeuren, maer dկnderste deel vande selfde wortel purgeert door camerganck. De gheheele wortel doet purgeren van onder ende van boven.

Ist dat ghy wilt sap hebben vanden Apios, soo sult ghy de ghestooten wortel doen in eenen aerden pot met water, ende dwater gheroert zijnde, salmen af nemen tghene dat eerst daer boven op is swemmende: want ontrent eenen scrupel van dien inghenomen purgeert van onder ende van boven.

Echte Apios. In Latijn Apios vera, Tithymalus tuberosus Dodonaei. In Engelsch Sea wartwurt. (Euphorbia apios)

Apios is zeer goed om te herkennen aan de wortel die langwerpig en rond is gelijk een peer, anderszins zo is deze plant die hier te lande groeit en van ons een tien jaar geleden het eerste gezien is t Veneti bij de geleerde en oude dokter Comascus die deze die eerst uit Kreta gebracht is en bij hem Pyraria genoemd zeer veel liefhebbers van kruiden heeft laten zien en leren kennen. Daarna heeft hij mij en de zeer geschikte apotheker Walerant Donrez laten zien en handelen een plantje met een bolachtige of uienachtige wortel, korter en dikker dan die van de pioen, van buiten bruin maar van binnen wit die alreeds dor en gerimpeld was. Daaruit schoten op enige dunne steeltjes met bladeren die van de vlas of Hypericum gelijk, maar kleiner, korter en smaller. De bloemen waren bleekgeel en kleiner dan die van de wolfsmelk. De zeer geleerde man twijfelde geenszins of het was de echte Apios als diegene die zie vaak verzocht te hebben haar purgerende kracht waarin we dat lier overeen kwamen omdat we geen ander figuur van kruiden zagen die zo goed met Apios overeenkwam. Ook dat het kruid muizen met staarten genoemd lang voor zulks gehouden en van Fuchsius gesteld dat het heeft veel bolachtige peervormige wortels maar die geenszins purgeren, ja, dat meer is die van de schaapherder die buiten het land reizen gegeten worden, en van de Engelse en Duitsers Eerd nus genoemd worden gelijk we vermaand hebben in het beschrijven van de Astragalus. Maar veel meer was ik verwondert van de vermaarde dokter van Toulouse, Angier Ferrier, die in zijn boeken van de pokken hem en andere te verstaan [442] geeft dat deze zelfde plant zou de echte zijn, in voegen dat hij heeft durven schrijven hoe dat hij deze raapjes heeft zien bereiden en ingegeven diegene die de pokken hadden en zien gebruiken in wassen en stoven. Voorts beveelt hij dat deze moeten bereid en gekookt worden gelijk het pokhout, de Salsa en China, (Smilax) of het Apios van de apothekers en werkt zeer om te bewijzen dat het een ander kruid is dan deze plant. De eerste kwaliteiten van dien welke voedende en eerder slap van smaak zijn dan medicinaal hebben de zeer goede man tot die opinie mogen bewegen. Ook het woord Apios heeft bij de Grieken diverse betekenissen en vooral door verandering van een letter of accent en dat daarom onze Barbari nochtans niet ongeleerd maar meer zorgvuldig van de zaken dan van de woorden toen ze deze wortel vanwege de gelijkenis peer genoemd hebben en αοιν of China om de bijna ongevoelige kwaliteiten heeft de oorzaak gegeven te menen dat het de Apios van Dioscorides uit ter maten goed was tegen de pokken. En hierdoor zijn twee dwalingen gekomen: De ene omdat ze van deze bolachtige wortels die geen purgerende kracht hebben gemaakt hebben een echte Apios van Dioscorides: De tweede, omdat ze meenden dat de

echte Apios van Dioscorides zeer nuttig was tegen de pokken daar nochtans Dioscorides zegt dat de krachten van Apios niet beter zijn dan die van de kruidvlier of dergelijke kruiden die van onder en boven uitdrijven de waterachtige en vochtige sappen.

Ook zo is in de voorgaande jaren door gelijkenis van gedaante en kleur een dubbele dwaling voortgekomen door twee wortels die noch ter tijd van geen persoon beschreven zijn. Waarvan de ene de Acorus van gedaante gelijkt en voor China gebruikt wordt door de vuile gierigheid van de inkopers. De andere die geleed was en peervormig met zeer grote knobbels werd gehouden vanwege de gedaante voor Apios, maar vanwege de kleur en inhoud voor China, in voegen dat ze door onkunde van de naam en zaken zichzelf te verstaan gaven dat China en de wortel van Apios een ding was omdat ze beide bij avonturen een naam hadden, te weten Apios, gelijk we vermaand hebben in het beschrijven van de Acorus en China.

Dioscorides. Het opperste van de wortel van Apios ingenomen doet overgeven de koude slijmachtige fluimen en die galachtige sappen, maar het onderste deel van dezelfde wortel purgeert door kamergang. De gehele wortel doet purgeren van onder en van boven.

Is het dat ge wil sap hebben van de Apios zo zal ge de gestoten wortel doen in een aarden pot met water en het water geroerd zijnde zal men afnemen hetgene dat eerst daar bovenop zwemt, want omtrent een 1, 302 gram van dien ingenomen purgeert van onder en van boven.

Oleander boom. In Griecks, Nerion, Rhododaphne, ende Rhododendron. In Latijn, Oleander, Laurus Rosea. In Hoochduytsch, Oleander baum. In Franchois, Rosage. In Italiaensch, Oleandro. In Spaensch, Adelfa ende Eleondro. In Engelsch, Oleander Or Rose baye.

Oleander boom met witte bloemen. In Latijn, Nerion floribus albis.

De Zee-godinnen hebben by aventure dese plante gheheeten Nerion, maer ander hebben dit claerlijcker genoemt Rhododendrum, alsoo veel te seggen als een boomachtighe Roose: oft Rhododaphne, dat is een Laurier Roose. Dese plante is selden groeyende, ten ware in warme landen Suytwaerts ende ontrent de zee gheleghen, ende aende overs ende canten vande rivieren, ghelijck ontrent Hieres in Provence, Genua, ende Ligorne een slot gheleghen aende zee van Toscane, waer datse is voorts comende, met wydt wtghespreyde opgaende tacken, die noch ghedeylt zijn in ander cleynder tackskens, zeer dichte met bladers becleedt, die langer zijn dan die vande Laureole [443] oft Olijf boom, oock smalder ende spitscher van de Lauwer bladers. De hauekens zijn op beyden syden open ende ghevult met rouwe hayrich bruyn saedt, dat lanck ende licht is, eenichsins dien vande Vincetoxicum ghelijck. De bloemen zijn schoon bleeck-roodt, voorts comende in Oogstmaendt, meerder dan die vanden Amandel oft Appel-boomen, de welcke ick somtijdts roodt ende somtijdts wit ghesien hebbe soo wel inde hoven van Italien als ontrent de zeecant. De gheheele plante is lustich om sien, ende daerom pleeght die onderhouden te worden inde hoven vande Nordersche landen. Maer tghebrucyk van dien is te verworpen ende vreesen, behalven teghen fenijn, waer teghen dat nae den ouders sommighe iongher Medicijns segghen dat zeer goedt is soo wel alst Vincetoxicum. Oock ist goedt van buyten ghebruyckt, als Galenus leert.

Dioscorides. De bloemen ende bladers vanden Oleander zijn den muylen, honden, esels ende veel meer ander viervoetighe dieren een fenijn, maer den menschen zijn die goedt teghen de beten van fenijnighe dieren, alsmen die met wijn in neemt, maer noch beter als daer Rute by ghedaen is. Teere ghedierten als schapen ende gheyten ist dat sy water drincken daer Oleander bladers ingheleghen hebben, soo sterfven sy.

Galenus, Aegineta. Oleander bladers van buyten opgheleydt doen scheyden, maer int lichaem ghenomen zijn dootlijck.

Oleander boom. In Grieks Nerion, Rhododaphne en Rhododendron. In Latijn Oleander, Laurus Rosea. In Hoogduits Oleander baum. In Frans Rosage. In Italiaans Oleandro. In Spaans Adelfa en Eleondro. In Engels Oleander of Rose baye. (Nerium oleander)

Oleander boom met witte bloemen. In Latijn Nerion floribus albis.

De zeegodinnen hebben bij avontuur deze plant geheten Nerion, maar ander hebben dit duidelijker Rhododendrum genoemd, alzo veel te zeggen als een boomachtige roos of Rhododaphne, dat is een laurier roos. Deze plant groeit zelden tenzij in warme landen zuidelijk en omtrent de zee gelegen en aan de overs en anten van de rivieren gelijk omtrent Hieres in Provence, Genua en Ligorne, een slot gelegen aan de zee van Toscane. Daar komt ze voort met wijd uitgespreide opgaande takken die nog verdeeld zijn in andere kleinere takken en zeer dicht met bladeren bekleed die langer zijn dan die van de Laureola [443] of olijfboom, ook smaller en spitser van de laurier bladeren. De hauwtjes zijn aan beide zijden open en gevuld met ruw harig bruin zaad dat lang en licht is, enigszins die van de Vincetoxicum gelijk. De bloemen zijn mooi bleek rood en komen voort in augustus, groter dan die van de amandel of appelbomen die ik soms rood en soms wit gezien heb zowel in de hoven van Itali als omtrent de zeekant. De gehele plant is lustig om te zien en daarom pleegt die onderhouden te worden in de hoven van de Noorse landen. Maar het gebruik van die is te verwerpen en te vrezen, behalve tegen venijn waar tegen de de ouders sommige iongere dokters zeggen dat het zeer goed is zo wel als het Vincetoxicum. Ook is het goed van buiten gebruikt, zols Galenus leert.

Dioscorides. De bloemen en bladeren van de oleander zijn de muilezels, honden, ezels en veel meer ander viervoetige dieren een venijn, maar de mensen zijn die goed tegen de beten van venijnige dieren, als men die met wijn in neemt, maar noch beter als daar ruit bij gedaan is. Tere dieren zoals schapen en geiten is het dat ze water drinken daar oleander bladeren ingelegen hebben zo sterven ze.

Galenus, Aegineta. Oleander bladeren van buiten opgelegd laten scheiden, maar in het lichaam genomen zijn ze dodelijk.

Alp-roosen. In Latijn, Chamaerhododendros Alpigena, odora, ende is Balsamum Italicum vulgare, oft Rhododaphne parva rustica, van Guillandus ghehouden voor Terionarcha Plinij, ende Genuina Uva Ursi van Clusius.

Soomen reyst van Isbroeck nae Trenten ende Verone, machmen somtijdts sien tgheheel hanghen vanden bergh, met dese plante als met roodt tapijts becleet, principalijck in Wedemaendt ende Hoymaendt, alsmen van verre siet blincken de schoon roode bloemkens druyfwijs by een hanghende, ende oock de roode iaerlijcks overblyvende bladers, die vele zijn, stijf, dicke, ende dichte, veel minder ende corter dan die vanden Oleander, groeyende aen rijsachtighe zeer harde huckende [444] tackskens van onderhalve voet oft twee voeten hooghe, maer op sommighe plaetsen bycans rustende opde steenen oft santhoopkens die daer onder ligghen. De ghehele plante is vet, soet van reucke, ende zeer lieflick om sien. Die daer aende gheberghte van Alpes woonen, heetent Alp-roosen. De besien ghevet in Septembre die vanden Corael-cruydt oft Iben-boom ghelijck van grootte ende verwe.

Ander Alp roosen oft Genuina Uva ursi Galenis apud Clusium.

Dese van Clusius ghehouden voor de rechte Uva ursi van Galenus schijnt te wesen een medesoorte met de voorgaende. De bloemen zijn die vanden Arbutus ghelijck, maer lijfverwich oft wit.

Ander Alp-roosen.

Opde hooghe ende zeer coude steenrootsen groeyet een ander soorte eenichsins hebbende de gedaente vande voorgaende, met zeer cleyne roode bloemen ende bladers die vander Heyde ghelijck, de welcke de winter overblijven. De gheheele plante groeyet gheheel leech, de welcke wy niet en hebben ghesien dan ghedrooght ende dorre, ende daerom niet soo perfect beschreven.

Bergh Alp-roosen van Savoyen. In Latijn, Chamaerhodendros montana Allobrogum, Lentiscifolia, Chameleaefolia, vel Oleastrifolia, minus odora.

Dese plante groeyet eenen voet oft cubitus hooghe, met veel dicker ende houtachtigher stele, ende cromme tackskens die gherimpelde schorssen hebben ende binnen houtachtich ghelijck die vanden Gagel. De bladers zijn gheheel ghelijck die vanden wilden Olijf-boom oft Mastijck-boom in glatticheydt, verwe, grootte, stijfheydt ende dickte, vet oft lijmachtich, boven groen ende onder bleeck ysermael, bycans wt een beginsel int opperste voorts comende, staende hart aende croonkens vande besien, zeer aerdich ghedeylt in vijf spitsche puntkens opde maniere van Rute. De bloemen zijn zeer schoon ende vele van vijf bladerkens die vanden riekende Alproosen ghelijck. De gheheele plante is wat aromatijck van smaecke, ende een weynich meer tsamentreckende, oock matelijck heet, vanden [445] complexie vanden Mastijck-boom, ende bycans van dien smaecke, de welcke ghewreven zijnde wat rieckende is, ende niet vet.

Alp-balsem. In Latijn, Balsamum Alpinum Gesneri, ende Rosa Alpina vera euonymos Theophrasti, Dalescam. & Herbariorum.

Dese voorgaende plante heeft Gesnerus Alp-balsem gheheeten. De tackskens zijn wat dicker: maer de bladers zijn zeer ghelijck: vande welcke de wtterste canten een weynich hayrachtich zijn, ende op daverrechte zyde zijn de bladers verstorven roodt. De bloemkens zijn minder dan die vanden Oleander, zeer vast by een staende. In Switserlandt en Savoyen groeytse op tgheberghte.

Alpen rozen. In Latijn Chamaerhododendros Alpigena, odora, en is Balsamum Italicum vulgare oft Rhododaphne parva rustica, van Guillandus ghehouden voor Terionarcha Plinij, en Genuina Uva Ursi van Clusius. (Rhododendron hirsutum)

Zo men reist van Insbruck naar Trente en Verona mag men soms zien het geheel hangen van de berg met deze plant als met rood tapijt bekleed en voornamelijk in juli en augustus als men van ver ziet blinken de mooie rode bloempjes die druifvormig bijeen hangen en ook de rode jaarlijks overblijvende bladeren die veel zijn, stijf, dik en dicht, veel kleiner en korter dan die van de oleander en groeien aan twijgachtige zeer harde hurkende [444] takjes van 45 of 60cm hoog. Maar op sommige plaatsen bijna rusten op stenen en zandhoopjes die daaronder liggen. De gehele plant is vet, zoet van reuk en zeer lieflijk om te zien. Die daar aan de bergen van de Alpen wonen noemen het Alpen rozen. De bessen heeft het in september en die van het koraal kruid of Taxus gelijk van grootte en kleur.

Andere Alpen rozen of Genuina Uva ursi Galenis apud Clusium. (Rhododendron x arbutifolium)

Deze is van Clusius gehouden voor de echte Uva ursi van Galenus en schijnt te wezen een medesoort met de voorgaande. De bloemen zijn die van de Arbutus gelijk, maar vleeskleurig of wit.

Andere Alpen rozen.

Op de hoge en zeer koude steenrotsen groeit een andere soort die enigszins de gedaante heeft van de voorgaande met zeer kleine rode bloemen en bladeren die van de heide gelijk die in de winter overblijven. De gehele plant groeit geheel laag die we niet gezien hebben dan verdroogd en verdord en daarom niet zo perfect beschreven.

Berg Alpen rozen van Savoie. In Latijn Chamaerhodendros montana Allobrogum, Lentiscifolia, Chameleaefolia, vel Oleastrifolia, minus odora. (Rhododendron ferrugineum) Chamaerhodendrum

Deze plant groeit een 30 of 45cm hoog met veel dikkere en houtachtigere stelen en kromme takjes die gerimpelde schorsen hebben en binnen houtachtig gelijk die van de gagel. De bladeren zijn geheel gelijk die van de wilde olijfboom of mastiekboom in gladheid kleur, grootte, stijfheid en dikte, vet of lijmachtig, boven groen en onder bleek ijzerroest, bijna uit een begin in het opperste voort komen en staan dicht aan de kroontjes van de bessen en zeer aardig verdeeld in vijf spitse puntjes op de manier van ruit. De bloemen zijn zeer mooi en veel van vijf bladertjes die van de riekende Alpen rozen gelijk. De gehele plant is wat aromatisch van smaak en een weinig meer tezamen trekkend, ook matig heet, van de [445] samengesteldheid van mastiek boom en bijna die van smaak en als die gewreven wordt is het wat welriekend en niet vet.

Alpen balsem. In Latijn Balsamum Alpinum Gesneri en Rosa Alpina vera euonymos Theophrasti, Dalescam. & Herbariorum. (Rhododendron tomentosum)

Deze voorgaande plant heeft Gesnerus Alp-balsem geheten. De takjes zijn wat dikker, maar de bladeren zijn zeer gelijk waarvan de uiterste kanten een weinig haarachtig zijn en aan de onderkant zijn de bladeren verstorven rood. De bloempjes zijn kleiner dan die van de oleander die zeer dicht bijeen staan. In Zwitserland en Savoie groeit ze op de bergen.

Zeel bast oft Mezereon. In Griecks, Chamaedaphne. In Latijn, Laurus pusilla. Zeel-bast ende Mezereon vande Duytsche: oft wel soude moghen wesen de Chamaedaphne oft Laurus pusilla van Dioscorides? Oft oock eer onse Chamaerhodendron soude zijn Chamaedaphne van Dioscorides? Zeel-bast is Chamelaea Germanica Dodon.ende Tragi, qualick van Fuchsius Daphnoides gheheeten. In Hoochduytsch, Leuskraut ende Kellerhals, Zeidelbast, oft Zeiland. In Engelsch, Douch Mezereon.

Dese plante om de ghedaente vanden Lauwerboom wordt ghenoemt Chamaedaphne, dat is te segghen, cleyne oft leeghe Lauwerboom, welcken wy van aensien ghelijck weten twee planten, deene gheheeten Duytsch Mezereon, ende dander ons Chamaerhodendron onlancks beschreven. Maer wy twyfelen welck van dese twee hier voor te nemen is, om sommighe saecken die wy ons selven hebben voorghehouden int lesen van tghene dat Dioscorides, Galenus ende Aegineta gheschreven hebben vande crachten vande Chamaedaphne: andersins soude die eer ende beter wesen den Duytschen Mezereon, want sy groeyet boomwijs drye oft vier voeten hooghe, met stercke taye tackskens, waer af de schorsse ende bladers doncker groen zijn, die vande Laureola, oft Ligustrum oft Olijfboom ghelijck: lancks welcke tackskens voorts comen roodtachtighe bloemkens als die vanden Perseboom maer minder: ende besien die vanden peper ghelijck: de welcke nochtans metten eersten groen zijn, ende daer nae wordt dկpperste velleken roodt, dwelcke opgebroken zijnde, soo sietmen daer binnen ligghen tsaedt den kempsaedt oft dien van groot Perlecruydt ghelijck, zeer heet van smaecke, de kele ende mont verbrandende, iae zeer lange ende vele smertende, dwelcke de gheldt-ghierige Muylstooters in te swilghen gheven den boeren ende slechten menschen die aen de quack-salvers cramen comen gapen, oft oock den grooten dronckarts die vanden wijn niet en connen droncken worden: Want die maer een graenken van dien eet, die en kan hem selven niet onthouden van eenpaerlijck [446] te gulpen ende den wijn ghelijck in een tonne in te gieten, ende de kele te spoelen tot dat hy gheheel droncken is: Ende daerom wordet geheeten Boeren-Peper ende door misverstant vanden Apotekers Granum Gnidium. Welcke opinie Matthiolus overlanck ghesterckt heeft, ende bedroghen zijnde ander oock bedrieght als hy dese planten die hem onbekent zijn, door zijn slechte traecheydt van te leeren ende ondersoecken, gheheel confundeert. Dese plante groeyet overvloedich in Duytschlandt ende Switserlandt, oock in tgheberghte van Savoyen ende Genua ende boschtige doncker hoevels van Turin ende Dolfine. In Maerte bloeyet, ende in oogstmaendt worden de roode besien rijpe. Dit cruydt iaeght af door camerganck de grofve ende taeye flegmatijcke humeuren, ende schrabt af de schavelinghen vanden darmen, so wel als de Laureola, wien dat niet onghelijck en is, maer heeft in hem een stercker cracht, ende wordt oock alsoo in azijn te weycken gheleydt om te benemen sijn quaetheydt, want alsoo bevelen sommighe Medicijns tselve te ghebruycken: Des-halven ghenoech te mercken is wt het overlegghen van dese zeer afschrabbende ende purgerende cracht, dat het Duytsch Mezereon niet en is dկprechte Chamaedaphne, welck Dioscorides is prijsende om te versoeten de pijnen des hoofts ende brandt vande maghe, ghelijck dշtleggher overset. Maer in dien datter eenighe reden mocht ghevonden wesen, waer door dat soo heeten plante soude moghen bekent zijn voor de Chamaedaphne van Dioscorides, die soude schijnen gheleghen te wesen in een bequaemer ende waerachtigher wtlegginghe. Want ist dat ghy overset: [sy gheneest de pijnen des hoofts ende brandt vander maghen:] soo en sal niet qualick verstaen werden, dat de bladers ghestooten ende op gheleydt, ghenesen de pijne des hoofts, te weten die van coude oft winden comen is: ende dat die opgheleydt werden om brandinghe der maghen te maecken, om te stoppen de langheduerende fluxien ende die te weerren vander maghen, ghelijck als Paulus is leerende wt den ouders in tseste boeck vanden brandinghe der maghen door yser oft causticum dat actu niet en brandt, gelijck als zijn stuckskens van Campernoillen, oft swert Agaricus ende ander die daer gheschreven staen, de welcke dկuders ghebruyckt hebben soo wel als de bladers van dese plante. Alsoo meynt oock Dioscorides dat tot tselfde een groote hulpe is, dՠArabische brandinghe vanden Griecken ghenoemt, de welcke pleeght te geschieden met hayren vanden Geyten baert inde heete olie gesteken, ende int hol vande palme ghebrandt.

Jan Mouron is in twijfel oft Sigillum Salomonis met smalle bladers soude zijn de Chamaedaphne van Dioscorides.

Dioscorides. De bladers van Chamaedaphne van Dioscorides ghestooten, worden opgheleydt teghen de pijne vanden hoofde, ende versoeten den brandt vander maghen. De selfde worden met wijn inghenomen om te stillen de pijne vande darmen. Tsap met wijn ghedroncken doet water maecken ende verweckt den vrouwen haerlieder maendtstonden. Tselfde doet dat oock met een pessus van onder ingheset.

[447]

Laureole met bloemen. In Griecks, Daphnoides. In Latijn, Laureola cum flore. In Hoochduytsch, Zeilant. In Franchois, Laureole. In Italiaensch, Olivella. In Engelsch, Lauriel, or Lowyre, ende wordt qualick gheheeten Thymelaea van Tragus.

Ghelijck de naem, alsoo is de natuere van dit cruydt geheel gelijck de cleyne Lauwerboom, dwelcke heeft sijn bladers groeyende van een weynich boven den halven stele opwaerts, die doncker groen zijn, blijnckende, dicke dichte by een staende, ende die vanden Lauwerboom gheheel ghelijck, altijdts groene oock inde Winter, ghelijck de Marentacken. De bloemen groeyen vele ende dichte by een, van fatsoen als lanckworpighe, dunne, ghesterrede huyskens, wit groen oft geelachtich van verwe. De vruchten zijn midden inde Somer groen, maer als die rijpe zijn, soo zijn sy swert, den Bakelaer ghelijck, maer minder. De tacken zijn taeye ende vele, van twee oft drye cubitus hooghe, overdeckt met een zeer taeye schorsse die quaet om breken is. De wortel is lanck ende hart, oock blijftse groeyende inde hoven hebbende altijdts de bladers zeer groene ende gloeyender dan de Lauwerboom, wien dat soo zeer ghelijk is, dat oock tghemeyne volck soo haest alst dese plante siet, die heet cleynen Lauwerboom. Dit cruydt is bycants over al in Duytschlandt, Vranckerijck ende Engellandt principalick vande quacksalvers, schrobsters ende meesterssen meer dan bekent, soo dat wonder is dat Matthiolus soo slechtelick ende onvolcomelick dese heeft beschreven, dwelcke een seker teecken is niet soo zeer van onachtsaemheydt oft verachtinghe, als van onwetentheydt: want de figuere die hy stelt, ghelijckt meer een afghesneden tacksken van eenighen boom (by aventueren vande Duytschen Mezereon) dan de Laureola, wiens mancke beschrijvinghe, die hy terstondt daeronder by voegt, met meer ander, hy schijnt wtgheschreven te hebben wt de zeer goede Autheuren die hy hier berispt ende accuseert van onwetenschap.

Dioscorides. De bladers vande Laureole gheknouwet, ontsteken van hitte de mont ende kele, de welcke groen oft drooghe inghedroncken, af iaghen de taye fluymen ende waterachtighe vochticheden, ende verwecken de maendtstonden vande vrouwen ende doen braecken. [448] De selfde gheten zijnde maeckt ydelheydt van hoofde ende doet niesen: vijfthien besien inghedroncken maecken den buyck weeck.

Extractie van Laureola.

Men laet eerst de bladeren weycken in goeden azijn, ende daer naer wordt dեxtractie ghetrocken metten geest vanden wijn, als dextractie vanden Reubarber.

Thymelaea grani Gnidij.

Chamelaea ende Thymelaea zijn twee planten malcanderen van ghedaente ende nature zeer ghelijck, maer Thymelaea is meest bekent ende meer ghevonden, de welcke niet alleene en is groeyende in Provencen ende lancks de gheheele zeecant van Narbone, maer oock opde gheberchten van Italien wat verre gheleghen vande zee van Toscane, ghelijck op den bergh van S. Juliaen, ende opde hoevels van Pisa ende Luca, waer dat wy nergens eenighe Chamaelea ghesien en hebben, iae dat meer is in Xantonge, int eylandt Lթsle des Ratz genoemt by Rochelle groeyet zeel veel Thymelaea, wiens naem eenichsins is bewysende de nature ende gedaente: Want sy schijnt te heeten Tithimelaea, alsoo vele te seggen als dat sy tfatsoen heeft van Tithymalus ende Olea. Want sy heeft veel rechte ryskens van onderhalve cubitus hooge, die eens-deels voorts comen wt de stele ende eens-deels wt de houdtachtighe wortel, van wesen, ende staen die vanden Olijf boom ghelijck met smalle bladers, die zeer lijmachtich ende vet zijn, zeer tusschen Cypressen Wolfs-melck, ende Zee-Wolfs-melck, welcke stelen een graeuwe taye schorsse hebben, die van onder tot boven toe sonder breken afghetrocken wordt, ghelijck die vande Laureola: in dopperste vande tackskens commen in Wedemaendt veel cleyne witte sterrewijse bloemkens, ende ten laetsten in Oogstmaendt de besien negen oft thiene by een staende, vanden ouders ghenoemt Gnidia, de welcke int eerste groen zijn, daer nae wtten gelen roodt siende, met dunne vellekens ende vol waterachtich saps, midden in dշelcke is ligghende een keerne die van buyten swart is, maer dbinnenste marck is wit, heedt van smaecke ghelijck in Grano Gnidio, als wel blijckelijck is den ghenen die de woorden van Dioscorides wel grondeert: Waer door Matthiolus met den ghemeynen hoop vande Apotekers bedroghen zijnde, de welcke dit cruydt niet en kende, ons heeft stoutelick inde hant ghesteken voor dese plante de besie vanden Zee-bast oft Duytsch Mezereon, de welcke veel heeter is, iae wtwendich ende inwendich brandende ende schorssen maeckende: verworpende dկpinie soo van Dioscorides als van alle de geleerde van sijnen tijdt. Want Dioscorides en gheeft niet in de roode besie, noch en seght oock niet dat de selfde camerganck doet hebben, maer dat alleene tbinnenste marck dwelcke hy seght wit te zijne, ende in tvelleken besloten, de cracht heeft van door camerganck af te iaghen de flegmatijcke ende cholerijcke humeuren, dwelcke hy meer dan ghenoech verclaert als hy beveelt in te geven tbinnenste van twintich besien, dwelcke voorwaer dխarck is vande keerne die met een swart velleken becleedt is.

Cracht vande besie van Thymelaea.

Dioscorides, binnenste oft dխarck van twintich besien van Thymelaea tseffens inghenomen [449] men iaegt van onder af de cholerijke ende flegmatijcke, midts oock de gele waterachtighe humeuren, maer tverbrandt de kele, waerom dat moet inghenomen worden met meel oft grout, oft in rosyn oft met honich bedeckt. Tsaedt ghewreven zijnde met Salpeter ende azijn, ende daer mede yemant ghestreken die qualijck tot sweeten kan gheraken, sal terstont sweeten. De bladers van Thymelaea die eygentlijck Cneorum heeten, moeten ghepluckt worden inden Oogst, ende wtter Sonne ghedroocht zijnde, wegh gheleydt worden. Maer alsmen yemandt de selfde wil ingheven, soo moeten die ghestooten worden, nae dat de ribbekens ende steelkens wt ghedaen zijn.

Van buyten opgheleydt zijnde, ende dan ghewaterde wijn ghedroncken, dryfvet water af, maer dit cruydt purgeert middelmaticher als daer ghesoden Linsen oft ghestooten warmoes by ghevoeght is. Poeder vande Thymelaea wordt ghemenght met sap van suere druyven ende dan tot coeckskens ghemaeckt: Dit cruydt is de maghe hinderlijck, ende ghelijck eenen pessus van onder inghestelt doodet de vrucht vande vrouwe.

Mezereon der Araben, oft Chamelaea tricoccos.

Dit cruydt Chamaelea, dat is te segghen, leeghe Olijfboom oft Olijfboomken alsoo genoemt om de groote ghelijckenisse die theeft metten Olijfboom, in effenheydt van bladers, in ghedaente ende tacken, onder welcke boomen dat overvloedich is groeyende inde Olijf hoven by Frontignaen in dլandt van Languedoc, wasset nerghens gheirne van selfs dan op heete, rouwe, ongheboude, steenachtighe plaetsen ende ontrent de zeecant opde hoevelkens ontrent Frontignaen, iae zeer selden in Provencen, nochtans daer tselfde is groeyende daer groeyet zeer overvloedich. Dit ghewas brengt voorts tacken van twee cubitus hooghe, maer rijsachticher, houtachtigher, rouwer ende crommer dan die vande Thymelaea. De bladers zijn breeder, ende bruynder groen, langher ende smalder dan die vande Linsen, ende zijn zeere ghelijck die vanden wilden Olijfboom ende van Phylerea met smalle bladers. Boven aende tacken groeyen bleeck-gele bloemkens, minder dan die vande Laureole, de welcke voorts comen int heetste vanden Somer, maer in Oogstmaendt ghevet zijn besien drye by een staende, de welcke eerst groen zijn ende ten laetsten roodt, die vanden Croonkens-cruydt oft Wolfs-melck ghelijck, wtghenomen datse zeer hart ende houtachtich worden, ende dmarck zeer drooghe ende heet van smaecke is. De wortel is houtachtich ende nerghens toe goedt. Nochtans wordt nu ter tijdt zeer vele ghebruyckt tsap vande gheheele plante sonderlinghe binnen Montpelliers, waer dat dՁpotekers tsap wtgheperst ende ghedrooght hebben door den raedt van Rondellet, die henlieden aldereerst daer toe vermaendt heeft. Den welcken wy naevolghende, dickwils hebben met goeden voorspoedt inghegheven van het versch ghedrooghde sap by hem selven, tghewichte van een vierendeel loots oft van een half loot, ende oock op ander tijden gemengt met ander purgerende medicijnen die de waterachtighe vochticheden afiaghen, maer ten iaeght niet te zeer veel af, noch oock met groote ghewelt, ghelijck als pleghen te doen de Laureole, het Duytsch Mezereon, Gratiola ende ander cruyden. Jae dat meer is, tghedrooght sap vande Chamelaea maeckt zeer luttel oft somtijdts gheenen camerganck, ten zy dat met ander purgerende medicijnen ghemengt wordt: iae drye vierendeel loots van dien worden inghenomen van een lanck, breedt ende vet man die tfleirfijn hadde sonder eenighen camerganck daer af te crijghen. Tselfde doet oock de ionghe kinderen inghegeven en maeckt noch pijne des buycks, noch en doet oock niet overgheven, maer drijft af watericheydt ende watergallen. Opde schamelheydt gheleydt ende op den watersuchtigen buyck, en mach niet beters ghenomen zijn om te doen water maecken, ende by deser manieren heeft Rondellet tselfde alderliefst ghebruyckt. Insghelijck mach een yeghelijck ghebruycken tsap vande Thymelaea, dwelcke nochtans moeyelicker wordt wtghedruckt ende wtgheperst om sijn taeye vetticheydt, dwelcke oock niet en wordt dan met laeuwen wijn, oft eenighe ander derghelijcke vochticheydt daer by ghegoten wtghecreghen, ghelijck men doet alst sap vande Zee-coole Soldanella ghenaemt, wtgeperst wordt. De ionghe bladerkens met de bloemen worden zeer langhe ende vele ghestampt, dickwils met een weynich laeuwe wijns die nat maeckende in tstooten, daer nae worden die stijf wtgheperst met een houten persse, tot dat al tsap door de stamine gheloopen is. Dat ghedaen zijnde wordet sap een wijle tijdts ghesoden met cleyn vier, tot dat soo dicke is als Looch. Ten laetsten wordet ghestelt inde heete Sonne tot dat hart wordt, met Suycker daer onder ghemengt, om dat niet en souden schimmelen: Dwelcke wy in groote schelpen bewaerden doen wy daer woonden.

Dioscorides. De bladers van desen Mezereon zijn zeer heedt op de tonghe, ende maecken zeer groote hitte inde kele alsmen die knoudt. De bladers principalijck in pillekens inghenomen iagen af de flegmatijcke ende cholerijcke humeuren, want men neemt twee deelen Alssem ende een deel Chamelaea, de welcke met Meede ghemenght zijnde in pillekens ghebrocht worden. Dese pillekens en smilten inden buyck niet, want soo vele alsser af ingheslickt worden, wortmen door camerganck weder quyte. De bladers van Mezereon met honich ghestooten oft ghewreven, suyveren die onreyne [453] (450) vuyle sweeringhen. Dշelcke oock Galenus ghetuyght, seggende, dat bitter van smaecke is: Waerom dat met honich ghemenght zijnde, kan suyveren dկnreyne sweeringhen ende dicke zeericheden.

Zeel bast of Mezereon. (Daphne mezereum) In Grieks Chamaedaphne. In Latijn Laurus pusilla. Zeel-bast en Mezereon van de Duitsers. Of het wel zou mogen wezen de Chamaedaphne of Laurus pusilla van Dioscorides? Of het ook eerder onze Chamaerhodendron zou zijn Chamaedaphne van Dioscorides? Zeel-bast is Chamelaea Germanica Dodonaeus en Tragi, kwalijk van Fuchsius Daphnoides geheten. In Hoogduits Leuskraut en Kellerhals, Zeidelbast of Zeiland. In Engels Douch Mezereon.

Deze plant vanwege de gedaante van de laurier wordt genoemd Chamaedaphne, dat is te zeggen, kleine of lage laurier die we van aanzien gelijk weten twee planten, de ene geheten Duitse Mezereon en de andere onze Chamaerhodendron onlangs beschreven. Maar we twijfelen welke van deze twee hiervoor te nemen is vanwege sommige zaken die we onszelf hebben voorgehouden in het lezen van hetgeen dat Dioscorides, Galenus en Aegineta geschreven hebben van de krachten van de Chamaedaphne. Anderszins zou die eerder en beter wezen de Duitse Mezereon, want die groeit boomvormig 90 of 120cm hoog met sterke taaie takjes waarvan de schors en de bladeren donker groen zijn en die van de Laureola of Ligustrum of olijfboom gelijk. Langs die takken komen voort roodachtige bloempjes zoals die van de perzik boom, maar kleiner en bessen die van de peper gelijk die nochtans in het begin groen zijn en daarna wordt het bovenste velletje rood en als die opengebroken wordt dan ziet men daar binnen liggen het zaad dat hennepzaad of die van het grote parelkruid gelijk is, zeer heet van smaak en die de keel en mond verbrandt, ja, zeer lang en met vele smarten die de geld gierige muildieren stoters in te zwelgen geven de boeren en slechte mensen die aan de kwakzalvers kramen komen gapen of ook de grote dronkaards die van de wijn niet dronken kunnen worden. Want die maar een korreltje van die eet die kan zichzelf niet onthouden van eenparig [446] te gulpen en de wijn gelijk in een ton in te gieten en de keel te spoelen tot dat hij geheel dronken is. En daarom wordt het geheten boeren peper en door misverstand van de apothekers Granum Gnidium. Welke opinie Matthiolus lang geleden gesterkt heeft en bedrogen is andere ook bedriegt als hij deze planten die hem onbekend zijn door zijn slechte traagheid van te leren en onderzoeken geheel verwart. Deze plant groeit overvloedig in Duitsland en Zwitserland, ook in het gebergte van Savoie en Genua en bosachtige en donkere heuvels van Turijn en Dolphine. In maart bloeit het en in augustus worden de rode bessen rijp. Dit kruid jaagt af door kamergang de grove en taaie flegmatieke sappen en schrabt af de schaafsels van de darmen zo wel als de Laureola die dat niet ongelijk is, maar heeft in hem een sterkere kracht en wordt ook alzo in azijn te weken gelegd om zijn kwaadheid te benemen want alzo bevelen sommige dokters het te gebruiken. Daarom genoeg te merken is uit het overleggen van deze zeer afschrabbende en purgerende kracht dat het Duits Mezereon niet is de echte Chamaedaphne die Dioscorides prijst om te verzoeten de pijnen van het hoofd en de brand van de maag gelijk de uitlegger overzet. Maar indien dat er enige reden mocht gevonden worden waardoor dat zoծ’nhete plant bekend zou mogen zijn voor de Chamaedaphne van Dioscorides dat zou schijnen gelegen te wezen in een betere en meer ware uitlegging. Want is het dat ge overzet: [ze geneest de pijnen van het hoofd en brand van de maag:] zo zal niet slecht verstaan worden dat de bladeren gestampt en opgelegd de pijn van het hoofd genezen, te weten die van koude of winden gekomen is en dat die opgelegd worden om de brand van de maag te maken en om de lang durende zwellingen te stoppen en die te weren van de maag gelijk als Paulus leert uit de ouders in het zesde boek van het branden van de maag door ijzer of causticum dat actu niet brand gelijk als zijn stukjes van de kampernoelie of zwarte Agaricus en andere die daar geschreven staan die de ouders gebruikt hebben net zoals de bladeren van deze plant. Alzo meent ook Dioscorides dat tot hetzelfde een grote hulp is, de Arabische branding van de Grieken genoemd die pleegt te geschieden met haren van de geitenbaard in de hete olie gestoken en in de holte van de palm branden.

Jan Mouron twijfelt of Sigillum Salomonis (Polygonatum) met smalle bladeren zou zijn de Chamaedaphne van Dioscorides.

Dioscorides. De bladeren van Chamaedaphne van Dioscorides gestoten worden opgelegd tegen de pijn van het hoofd en verzachten de brand van de maag. Dezelfde worden met wijn ingenomen om te stillen de pijn van de darmen. Het sap met wijn gedronken doet water maken en verwekt de vrouwen hun maandstonden. Hetzelfde doet dat ook met een pessarium van onder ingezet.

[447]

Laureola met bloemen. (Daphne laureola) In Grieks Daphnoides. In Latijn Laureola cum flore. In Hoogduits Zeilant. In Frans Laureole. In Italiaans Olivella. In Engels Lauriel of Lowyre en wordt kwalijk geheten Thymelaea van Tragus.

Gelijk de naam alzo is de natuur van dit kruid geheel gelijk de kleine laurier die zijn bladeren wat groeit boven de halve steel omhoog die donker groen zijn, blinkend, dik en dicht bijeen staan en die van de laurier geheel gelijk en altijd groen ook in de winter gelijk de marentakken. De bloemen groeien veel en dicht bijeen, van vorm als langwerpige, dunne stervormige huisjes, wit groen of geelachtig van kleur. De vruchten zijn midden in de zomer groen, maar als die rijp zijn zo zijn ze zwart en de laurierbessen gelijk maar kleiner. De takken zijn taai en veel en van 90 of 135cm hoog, overdekt met een zeer taaie schors die slecht om te breken is. De wortel is lang en hard, ook blijft ze groeien in de hoven en heeft altijd de bladeren zeer groen en gloeiender dan de laurier die dat zo zeer gelijk is zodat ook het gewone volk zo gauw als ze deze plant ziet die kleine laurier noemen. Dit kruid is bijna overal in Duitsland, Frankrijk en Engeland en voornamelijk van de kwakzalvers, schrobsters en meesters meer dan bekend zodat het een wonder is dat Matthiolus zo slecht en onvolkomen deze heeft beschreven wat een zeker teken is niet zo zeer van onachtzaamheid of verachting als van onwetendheid want de figuur die hij stelt lijkt meer een afgesneden takje van enige boom (bij avontuur van de Duitse Mezereon) dan de Laureola wiens manke beschrijving die hij terstond daaronder bijvoegt met meer andere hij schijnt uitgeschreven te hebben uit de zeer goede auteurs die hij hier berispt en beschuldigd van onkunde.

Dioscorides. De bladeren van de Laureola gekauwd ontsteken van hitte de mond en keel, die groen of droog gedronken afjagen de taai fluimen en waterachtige vochtigheden en verwekken de maandstonden van de vrouwen en doen braken. [448] Dezelfde gegeten maakt leegheid van het hoofd en laat niezen. Vijftien bessen gedronken maken de buik week.

Extract van Laureola.

Men laat eerst de bladeren weken in goede azijn en daarna wordt het extract getrokken met de geest van de wijn als het extract van de rabarber.

Thymelaea grani Gnidij. (Daphne cneorum)

Chamelaea en Thymelaea zijn twee planten die elkaar van gedaante en natuur zeer gelijk zijn, maar Thymelaea is het meest bekend en meer gevonden die niet alleen in Provence en langs de gehele zeekant van Narbonne groeit maar ook op de bergen van Itali wat ver gelegen van de zee van Toscane, gelijk op de berg van St. Juliaan en op de heuvels van Pisa en Luca waar dat we nergens enige Chamaelea gezien hebben, ja, dat meer is in Xantonge, in het eiland Lթsle des Ratz genoemd bij Rochelle groeit zeel veel Thymelaea wiens naam enigszins bewijst de natuur en gedaante. Want ze schijnt te heten Tithimelaea, alzo veel te zeggen als dat ze de vorm heeft van Tithymalus en Olea. Want ze heeft veel rechte twijgen van 68cm hoog die eensdeels voortkomen uit de stelen en eensdeels uit de houtachtige wortel, van wezen, en staan die van de olijf boom gelijk met smalle bladeren die zeer lijmachtig en vet zijn, zeer tussen cipressen wolfsmelk en zee wolfsmelk welke stelen een grauwe taaie schors hebben, die van onder tot boven toe zonder breken afgetrokken wordt gelijk die van de Laureola. In het opperste van de takjes komen in juli veel kleine witte stervormige bloempjes en tenslotte in augustus de bessen die negen of tien bijeen staan en van de ouders genoemd Gnidia die eerst groen zijn, daarna uit het gele rood zien met dunne velletjes en vol waterachtig sap en midden daarin ligt een kern die van buiten zwart is maar het binnenste merg is wit en is heet van smaak gelijk in Grano Gnidio zoals wel blijkt in diegene die de woorden van Dioscorides goed bestudeert. Waardoor Matthiolus met de gewone hoop van de apothekers bedrogen is en dit kruid niet kende ons heeft stout in de hand gestoken voor deze plant de bes van de zee-bast of Duitse Mezereon die veel heter is, ja uitwendig en inwendig brandend en schorsen maakt en verwerpt de opinie zo van Dioscorides als van alle geleerde van zijn tijd. Want Dioscorides geeft de rode bes niet in en zegt ook niet dat die kamergang doet hebben, maar dat alleen het binnenste merg waarvan hij zegt dat het wit is en in het velletje besloten de kracht heeft van door kamergang af te jagen de flegmatieke en galachtige sappen wat hij meer dan genoeg verklaart als hij beveelt in te geven het binnenste van twintig bessen wat voorwaar het merg is van de kern die met een zwart velletje bekleed is.

Kracht van de bessen van Thymelaea.

Dioscorides, binnenste of het merg van twintig bessen van Thymelaea gelijk ingenomen [449] jaagt van onder af de galachtige en flegmatieke, mits ook de gele waterachtige sappen, maar het verbrand de keel waarom dat ingenomen moet worden met meel of grut of in rozijnen of met honing bedekt. Het zaad gewreven zijnde met salpeter en azijn en daarmee iemand bestreken die slecht tot zweten kan raken zal terstond zweten. De bladeren van Thymelaea die eigenlijk Cneorum heten moeten geplukt worden in augustus n uit de zon gedroogd zijnde weg gelegd worden. Maar als men iemand dezelfde wil ingeven zo moeten die gestoten worden nadat de ribjes en steeltjes er uit gedaan zijn.

Van buiten opgelegd zijnde en dan gewaterde wijn gedronken drijft het water af, maar dit kruid purgeert meer middelmatig als daar gekookte linzen of gestoten warmoes bij gevoegd is. Poeder van de Thymelaea wordt gemengd met sap van zure druiven en dan tot koekjes gemaakt. Dit kruid is de maag hinderlijk en gelijk een pessarium van onder ingezet doodt het de vrucht van de vrouw.

Mezereon der Arabieren of Chamelaea tricoccos. (Cneorum tricoccum)

Dit kruid Chamaelea, dat is te zeggen lage olijfboom of olijfboompje alzo genoemd vanwege de grote gelijkenis die het heeft met de olijfboom, in effenheid van bladeren, in gedaante en taken waar het overvloedig onder die bomen groeit in de olijf hoven bij Frontignac, in het land van Languedoc groeit het nergens graag dan op hete onbebouwde steenachtige plaatsen en omtrent de zeekant op de heuveltjes omrent Frontignaen, ja, zeer zelden in Provence, nochtans waar het groeit daar groeit het zeer overvloedig. Dit gewas brengt voort takken van 90cm hoog, maar meer twijgachtig, houtachtiger, ruwer en krommer dan die van de Thymelaea. De bladeren zijn breder en bruiner groen, langer en smaller dan die van de linzen en zijn zeer gelijk die van de wilde olijfboom en van Phillyrea met smalle bladeren. Boven aan de takken groeien bleek gele bloempjes die kleiner zijn dan die van de Laureola die voort komen in het heetste van de zomer, maar in augustus geeft het zijn bessen die drie bijeen staan die eerst groen zijn en tenslotte rood, die van het kroontjeskruid of wolfsmelk gelijk, uitgezonderd dat ze zeer hard en houtachtig worden en het merk zeer droog en heet van smaak is. De wortel is houtachtig en nergens toe goed. Nochtans wordt nu ter tijd zeer veel gebruikt het sap van de gehele plant en vooral binnen Montpellier waar dat de apothekers het sap uitgeperst en gedroogd hebben door de raadt van Rondellet die hen allereerst daartoe vermaand heeft. Die we navolgen en vaak met goede voorspoed ingegeven hebben van het verse gedroogde sap van zichzelf het gewicht van een 1, 7 gram of een 3, 5 gram ende ook op ander tijden gemengd met ander purgerende medicijnen die de waterachtige vochtigheden afjagen, maar het jaagt niet te zeer veel af, noch ook met groot geweld gelijk als plegen te doen de Laureola, het Duits Mezereon, Gratiola en andere kruiden. Ja, dat meer is, het gedroogde sap van de Chamelaea maakt zeer weinig of soms geen kamergang tenzij dat met andere purgerende medicijnen gemengd wordt, ja, ruim 6 gram van die worden ingenomen van een lang, breed en vet man die jicht had zonder enige kamergang daarvan te krijgen. Hetzelfde doet ook de jonge kinderen ingegeven en maakt noch pijn van de buik noch laat ook niet overgeven, maar drijft af waterigheid en watergallen. Op de schaamstreek gelegd en op de waterzuchtige buik mag niets beters ingenomen zijn om water te maken en op deze manier heeft Rondellet hetzelfde allerliefst gebruikt. Insgelijks mag iedereen het sap van de Thymelaea gebruiken die nochtans moeilijker wordt uitgedrukt en uitgeperst vanwege zijn taaie vetheid die er ook niet uit wordt verkregen dan met lauwe wijn of enige ander dergelijke vochtigheid daarbij gegoten zoals men doet als het sap van de zeekool, Calystegia soldanella genoemd, uitgeperst wordt. De jonge bladertjes met de bloemen worden zeer lang en veel gestampt en vaak nat gemaakt met wat lauwe wijn tijdens het stampen en daarna worden die stijf uitgeperst met een houten pers zodat alle sap door de zeef gelopen is. Als dat gedaan is wordt het sap een tijdje gekookt op een klein vuur totdat het zo dik is als loog. Tenslotte wordt het in de hete zon gezet totdat het hard wordt en door er suiker onder te mengen zodat het niet zou verschimmelen. Wat we in grote schelpen bewaarden toen we daar woonden.

Dioscorides. De bladeren van deze Mezereon zijn zeer heet op de tong en maken zeer grote hitte inde keel als men die kauwt. De bladeren voornamelijk in pilletjes ingenomen jagen af de flegmatische en galachtige sappen want men neemt twee delen alsem en een deel Chamelaea die met mede vermengd in pilletjes gebracht wordt. Deze pilletjes smelten niet in de buik want zoveel als er ingeslikt worden wordt men door de kamergang weer kwijt. De bladeren van Mezereon met honing gestoten of gewreven zuiveren die onreine [450] vuile zweren. Wat ook Galenus getuigt die zegt dat het bitter van smaak is. Waarom dat met honing vermengd wordt en kan zuiveren de onreine zweren en dikke zeren.

Graeuwe Chamaelea van Boloignien, Chamaelea incana Bononiensium.

Ontrent de zeecant van Boulonos heeft de zeer gheleerde D. Hermes de Clerck Medicijn van Dornick ghevonden een grauwe Chamaelea van ghedaente niet onghelijck het Dorycnium van Montpelliers, de welcke my een drooghe plante van dien heeft mede ghedeylt.

Graeuwe Alp-Chamaelea. In Latijn, Chamaelea Alpina incana.

Dese Chamaelea is die van Montpelliers zeer ghelijck van smaecke, ghedaente, crachten, bladers ende houtachtighe rijskens die dunne zijn ende vande selfde verwe, becleedt met een gherimpelde schorsse, nochtans is dese zeer goedt wt die te kennen, midts dtase de besie heeft die vanden Duytschen Mezereon ghelijck, oft vanden wilden Olijf-boom oft Philerea, ende met drye by een groeyende: oock heeft sy dկpperste bladers niet bruyn-groen, maer met een dunne ende sachten grauwe wolachticheydt becleedt, ghelijck oock de bloemen bleeck roodt zijn wt witte fleskens voorts comende, die vanden Dornappel ghelijck, maer minder. Dese besien worden gheknoudt maecken zeer groote hitte inde kele, ghelijck die vanden Zeelbast: Ende daerom worden die vanden ghemeynen man boeren-Peper ghenoemt. De bladers gheknoudt gheven een slijmachtich sap, gelijck de Zeewynde, Thymaelea ende Chamaelea van Narbonne. Wy en hebben dese plante nergens ghecreghen dan wt den ghebercht Alpes, gheleghen aen Savoyen ende Lozanen. Aenghaende het Cneorum van Matthiolus, wiens tackskens wy onlancks ghesien hebben, oft het oock de purgerende crachten heeft van Dioscorides, en weten wy niet: maer hopen dat Clusius ons haest daer af wat int licht sal brenghen.

Alypum vanden bergh Cetus. In Latijn, Alypum montis Ceti Narbonensium, ende is van sommighe gheheeten Ptarmica ende Coniza 3 van Clusius Hippoglossum Valentinum. Oft oock is de Calcifraga van Dioscorides? In Franchois, Herbe terrible.

Dit cruydt schijnt den naem recht contrarie te hebben: Want Alypum is soo vele te segghen, als een onmoeyelijck oft niet quetsende noch wee doende remedie, ghelijck dinghen bitter als galle in Griecks Glycea, dat is te segghen soete, ghenoemt zijn: Maer my soude eer dencken dat in Griecks heeten soude Halycon, dat is te segghen een soute oft zee plante, midts dat als Dioscorides seght, byde zee is voorts comende. Hoe wel dat te lasteren ware, nu ter tijdt te stellen eenighe seker plante voor dշarachtighe Alypum, ghemerckt de verscheyden oft gheheel contrarie opinien vande Arabische ende Grieksche Mooren, onder de welcke Actuarius is houdende den witten Turbith voor [451] het Alypum oft Alypia van Dioscorides. Maer Mesue houdt Thapsia dat een melckachtich geslachte is van Ferula, voor Turbith, ende Serapio den Tripolium: Nochtans ghemerckt dat nu ter tijdt gheen cruydt bekent en is, daer by dattet Alypum van Dioscorides soude moghen te ghelijcken zijn, ende dat wy geen plante en hebben (wtghenomen de Ferulae) die eenichsins soo wel metten Alypum soude moghen ghelijcken, tzy in ghesteltenisse oft purgerende cracht, als dese zeeplante, hoe wel voorwaer datter een cleyn teecken is, waer door dat wy niet en souden willen verclaeren dit te wesen den oprechten Alypum, dwelcke nochtans soo zeere daer teghen niet en is, alster wel ghebreck is, te weten vande bladers, de welcke by Dioscorides niet en hebben beschreven gheweest, oft by aventueren door eenighe cleyne faute verkeert ghestelt zijn, te weten door de veranderinghe van dwoordt Maratros in Hyperotros: soo datter staen soude, niet roodtachtich, maer venckelachtiche plante. Ende hier door heeft Mesue sijnen Turbith venckelsteckachtich ghestelt, oft de Thapsia daer voor ghehouden met sommighe ander die daghelijcks de wortel van dien ghebruycken in Vranckerijck ende Spaignen om te purgeren de flegmatijcke ende grove melancholike humeuren. Maer ist dat de meesters van Arabien, als sommighe gheleerde mannen willen segghen, Turbith ghenoemt hebben yeghelick cruydt dat de flegmatijcke humeuren redelick sterck afiaeght: soo soude oock yemandt met goede reden wel moghen dese plante die wy hier in figuere stellen, Turbith noemen: want tghemeyne volck van Languedoc heet dit cruydt met gheenen quaderen naem dan Turbatorium Turbith is, Herbe terrible, dat is te segghen, schromelick cruydt, waer dat de bedrieghers ende godloose vercoopers van ghesontheydt, ende oock grouwelicke hoeren purgatien ingheven ghemaeckt vande bladers, bloemen ende saedt van dese schroemelicke plante, de welcke heeft veel houtachtighe rijskens van onderhalve oft twee cubitus hooghe, die een dunne ende bruynroode schorsse hebben, rondtomme dichte becleedt van onder tot boven met zeer veel cleyne bladerkens die vande cleyne Myrthus zeere ghelijck, maer minder dan die vande Thymaelea oft Chamaelea. Op yeghelicke rijskens comen voorts boven aen dկpperste, troskens van cleyn roode bloemkens een weynich gelijckende, maer cleynder, corter ende teerder, den draykens vande Scabiose bloeme. De wortel is eenen vingher dicke, bruyn ende houtachtich. De gheheele plante is zeer bitter, ende onlieflicke oft heeter van smaecke dan de Thymaelea oft Chamaelea, iae ter tijdt doen wy dit schreven, zijnde nochtans ses iaer daer te voren ghepluckt op den bergh Cetus by Frontignaen ende Marseille int afhanghen vande steenachtighe ende steyle plaetsen van beyden sijden aende zee ende Suydtwaers gheleghen, daer sy is groeyende: De welcke waert dat Matthiolus hadde gheheel versweghen, ende int conterfeyten niet ghevalscht, hy soude sijnder eeren ende den leser meer profijts ghedaen hebben. Want int capittel vande Tripolium, dat hem oock onbekent is, waer dat hy oock zeer buyten reden spreeckt, stelt hy dese plante, ende seght dat Alypum een cruydt is met dunne venckelachtighe bladers, ende gheensins dese. Hy bedrieght Dioscorides, ende lastert Brassevola met meer ander gheleerde mannen, sijn argumenten ontleent hebbende wt henlieder schriften: iae dat meer is, hy heeft daer by ghevoeght dese naevolghende sotte woorden die niet en betaemen dien excellenten ondersoecker van cruyden ende soodaenigien als hy hem selven tot nu toen onverdient hem beroemt heeft te wesen, segghende: Daer en is niet aen gheleghen van wat cruydt dat de Turbith van Alexandrien de wortel is, aenghesien dat sijn crachten den Medicijns zeer wel bekent zijn.

Grauwe Chamaelea van Bologna, Chamaelea incana Bononiensium.

Omtrent de zeekant van Boulonos heeft de zeer geleerde D. Hermes de Clerck, dokter van Doornik gevonden een grauwe Chamaelea van gedaante niet ongelijk het Dorycnium van Montpellier die mij een droge plant van die heeft mede gedeeld.

Grauwe Alpen Chamaelea. (Daphne alpina) In Latijn Chamaelea Alpina incana.

Deze Chamaelea is die van Montpellier zeer gelijk van smaak, gedaante, krachten, bladeren en houtachtige twijgjes die dun zijn en van dezelfde kleur, bekleed met een gerimpelde schors, nochtans is deze zeer goed uit die te herkennen omdat ze de bes heeft die van de Duitse Mezereon gelijk of van de wilde olijfboom of Phillyrea en met drie bijeen groeien. Ook heeft zij het opperste van de bladeren niet bruingroen, maar met een dunne en zachte grauwe wolligheid bekleedt gelijk ook de bloemen bleek rood zijn die uit witte flesjes voortkomen en die van de dorenappel gelijk, maar kleiner. Deze bessen worden gekauwd en maken zeer grote hitte in de keel gelijk die van de zeelbast en daarom worden die van de gewone man boeren peper genoemd. De bladeren gekauwd geven een slijmachtig sap gelijk de zeewinde, Thymaelea en Chamaelea van Narbonne. We hebben deze plant nergens gekregen dan uit het gebergte Alpen gelegen aan Savoie en Lausanne. Aangaande het Cneorum van Matthiolu, wiens takjes we onlangs gezien hebben of het ook de purgerende krachten heeft van Dioscorides weten we niet maar hopen dat Clusius ons gauw daarvan wat in het licht zal brengen.

Alypum van de berg Cetus. (Globularia alypum) In Latijn Alypum montis Ceti Narbonensium en is van sommige geheten Ptarmica en Coniza 3 van Clusius Hippoglossum Valentinum. Of het ook is de Calcifraga van Dioscorides? In Frans Herbe terrible.

Dit kruid schijnt de naam recht tegengesteld te hebben. Want Alypum is zo veel te zeggen als een niet moeilijk of niet kwetsend, noch pijn doende remedie gelijk dingen die bitter zijn als gal in Grieks Glycea, dat is te zeggen zoet, genoemd zijn. Maar ik zou eerder denken dat het in Grieks heten zou Halycon, dat is te zeggen een zoute of zee plant, omdat als Dioscorides zegt, bij de zee is voortgekomen. Hoewel dat te lasteren is nu ter tijd enige zekere plant voor de ware Alypum te stellen, gemerkt de verschillende of geheel tegengestelde opinies van de Arabische en Griekse Moren waaronder Actuarius de witte Turbith voor [451] het Alypum of Alypia van Dioscorides houdt. Maar Mesue houdt Thapsia, dat een melkachtig geslacht is van Ferula, voor Turbith en Serapio de Tripolium. Nochtans gemerkt dat er nu ter tijd geen kruid bekent is waarbij dat het Alypum van Dioscorides zou vergeleken mogen worden en dat we geen plant hebben (uitgezonderd de Ferulae) die enigszins zo goed met de Alypum vergeleken zou mogen worden, hetzij in gesteldheid of purgerende kracht,als deze zeeplant, hoewel voorwaar dat er een klein teken is waardoor dat we niet zouden willen verklaren dat dit de echte Alypum is die nochtans zo zeer daartegen niet is als er wel gebrek is, te weten van de bladeren die bij Dioscorides niet beschreven zijn geweest of bij avonturen door enige kleine fout verkeerd gesteld zijn, te weten door de verandering van het woord Maratros in Hyperotros zo dat er staan zou, niet roodachtig, maar venkelachtige plant. En hierdoor heeft Mesue zijn Turbith venkelstekachtig gesteld of de Thapsia daarvoor gehouden met sommige ander die dagelijks de wortel van die gebruiken in Frankrijk en Spanje om te purgeren de slijmachtige en grove melancholische levenssappen. Maar is het dat de meesters van Arabi, zoals sommige geleerde mannen willen zeggen, Turbith genoemd hebben elk kruid dat de slijmachtige levenssappen redelijk sterk afjaagt zo zou ook iemand met goede reden goed deze plant mogen stellen die we hier in figuur geven Turbith noemen. Want het gewone volk van Languedoc heet dit kruid met geen kwadere naam dan Turbatorium Turbith, is Herbe terrible, dat is te zeggen, schroomachtig kruid waar dat de bedriegers en goddeloze verkopers van gezondheid en ook gruwelijke hoeren purgaties ingeven gemaakt van de bladeren, bloemen en zaad van deze schromelijke plant. Die heeft veel houtachtige twijgjes van 68 0f of 90cm hoog die een dunne en bruinrode schors hebben en rondom dicht bekleedt van onder tot boven met zeer veel kleine bladertjes die van de kleine Myrtus zeer gelijk, maar kleiner dan die van de Thymaelea of Chamaelea. Op elk twijgje komen voort bovenaan het opperste trosjes van kleine rode bloempjes die wat lijken op de draadjes van de Scabiosa bloemen, maar kleiner, korter en teerder. De wortel is een vinger dik, bruin en houtachtig. De gehele plant is zeer bitter en onlieflijk of heter van smaak dan de Thymaelea of Chamaelea, ja, ter tijd toen we dit schreven, zijnde nochtans zes iaar daar te voren geplukt op de berg Cetus bij Frontignaen en Marseille in het afhangen van de steenachtige en steile plaatsen aan beide zijden aan de zee en zuidelijk gelegen daar zij groeit. Die al is het dat Matthiolus hete geheel heeft verzwegen en in het afbeelden niet vervalst hij zou zijn eer en de lezer meer profijt gedaan hebben. Want in het kapittel van de Tripolium, dat hem ook onbekend is, waar dat hij ook zeer buiten reden spreekt stelt hij deze plant en zegt dat Alypum een kruid is met dunne venkelachtige bladeren en geenszins deze. Hij bedriegt Dioscorides en lastert Brassevola met meer ander geleerde manne en heeft zijn argumenten ontleent uit hun schriften. Ja, dat meer is, hij heeft daar bij gevoegd deze navolgende zotte woorden die niet betamen die excellente onderzoeker van kruiden en zodanige zoals hij zichzelf tot nu toen onverdiend hem beroemd heeft te wezen en zegt:. Daar is niets aan gelegen van wat kruid dat de Turbith van Alexandrie de wortel is aangezien dat zijn krachten de dokters zeer goed bekend zijn.

Turbith van Alexandrien. In Latijn, Alexandrinum officinarum Turbith.

Seere alsulcken gheschil ende twist isser vanden Turbith ende Hermodactylen, van welcke planten wy tghebruyck oft emmers de possessie niet en schijnen te derven, nochtans twyfelen wy welcke waerachtigher zijn, midts dat dկude redenen ende sententien twyfelachtich waren. Maer vande selfde staet verhaelt op henlieder plaetse: hier sullen wy een weynich vermaenen vanden Turbith. Die Arabische oft Half-morische naem van die van Oosten is wyt ende breet te nemen, ghelijck oock veel ander worden van dien volcke, ende schijnen byde selfde te willen beteeckenen alle melckachtighe wortel, die de flegmatijcke humeuren afiaeght, daerom heeft een yeghelijck daer voren genomen alsulcken plante als hem best behaegde. Want

Turbith, oft Turpetum, oft Terbith van:

Serapio, is de wortel van Tripolium Dioscorides, als is blijckende wt der beschrijvinge.

Mesue, is de wortel van Venckelachtich cruydt die vol melcks is.

Actuarius is tweederhande: Wit, dwelcke den Autheur seght te zijn Alypum Dioscoridis. Dander, de wortel van Pityusa.

Apoteke, is dryederhande, te weten: tVenets ende Alexandrins schijnt te zijn een specie van Scammonea van Antiochien. Het aschverwich om de verwe, de wortel vande gemeynen Thapsia; Tswart, dշelcke tslechtste is, maer andersins van de selfde specie, dat is dat van Antiochien. [452]

Tghemeyne Turbith vander Apoteken dwelcke gheheeten is Alexandrijn, heeft ons langhe ghequelt: want als wy verstaen hadden van Guillandijn, soo hy tot Padua wedergecomen was wt Alexandrie niet anders en was dan het tweede Wolfs-melck wyfken hebbende by my alle de specien van Wolfs-melck wt der aerden ende ghedrooght, soo hebbe ick die wel ende neerstelijck oversien, maer ick bevondt dat alsoo niet en was, want de wortel vanden Tithymalus serratus van Montpelliers, de welcke den Turbith van Alxandrie meest ghelijck is, heeft een gherimpelder schorsse, ende niet soo lustich om sien, voosachtich ende heeter ende fenijnigher van smaecke, oock niet soo vast, ende die lichtelick splijt, maer niet splinterwijs oft opden draet inde lenghde, oock en is die niet hart, noch en purgeert soo sterck niet als het Turbith, waer af een exemple mach ghenomen worden inde laxerende Benedicta, met de welcke ghemengt wordt de wortel van Esula, ende nochtans wordt die ghehouden voor een soete ende gebenedijde purgatie.

Voorts sullen wy de reden verclaren int eynde vanden capittel van Scammonaea: waerom dat wy de wortel van Scammonaea van Antiochien eenichsins houden voor den Turbith.

Dat wy voren verhaelt hebben dat tsap vande Chamelaea, Thymelaea, Zeecoole ende ander zeer luttel oft niet vele alleene en purgeren, ten zy datse ghemenght worden met oncrachtigher cruyden, die nochtans soetelijck laxeren oft by ander manieren purgeren: dat tselfde gheschiedt oock zeer merckelijck in dese wortel Turbith. Want wy hebben dickwils ghesien datmen heeft inghegeven een infusie van drye oft vier dragmen, iae eenen die niet zeer hart van camerganck en was, ende datse niet met allen en heeft afgheiaeght: in ander datse maer en heeft verweckt cleyne rammelinghe des buycks, ende in ander niet meer dan een oft twee camerganghen en heeft ghegeven. Jae dat meer is, tpurgeert niet zeere inde substantie, ghelijck inden Electuariis Diaturbith, Diaphoenicum, ende de Citro solutivo.

Turbith oft Turpetum drijft af de grove flegmatijcke humeuren, de verstoptheydt der longher ende litten, midts oock de diepste vuylicheden, maer het heeft meerder cracht by decoctie dan infusie, ghelijck zeer fraey genoteert heeft D. Peeter Breugel de zeer vermaerde Conincklicke Leser inde vermaerde Universiteyt van Loven, de welcke dat beveelt te doen in sijn decoctien tsamen metten wortel van Boomvaren. Dwordt zeere ghebruyckt ende is oock zeer nut tot alle dinghen die vanden Turbith van Mesue verclaert zijn, waer af wy sullen schrijven op sijn behoorlicke plaetse.

Tarton-Raire Galloprovinc, Marsiliensium ende is tgroot Sesamoides van Scaliger.

Dese purgerende zee-plante die lustich om sien is, is oock een nieuwe plante in desen tijdt, ende wordt oock van die van Marseillen gheheeten Tarton-Raire om de zeer groote ende overvloedighe purgerende cracht die sy heeft, in vueghen datse dickwils verweckt bloedtloop ende onghereghelde camerganghen: principalick als yemandt die luttel vervaren is, de bladers tot poeder ghestooten oft met eenighe wateren afghewasschen, ingheeft, ghelijck die moorder Thmisa dede, die ons aldereerst haer ende haer heymelick crachten (soo hy seyde) te kennen gaf ende openbaerde. Dit cruydt groeyet zeer vele op afhanghende plaetsen ter zee waert gheleghen ontrent Marseille ende sonderlinghe ontrent tbergsken gheheeten Mond-rond, dwelcke dorre, ongheoeffent ende steenachtich is, ende is een gheheel aerdighe plante, becleedt met een dunnen ende graeuwe wolachticheydt, hebbende [453] veel witte, blinckende silverachtighe blaerkens van onder tot boven, staende gheheel ghelijck die vande Thymelaea ende Chamelaea, maer van grootte die vanden voorschreven Alypum alderghelijckst. Sy worpt wt rechte, dicke rijskens ende twintich oft dertich oft oock meer, die zeer taye zijn ende quaedt om te breken, oock niet zeer houtachtich, bet dan eenen cubitus hooge, de welcke aen dկpperste cleyn bloemkens voortsbrenghen die (in dien ick wel onthouden hebbe) bleeckachtich zijn wt den witten siende: Tsaedt is aerdtverwich ende rondt dien vanden Byvoet oft Ambrosia ghelijck. De wortel is eenen voet lanck, enckel met een witachtighe schorsse van buyten ende binnen gheel wit, als lijnwaet, met faselinghen, hardt ende houtachtich, niet zeer heet van smaecke, noch bitter, noch onlieflijck, nochtans achter nae wat hitte opde tonge achterlatende, ende eenichsins den Turbith van Alexandrien oft den ghemeynen ghelijckende, sonder reucke ende sonder eenich melckactich sap.

Esula rare Lio Venetorum insula, met roodtachtighe bloemen. Oft oock is de Pityusa van Dioscorides?

Dit cruydt van ghelijckenisse weghe die theeft met de twee naest voorgaende planten ende oock met de groote Esula oft Pityusa, behoort hier nu te volghen, ghemerckt dat vanden Medicijns ende Apotekers van Venegen voor een soorte van Esula ghehouden wordt, ende daerom ghebruycken sy dese plante inde plaetse vande ghemeyne Esula inde confectie van Benedicta ende purgerende [454] pillekens, want tpurgeert alsoo sterck als de gemeyne Esula, ende is daerom van sommige gehouden geweest voor het Alypum van Dioscorides, maer van ander voor swart Turbith; maer hoe wel, dat mogen sy weten, dwelcke Actuarius meynt datde Pityusa en is dese plante niet, maer desen zeer ghelijck, ende daerom worden sy beyde Esula van ons geheeten. Dit cruydt groeyet onderhalven oft twee cubitus hooghe, hebbende twee langhe stelen, die voos, gherimpelt ende bruyn zijn eenen cleynen vingher dicke, ghedeylt in veel tackskens van eenen voet lanck, de bladers staen twee te gader deen boven dander, wat meerder zijnde dan die vanden schroemelijcken Alypum, ende die vanden Calisshoudt meest ghelijck, de welcke tay ende vet zijn ghelijck die vande Thymelaea. De bloemen hevet voorwaerts hanghende de welcke roodtachtich zijn wtten verstorven bruyn siende, van ghedaente die vander Aristolochia oft Vincitoxicum ghelijck. De wortel is van buyten eertverwich, ende van binnen hayrachtighe vellekens hebbende, ghelijck in die vande Tarton-raire, aschverwich ende onderhalven cubitus lanck, eenen cleynen vingher dicke ende vol saps. De geheele plante is melckachtich, ende gheheel ghelijck den Zee-Wolfs-melck byde welcke dat altijdts ghevonden wordt: maer nerghens en wordet vele ghevonden dan aende oevers ende inde Eylanden vande Adriatische zee, ende int Eylandeken van Lio, dwelcke een borstweeringhe is teghen de vloet vander zee.

Turbith van Alexandri. In Latijn Alexandrinum officinarum Turbith. (Colchicum byzantinum of ephemerum of Iris tuberosus, maar naar de afbeelding meer Ipomoeae als Operculina turpethum)

Er is zeer zoծ geschil en twist van de Turbith en Hermodactylen van welke planten we het gebruik of immers het bezit niet schijnen te derven, nochtans twijfelen we welke waar zijn omdat de oude redenen en bedoelingen twijfelachtig waren. Maar van dezelfde staat verhaald op hun plaats. Hier zullen we een weinig vermanen van de Turbith. Die Arabische of half Moorse naam van die van Oosten is wijd en breed te nemen gelijk ook veel ander woorden van dat volk en schijnen bij dezelfde te willen betekenen alle melkachtige wortels die de slijmachtige levenssappen afjagen, daarom heeft iedereen daarvoor genomen al zulke plant zoals het hem best behaagt. Want

Turbith, of Turpetum, of Terbith van:

Serapio, is de wortel van Tripolium Dioscorides, als blijkt uit de beschrijvingen.

Mesue, is de wortel van venkelachtig kruid die vol melk is.

Actuarius is tweevormig. Wit, wat de auteur zegt te zijn Alypum Dioscoridis. De andere de wortel van Pityusa.

Apoteke, is drievormig. Te weten: Het Veneetse en Alexandrijnse schijnt te zijn een specie van Scammonea van Antiochi. Het askleurige vanwege de kleur de wortel van de gewone Thapsia. De zwarte die de slechtste is, maar anderszins van dezelfde specie, dat is dat van Antiochi. ]452]

Het gewone Turbith van de apotheken die geheten is Alexandrijn heeft ons lang gekweld want als we verstaan hadden van Guillandijn toen hij te Padua weerkwam uit Alexandri was het niets anders dan het tweede wolfsmelk wijfje en heb bij mij alle soorten van wolfsmelk uit de aarde gedroogd en zo heb ik die goed en vlijtig overzien maar ik bevond dat het alzo niet was want de wortel van de Tithymalus serratus van Montpellier, die de Turbith van Alexandri meest gelijk is, heeft een meer gerimpelde schors en niet zo lustig om te zien, voosachtig en heter en venijniger van smaak, ook niet zo vast en die licht splijt maar niet splintervormig of op de draad in de lengte, ook is die niet hard, noch purgeert niet zo sterk als het Turbith waarvan een voorbeeld genomen mag worden in de laxerende Benedicta, met die gemengd wordt de wortel van Esula en nochtans wordt die gehouden voor een zoete en gebenedijde purgatie.

Voorts sullen we de reden verklaren in het einde van het kapittel van Scammonaea waarom dat we de wortel van Scammonaea van Antiochi enigszins houden voor de Turbith.

Dat we voren verhaald hebben dat het sap van de Chamelaea, Thymelaea, zeekool en andere zeer weinig of niet veel alleen purgeren tenzij dat ze gemengd worden met zwakkere kruiden die nochtans zacht laxeren of bij andere manieren purgeren. Dan hetzelfde geschiedt ook zeer opmerkelijk in deze wortel Turbith. Want we hebben dikwijls gezien dat men heeft ingegeven een vloeistof van drie of vier maal 3,9 gram, ja een die niet zeer hadt van kamergang was en dat ze niets met heeft afgejaagd. In andere dat ze maar heeft verwekt kleine rammeling van de buik en in andere niet meer dan een of twee kamergangen heeft gegeven. Ja, dat meer is, het purgeert niet zeer in de substantie gelijk in de Electuariis Diaturbith, Diaphoenicum, en de Citro solutivo.

Turbith of Turpetum drijft af de grove slijmachtige levenssappen, de verstoppingen van de longen en leden, mits ook de diepste vuilheden, maar het heeft meer kracht bij afkooksel dan infusie gelijk zeer fraai genoteerd heeft D. Peeter Breugel de zeer vermaarde koninklijke lezer in de vermaarde Universiteit van Loven die dat beveelt te doen in zijn afkooksel tezamen met de wortel van boomvaren. Het wordt zeer gebruikt en is ook zeer nuttig tot alle dingen die van de Turbith van Mesue verklaard zijn waarvan we zullen schrijven op zijn behoorlijke plaats.

Tarton-Raire Galloprovinc, Marsiliensium en is het groot Sesamoides van Scaliger. (Thymelaea tartonraire)

Deze purgerende zeeplant die lustig om te zien is is ook een nieuwe plant in dezen tijd en wordt ook van die van Marseille geheten Tarton-Raire vanwege de zeer grote en overvloedige purgerende kracht die zij heeft, in voegen dat ze dikwijls verwekt bloedloop en ongeregelde kamergangen, voornamelijk als iemand die weinig ervaren is de bladeren tot poeder stampt of met enige wateren afwast ingeeft gelijk die moordenaar Thmisa deed die ons allereerst haar en haar heimelijke krachten (zo hij zei) te kennen gaf en openbaarde. Dit kruid groeit zeer vele op afhangende plaatsen ter zee waart gelegen omtrent Marseille en vooral omtrent het bergje geheten Mond-rond wat dor, niet beteeld en steenachtig is. Het is een geheel aardige plant die bekleed is met een dunne en grauwe wolligheid en heeft [453] veel witte, blinkende zilverachtige bladertjes van onder tot boven en staan geheel gelijk die van de Thymelaea en Chamelaea, maar van grootte die van de voorschreven Alypum het meest gelijk. Ze werpt uit rechte, dikke twijgjes een twintig of dertig of ook meer die zeer taai zijn en slecht om te breken, ook niet zeer houtachtig, meer dan een 45cm hoog die aan het կpperste kleine bloempjes voortbrengen die (indien ik wel onthouden heb) bleekachtig zijn uit het witten zien. Het zaad is aardkleurig en rond en die van bijvoet of ambrosia gelijk. De wortel is dertig cm lang, enkel met een witachtige schors van buiten en binnen geheel wit als linnen met vezels, hard en houtachtig, niet zeer heet van smaak, noch bitter, noch onlieflijk, nochtans daarna wat hitte op de tong achterlatende en lijkt enigszins op de Turbith van Alexandri of den gewone, zonder reuk en zonder enig melkachtig sap.

Esula rare Lio Venetorum insula, met roodachtige bloemen. Of het ook is de Pityusa van Dioscorides? (Apocynum venetum)

Dit kruid vanwege de gelijkenis die het heeft met de twee voorgaande planten en ook met de grote Esula of Pityusa behoort hier nu te volgen gemerkt dat ze van de dokters en apothekers van Veneti voor een soort van Esula gehouden wordt en daarom gebruiken zij deze plant in de plaats van de gewone Esula in de confectie van Benedicta en purgerende [454] pilletjes want het purgeert alzo sterk als de gewone Esula en is daarom van sommige gehouden geweest voor het Alypum van Dioscorides, maar van een ander voor zwart Turbith. Maar hoewel, dat mogen zij weten, Actuarius meent dat de Pityusais deze plant niet is maar deze zeer gelijk en daarom worden zij beide Esula van ons geheten. Dit kruid groeit 68 of 90cm hoog en heeft twee lange stelen die voos, gerimpeld en bruin zijn, een kleine vingerdik en gedeeld in veel takjes van dertig cm lang, de bladeren staan twee te samen en de ene boven de andere, wat groter dan die van de schromelijke Alypum en die van de zoethout meest gelijk, die taaiy en vet zijn gelijk die van de Thymelaea. De bloemen heeft het voorwaarts hangen die roodachtig zijn en uit het verstorven bruin zien, van gedaante die van de Aristolochia of Vincitoxicum gelijk. De wortel is van buiten aardkleurig en heeftvan binnen haarachtige velletjes gelijk in die van de Tarton-raire, askleurig en een 68 cm lang, een kleine vingerdik en vol sas. De gehele plant is melkachtig en geheel gelijk de zee wolfsmelk waarbij dat het altijd gevonden wordt. Maar nergens wordt het veee gevonden dan aan de oevers en in de eilanden van de Adriatische zee en in het eilandje Lio wat een borstwering is tegen de vloed van de zee.

Donderbaert. In Griecks, Aeizoon. In Latijn, Sempervivum maius sive Sedum maius crenatus Myrthifolium. In Hoochduytsch, Grosz Hauszwurtz, ende grosz Donderbart. In Franchois, Ioubarbe grande, ende Triquemadame. In Italiaensch, Sempervivo maggiore. In Spaensch, Sempreviva mayor ende yerva puntera. In Engelsch, Houselike ende Sengrene.

Gheen cruydt en is over al ghemeynder, oft levendigher dan Donderbaert, in Latijn ghenoemt Semper-vivum, om dat de bladers altijdts groen ende ieughdich heeft, soo wel Winter als Somer groeyende op muren ende daken, hoe quaet weder dat oock sy. Dese plante is onder rondt, gemaeckt van veel bladers schelferwijs by een ghevoegt ende vast aen een staende, die glat ende claer zijn, zeer ghelijfvich ende spitsch ghelijck tonghen van visschen, tusschen de welcke eenen rechten stele voorts comt met ghelijcke bladers becleedt, ende boven in meer steelkens ghedeylt, ende welcke voorts comen [455] in Hoymaendt ende Oostmaendt veel ghesterrede bruyn-roode ende roodtachtighe bloemen.

Ghedistilleert water van Donderbaert wordt vande vrouwen inghegeven teghen de cortsen, sonderlinghe teghen de derde cortsen ende die met grooter hitte aencomen, waer mede vele ghenesen worden. Dioscorides. Donderbaert is vercoelende ende tsamentreckende, ghestooten alleen, oft met gorte ghemengt, gheneset wilt vier, heete ende voorts etende sweeringhen, ontstekinghe der ooghen, ende verbrantheydt, ende is zeer goedt gheleydt op het heet fleirfijn.

Sap van Donderbaert met gorte ende olie van Roosen ghemengt, is goedt gheleydt op de pijne vanden hoofde. Sap van Donderbaert wordt inghegeven teghen de steken vande fenijnige Spinnen, teghen het Roomelisoen ende alle buyckloop. Tselfde met wijn ghedroncken drijft wt de ronde dunne wormen. Tselfde met een pessus van wolle oft cattoen inde moeder ghestelt, stelpt dovervloedighe maendtstonden vande vrouwen. Tselfde sap wordt ghestreken op loopende ooghen die door corruptie van tbloet ghecomen zijn.

Galenus. Alle beyde soo wel groot als cleyn Donderbaert zijn een weynich drooghende ende middelmatich tsamentreckende, voorts van alle ander gheweldige qualiteyt vry, waerom dat de selfde meest waterachtich zijn, ende zeere vercoelende. Want sy zijn vercoelende tot inden derden graet: Waer door dat sy oock goedt zijn ende ghebruyckt worden teghen dwilt vier, heete gheswillen ende voorts etende sweeringhen, dwelcke Aegineta oock seght.

Donderbaard. In Grieks Aeizoon. In Latijn Sempervivum maius sive Sedum maius crenatus Myrthifolium. In Hoogduits Grosz Hauszwurtz en grosz Donderbart. In Frans Ioubarbe grande en Triquemadame. In Italiaans Sempervivo maggiore. In Spaans Sempreviva mayor en yerva puntera. In Engels Houselike en Sengrene. (Sempervivum tectorum)

Geen kruid is overal meer algemeen of levendiger dan donderbaard, in Latijn genoemd Semper-vivum, omdat de bladeren altijd groen en jeugdig heeft zo wel in de winter als in de zomer groeiend op muren en daken, hoe kwaad weer dat er ook is. Deze plant is onder rond en gemaakt van veel bladeren schelpvormig bijeen gevoegd en vast aaneen staan, die glad en helder zijn, zeer stevig en spits gelijk tongen van vissen waartussen die een rechte steel voortkomt met gelijke bladeren bekleedt en boven in meer steeltjes gedeeld en welke voortkomen [455] in juli en augustus met veel stervormige bruinrode en roodachtige bloemen.

Gedistilleerd water van donderbaard wordt van de vrouwen ingegeven tegen de koortsen en vooral tegen de derde daagse koortsen en die met grote hitte aankomen waarmee velen genezen worden. Dioscorides. Donderbaard is verkoelende en tezamen trekkende, gestampt alleen of met gort gemengd, geneest het wild vuur, hete en voort etende zweren, ontstekingen van de ogen en verbranding en is zeer goed gelegd op heet jicht.

Sap van donderbaard met gort en olie van rozen gemengd is goed gelegd op de pijn van het hoofd. Sap van donderbaard wordt ingegeven tegen de steken van de venijnige spinnen, tegen de rodeloop en alle buikloop. Hetzelfde met wijn gedronken drijft uit de ronde dunne wormen. Hetzelfde met een pessarium van wol of katoen in de moeder gesteld stelpt de overvloedige maandstonden van de vrouwen. Hetzelfde sap wordt gestreken op lopende ogen die door corruptie van het bloed gekomen zijn.

Galenus. Alle beide, zo wel groot als klein donderbaard, zijn een weinig drogende en middelmatig tezamen trekkende, voorts van alle ander geweldige kwaliteit vrij waarom dat diezelfde meest waterachtig zijn en zeer verkoelend. Want zij zijn verkoelend tot in de derde graad. Waardoor dat zij ook goed zijn en gebruikt worden tegen het wilde vuur, hete zwellingen en voort etende zweren wat Aegineta ook zegt.

Bitter Alos. In Griecks, Alo. In Latijn, Sempervivum marinum, ende is als Dodonaeus seght Sedum amarum van Columella. In Franchois, Perroquet. In Italiaensch, Alo. In Spaensch, Azeuar ende Herba Bavesa. In Engelsch, Bitter Alos.

Alo met stekende bladers. In Latijn, Alo folio mucronato, ende is Alo Americana Clusij. In Valence ist genoemt als Clusius seght, Fil y agulla, dat is te segghen naelde ende draet, om dat dwterste doornen zijn in stede van naelden ende de binnenste aderkens inde plaetse van draet.

Om dattet Alos van selfs ontrent de zeecant is groeyende, soo en wordt niet sonder reden gepresumeert dat in Griecks den naem heeft ghecreghen van sout oft zee, waer ontrent dat sonderlinhe gheerne is wassende: theeft by aventure oock wtwendich eenighe souticheydt, ghelijck alle ander zee planten. Dese plante en oock tsap is soo wel nu ter tijdt als byden ouders over al zeer wel [456] bekent ende ghebruyckt: de welcke op veel plaetsen van Europe zeer wel is groeyende in hangende hofkens, iae alsoo wel voorts comende ende bloeyende als daer sy van selfs is groeyende, als die in savel gheplant is.

Maer de ghene die in Hetrurien inden hof van Pisa ende tot Marseille byde nieuwe haven over sommighe iaeren inden hof vanden Gouverneur ghesien wert, heeft sommighe niet sonder reden ghedocht te verschillen vande ghemeyne. Want behalven datse hadde veel meerder bladers, als van twee cubitus lanck ende eenen duym oft onderhalf dicke, soo was nochtans yeghelijck bladt boven zeer scherp ende spitsch, de punt hebbende soo groot, stijf ende gheverwt ghelijck een ghesuyverde Aernts-claeu oft naghel, maer niet soo crom. Maer voorts dander punten die rondtomme de bladers stonden, waren veel minder, bycans even verre vanden anderen staende: De stele is twee oft drye cubitus hooghe ende eenen vinger dicke die vander Affodille ghelijck, waer aen dat geele bloemen voorts come in lanckworpighe copkens. De bladers en zijn niet zeer bitter van smaecke, voorts is sy in alle ander dinghen ghelijck. Gheen van beyden en heeft sonderlinghe bitterheydt, iae soo sy varsch ghebrocht wordt wt Spaeignen in Nederlandt ende Engellandt, daer men nochtans seght dattet Alos ghemaeckt wordt. Om dat den Alo altijdts groen is, soo wordt hy gemeynelick met een Griecks woordt Aizoon nu ter tijdt gheheeten. Tsap alst noch vande Sonne niet en is gheheel ghedroocht ghelijck inde Winter, en is niet bitter, dwelcke men oock siet in ander dinghen die zeer veel waterachtich sap in hebben, in vueghen dat sy in tbeghinsel veel slapper zijn van smaecke, maer naederhant rijpe gheworden zijnde, soo cryghense eenen stercken smaecke. Ghelijck de Latouwe, maer een maendt out zijnde is soete, nochtans drye maenden out zijnde, bloemen en saedt hebbende, soo is sy bitter. De Porceleine is metten eersten slap van smaecke, maer out, is sy suer. Tsap vanden Alos Succotrin genoemt, is meest ghepresen, dwelcke tot Venegen, alst schoon ende claer is wtten rossen siende, yeghelijck pont eenen Ducat ghecocht wordt. Het Epaticum is over al goede coop.

Ten is geen noot hier veel woorden te maecken, oft de selfde openen oft sluyten de monden vande aders, ghemerckt dat door menichfuldighe proeven bevonden is, dat sy van buyten opgheleydt zijnde die sluyten ende tbloedt stelpt: maer alst sap van binnen ghebruyckt wordt, soo maecket bloet dunne, sonderlinghe den ghenen die vande spene ghequelt zijn: dmaecket warm ende brenget aende wtganghen vande aders, de welcke dat zeer vast is sluytende ghelijck veel meer ander sapen doen, als van Pareye, Myrrhe ende Netels, de welcke niet min heet ende drooghe en zijn.

Dioscorides. Alo van Arabien is wt der maten goedt om de wonden toe doen sluyten, want het is wt der natueren dickmaeckende, drooghende, tot slaep verweckende ende de lichaemen vastmaeckende, den buyck oock weeckmaeckende: ende twee lepels daer af inghenomen, suyvert de maghe

Inghenomen met coudt oft laeuw water, stelpet spouwen van bloedt. Een halve oft gheheele dragme met water inghenomen suyvert de geelsucht. Met Termentijn ingheslickt, oft met water, oft ghesoden honich inghenomen, maeckt camerganck. Drye vierendeeel loots ghemengt onder purgerende medicijnen ende inghenomen, maeckt eenen volcomen camerganck, ende is zeer goedt daer onder ghemengt, om datse de maghe min travailleren soude. Het poeder van Alos ghedrooght ende inde wonden ghestrout, doet de wonden sluyten, dwelcke Galenus oock segt. Desghelijcks inde oude sweeringhen ghedaen doet de selve heylen ende sluyten. Met honich wijn gemengt is sonderlinghe goedt om te ghenesen de versweringhe der mannelickheydt, ende heylt toe de ghescheurde sloofkens voor aen der kinderen roedeken, ende gheneest oock dշtgaen vanden aersdarm, ende de cloven ontrent tfundament, tstopt ock dկvervloedich bloeyen vande spenen daer aen ghestreken, ende doet sluyten ende toegaen de sweeringhe vande naghels. Met honich gemengt, verdrijft alle blaeuw gheslaghen ende ghestooten plecken, maer eyghentlijck soo versoetet de quade loopende ooghen ende het ieugsel van dien. Met olie van Roosen ende azijn ghemengt, ghestreken op tvoorhooft ende inden slaep vanden hoofde, versoet ende stillet de pijne des hoofts.

Met wijn ghemengt, benemet dwtvallen vanden hayre, alsment thooft daer mede strijckt.

Met wijn ende honich ghemengt, gheneest de sweeringhen vanden amandelen, tantvleesch ende alle sweeringhen de smonts, daer mede ghestreken. Twordt gheroost in een suyver ende gloeyende aerden potken, ende somtijdts met een penne gheroert, om dat ghelickelick soude roosten, ende dan wordet ghemengt onder medicijnen vanden ooghen. Twordt ghewasschen om dattet sandtachtighste soude als nerghens toe dienende, te gronde gaen, ende datter ghene dat licht is ende aldervetste soude ghebruyckt worden. Aegineta. Alos is verwarmende inden eersten graedt ende drooghende tot inden derden. Galenus. Alos en is niet van simpelder natuere, maer soo de smaecke wtwijst, soo ist tsamentreckende ende bitter. Het is middelmatich tsamentreckende ende wt der maten bitter. Tgheeft oock camerganck, als wesende vande purgerende medicijnen, maer sijn bysonder [457] wercken gheven ghetuyghenisse van sijn crachten alst erghens mede ghemengt is: want het is een alsoo aenghenaeme medicijne voor de maghe, als eenighe soude moghen wesen, ende doet oock sluyten ende toegaen de oude sweeringhen, ghelijck ons Plinius ghetuyght.

Metten cortsten gheseydt, het kan tsamen doen, scheyden ende verdrijven, ende met eenen een weynich suyveren, emmers soo vele dat den suyveren sweeringhen niet moeyelijck en is.

Mesue. Alo is de beste onder alle purgerende medicijnen, ende om eenighe haer eyghenschap dաlderexcellentste: want daer alle andere purgerende medicijnen door de cracht van haerlieder werckinghe luttel helpen, iae zeer quetsen de principaelste inwendighe deelen oft inghewanden, ende oock de werckende crachten die onsen lichaem wtdeylen de noodtlicke behulpsels, de welcke wt dese als wt fonteynen haerlieder oorspronck hebben: soo is alleene het Alos de selfde crancke inghewanden versterckende, ende wederbrenghende op henlieder ploeye, sonder eenigherhande schadelicke operatie, wtghenomen dat alleenlick de monden vande aders is openende, ten eynde dat tbloedt daer door soude wtloopen. Noch heeftse by dese deughden een ander, datse met ander purgerende medicijnen sonderlinghen, die door camerganck de lichaemen slap maecken, ghemengt, de selfde betert, ende henlieder boosheydt beneemt. Want met haer dicke substantie, breecktse henlieder dunne ende scherpe natuere, ende beneemt door enighe eyghenschap van haer substantie, de haestighe ende ghereede hindernisse vande partijen: ende metten cortsten gheseydt, sy tempert door de traecheydt van purgeren, die rascheydt vanden anderen, ende vermeerdert de camerganck. Daerom behoort altijdts inde selfde, Alos ghemengt te zijn. Tverwarmt inden tweeden graedt, ende drooght tot inden derden, nochtans sonder eenich byten, ende daerom verteiret de vuylicheden ende bewaert voor rotten, iae de doode lichaemen, sonderlinghe met Myrrhe gemengt: Maer met Draecken bloedt ende Myrrhe gemengt, soo gheneest sy de vuyle oude stinckende seericheden, om dat sy, als ick gheseydt hebbe, sonder byten is drooghende: nochtans opent sy de monden vanden aders, sonderlinghe der lever. Waerom dat sommighe ghemeynt hebben datse de Lever was quetsende, ende hebben haer beteringhe byghevoeght om datse de selfde soude helpen. Bovendien, de ghewasschen Alo maeckt min camergancks ende versterckt meer de maghe, maer dկnghewasschen doet contrarie. Ten laetsten, Alo met honich ghemengt, purgeert met minder treckinghe, maer suyvert meer de partijen daert doorgaet. Tpurgeert de cholericke ende flegmatijcke humeuren, ende daerom ist de ghebreken vander maghen, vande herssenen ende ander partijen, de welcke wt de voorseyde humeuren groeyen, als pijne ende verhittinghe, soo belettende, dat de selfde dickwils ghebruyckt zijnde, gheensins en ghedooght dat dթnstrumenten vande sinnen, oft oock de reste van dlichaem, van eenich ongheneselick ghebreck ghequelt wordt, maer tscherpt de sinnen, ende maeckt beter ghedachten. Het is zeer nut voor de Lever: het verdrijft de Geelsucht, maer het is de spene hinderlick ende den aers: waerom dat hen daer af moeten wachten die ghebreck hebben aen dese partijen, oock alst cout weer is, want dan inghenomen iaeghet tbloedt af den ghenen die ghevleghen oft van binnen gheschrapt zijn. Den wijn, oft Roosewater, oft Venckelsap, daer in Alo gheweyckt is gheweest, suyvert dկoghen daer mede ghewasschen, tscherpet gesichte, ende stelpet dloopen vanden ooghen. Men ghevet in van onderhalven tot twee dragmen, ende by infusie ghebruyckt men van onderhalven tot drye dragmen. Maer aenghesien dattet Alos traeghlick purgeert, soo moetet langhe voor den eten inghenomen zijn: iae het werckt soo flauwelijck, dat haer purgerende cracht naeuwe de Lever doorgaet, ten zy dat veelachtich inghenomen wert: ende met den cortsten gheseydt, ghemerckt dat de monden vanden aders soo zeer is openende, dat tbloedt daer wtloopt, soo wordt by ons in deser manieren daer op voorsien. Ten eersten, soo haesten wy het traegh purgeren vanden Alos, ist dat met specerijen die dunne ende scherp zijn van substantie, ghelijck Macis, Muscaet noten, Caneel, Spica nardi, Calmus, Cubeben, Schoenthum, Haselwortel, Mastic, Giroffel naghels, van elcks even vele, ende half soo vele Saffraens, in ses mael soo veel waters, op een saecht vier ghesoden en dwater tot op een derdeel ingesoden zijnde, dat wy ses oncen Alos doen in yeghelijck pont waters, de welcke naederhandt sullen ghedrooght worden, eerst wt der Sonnen, ende daer nae inde Sonne.

Ander doen oock tselfde door ses soorten van droghen oft specerien, vande welcke met Alos ghemengt zijnde, Galenus maeckt de hiera picra: want soodaenighe dingen doent rasscher wercken, dwelcke oock doen Hysope, Caneel, Cassie ende veel meer ander. Daer zijnder oock die den Alos rasscher doen wercken, met in water, daer de specerijen in ghesoden zijn, te weycken te stellen, ende nae dat door ghedaen is, tselfde water te drincken te gheven. Men doet oock dՁlos de cracht hebben om wt de verre gheleghen partijen te trecken met te menghen onder ander stercke purgerende dinghen, gelijck als zijn de Coloquinte, Turbith ende derghelijcke, oft met die decoctie vande specerijen, oft met wey, oft in trochiscen, oft in pillekens, oft ander forme van medicijne. Ten laetsten, den Alos wordt belet dաders te openen, als die ghemengt is met Bdellium, oft Dragant, oft Mastic, oft dergelijcke [458] dinghen. Als den Alos gaet buyten de voorseyde punten van deughden, en heeft niet alleene dese drye ghebreken te meerder, maer sy beroert daer en boven den gheheelen buyck door groote wedom ende pijnen, iae sy quetst de maghe, lever ende ander inghewandt, door moeyelicken camerganck, dat sy inde selfde met haer cracht blijvende, somtijdts oock bloedt afdrijft. De selfde is oock zeer schadelick den spenen ende fundement. Met wasschen worden den ghescheyden haer onsuyvere vande suyver deelen, ende tsuyverste salmen laten weycken in decoctie vande specerijen, ende onder dese moeten ghemengt werden dinghen die tselfde terstondt glatmaeckende nederwaerts drijven door de darmen, ghelijck als zijn Gerste water met olie van Noten, oft een decoctie van Rosijn, oft laeuw water met honich. Maer Bdellium ende Dragant die corrigeren ende beteren alle Alos, behalven hen ander deughden. Aegineta. Alos heeft de crachten van afvaeghen, van te doen scheyden ende camerganck te doen hebben, maer ghewasschen zijnde heeftse minder cracht van af te iaghen, maer sy is de maghe nutter, ende neemt wegh de verhittinghe. Sy verwarmt inden eersten graedt, ende drooght tot inden derden. Sy wordt, als Plinius seght, inghegheven teghen het Roomelisoen. Ende ist dat de spijsen qualick verteirt worden, soo wordet een weynich nae den avondtmael inghedroncken. Tverdrijft de sweeringhen aende naghels vande vinghers, ende drooght die crachtelick.

Vremdt ghewas den Donderbaert ghelijckende. In Latijn, Aizoi maioris ortu persimilis exotica planta.

Wt America heb ick overlancks vercreghen een zeer vremdt ende aerdich ghewas van Donderbaert, het welcke sommighe willen seggen dat het cransken is van een vruchte ghenaemt Ananas. Dit is vergadert als een ghecroldt bolleken zeer dicke van bladers, omgheslaghen, rondtomme zeer aerdich ghetandt, ghelijck de steen-tongeskens. Tgheheel bolleken en is niet grooter dan een groote Ockernote, bruyn-geel van verwe, houtachtich van smaecke.

Bittere Aloë. In Grieks Aloë. In Latijn Sempervivum marinum en is als Dodonaeus zegt Sedum amarum van Columella. In Frans Perroquet. In Italiaans Alo. In Spaans Azeuar en Herba Bavesa. In Engels Bitter Aloë’ s. (Aloë perryi)

Aloë met stekende bladeren. In Latijn, Aloe folio mucronato en is Aloe Americana Clusij. In Valencia is het genoemd zoals Clusius zegt, Fil y agulla, dat is te zeggen naald en draad omdat de uiterste doornen zijn in plaats van naalden en de binnenste adertjes in de plaats van draad. (Agave americana)

Omdat Aloe vanzelf omtrent de zeekant groeit zo wordt niet zonder reden verondersteld dat het in Grieks de naam heeft gekregen van zout of zee waarom dat vooral graag. Het heeft bij avonturen ook uitwendig enige zoutheid gelijk alle ander zee planten. Deze plant en ook het sap is zo wel nu ter tijd als bij de ouders overal zeer goed[456] bekend en gebruikt die op veel plaatsen van Europe zeer goed groeit in hangende hofjes, ja, alzo goed voortkomen en bloeien als waar zij vanzelf groeit als die in zavel geplant is.

Masr diegene die in Etruri in de hof van Pisa en te Marseille bij de nieuwe haven sommige iaren geleden in de hof van de gouverneur gezien werd heeft sommige niet zonder reden gedacht te verschillen van de gewone. Want behalve dat ze veel meer bladeren had, als van 90cm lang en een duim of anderhalf dik zo was nochtans elk blad boven zeer scherp en spits, de punt heeft ze zo groot, stijf en gekleurd gelijk een gezuiverde arendsklauw of nagel, maar niet zo krom. Maar voort de andere punten die rondom de bladeren stonden waren veel kleiner en staan bijna even ver van de anderen. De steel is 90 of 135cm hoog en een vinger dik en die van de affodille gelijk waaraan gele bloemen voortkomen in langwerpige kopjes. De bladeren zijn niet zeer bitter van smaak, voorts is zij in alle ander dingen gelijk. Geen van beiden heeft bijzonder bitterheid, ja, zo zij vers gebracht wordt uit Spanje in Nederland en Engeland waar men nochtans zegt dat het Aloë gemaakt wordt. Omdat de Aloë altijd groen is zo wordt het gewoonlijk met een Grieks woord Aizoon nu ter tijd geheten. Het sap als het noch van de zon niet geheel gedroogd is gelijk in de winter is niet bitter, wat men ook ziet in ander dingen die zeer veel waterachtig sap in zich hebben, in voegen dat zij in het begin veel slapper zijn van smaak maar later rijp geworden zijnde zo krijgen ze een sterke smaak. Gelijk de sla als die maar een maand oud is zoet, nochtans drie maanden oud zijnde en als ze bloemenzaad heeft dan is zij bitter. De postelein is in het begin slap van smaak maar oud is zij zuur. Het sap van de Aloe Succotrina genoemd is meest geprezen die te Venetie, als het mooi en helder is en uit het witte roze ziet wordt elk pond voor een dukaat verkocht. Het Epaticum is overal goedkoop.

Het is niet nodig hier veel woorden te maken of dezelfde de monden openen of sluiten van de aders, gemerkt dat door menigvuldige proeven bevonden is dat als zij van buiten opgelegd zijn die sluiten en het bloed stelpt. Maar als het sap van binnen gebruikt wordt zo maakt het bloed dun en vooral van diegene die van de aambeien gekweld worden. Het maakt warm en brengt aan de uitgangen van de aders, die dat zeer vast sluit gelijk veel meer ander sappen doen zoals van prei, mirre en netels die niet minder heet en droog zijn.

Dioscorides. Aloë van Arabië is uitermate goed om de wonden toe laten sluiten want het is uit de naturen dik makend, drogend, tot slaap verwekkend en maakt de lichamen vast, maakt de buik ook week en twee lepels daarvan ingenomen, zuivert de maag.

Ingenomen met koud of lauw water stelpt het spuwen van bloed. Een 2 of 3,9 gram met water ingenomen zuivert de geelzucht. Met terpentijn ingeslikt of met water of gekookte honing ingenomen maakt kamergang. Een 6 gram gemengd onder purgerende medicijnen en ingenomen maakt een volkomen kamergang en is zeer goed daaronder gemengd, omdat ze de maag minder lastig vallen zou. Het poeder van Alo gedroogd en in de wonden gestrooid doet de wonden sluiten wat Galenus ook zegt. Desgelijks in de oude zweren gedaan laat dezelfde helen en sluiten. Met honing wijn gemengd is bijzonder goed om te genezen de verzwering van de mannelijkheid en heelt toe de gescheurde sloofjes vooraan de kinderen plasser en geneest ook het uitgaan van de aarsdarm en de kloven omtrent het fundament, het stopt ook het overvloedig bloeden van de aambeien daaraan gestreken en doet sluiten en dicht gaan de zweren van de nagels. Met honing gemengd verdrijft het alle blauw geslagen en gestoten plekken, maar eigenlijk zo verzacht het de kwade lopende ogen en de jeuk van dien. Met olie van rozen en azijn gemengd en gestreken op het voorhoofd en in de slaap van het hoofd verzacht en stilt de hoofdpijn.

Met wijn gemengd beneemt jet uitvallen van het haar, als men het hoofd daarmee bestrijkt.

Met wijn en honing gemengd geneest de zweren van de amandelen, het tandvlees en alle zweren van de mond, daarmee gestreken. Het wordt geroosterd in een zuivere en gloeiende aarden potje en soms met een pen geroerd zodat het geleidelijk aan zou roosteren en dan wordt het gemengd onder medicijnen van de ogen. Het wordt gewassen zodat het zandachtigste dat nergens toe diens te gronde zou gaan en dat hetgeen dat licht is en het aller vetste zou gebruikt worden. Aegineta. Aloe is verwarmend in de eerste graad en drogende tot in de derden. Galenus. Aloe is niet van simpele natuur, maar zo de smaak uitwijst zo is het tezamen trekkend en bitter. Het is middelmatig tezamen trekkend en uitermate bitter. Het geeft ook kamergang omdat het van de purgerende medicijnen is maar zijn bijzondere [457] werken geven getuigenis van zijn krachten als het ergens mee gemengd is want het is een alzo aangename medicijn voor de maag zoals er enige zou mogen wezen en doet ook sluiten en dicht gaan e zweren gelijk ons Plinius getuigt.

In het kort gezegd, het kan tezamen doen, scheiden en verdrijven en meteen een weinig zuiveren, immers zoveel dat het de zuiverende zweer niet moeilijk is.

Mesue. Aloe is de beste onder alle purgerende medicijnen en om enige van haar eigenschapen de aller excellentste. Want daar alle andere purgerende medicijnen door de kracht van hun werking weinig helpen, ja, zeer kwetsen de voornaamste inwendige delen of ingewanden en ook de werkende krachten die ons lichaam uitdeelt de noodzakelijk hulp die uit deze als een fontein hun oorsprong hebben zo is alleen de Aloe die dezelfde zwakke ingewanden versterkt en terug brengt in hun plooi zonder dat er enige schadelijke operatie, uitgezonderd dat het alleen de monden van de aderen opent ten einde dat het bloed daardoor er zou uitlopen. Noch heeft ze bij deze deugden een andere dat ze met andere purgerende medicijnen en vooral die door kamergang de lichamen slap maken gemengd dezelfde verbetert en hun boosheid beneemt. Want met haar dikke substantie, breekt ze hun dunne en scherpe natuur en beneemt door enige eigenschap van haar substantie de haastige en gerede hindernis van de partijen. En in het kort gezegd. zij tempert door de traagheid van purgeren die snelheid van de anderen en vermeerdert de kamergang. Daarom behoort altijd in die Aloe gemengd te zijn. Het verwarmt in de tweeden graad en droogt tot in de derde, nochtans zonder enig bijten en daarom verteert het de vuilheden en bewaart voor rotten, ja, de dode lichamen en vooral met mirre gemengd. Maar met draken bloed en mirre gemengd zo geneest zij de vuile oude stinkende zeren omdat ze, als ik gezegd hebbe, zonder bijten verdroogt. Nochtans opent zij de monden van de aders en vooral van de lever. Waarom dat sommige gemeend hebben dat ze de lever kwetste en hebben haar beteringen bijgevoegd omdat ze die zou helpen. Bovendien maakt de gewassen Aloe minder kamergangs en versterkt meer de maag, maar de ongewassen doet contrarie. Tenslotte, Aloe met honing gemengd purgeert met minder trekken maar zuivert meer de partijen daar het doorgaat. Het purgeert de galachtige en slijmachtige levenssappen en daarom is het de gebreken van de maag, van de hersenen en ander partijen die uit de voor vermelde levenssappen groeien als pijn en verhitting zo belettende dat diezelfde dikwijls gebruikt zijnde geenszins gedoogt dat de instrumenten van de zinnen of ook de rest van het lichaam van enig ongeneselijk gebrek gekweld wordt, maar het scherpt de zinnen en maakt betere gedachten. Het is zeer nuttig voor de lever. Het verdrijft de geelzucht, maar het is de aambeien hinderlijk en de aars waarom dat hen daarvan moeten wachten die gebrek hebben aan deze partijen, ook als het koud weer is want dan ingenomen jaagt het bloed af van diegene die geslagen of van binnen geschrapt zijn. De wijn of rozenwater of venkelsap waarin Aloe geweekt is geweest zuivert de ogen, daarmee gewassen, het verscherpt het gezicht en stelpt het lopen van de ogen. Men geeft het in van anderhalve tot twee maal 3,9 gram en bij vloeistof gebruikt men van anderhalve tot drie maal 3,9 gram. Maar aangezien dat het Alo traag purgeert zo moet het lang voor het eten ingenomen worden. Ja, het werkt zo flauw dat haar purgerende kracht nauwelijks de lever doorgaat tenzij dat veel ingenomen wordt en in het kort gezegd, gemerkt dat het de monden van de aderen zo zeer opent dat het bloed daar uitloopt zo wordt bij ons in deze manier daarop voorzien. Ten eerste, zo gauw we het traag purgeren van de Alo eweten, is het dat met specerijen die dun en scherp zijn van substantie gelijk Macis, muskaatnoten, kaneel, Spica nardi, kalmoes, cubeben, Schoenthum, hazelwortel, mastiek, kruidnagels en van elk even veel en half zo veel saffraan in zes maal zoveel water op een zacht vuur gekookt water dat tot op een derde deel ingekookt wordt zodat we zes onzen Aloe doen in elk pond waters die naderhand gedroogd zal worden, eerst uit de zon en daarna in de zon.

Andere doen ook hetzelfde door zes soorten van drogen of specerijen die met Aloe gemengd zijnde, Galenus maakt de hiera picra. Want zodanige dingen laten het sneller werken wat ook doet hysop, kaneel, cassie en veel meer ander. Daar zijn er ook die de Aloë sneller laten werken door in water daar de specerijen in gekookt zijn te weken te stelle en nadat het gezeefd is hetzelfde water te drinken te geven. Men doet ook de Aloë de kracht hebben om uit de ver gelegen partijen te trekken met te mengen onder andere sterke purgerende dingen gelijk als zijn de kolokwint, turbith en dergelijke of met die afkooksel van de specerijen, of met wei of in koekjes of in pilletjes of ander vormen van medicijnen. Tenslotte, met Aloë wordt belet de aders te openen als die gemengd is met Bdellium of dragant of mastiek of dergelijke [458] dingen. Als den Aloë buiten de voor vermelde punten van deugden gaat heeft het niet alleen deze drie gebreken meer, maar zij beroert daarboven de gehele buik door grote wee en pijnen, ja, zij kwetst de maag, lever en ander ingewand door moeilijke kamergang zodat zij in die met haar kracht blijft en soms ook bloed afdrijft. Diezelfde is ook zeer schadelijk de aambeien en fundament. Met wassen worden gescheiden haar onzuivere van de zuivere delen en het zuiverste zal men laten weken in afkooksel van de specerijen en onder deze moeten gemengd werden dingen die hetzelfde terstond glad maken en nederwaarts drijven door de darmen, gelijk als zijn gerstewater met olie van noten of een afkooksel van rozijnen of lauw water met honing. Maar Bdellium en dragant die corrigeren en verbeteren alle Aloë, behalve hun andere deugden. Aegineta. Aloë heeft de krachten van afvegen, van te doen scheiden en kamergang te doen hebben, maar gewassen zijnde heeft ze minder kracht van af te jagen, maar zij is de maag nuttiger en neemt weg de verhitting. Zij verwarmt in de eerste graad en droogt tot in de derde. Zij wordt, als Plinius zegt, ingegeven tegen de rodeloop en is het dat de spijzen kwalijk verteerd worden zo wordt het een weinig na het avondmaal gedronken. Het verdrijft de zweren aan de nagels van de vingers en droogt die krachtig.

Vreemd gewas de donderbaard gelijkende. In Latijn, Aizoi maioris ortu persimilis exotica planta. (Ananas comosus)

Uit America heb ik laatst gekregen een zeer vreemd en aardig gewas van donderbaard wat sommige willen zeggen dat het kransje is van een vrucht genoemd ananas. Dit is verzameld zoals een gekruld bolletje en zeer dik van bladeren, omgeslagen, rondom zeer aardig getand gelijk de steen tongetjes. Het gehele bolletje is niet groter dan een grote walnoot, bruingeel van kleur en houtachtig van smaak.

Ruyters cruydt oft Crabben claeu. In Griecks, Stratiotes. In Latijn, Militaris Aizoides, ende Sedum aquatile oft Stratiotes potamios van Dodonaeus. In Engelsch, Water Sengreene.

Voorwaer ist dat dit cruydt de bladers die vanden grooten Donderbaert ghelijck heeft van fastoen maer meerder, ende dat het desen Grieckschen naem is ghegeven, omdat op dwater is liggende (soo ons Dioscorides seght) ende dat op dwater swemmende door zijn wijdde ende breede zijn wortels is bedeckende, oft, als der waerheydt meest ghelijck is, dat om sijn wondtcracht, den Ruyters bekent ende van noode is (want andersins schijnen sy van ghedaente, iae alle teeckenen te verschillen, ten waere dat in Latijn Militaris gheheeten waere, om dat sonder wortel, quasi fine lare & re, dat is te segghen, sonder huys ende hof, als een crygsman, een onseker ende dryvende leven leyde) soo en sal voorwaer die plante die Matthiolus stelt, gheensins Stratiotes zijn: maer wel tghene dat een ander gedaente heeft dan de Gerwen, dwelcke is groeyende in Nederlandt in traegloopende ende bycans stille staende waterkens niet verre van Antwerpen gheleghen, ende oock aen de Leye ende in veel rivierkens ende staende wateren van Hollandt, Brabant ende Vlaenderen, de ghedaente hebben van groot Donderbaert, maer de bladers veel meerder, die smal ende spitsch zijn, ende langher dan die vande Honts-ribbe, maer met een stijfver ende smalder punt. Midden tusschen de bladers ende oock ter syden comen voorts corte steelkens, waer boven op groeyen witte bloemen die drye blaerkens hebben, eenichsins die vanden cleynen Water-plompen ghelijck, ende comen gheslopen wt een ghesplet haeuken eender crabben claeuw ghelijck. Dit cruydt heeft onder dunne wortels gelijck langhe draeyen die qualick sienlijck zijn door dwater tot inden grondt streckende, [459] ende heymelick tvoetsel nae hen treckende, siende ghelijck wormkens: welcke langhe draeyen de Stuytvossen ende Quacksalver nemen ende doen die in fiolen vol waters om datse souden te meerder schijnen, ende maecken de vrouwen ende slechten lieden wijs dat wormen zijn die sy den menschen afgheiaegt hebben door camerganck, ghelijck oock affirmeert Dodonaeus, ende Jan Cruthman van Mechelen ons heeft verclaert ghesien te hebben. Dit cruydt heeft de nature vanden Fonteyn-cruydt, te weten drooghe ende vercoelende, waerom dat de faculteyten onghelijck heeft (op dat ick niet en segghe contrarie) den voorseyden dat de Gerwe ghelijck is, dwelcke eer tbloet soude locken wt de nieren, want alst zeer gheweldich doet water lossen, soo brenghet bloet mede, ghelijck wy wel weten.

Dioscorides. Crabben-claew den grooten Donderbaert ghelijckende ten ware datse de bladers meerder hadde, de welcke vercoelen, stelpet bloet dat wtter nieren afcomt.

De bladeren ghestooten ende opde wonden gheleydt, bewaren die voor alle verhittinghe.

De selfde met azijn ghemengt, ghenesen dwilt vier, ende gheswillen daer op gheleydt.

Galenus. Crabben-clauw is van naturen cout ende vocht.

Cleyn Donderbaert van ghedaente ende bladers den grooten ghelijck.

Het tweede Donderbaert van ghedaente den grooten gelijck, hebbende smalder, spitscher ende scherper bladers die rondtsomme graeu zijn wordt geoeffent ende groeyende ghehouden inden hof vanden Edelen ende grooten Herbarist Jan Brancion van Mechelen, waer dat noch niet ghebloeyet en heeft, welcke hem is gheschoncken geweest van Carolus Clusius diet haest wtgeven sal met sommige andere.

Ruiters kruid of krabben klauw. In Grieks Stratiotes. In Latijn Militaris Aizoides en Sedum aquatile of Stratiotes potamios van Dodonaeus. In Engels Water Sengreene. (Stratiotes aloides)

Voorwaar is het dat dit kruid de bladeren die van de grote donderbaard gelijk heeft van vorm maar groter en dat het deze Griekse naam is gegeven omdat ze op het water ligt (zo ons Dioscorides zegt) en dat het op het water zwemt en door zijn wijdde en breedte zijn wortels bedekt ofwat de waarheid het meest gelijk is, dat om zijn wondkracht het de ruiters bekend en nodig is (want anderszins schijnt zij van gedaante, ja, alle tekens te verschillen, tenzij dat het in Latijn Militaris geheten is omdat het zonder wortel, quasi fine lare & re, dat is te zeggen, zonder huis en hof als een krijger en onzeker en drijvende leven leidt) zo zal voorwaar die plant die Matthiolus stelt geenszins Stratiotes zijn, maar wel hetgeen dat een ander gedaante heeft dan het duizendblad die groeit in Nederland in traag lopende en bijna stil staan watertjes niet ver van Antwerpen gelegen en ook aan de Leye en in veel riviertjes en staande wateren van Holland, Brabant en Vlaanderen. Het heeft de gedaante van grote donderbaard, maar de bladeren veel groter die smal en spits zijn en langer dan die van de hondsrib, maar met een stijver en smaller punt. Midden tussen de bladeren en ook terzijde komen korte steeltjes voort waarop boven groeien witte bloemen die drie bladertjes hebben, enigszins die van de kleine waterplompen gelijk en komen geslopen uit een gespleten hauwtje een krabben klauw gelijk. Dit kruid heeft onder dunne wortels gelijk lange draden die slecht te zien zijn en door het water tot in de grond strekken [459] en heimelijk het voedsel naar zich trekken en zien eruit als kleine wormpjes. Welke lange draden de stuitvossen en kwakzalvers nemen en doen die in fiolen vol waters zodat ze groter zouden lijken en maken de vrouwen en slechte lieden wijs dat het wormen zijn die zij de mensen afgejaagd hebben door kamergang, gelijk ook bevestigt Dodonaeus en Jan Cruthman van Mechelen ons heeft verklaard gezien te hebben. Dit kruid heeft de natuur van de fontein kruid, te weten droog en verkoelende waarom dat de faculteiten ongelijk heeft (zodat ik niet het contrarie zeg) de voor vermelde dat het duizendblad gelijk is die eer der het bloed zou lokken uit de nieren want als het zeer geweldig doet water lossen zo brengt het bloed mede gelijk we wel weten.

Dioscorides. Krabben-klauw die op de grote donderbaard lijkt tenzij dat ze de bladeren groter heeft die verkoelen, stelpt het bloed dat uit de nieren komt.

De bladeren gestampt en op de wonden gelegd bewaren die voor alle verhitting.

Dezelfde met azijn gemengd genezen het wilde vuur en zwellingen, daarop gelegd.

Galenus. Krabbenklauw is van naturen koud en vochtig.

Kleine donderbaard van gedaante en bladeren de grote gelijk.

De tweede donderbaard van gedaante de grote gelijk heeft smallere, spitser en scherper bladeren die rondom grauw zijn en wordt geteeld en groeiend gehouden in de hof van de edele en grote herbarist Jan Brancion van Mechelen waar dat noch niet gebloeid heeft welke hem is geschonken geweest van Carolus Clusius die het snel uitgeven zal met sommige andere.

Aldercleynste Donderbaert. In Latijn, Sedum minimum tertium.

Dաldercleynste Donderbaert, dwelcke wt Syrien ghebrocht is, heeft de bladers minder dan tvoorgaende, oft steenachtighen bergh Sedum: De steelkens zijn onderhalven duym lanck, waer op dat voorts comen meerder bloemen dan de cleenheydt vande plante is eysschende, die vande witte Steenbreke oft vanden steenachtighen berg Sedum ghelijck. De wortel is faselachtich ende verwarret. [460]

Cleyn Donderbaert. In Latijn, Sedum medium teretifolium sive Sempervivum minus Officinarum. In Hoochduytsch, Klein Hauswurtz menle, ende Klein Donderbart. In Franchois, Petite Ioubarbe ende Trique madame. In Italiaensch, Sempervivo minore, oft Pignola, om dat de bladers rondt heeft ghelijck Pingels. In Engelsch, Prick madam.

Dit cruydt dwelcke zeer wel bekent is ende veel gevonden wordt, groeyet oock opde selfde plaetsen, dwelcke heeft wtter wortel die zeer cleyn is voorts comende veel dunne tackskens, waer aen dat groeyen smalachtighe, ronde, cleyne, lanckworpige, gelijfvighe, spitsche ende scherpe blaerkens, van fatsoen ende verwe die vanden Salicorne oft Kali ghelijck, ende heeft gout-gele ghesterrede bloemkens. Dit gheheel cruydt heeft de selfde gedaente ende nature vanden grooten Donderbaert.

Dioscorides. De bladers hebben de selfde crachten die tgroot Donderbaert heeft.

Papecullekens, oft Bladeloose. In Latijn, Vermicularis, Crassula minor Officinarum, ende Illecebra maior. In Hoochduytsch, Klein Hauszwurt weible. In Engelsch, Wylde Prick madam, ende Mous tayle.

Dit cruydt bedriegt oock menichmael den ghenen diet plucken, midts dat is groeyende opde selfde plaetsen daer tcleyn Donderbaert groeyt, den welcken dat van aensien soo ghelijck is, dat ghenoech te verwonderen is dat een contrarie nature heeft, te weten van te verwarmen ende de huydt te quetsen, nochtans wordet onderkent door sijn ronde, lanckworpige ende ghelijfviger blaerkens, die boven botter zijn, ende spitsch ghelijck wormen, hanghende aende gheheele tacken. De bloemkens zijn bleeckachtich oft witachtich. Maer midts dien datmen siet dat niet altijdts groen en blijft, soo behoort ghevoegt te zijn byde soorte van Muer-peper. Matthiolus heeft ons door een grove onachtsaemheydt, dit cruydt inde hant ghesteken voor het tweede Sedum oft Donderbaert, niet wetende, ghelijck tslecht ghemeynte, sijn crachten, ende niet ghedencken de woorden van Dioscorides, de welcke als wy vermaent hebben int capittel vande Thelephum ende Porceleine, midts dat niet altijdts groen en blijft, noch en vercoelt, dit cruydt niet en darf sekerlick houden voor een soorte van Donderbaert, maer heeft dat alleene daer onder ghevoegt, ende gheseydt dat schijnt een soorte van dien te wesen, om de ghelijckenisse van tfatsoen wille. [461]

Aizoon scorpioides, Triquemadame met ghecrolde tsopkens.

Desen aerdt van Donderbaerdt hebben wy somtijdts ghehadt in sommighe hoven van Vranckrijck ende Nederlandt: voortscomende ghelijck de Bladeloose, maer scherper van bladeren. De troskens van de bloemen zijn ghecrolt ghelijck Schorpioens-cruydt oft Echion, witachtich van verwe met ghele veselinghen int midden: andersins en ist den voorgaenden niet onghelijck.

Aizoon Hematoides. Bloedt-roode Papencullekens, oft Duyn Papencullekens.

Dit gheslachte hebben wy ghenaemt Bloedt-roode duyn papencullekens, om dat het zeer veel in de duynen ende in sandachtighe heyden gevonden wordt. De bladers en zijn den voorgaenden niet zeer onghelijck, maer veel smalder, somtijdts over al bloedt-roodt, ende somtijdts alleenlijck boven aen de tsoppen. De stelen cruypen lancks de aerde onderhalven palme lanck oft wat meer: wt de welcke voortscomt eenen crans van schoone ghele bloemkens: Tըeel cruydt is heet, brandende langhe in den mondt ghehouden, maer niet soo zeer als moerpeper.

Allerkleinste donderbaard. (Sedum minimum) In Latijn Sedum minimum tertium.

De aller kleinste donderbaard die uit Syri gebracht is heeft de bladeren kleiner dan de voorgaande of steenachtige berg Sedum. De steeltjes zijn anderhalve duim lang waarop voortkomen grotere bloemen dan de kleinheid van de plant eist en die van de witte steenbreek of van de steenachtige berg Sedum gelijk. De wortel is vezelachtig en verward. [460]

Kleine donderbaard. In Latijn Sedum medium teretifolium sive Sempervivum minus Officinarum. In Hoogduits Klein Hauswurtz menle en Klein Donderbart. In Frans Petite Ioubarbe en Trique madame. In Italiaans Sempervivo minore of Pignola omdat de bladeren rondt heeft gelijk pingels. In Engels Prick madam. (Sedum rupestre)

Dit kruid wat zeer goed bekend is en veel gevonden wordt groeit ook op dezelfde plaatse. Die heeft uit de wortel die zeer klein is waaruit voortkomen veel dunne takjes waaraan dat groeien smalachtige, ronde, klein, langwerpige, stevige, spitse en scherpe bladertjes, van vorm en kleur die van de Salicornia of Kali gelijk en heeft goudgele stervormige bloempjes. Dit gehele kruid heeft dezelfde gedaante en natuur van de grote donderbaard.

Dioscorides. De bladeren hebben dezelfde crachten die tgroot Donderbaard heeft.

Papenkulletjes of bladloze. In Latijn Vermicularis, Crassula minor Officinarum en Illecebra maior. In Hoogduits Klein Hauszwurt weible. In Engels,Wylde Prick madam en Mous tayle. (Sedum album)

Dit kruid bedriegt ook vaak diegene die het plukken omdat het groeit op dezelfde plaatsen daar het kleine donderbaard groeit, die dat van aanzien zo gelijk is zodat genoeg te verwonderen is dat het een contrarie natuur heeft, te weten van te verwarmen en de huidt te kwetsen, nochtans wordt het herkend door zijn ronde, langwerpige en steviger bladertjes die boven botter zijn en spits gelijk wormen en hangen aan de gehele takken. De bloempjes zijn bleekachtig of witachtig. Maar omdat men ziet dat het niet altijd groen blijft zo behoort het gevoegd te zijn bij de soorten van muurpeper. Matthiolus heeft ons door een grove onachtzaamheid dit kruid in de hand gestoken voor het tweede Sedum of donderbaard, niet wetende net zoals de slechte gemeente, zijn krachten en niet bedenken de woorden van Dioscorides die zoals we vermaand hebben in het kapittel van de Thelephum en postelein, omdat het niet altijd groen blijft, noch verkoelt, dit kruid niet zeker durf te houden voor een soort van donderbaard, maar heeft dat alleen daaronder gevoegd en gezegd dat het schijnt een soort van die te wezen vanwege de gelijkenis van de vorm. [461]

Aizoon scorpioides, Triquemadame met gekrulde topjes. (Phedimus aizoon)

Deze vorm van donderbaard hebben we soms gehad in sommige hoven van Frankrijk en Nederland. Van voortkomen is het gelijk de bladloze, maar scherper van bladeren. De trosjes van de bloemen zijn gekruld gelijk schorpioenkruid of Echium, witachtig van kleur met gele vezels in het midden, anderszins is het den voorgaande niet ongelijk.

Aizoon Hematoides. Bloedrode papenulletjes of duin papenkulletjes. (Sedum anglicum of Sedum rminus haematodes?)

Dit geslacht hebben we genoemd bloedrode duin papenkulletjes omdat het zeer veel in de duinen en in zandachtige heide gevonden wordt. De bladeren zijn de voorgaande niet zeer ongelijk, maar veel smaller en soms overal bloedrood en soms alleen bovenaan de toppen. De stelen kruipen langs de aarde 15cm lang of wat meer. Uit die komt voort een krans van mooie gele bloempjes. Het gehele kruid is heet en brandend als het lang in dn mond gehouden wordt, maar niet zo zeer als muurpeper.

Cleyn Somer Donderbaert. In Latijn, Sempervivum minus aestivum.

Dit cruydt is een plante van een palme hooghe, hebbende cleyne blaerkens die vanden Cleynen Donderbaert ghelijck, maer ronder. De bloemen zijn geel: de wortel en is nergens toe nut, ende cout van smaecke. Tgroeyet in Nederlandt inde hoven.

Muerpeper. In Latijn, Sempervivum minimum, ende is de derde soorte van Sedum die niet altijdts groen en blijft: Oock Illecebra: ende is nae dկpinie van Anguillara, het derde Gras van Plinius. In Hoochduytsch, Mauerpfeffer ende Katzentreublin. In Franchois, Pain dկyseau. In Italiaensch, Granellosa ende Grasella. In Engelsch, Stone crop ende Stone hore.

Dit cleyn aerdich, ende cruypende plantken, draghende goudt gele ghesterrede bloemkens, is over al den ghemeynen man wel bekent, ende vanden Apotekers gheheeten Illecebra, maer vanden Hoochduytschen Maurpfeffer, om sijnen scherpen ende op-bijtende smaecke, dien vanden Aron oft Egelcoole ghelijck: het is van een yeghelijck in Italien, Vranckerijck, Enghellandt ende Duytschlandt bekent, want het cruypt met sijn dunne tackskens opde mueren, steenhoopen ende dorre hoevels, maer principalijck ist alderbest om kennen aende smaecke, de welcke ghenoech berispt de groot onachtsaemheydt van Matthiolus ende sijn plompheydt inde kennisse vande cruyden, die dit cruydt dwelcke over al Italien soo ghemeyne is, van Pisa seght ghecreghen te hebben, ende door lof ende brieven van Guinus die versekert tselfde te wesen, al oft hyt eerst int openbaer ghebrocht [462] hadde, Jae dat meer is, inde woorden van Dioscorides ende valt hier gheen swaericheydt, want δασν is op zeer veel plaetsen te segghen, niet hayrich oft row, maer dicke, ende stijf oft vast, ghelijckmen sien mach int capittel vande Britannica, Hypericon, ende op meer ander plaetsen.

Dioscorides. Muerpeper heeft een verwarmende cracht, ende is scherp ende de huyt quetsende. Dwelcke met verkens liese ghemengt verdrijft de clieren ende harde gheswillen daer op gheleydt.

Groot boomachtich Grieks Donderbaert. In Latijn, Sedum arborescens maius Graecum &c.

Over veel iaeren heb ick veel planten van desen Sedum oft Donderbaert ghesien binnen Verone, Padua, Venegen, ende inde hoven van Toscane, de welcke wy doen hielden voor een zeer vremde ende wtlantsche planten: Maer naderhant heeft onsen zeer ghetrouwen ende sonderlinghen vriendt Walerant Donrez de selfde groen ghepluckt over al aende zeecant van Slavonien ontrent Dirrhachium. Ten laetsten soo hebbe ick die in grooter menichte gepluckt inde Eylandt van Engellandt Homs genoemt gheleghen by Bristo inde Engelsche zee, maer op steenachtige gronden, ende niet so gelijfvich oft tackachtich, hoe wel dat heeft eenen houdtachtighen, harten, taeyen stele ende veel tacken, oock der ghelijck even groote bladers die vanden ghemeynen grooten Donderbaert van groeyen ende ghelegentheydt ghelijckende, maer niet soo dicke, als wesende een middelmate tusschen den ghemeynen grooten Donderbaert, Laureole ende Wolfs-melck.

Donderbaert van Portlandt. In Latijn, Portlandicum Sedum.

TGriecks, dwelcke oock het Slavoens is, is veel grooter ende schoonder van tacken ende schorsse, ende oock van ronde bladers aen dopperste staende vande stelen, de welcke die vande Laureola meer ghelijcke, ende dicker, malscher, corter ende vol saps zijn, van eenen cubitus lanck, voortcomende aen eenen houdtachtighen stele van eenen voet ende cubitus hooghe, die vande Laureole ghelijck, maer dicker.

Ick hebbe dese niet zeer onghelijck van ghedaente ende plaetse ghevonden een cleyne soorte int Eylandt Portlandia inde Suydt contreye van Enghellandt: maer ghemerckt datse voorts ghecomen was onder de Wolfs-melcken, ende datter maer een oft twee planten en waren, soo meynde [463] ick dat een soorte was van Wolfs-melck oft een ghedegeneerde plante van desen, ende een onseker cruydt, waerom dat ick niet sekers en hebbe daer af willen verclaeren.

Kleine zomer donderbaard. In Latijn Sempervivum minus aestivum. (Sedum aestivum)

Dit kruid is een plant van 10cm hoog en heeft kleine bladertjes die van de kleine donderbaard gelijk, maar ronder. De bloemen zijn geel. De wortel is nergens toe nuttig en koud van smaak. Het groeit in Nederland in de hoven.

Muurpeper. (Sedum acre) In Latijn Sempervivum minimum en is de derde soort van Sedum die niet altijd groen blijft. Ook Illecebra en is naar de opinie van Anguillara het derde Gras van Plinius. In Hoogduits Mauerpfeffer en Katzentreublin. In Frans Pain dկyseau. In Italiaans Granellosa en Grasella. In Engels Stone crop en Stone hore.

Dit kleine aardige en kruipende plantje draagt goudgele stervormige bloempjes en is overal de gewone man goed bekend en van de apothekers geheten Illecebra, maar van de Hoogduitsers Maurpfeffer om zijn scherpe en opbijtende smaak die van de Arum of egelkolen gelijk. Het is van iedereen in Itali, Frankrijk, Engeland en Duitsland bekend want het kruipt met zijn dunne takjes op de muren, steenhopen en dorre heuvels, maar voornamelijk is het allerbest om te kennen aan de smaak die genoeg berispt de groot onachtzaamheid van Matthiolus en zijn plompheid in de kennis van de kruiden die dit kruid wat overal in Itali zo gewoon is van Pisa zegt gekregen te hebben en door lof en brieven van Guinus die verzekerd hetzelfde te wezen al of hij het eerste in het openbaar gebracht [462] heeft. Ja, dat meer is, in de woorden van Dioscorides en valt hier geen moeilijkheid want δασν is op zeer veel plaatsen te zeggen, niet harig of ruw, maar dik en stijf of vast, gelijk men zien mag in het kapittel van de Britannica, Hypericum en op meer ander plaatsen.

Dioscorides. Muurpeper heeft een verwarmende kracht en is scherp kwetst de huid. Die met varkens vet gemengd verdrijft de klieren en harde zwellingen, daar op gelegd.

Groot boomachtig Grieks donderbaard. In Latijn Sedum arborescens maius Graecum &c. (Aeonium kornelius-lemsii)

Veel jaren geleden heb ik veel planten van deze Sedum of donderbaard gezien binnen Verona, Padua, Veneti en in de hoven van Toscane die we toen hielden voor een zeer vreemde en buitenlandse plant. Maar naderhand heeft onze zeer getrouwe en bijzondere vriend Walerant Donrez die groen geplukt overal aan de zeekant van Sloveni omtrent Dirrhachium. Tenslotte zo heb ik die in grote menigte geplukt in het eiland van Engeland Homs genoemd gelegen bij Bristol in de Engelse zee, maar op steenachtige gronden en niet zo stevig of takachtig hoewel dat een houtachtige, harde, taaie steel en veel takken heeft, ook dergelijke even grote bladeren die van de gewone grote donderbaard van groeien en gelegenheid gelijkende, maar niet zo dik en is een middelmaat tussen den gewone grote donderbaard, Laureola en wolfsmelk.

Donderbaard van Portland. (Euphorbia portlandica) In Latijn Portlandicum Sedum.

Het Grieks, wat ook het Sloveens is, is veel groter en mooier van takken en schors en ook van ronde bladeren aan de opperste staan van de stelen en die van de Laureola meer gelijk en dikker, malser, korter en vol sap zijn, van een 45cm lang die voortkomen aan een houtachtige steel van dertig en 45cm hoog die van de Laureola gelijk, maar dikker.

Ik heb van deze niet zeer ongelijk van gedaante en plaats een kleine soort in gevonden het eiland Portlandia in de zuidelijke streek van Engeland. Maar gemerkt dat ze voorts gekomen was onder de wolfsmelken en dat er maar een of twee planten waren zo meende [463] ik dat het een soort was van wolfsmelk of een gedegenereerde plant van deze en een onzeker kruid waarom dat ik niet zeker daarvan heb willen verklaren.

Alderminste boomachtich Donderbaert oft Bladerloose. In Latijn, Sedum minimum arborescens vermiculatum.

Ick hebbe een plantken tot mijnent, dat oock wt Syrien den oorspronck heeft door de liberaelheyt ende overvloedicheydt vande natuere, spruytachtich ende dichte gheledet oft gheknoopt, zeer vol van bladers ende tackskens. De bloemen zijn geelachtich, die vanden Bladeloose ghelijck, alsoo oock is de geheele ghedaente. Ick meyne datse beyde in Italien oock voorts comen.

Bergh-Donderbaert in steenachtighe aerde groeyende. In Latijn, Sedum petraeum montanum.

Tot Minden in Avergne ende S. Jans de Moriaen in Savoyen hebbe ick dickwils dit aerdich cruydeken ghepluckt aende steenrootsen vanden gheberchten ende inde dalen, dwelcke wy genoemt hebben Steenachtich Sedum oft Donderbaert, om dat meestendeel is groeyende opde steen, voorts brenghende in een ghewas veel cleyne bladerkens int ronde staende, gelijck die vanden Donderbaert, oft eer ghelijck die vanden cleynen Bergh-navelcruydt, maer veel smalder ende stijf ghelijck spitsche tongeskens, wt dmiddel vande welcke opschieten cleyne steelkens, twee vinghers oft een palme hooghe, voorts brenghende cleyn geel bloemkens die vanden cleynen Donderbaert ghelijck, nae de welcke dat volghen cleyn schildekens die vanden Thlaspi eenichsins ghelijckende. Ick en weet niet waerom dat sommighe gheseydt hebben dat dese plante is het Phyllon van Dioscorides, daert veel naerder comt van ghedaente ende voorts comen de soorten van Donderbaert wesende tsamentreckende ende drooghende in de smaecke. Hedens-daeghs vindtmen dit inde hoven van Nederlandt.

Veldt-Cypres Vermiculata. Oft oock is de groote Chamaepitys van Dioscorides, oft de tweede Chamaepitys Vermiculata den Sedum ghelijck?

My heeft goedt ghedocht hier by te voeghen de soorten van Chamaepitys oft Veldt-Cypressen die de natuere den Aizois ghelijck heeft ghemaeckt, ende van Dioscorides daer by geleken zijn. Aende zeeduynen ende inde eylanden van Engellandt ende Zeelandt, oock inde ongeoeffende velden tusschen Arles ende S. Gillis gheleghen, niet verre vande Rhosne, comt zeer overvloedich voorts een cruydt dat inde Winter niet en vergaet, ghenoemt Vermiculata, dwelcke van sommige [464] heeft ghehouden gheweest voor de tweede Anthyllis om de groote ghelijckenisse dat metten Aizoon heeft. Want het is daer altijdts groen, ende brengt veel rijskens voorts van eenen cubitus oft onderhalf [465] hooghe, die crom, houtachtich, ende aschverwich zijn, waer aen dat groeyen veel dicke doncker groene bladers, inde middelmate zijnde tusschen de cleyne Donderbaert ende Veldt-Cypres manneken. De wortel is zeer hart ende faselachtich. Tcoloeur vande bloemen heb ick vergheten: niettemin ick meyne datse groenachtich, ende honichverwich, witachtich, ende moschachtich, die vanden Olijfboom ghelijck zijn. De smaecke is sout, van sap ende smaecke den Kali ghelijck: iae al ist verre vander zee ghegroeyt, ghelijck tot Arles, welcke wy hier meer stellen als een nieuwe ende onbekende plante, om dat de cloecke verstanden die souden examineren, dan dat wy voor seker die willen verclaeren.

Een meerder diverscheydt van Vermiculata. In Latijn, Vermiculatae fruticis varietas maior. Oft oock is Chamaepitys altera Vermiculata van Dioscorides? ende is Erica Alexandrina Cortesi.

Beyde Vermiculatae hebben veel tackskens, dichte by een staende, maer de groote heeft witte bladerkens wel dichte by een staende, ende ghetandt, meerder dan die vande Bladeloose.

De tweede is cleynder, ende gheheel minder, maer niet soo dichte van bladers de welcke lanckworpich ende rondt zijn. De bloemekens zijn groenachtich die van Duysentknoop gelijck, ende plach te groeyen inden hof vanden edelen man Brancion, van wtlandtsch saedt.

Allerkleinste boomachtige donderbaard of bladloze. In Latijn, Sedum minimum arborescens vermiculatum.( Reaumuria vermiculata)

Ik heb een plantje tot me dat ook uit Syri de oorsprong heeft door de liberaalheid en overvloed van de natuur, spruitachtg en dichte geleed of geknoopt, zeer vol van bladeren en takjes. De bloemen zijn geelachtig en die van de bladloze gelijk, alzo ook is de gehele gedaante. Ik meen dat ze beide in Itali ook voortkomen.

Berg donderbaard die in steenachtige aarde groeit. In Latijn Sedum petraeum montanum. (Sedum montanum)

Te Minden in Auvergne en St. Jans de Moriaan in Savoie heb ik dikwijls dit aardig kruidje geplukt aan de steenrotsen van het gebergten en in de dalen die we genoemd hebben steenachtig Sedum of donderbaard omdat het meest groeit op de stenen. Het brengt voort in een gewas veel kleine bladertjes die in het ronde staan gelijk die van de donderbaard of eerder gelijk die van de kleine berg navelkruid, maar veel smaller en stijf gelijk spitse tongetjes waaruit het midden daarvan opschieten kleine steeltjes, twee vingers of een 10cm hoog die voort brengen kleine gele bloempjes die van de kleine donderbaard gelijk. Na die volgen klein schildjes die van de Thlaspi enigszins gelijk. Ik weet niet waarom dat sommige gezegd hebben dat deze plant is het Phyllon van Dioscorides, daar het veel dichter van gedaante en voortkomen de soorten van Donderbaard bij komt. Het is tezamen trekkende en drogende in de smaak. tegenwoordig vindt men dit in de hoven van Nederland.

Veld cipres Vermiculata. Of het ook is de grote Chamaepitys van Dioscorides of de tweede Chamaepitys Vermiculata de Sedum ghelijck? (Salsola fruticosa)

Me heeft goed gedacht hierbij te voegen de soorten van Chamaepitys of veld cipressen die de natuur de Aizois gelijk zijn en van Dioscorides daarbij vergeleken zijn. Aan de zeeduinen en in de eilanden van Engeland en Zeeland, ook in de niet beteelde velden tussen Arles en S. Gillis gelegen, niet ver van de Rhosne, komt zeer overvloedig voort een kruid dat in de winter niet vergaat en genoemd Vermiculata wat van sommige [464 gehouden is geweest voor de tweede Anthyllis vanwege de grote gelijkenis die dat met de Aizoon heeft. Want het is daar altijd groen en brengt veel twijgjes voort van een 45 of 68cm [465] hoog die krom, houtachtig en askleurig zijn. Daaraan groeien veel dikke donkergroene bladeren die een middelmaat zijnde tussen de kleine donderbaard en veld cipres mannetje. De wortel is zeer hard en vezelachtig. De kleur van de bloemen ben ik vergeten. Niettemin meen ik dat ze groenachtig en honingkleurig, witachtig en mosachtig en die van de olijfboom gelijk zijn. De smaak is zout, van sap en smaak de Kali gelijk. Ja, al is het ver van de zee gegroeid gelijk tot Arles welke we hier meer stellen als een nieuwe en onbekende plant omdat de kloeke verstanden die zouden examineren dan dat we het voor zeker die willen verklaren.

Een groter verschil van Vermiculata. (Suaeda vermiculata) In Latijn Vermiculatae fruticis varietas maior. Of het ook is Chamaepitys altera Vermiculata van Dioscorides? En is Erica Alexandrina Cortesi.

Beide Vermiculatae hebben veel takjes die dicht bijeen staan, maar de grote heeft witte bladertjes die wel dicht bijeen staan en getand, groter dan die van de bladloze.

De tweede is kleine, en geheel kleiner, maar niet zo dicht van bladeren die langwerpig en rond zijn. De bloempjes zijn groenachtig en die van duizendknoop gelijk en plag te groeien in de hof van de edele man Brancio, van buitenlands zaad.

Veldt Cypres manneken. In Latijn, Aiuga, oft Chamaepitys mas Diosc.ende is de derde Iva arthetica vanden Apotekers: ende Chamaepitys prima Dodonaei ende Matthioli, oock ist de Peristerona Cratevae van Anguillara. In Hoochduytsch, maer onbehoorlick, Ye lenger ye lieber. In Franchois, Ive artetique. In Italiaensch, Iva. In Spaensch, Penilho ende Yva arthetica. In Engels, Groene pyne.

De Aiuga oft Abiga zeer nut ende wel bekent, die over al is groeyende, ende alsoo ghenoemt ab Abiete, dat is te segghen, nae de Mast-boom, oft Abeel-boom, (ende oock Chamaepitys gheheeten om sijn reucke, bladers ende bloemkens die vanden Peck-boom ghelijck zijnde) is dՖelt-Cypres oft de derde Chamaepitys van Dioscorides ende niet dեerste, als Matthiolus wil segghen [466] Dese groeyet geerne inde savelachtighe, dorre ende steenachtighe wijngaerden ende Olijfhoven van Languedoc, waer datse zeer wel rieckende is, hebbende veel teere scheutkens ende ghecromde hayrachtige tackskens, met bladers die vanden Pyn-boom oft Vloy-cruydt gelijck, maer minder, graew, vast by een staende ende harsachtich, tusschen de welcke dat groeyen bleeck-gele bloemkens, die van Eerenprijs-wyfken ghelijck, maer tsaedt is lanckworpich, rondt, ende bruyn. Tgroeyet van selfs inde velden van Duytschlandt, Vranckerijck ende Engellandt, maer op luttel plaetsen, waerom dat inde hoven gheplant ende gheoeffent wordt, waer dat tot tgebruyck inder medicijnen van reucke ende cracht niet soo goedt en is. De wortel heeft hartachtighe ende houtachtighe faselingen, van smaecke bitter, medicinael, scherpachtich ende gheensins soete, maer harsachtich, ende langhe inde kele durende. Waerom dat van sommighe Duytschen gheheeten is, Vergisz myn nicht, dat is te segghen, en vergeet my niet: Welck bedietsel des naems (van eenen Duytschen Apoteker ende van Brassevola by ghebrocht) als Matthiolus wil voor quaet berispen, heeft daer in ongelijck, iae hy misset veel grofver, als hy eenen anderen naem, te weten, ye lenger ye liber, dat is te segghen, hoe langher hoe liever, oft aenghenaemer (de welcke met reden dՁlfsrancke toebehoort) sonder verstant dit cruydt wil gheven.

Tweede Veldt Cypres, Chamaepitys altera.

Dioscorides. Daer is een ander soorte van Aiuga, tacken hebbende van eenen cubitus lanck, ommeghecromt gelijck eenen ancker, zeer dunne, de tsoppen hebbende der voorseyde ghelijck: De bloeme is wit, ende tsaedt swart. Dese rieckt oock ghelijck de Pynboom.

Aiuga oft Chamaepytis manneken.

Dioscorides. De derde soorte wordt manneken ghenoemt, de welcke cleyne is, hebbende zeer cleyne witte, rouwe bladerkens. De stele is stekende ende wit. De bloemkens zijn geel. Tsaedt groeyet neffens de syde tackskens. Dese heeft oock den reucke vanden Pynboom. Dese twee soorten hebben de cracht van deerste Veldt Cypres, maer niet soo sterck.

Dեerste Veldt-Cypres. In Latijn, Chamaepitys prima Diosc.odoratior: ende is de tweede Chamaepitys van Matthiolus, ende de derde van Dodonaeus met geelachtighe bloemen.

Dit cruydt is min bekent dan de twee voorseyde, ende op luttel plaetsen ghevonden, maer het is stercker van reucke: Tgroeyet op drooghe hoevels ende hooghe velden ontrent Nicen in Savoye ende Genue, oock byde stadt Pene in Italien, als sommighe segghen: Jae dat meer is, tselfde wordt zeer nerstich onderhouden in sommighe hoven van Nederlandt. De wortel is faselachtich, maer minder dan die vande Cancker-bloemen oft Hase latouwe. De tackskens zijn eene palme lanck lancks der eerden ghespreydt, ende gheheel met bladers becleedt, die vanden cleynen Donderbaert oft eer vande Bladeloose ghelijck, maer niet soo ghelijfvich, ende zijn graeu ende hayrachtich, welcke oock voortbrenghen bleeck-gele bloemkens. Theeft oock eenen lieflijcke reuck, ende somtijdts mufachtich, ghelijck mosch van Eycke-boomen oft Ceder-boomen.

Dioscorides. De bladers van dit Velt-Cypres seven daghen met wijn ghedroncken, ghenesen de Geelsucht: maer veertich daghen met Meede ghedroncken, helpt de Sciatica oft Weedom inde heupen. Velt-Cypres is eyghentlijck goedt ingegheven den genen die met pijne water maecken, ende is zeer goedt teghen de ghebreken vande lever ende nieren, ende groote pijne des buycks.

Dit Velt-Cypres wordt ghebruyckt tot Heraclea Pontica als een preservatijf teghen het Aconitum, midts drinckende een decoctie daer af gesoden: Dwelcke Plinius ende Galenus oock segghen.

Tot de boven verhaelde dinghen, ist oock goedt daer op gheleydt met meel van Gersten-mout dat met sop vande decoctie beslaghen is: maer met een vijge in pillekens ghenomen, maecket camerganck, als Galenus ende Plinius oock segghen. Tselfde met honich ghemengt ende met hamerslach van coper ende hars, maecket camerganck. Met honich ghemengt ende op de vrouwelijckheydt gheleydt, treckt wt de ghebreken van dien: Tverdrijft oock de hertheydt vande borsten daer op gheleydt, ende gheneest de wonden. Tselfde met honich ghemengt ende geleydt op de voorts etende seericheden, beledt de selfde voorts te loopen. Galenus. Veldt-Cypres heeft eenen bitteren smaecke die den scherpe te boven gaet. Sijn werck is suyver ende vaeght meer af dթnghewandt dat tverwarmt, daerom ist een goede medicijne teghen de Geelsucht ende verstoptheydt vande Lever. Oock brenghet den vrouwen haerlieder maendtstonden, soo wel inghenomen, als met honich van buyten opgheleydt. Plinius. Veldt-Cypres ghestooten ende gheleyt op de steken van Scorpioenen, gheneest die. Ghesoden ende ghedroncken doet scheyden tghestolt bloet, maer doet wel sweeten alst lichaem daer mede ghestreken is. Daer worden nu van Termentijn, Hermodactylen ende Iva Arthetica pillekens ghemaeckt, teghen tfleirfijn ende watersucht, met een vijge camerganck maeckende. Veldt-Cypres met azijn ghesoden ende ghedroncken, iaeght terstondt af de doode vrucht. [467]

Veld cipres mannetje. In Latijn Ajuga of Chamaepitys mas Dioscorides en is de derde Iva arthetica van de apothekers. en Chamaepitys prima Dodonaei en Matthioli, ook is het de Peristerona Cratevae van Anguillara. In Hoogduits, maar onbehoorlijk, Ye lenger ye lieber. In Frans Ive artetique. In Italiaans Iva. In Spaans Penilho en Yva arthetica. In Engels Groene pyne. (Ajuga iva)

De Ajuga of Abiga is zeer nuttig en goed bekend en groeit overal en alzo genoemd ab Abiete, dat is te zeggen, naar de mastboom of abeel-boom, (en ook Chamaepitys geheten vanwege zijn reuk, bladeren en bloempjes die van de pekboom gelijk zijn) is de veld cipres of de derde Chamaepitys van Dioscorides en niet de eerste als Matthiolus wil zeggen. [466] Deze groeit graag in de zavelachtige, dorre en steenachtige wijngaarden en olijfhoven van Languedoc waar dat ze zeer welriekend is. Het heeft veel tere scheuten en gekromde haarachtige takjes met bladeren die van de pijnboom of vlooienkruid gelijk, maar kleine, en grauw die dicht bijeen staan en harsachtig. Tussen die groeien bleek gele bloempjes die van ereprijs –wijfje gelijk, maar het zaad is langwerpig rond en bruin. Het groeit vanzelf in de velden van Duitsland, Frankrijk en Engeland, maar op weinig plaatsen waarom dat in de hoven geplant en geteeld wordt waar dat tot het gebruik in de medicijnen van reuk en kracht niet zo goed is. De wortel heeft hardachtige en houtachtige vezels, van smaak bitter, medicinaal, scherpachtig en geenszins zoet, maar harsachtig en het blijft lang in de keel. Waarom dat van sommige Duitsers geheten is, Vergisz myn nicht, dat is te zeggen, vergeet me niet. Welke betekenis van de naam (van een Duitse apotheker en van Brassevola bij gebracht) als Matthiolus voor kwaad wil berispen, maar heeft daarin ongelijk, ja, hij mist veel grover als hij een andere naam geeft, te weten, ye lenger ye liber, dat is te zeggen, hoe langer hoe liever of aangenamer (die met reden de bitterzoet toebehoort) zonder verstand dit kruid wil geven.

Tweede veld cipres, Chamaepitys altera. (Teucrium botrys)

Dioscorides. Daar is een andere soort van Ajuga die takken heeft van een 45cm lang en gekromd gelijk een anker, zeer dun en toppen hebben de voor vermelde gelijk. De bloem is wit en het zaad zwart. Deze ruikt ook gelijk de pijnboom.

Aiuga of Chamaepytis mannetje. (Ajuga genevensis ?)

Dioscorides. De derde soort wordt mannetje genoemd die klein is en heeft zeer kleine witte, ruwe bladertjes. De steel is stekend en wit. De bloempjes zijn geel. Het zaad groeit naast de zijtakjes. Deze heeft ook de reuk van de pijnboom. Deze twee soorten hebben de kracht van de eerste veld cipres, maar niet zo sterk.

De eerste veld cipres. In Latijn Chamaepitys prima Dioscorides, odoratior en is de tweede Chamaepitys van Matthiolus en de derde van Dodonaeus met geelachtige bloemen. (Ajuga chamaepitys)

Dit kruid is minder bekend dan de twee voor vermelde en wordt op weinig plaatsen gevonden, maar het is sterker van reuk. Het groeit op droge heuvels en hoge velden omtrent Nice in Savoie en Genua, ook bij de stad Pene in Itali zoals sommige zeggen. Ja, dat meer is, hetzelfde wordt zeer vlijtig onderhouden in sommige hoven van Nederland. De wortel is vezelachtig maar kleiner dan die van de paardenbloem of hazensla. De takjes zijn een 10cm lang en langs de aarde gespreid en geheel met bladeren bekleed die van de kleine donderbaard of eerder van de bladloze gelijk, maar niet zo stevig en zijn grauw en haarachtig die ook voortbrengen bleek gele bloempjes. Het heeft ook een lieflijke reuk en soms mufachtig gelijk mos van eikenbomen of cederbomen.