Zea

HET XXIX. CAPITEL.

Van Turcksch Koren.

Ghedaente.

De halmen van Turcksch-Koren zijn rietachtigh, sterck ende vast, met voosachtigh mergh vervult, in veele leden ende knoopen knies-ghewijs verdeylt, vijf oft ses voeten hoogh wordende, ter wortelwaerts dick, ende somtijdts peersachtigh oft bruyn, nae bovenwaerts allengskens dunner oft spitser opgaende: daer aen wassen langhe, breede, aderachtighe oft ghezenuwede bladeren, ghelijck scherpe Riet-bladeren: op d’opperste van dese steelen wassen de aeren, menighvuldighlijck als Riet-pluymen voort-komende, sacht ende met geene stekende vlimmen beset, een spanne langh wordende, nederwaerts afhangende oft liggende, ijdel, ende gheen saedt voort-brengende, doch gelijck de Rogghe bloeyende, ende verscheyden-verwighe bloemen draghende, die sommige wit zijn, sommighe geel, sommighe peersch; te weten nae de verwe die de vruchten, die nae de bloemen voort-komen, hebben sullen. Dese vruchten wassen op lange aers-ghewijse Dodden, die ter sijden uyt de knoopen van de halmen groeyen, ende met gebeurten dry oft vier uyt eenen halm gheschicktelijck voort-komen: ende zijn dick ende groot, met veele bladerachtige oft velachtige rockskens als in eygen scheekens besloten ende gewonden, op d’opperste veele lange uytstekende hayrkens dragende: welcke hayrkens elck aen een bijsonder graenken oft korenken hangen, ende ten eynde van de vellen, daer de aere mede bedeckt is, uytsluypen, ende haer laten sien, teghen dat die aeren rijpen. De Korenen die aen de aeren wassen, dat is de voorseyde graenen, elck bijsonder, zijn omtrent een Erwte groot, onderwaerts, dat is daer sy aen de middel van de aere vast zijn, hoeckigh van maecksel, maer voren rondt in ’t aenschouwen: van buyten somtijdts wit, somtijdts geel, somtijdts peersch oft roodt, van binnen wit, ende oock soet ende lieffelijck van smaeck: ende wassen rondom de voorseyde aeren, in acht oft tien rijen, seer dicht ende vast by een geschickt. De wortelen van dit gewas zijn menighvuldigh, faselachtigh, vast ende sterck.

Tijdt.

Men saeyt dit Koren in de hoven van dese landen voor een nieuwigheydt oft vremdigheydt; ende dat in Meert oft April: de vruchten oft saeden rijpen in den Herfst.

Plaetse.

Hier te lande wordt dit Koren van vremt saedt in de hoven ghesaeyt: ’t welck daer ghebroght is, niet uyt Asien, dat onder het ghebiedt is van den Turckschen Keyser (als veele gheleerde met den ghemeynen man qualijck ghelooft hebben) oft uyt de landen aen den Oosten gheleghen: maer is onlanghs uyt de rijcken Westwaerts liggende, in sonderheydt uyt West-Indien, dat is America, ende uyt de eylanden daer aen palende, in Spaegnien eerst ghebroght gheweest, ende daer nae in andere landen van Europa versonden. In de selve landen wordt dat onderhouden, om daer Broot van te backen.

Somtijdts wordt dit Koren nae den aerd van de aerde ]822] daer het ghesaeyt wordt, oft nae de oeffeninghe diemen daer toe doet, veel grooter ende schiet hoogher op.

Naem.

De Nederlanders noemen dit gewas Torcks-koren; op ’t Latijnsch Frumentum Turcicum; de Hooghduytschen Turckisch Korn; de Fransoysen Blé de Turquic; de inwoonders van America ende de eylanden daer omtrent ghelegen, heeten ’t Maiz. Valerius Cordus noemt het Triticum Bactrianum; doch met niet al te goede reden: want het en heeft gheen ghelijckenisse met onse Terwe, noch oock met die soorte van Koren die in Asien erghens voor by het landtschap Bactra groeyt: ’t welck Theophrastus soo groot schrijft te worden (als hem vertelt was) dat elck graen van grootte een Olijfve geleeck: dat Plinius oock betuyght in ‘t 7.capitel van sijn 18.boeck, seggende: Men seydt dat in ’t landt van Bactra soo groot Koren groeyt, dat elck graen de grootte van geheele Koren-Aeren van onsen lande krijgt. In welcke plaetse in stede van het woordt Spicas, dat is Aeren, het wordt Olivas, dat is Olijfven, te stellen is, nae de meyninge van Theophrastus: uyt wiens boecken Plinius ’t selve geschreven heeft.

Strabo vermaent oock in sijn 15.boeck van den Koren dat Bosmoros heet; ’t welck (als Eratosthenes betuyght) in het landtschap van Bactra, ende oock omtrent Babylonien, by het Rijs wassende, ghevonden wordt. Dit gheslacht van Koren is ’t selve, dat Onesicritus seydt in grooter weerden gehouden gheweest te zijn, ende dat kleyner was dan de Terwe; tusschen de loopende wateren, beken ende rivieren wies; ende korts nae dat het in de schueren gedorscht was, gheroost pleegh te worden: want de maeyers wierden met eedt sterckelijck verbonden ende ghedwonghen, dat sy ’t selve van daer niet draghen oft wegh seynden en souden, voor dat het eerst ghesoden oft geroost was, op dat het saedt in andere landen niet vermenighvuldight ende soude worden. Dan met dit Koren en heeft ons Turcksch-Koren oock niet veel ghelijckenisses, gemerckt dat het graen daer van, de Terwe onghelijck is, ende veel grooter wordt dan de Terwe.

Daerom, aenghesien datter anders gheen Koren in de boecken van de oude schrijvers vermaent en wordt, dat met het Triticum Bactrianum eenighsins soude moghen vergeleken worden van naeme, dan dese twee voorseyde Korenen; de welcke nochtans met dit ons Turcks-Koren gheene ghelijckenisse en hebben, om dieswille, oock soo en salmen ’t selve gheensins Triticum Bactrianum noemen, maer veel eer met eenen nieuwe naem Turcks-Koren, in ’t Latijn Frumentum Turcicum, oft liever Maiz, in ’t Latijn Maizum oft Maizium, van de andere soorten van Koren onderscheyden, totter tijdt toe dat iemandt den rechten naem gevonden oft geraden sal hebben, met den welcke dat by de ouders bekent oft van de selve erghens beschreven soude moghen wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit Turcks-Koren is aengaende de kracht van voeden veel slapper ende onstercker dan eenige soorten van Terwe, selfs oock van Rogge, iae van de Gerste selve, te achten. Het broodt dat daer van ghemaeckt wordt is wel tamelijcken wit van verwe, als daer gheen semelen by en zijn: dan het is heel hardt, droogh ende dor, al oft het Biscuyt oft tweemaels gebacken broot waer: ende en heeft geen oft heel luttel vettigheydt oft taeyigheydt in: waer uyt goedt te mercken is, dat het quaedt ende moeyelijck om verteeren is, ende den lijve geen oft ten minsten seer luttel voedsel by brengt: want het is seer traegelijck nederwaerts daelende, ende den buyck verstoppende, als de brooden van Hirs ende Panick-koren.

BIIVOEGHSEL.

Dit Turcks-Koren is een seer vremdt ghewas van natuere, gheen ander cruydt ghelijckende: want sijn saedt ende korenen levert elders dan daer sijn bloemen voort-komen: dat teghen den aerd van alle andere cruyden ende ghewas is, die haer vruchten leveren ter plaetsen daer de bloemen gheresen zijn.

Het is soo te segghen eenderleye ende veelderleye van gheslachten. Want van ghedaente ende wesen en vindtmen hier te lande maer een gheslacht, maer van grootte, ende oock van verwe van sijn Koren veelderhande: want het een brenght bruyne Korenen, d’ander roode, ’t derde gheele, ende dat vierde witte Korenen voort, daer de aeren ende bloemen de verwe nae hebben, als voorseydt is.

‘Tmergh van de steelen van dit Koren is wit, ghelijck dat van Suycker-Riet. De graenen zijn in haer vellekens besloten tot dat sy rijp beghinnen te worden.

‘Tsaedt wordt in April ende Mey, als het dry daghen gheweyckt heeft, ghelijck alle ander hardt graen, in natte bereghende aerde ghesteken, ende in diepe groeven bedeckt ende begraven, ghelijck als de Boonen ende Erwten gheset worden. In Engelandt wordt het rijp in Oogstmaendt ende September, maer in Peru (als de ghene, die daer gheweest hebben, segghen) magh dat bijkants het gheheele iaer over ghesaeyt ende ghemaeyt worden. Daer isser dat binnen dry maenden, twee maenden oft ses weken rijp wordt, nae den aerd van de aerde ende locht. Desgelijcks is het oock in Oost-Indien van Asien, als Lobel betuyght.

Sommighe noemen dit Koren Milium Indicum Plinij, andere Frumentum Saracenium, ende Frumentum Asiaticum, maer niet eyghentlijck ghenoegh: in ’t Fransoys somtijdts Bled Sarrasin; in ’t Hooghduytsch Turcken Korn; in t Italiaensch Grano d’Indas oft Grano Saracinesco oft oock Formenta Indiano; hoe wel dat de selve Italianen onse Boeckweydt oock Grano Saracino noemen; in ’t Soaensch heet het Mijo Turquesco ende Maiz.

Ander Indiaensch groot aerdigh Turcks-Koren is te Brugghen voort-ghekomen in sommighe hoven, seydt Lobel, met halmen twee mans lenghden hooghe, hebbende ghekromde faselinghen van wortelen, twee voeten boven d’aerde langhs de voorseyde halmen. De vrucht is langer ende grooter, geel van verwe, andersins is dit cruydt d’ander Turcks-koren heel ghelijck van ghewas, harigh ende veselachtigh.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit Koren, dat qualijck Turcks-Koren heet, is warmer ende taeyer dan onse ghemeyne Terwe: ende is om sijn taeyigheydts ende vettigheydts wille goedt ghedaen by plaesteren die tot draght brenghen: ende daerom wordt het oock gheknouwt ende met speecksel ghemenght, om dat het etter soude doen komen.

Dan de brooden daer van ghebacken, en hebben gheen ghelijckenisse met de Terwe brooden, als sommighe dwaeselijck meynen: want sy verstoppen de lever ende ’t inghewant seer haest. Nochtans sommighe landtlieden van Italien maecken van dit Koren een soorte van brij oft Pap, die sy Polenta noemen, mits daer veel Boter ende Kaes by doende: welcke spijse niet onsmaeckelijck en is: hoe wel datse grof voedsel gheeft.

Als den noot vereyscht datmen dit Koren ghebruycken sal om broot te backen, dan salmen dat beter met ander graen vermenghen, dan daer alleen broot van maecken.

Het sap van de groene bladers wordt op alle heete puysten ende vierigheden nuttelijck ghestreken.

HET XXIX. KAPITTEL.

Van Turks koren, mais (Zea mays)

Gedaante.

De halmen van Turks koren zijn rietachtig, sterk en vast en met voosachtig merg vervult, in vele leden en knopen knievormig verdeelt en honderd vijftig of honderd tachtig cm hoog en ter wortelwaarts dik en soms paarsachtig of bruin die naar bovenwaarts geleidelijk aan dunner of spitser opgaan en daaraan groeien lange, brede aderachtige of bladeren met zenuwen net als scherpe rietbladeren en op het opperste van deze stelen groeien de aren die menigvuldig als rietpluimen voortkomen, zacht en niet met stekende vlimmen bezet die een zeventien cm lang worden en nederwaarts afhangen of liggen, leeg en geen zaad voortbrengen, doch gelijk rogge bloeien en verschillend gekleurde bloemen dragen waarvan sommige wit zijn, sommige geel en sommige paars, te weten naar de kleur die de vruchten die na de bloemen voortkomen hebben zullen. Deze vruchten groeien op lange aarvormige dodden die terzijde uit de knopen van de halmen groeien en om beurten drie of vier uit een halm regelmatig voortkomen en zijn dik en groot en met vele bladachtige of velachtige rokjes als in eigen scheden besloten en gewonden die op het opperste vele lange uitstekende haartjes dragen welke haartjes elk aan een apart graantje of korreltje hangen en op het eind van de vellen waarmee de aar bedekt is uitsluipen en zich laten zien tegen de tijd dat die aren rijpen. De korrels die aan de aren groeien, dat zijn de voor vermelde granen, elk apart zijn omtrent een erwt groot en van onderen, dat is daar ze aan het midden van de aar vast zijn, hoekig van maaksel, maar voor rond in het aanschouwen en van buiten soms wit, soms geel, soms paars of rood en van binnen wit en ook zoet en lieflijk van smaak en groeien rondom de voor vermelde aren in acht of tien rijen, zeer dicht en vast bijeen geschikt. De wortels van dit gewas zijn menigvuldig, vezelachtig, vast en sterk.

Tijd.

Men zaait dit koren in de hoven van deze landen voor een nieuwigheid of vreemdheid en dat in maart of april, de vruchten of zaden rijpen in de herfst.

Plaats.

Hier te lande wordt dit koren van vreemd zaad in de hoven gezaaid wat daar gebracht is, niet uit Azië dat onder het gebied is van de Turkse keizer (zoals vele geleerde met de gewone man kwalijk geloofd hebben) of uit de landen aan het Oosten gelegen, maar is onlangs uit de rijken die Westelijk liggen en vooral West-Indië, dat is Amerika, en uit de eilanden die eraan palen in Spanje eerst gebracht geweest en daarna in andere landen van Europa verzonden. In die landen wordt dat onderhouden om er brood van te bakken.

Soms wordt dit koren naar de aard van de aarde ]822] daar het gezaaid wordt of naar de teelt die men er toe doet veel groter en schiet hoger op.

Naam.

De Nederlanders noemen dit gewas Torcks-koren, op het Latijns Frumentum Turcicum, de Hoogduitsers Turckisch Korn, de Fransen blé de Turquic, de inwoners van Amerika en de eilanden die er omtrent liggen noemen het Maiz. Valerius Cordus noemt het Triticum Bactrianum,doch met niet al te goede reden, want het heeft geen gelijkenis met onze tarwe, noch ook met die soort van koren die in Azië ergens voorbij het landschap Bactra groeit wat Theophrastus zo groot schrijft te worden (als hem verteld was) dat elk graan van grootte op een olijf leek, dat Plinius ook betuigt in het 7^de kapittel van zijn 18^de boek en zegt: ‘Men zegt dat in het land van Bactra zo groot koren groeit dat elk graan de grootte van gehele korenaren van ons land krijgt’. In welke plaatse in plaats van het woord Spicas, dat is aren, het woordt Olivas, dat is olijf, te stellen is naar de mening van Theophrastus uit wiens boeken Plinius het geschreven heeft.

Strabo vermaant ook in zijn 15^de boek van koren dat Bosmoros heet wat (zoals Eratosthenes betuigt) in het landschap van Bactra en ook omtrent Babylonie bij de rijst groeit gevonden wordt. Dit geslacht van koren is hetzelfde dat Onesicritus zegt dat het in grote waarde gehouden is geweest en dat kleiner was dan tarwe en tussen de lopende wateren, beken en rivieren groeide en kort nadat het in de schuren gedorst was geroosterd plag te worden want de maaiers werden met eed sterk verbonden en gedwongen dat ze het vandaar niet dragen of weg zenden zouden voordat het eerst gekookt of geroosterd was zodat het zaad niet in andere landen vermenigvuldigd zou worden (zie rijst) Dan met dit koren heeft ons Turks koren ook niet veel gelijkenis, gemerkt dat het graan daarvan niet op tarwe lijkt en veel groter wordt dan tarwe.

Daarom en aangezien dat er anders geen koren in de boeken van de oude schrijvers vermaand wordt dat met het Triticum Bactrianum enigszins zou mogen vergeleken worden van naam dan deze twee voor vermelde korens die nochtans met dit ons Turks koren geen gelijkenis hebben daarom zal men het geenszins Triticum Bactrianum noemen, maar veel eerder met een nieuwe naam Turks koren, in het Latijn Frumentum Turcicum of liever Maiz, in het Latijn Maizum of Maizium, van de andere soorten van koren onderscheiden tot de tijd toe dat iemand de echte naam gevonden of geraden zal hebben waarmee dat bij de ouders bekend of van die ergens beschreven zou mogen wezen.

Aard, kracht en werking.

Dit Turks koren is aangaande de kracht van voeden veel slapper en zwakker dan enige soorten van tarwe en zelfs ook van rogge, ja van gerst zelf te achten. Het brood dat ervan gemaakt wordt is wel tamelijk wit van kleur als er geen zemelen bij zijn, dan het is heel hard, droog en dor al of het biscuit of tweemaal gebakken brood is en heeft geen of heel weinig vettigheid of taaiheid in waar uit goed te merken is dat het kwaad en moeilijk om te verteren is en het lijf geen of tenminste zeer weinig voedsel bij brengt, want het daalt zeer traag nederwaarts en verstopt de buik zoals de broden van hirs en panikkoren.

BIJVOEGING.

Dit Turks koren is een zeer vreemd gewas dat van natuur op geen ander kruid lijkt, want zijn zaad en koren levert het elders dan daar zijn bloemen voortkomen dat tegen de aard van alle andere kruiden en gewas is die hun vruchten leveren ter plaatse daar de bloemen gevallen zijn.

Het is zo te zeggen hetzelfde en veelvormig van geslachten. Want van gedaante en wezen vindt men hier te lande maar een geslacht, maar van grootte en ook van kleur van zijn koren velerhande, want het een brengt bruin koren en de ander rode, het derde gele en de vierde witte koren voort daar de aren en bloemen de kleur naar hebben, als gezegd is.

Het merg van de stelen van dit koren is wit net zoals dat van suikerriet. De granen zijn in hun velletjes besloten totdat ze rijp beginnen te worden.

Het zaad wordt in april en mei als het drie dagen geweekt heeft net zoals alle andere hard graan in natte beregende aarde gestoken en in diepe groeven bedekt en begraven en net zoals bonen en erwten gezet. In Engeland wordt het rijp in augustus en september, maar in Peru (zoals diegene die daar geweest zijn zeggen) mag dat bijna het gehele jaar door gezaaid en gemaaid worden. Daar is er dat binnen drie maanden, twee maanden of zes weken rijp wordt naar de aard van de aarde en lucht. Desgelijks is het ook in Oost-Indië van Azië, als Lobel betuigt.

Sommige noemen dit Koren Milium Indicum Plinij, andere Frumentum Saracenium en Frumentum Asiaticum, maar niet eigelijk genoeg, in het Frans soms bled Sarrasin, in het Hoogduits Turcken Korn, in het Italiaans grano d’Indas of grano Saracinesco of ook formenta Indiano, hoewel dat die Italianen onze boekweit ook grano Saracino noemen in het Spaans heet het mijo Turquesco en maiz.

Ander Indiaans grootachtig Turks koren is te Brugge voortgekomen in sommige hoven, zegt Lobel, met halmen twee mannen lengte hoog en heeft gekromde vezels van wortels zestig cm boven de aarde langs de voor vermelde halmen. De vrucht is langer en groter, geel van kleur en anderszins is dit kruid het andere Turks koren heel gelijk van gewas, harig en vezelachtig.

Aard, kracht en werking.

Dit koren dat kwalijk Turks koren heet is warmer en taaier dan onze gewone tarwe en is vanwege zijn taaiheid en vetheid goed gedaan bij pleisters om die tot dracht brengen en daarom wordt het ook gekauwd en met speeksel gemengd zodat het etter zou laten komen.

Dan de broden er van gebakken hebben geen gelijkenis met tarwebroden zoals sommige dwaas menen want ze verstoppen de lever en het ingewand zeer gauw. Nochtans sommige landlieden van Italië maken van dit koren een soort van brij of pap die ze Polenta noemen en doen er veel boter en kaas bij welke spijs niet onsmakelijk is, hoewel dat ze grof voedsel geeft.

Als de nood vereist dat men dit koren gebruiken zal om brood te bakken dan zal men dat beter met ander graan vermengen dan er alleen brood van maken.

Het sap van de groene bladeren wordt op alle hete puisten en vurigheden nuttig gestreken.