Periploca

HET XX. CAPITEL.

Van Periploca oft Apocynon.

Gheslachten.

Daer zijn twee soorten van Periploca: de eene en heeft noch gheenen toenaem; de ander wordt Kruypende Periploca gheheeten.

Ghedaente.

1. De Eerste Periploca windt haer selven om ’t ghene daer sy by staet, als de soorten van Winde plegen te doen, te weten met haer langhe dunne ranghachtighe tackskens oft roeykens; hoe wel dat sy oock wel sonder steunsel over eynde blijven kan, ’t welck de ander soorte niet en doet: de bladeren zijn oock die van de Winde oft de Veyl-bladeren ghelijck, maer sterck oft swaer van reuck, in sonderheydt tusschen de vingheren ghewreven zijnde: de bloemen wassen met veel by een, in kleyne kranskens oft kroonkens vergadert, witachtigh van verwe: de haeuwkens, die daer nae volghen, zijn als die van Swaluwe-wortel, maer grooter, oock binnen met verwaeyende dons vervult; in de welcke swartachtigh plat saedt schuylt. De wortelen zijn gheveselt, onder d’aerde breedt ende wijt kruypende, ende hier en daer nieuwe scheuten uytghevende.

2. De Tweede oft Kruypende Periploca windt ende vlecht haer selven oock om ’t ghene dat sy ghenaken kan, ende klimt verre ende hoogh op: de steelen zijn langh, rondt, taey, ghekniedt, roodtachtigh: de bladeren zijn breedt, langher dan die van de eerste soorte, met eenighe aders oft ribben doorreghen: de bloemen en zijn niet groot, van vijf witachtighe bladerkens ghemaeckt: de haeuwkens zijn dick ende uytpuylende oft vollijfvigh, wat [670] kromachtigh, meestendeel twee by een, grooter dan die van de voorgaende, doch kleyner ende scherper oft spitser dan die van Rhododendrum: daer in leydt langhworpigh, hardtachtigh, swartachtigh saedt, omringhelt met sachte witte donsachtighe wolachtigheydt; de welcke ten voorschijn komt als de haeuwkens droogh worden ende open springhen oft gapen. De wortelen zijn gheveselt, oock nieuwe spruytkens herwaerts ende derwaerts uytghevende, als die van de voorgaende.

Beyde dese cruyden ghequetst zijnde, geven een sap oft vochtigheyt van haer: dan uyt de

‘ Eerste soorte komt overvloedigher wit ende somtijdts geelachtigh sap; maer uyt de Kruypende vloeyt witter sap, ende oock soo veel niet.

De steelen van de Eerste soorte vergaen des winters, midtsgaders de bladeren: dan alleen de wortelen blijven daer van in ’t leven: maer de steelen van de Kruypende soorte verliesen wel haer bladeren omtrent den winter, dan sy blijven, midtsgaders de wortelen, al den winter door in ’t leven: daer van heeft sy misschien haeren toenaem verkreghen, om datse ghedurighlijcken voortkruypt.

Plaetse.

Beyde dese cruyden zijn hier te landen vremdt, ende selden te vinden: selfs, als Matthiolus betuyght, men vindtse in Italien niet veel: ende worden aldaer uyt Syrien ghebroght.

Tijdt.

Dit ghewas bloeyt met de Swaluwe-wortel.

Naem.

De gheleerde van dese tijden noemen dese twee cruyden Periploca.

1. De Eerste heeten wy eyghentlijck Periploca prior, dat is Eerste Periploca: dan het schijnt dat sy groote ghelijckenisse heeft met het Apocynum van Dioscorides: voorts soo wordt het Apocynon oock Cynocrambe, ende in ’t Latijn Brassica canina gheheeten. Daer is nochtans noch een andere Cynocrambe, te weten, een wilde soorte van Mercuriael oft Binghel-cruydt.

2. De Tweede noemen wy Periploca repens, dat is Kruypende Periploca.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Apocynum (met het welcke onse Eerste Periploca groote gelijckenisse schijnt te hebben) is een seer quaedt ende hinderlijck, iae doodelijck ghewas, in sonderheydt voor de viervoetighe dieren. Want, als Dioscorides schrijft, de bladeren daer van met eenigh vet tusschen ’t broodt vermenght, voor de honden, wolven, vossen ende pantheren gheworpen, brengen die ter doodt: want haer dyien, lendenen ende heupen ontsluyten terstondt, al oft sy lam ende gheslaghen oft verstorven waren.

BIIVOEGHSEL.

Om dat dit cruydt de honden doet sterven, heetet in ’t Griecksch Apocynon: dan hedensdaeghs heetet in Griekenlandt Periplocas ende Periplocada: in Candien Psachi. Sommighe willen den naem Periploca in onse tael Omwinde verduytschen, ende daer mede begrijpen alle die gheslachten van cruyden oft heesterkens die haer aen de bijstaende dinghen vast maken, vlechten ende omwinden; ende in sonderheydt het Caprifolium, oft Geyten-bladt.

Gheslachten van Apocynon oft Periploca uyt Clusius. Sommighe van dese zijn de selve die Dodoneus hier vermaent, sommighe niet.

1. Apocynum met breede bladeren, van Clusius Apocynum primum latifolium gheheeten, heeft eenen steel soo dick als eenen duym, kort, met een aschverwighe schorsse bedeckt, in verscheyden sijd-tacken verdeylt; de welck wat taey ende rijsachtigh zijn; nochtans haer selven aen de naeste heesteren verwerren oft vast maken, maer van selfs over eynd staen, sonder erghens aen te lenen. De bladeren staen altijdt twee teghen den anderen over, aen elck knoopken van de steelen wassende, van ghedaente de Veyl-bladeren ghelijck, sachter, doch ghelijfvigh ghenoegh; de welcke afghetrocken zijnde een bleeck wit nae den geelen treckende sap van haer gheven. De bloeme is kleyn, wit, die van de Swaluwe-wortel niet onghelijck, krans-ghewijse by een uyt den oorsprongh van de bladeren spruytende, swart van buyten, van binnen vol wit mergh. De wortel is dickachtigh, vet, volsappigh ende broos oft breucksaem. De bladeren vallen des winters af: dan de wortelen konnen somtijdts de koude winters wel verdragen. Dese soorte is de selve die Dodoneus voor de Eerste Periploca hier beschrijft; ende oock de ghene die Lobel Apocynum fue Periploca Graeca foliis latioribus hederaceis noemt: ende is het oprechte Apocynum van Matthiolus ende meer andere, ende Cynocrambe oft Cynomorus van Galenus. Dan Lobel schrijft, dat de steelen dun ende glat zijn, met dunner ende langhachtighe sijd-steelkens bewassen: ende dat de bladeren oock sacht, glat, ende groen zijn, blinckende, ende ronder dan die van Swaluwe-wortel, boven een weynigh spitsch: de bloemen moschachtigh, tusschen de bladers groeyende, die van de Valeriane oft Drave gelijck: nae de welcke dat volgen in Oogstmaendt hoornsghewijse, spitse ende rechte haeuwkens, waer in dat saedt besloten is, met wolachtighe hayrigheydt bekleedt. Hy seydt oock dat het sap van dit cruydt geelachtigh van verwe is. Anguillara betuyght dat het in Grieckenlandt saffraengeel sap van sich gheeft. Voorts soo wel dit sap, als ’t gantsche ghewas is onlieffelijck van smaeck, ende vuyl van reuck.

2. Apocynum met smalle bladeren, van den selven Clusius in ’t Latijn Apocynon secundum angustifolium gheheeten, is de Tweede oft Kruypende Periploca van Dodoneus hier beschreven. Het vlecht sich selven aen ’t gene datter by staet, met veele ende langhe rijsachtighe roeyen, somtijdts hoogher dan de boomen daer het by wast klimmende. Dese roeyen zijn hardt, houtigh, taey, qualijck breckelijck, rosch. Wt elcke knie spruyten twee teghen den anderen staende bladeren, hardt, spitsch, met veele aderen uyt een middel-zenue dweers loopende doorreghen, als de bladeren van Oleander, doch niet wel soo smal als die, noch oock niet hardt, vol melckachtigh sap. Op ’t uyterste van de sijd-tackskens komen de bloemen voort, vier, vijf oft meer, die van Swarte Swaluwe-wortel gelijckende, doch veel grooter, swart nae den peerschen treckende, met wat groens vermenght. De haeuwkens die daer nae volghen, zijn langh ende dick, die van den Oleander ghelijck, meestendeel twee by een, ende in ’t midden wat buytenwaerts gekromt, daer nae met haer uyterste spitsen wederom by een komende ende den anderen ghenaeckende: de welcke open gaende, saedt vertoonen dat grooter is dan dat van ’t voorgaende, ende vollijfvigher, met veele wolachtigheydt bewonden, als ’t saedt van Swaluwe-wortel. De wortel is langh, ranckachtigh, wijt verspreydt, ende op verscheyden plaetsen nieuwe uytspruytselen ghevende. Lobel noemt dit ghewas Kruypende Periploca met smalle bladers: ende hy geeft het selve oock dierghelijcke beschrijvinghe: Sy heeft langher ende sachter rancken: bladers die van Geyten-bladt gelijcker dan die van Veyl, maer voor spitsch, als die van Swaluwe-wortel. Dese soorte heeft veel melckachtigh sap, ende wast veel in Grieckenlandt, ende oock in Candien.

Veranderinghe. Men vindt dierghelijck ghewas, nochtans met veel dunner tacken, ende veel smaller bladeren, doch alsoo groen van bladeren ende zenuwen doorreghen als de voorgaende soorte. Beyde bloeyen hier te lande soo laet in ’t iaer, dat het saedt niet wel rijp en kan worden.

3. Derde Apocynum oft Periploca met breede bladeren, in ’t Latijn Apocynum tertium latifolium, vlecht sich selven oock allesins om, met veele langhe dunne rancken, groen, gheknoopt, met bladeren als Veyl-bladeren, sacht, wat aschverwigh, met melckachtig sap, als oock de rancken, soo vervult, dat sy maer eens lichtelijck gequetst zijnde soo veel saps van haer springhende geven als uyt de soorten van Wolfs-melck vloeyt. Wt den oorsprongh van de bladeren komen veele bloemen krans-ghewijs voort, wit, kleyn, vijfbladigh als die van Swaluwe-wortel: de haeuwkens zijn oock dierghelijck, vol witachtigh dons: onder de welcke plat uyt den aschverwighen bruyn saedt schuylt, oock als dat van de Swaluwe-wortel. De wortelen zijn ranckachtigh ende veselachtigh, allesins bijna even dick, seer verre ende wijt voortkruypende, ende alle hoven daer sy wassen overtolligh ende moeyelijck, in sonderheydt in Spaegnien, daer dit ghewas van selfs voortkomt. Anders zijn sy wit ende breucksaem, ende niet soo taey als de rancken. Dan hoe kleynen stuck dat daer af gebroken oft in der aerden ghelaten oft ghesteken wordt, dat schiet het naest-komende iaer wederom uyt der aerden. Selfs in de hoven van Nederlandt eens van Spaensch saedt voortghekomen zijnde, groeyt het soo ghewillighlijck ende overvloedighlijck, dat het daer nae nimmermeer uyt te roeyen en is. De rancken met haer bladeren vergaen nochtans alle iaer. Dit is de soorte van ghewas die wy voren uyt Lobel verhaelt hebben, met naeme van het Tweede Montpelliers Scammonium: want (ghelijck hy betuyght) sy is van ghedaente, nature, ende oock van bloeme, sap, rancken ende langhe wortelen het Eerst Montpelliers Scammonium seer gelijck, uytghesondert alleen, dat dese bladers wat langher zijn. Het wast veel in de Duynen van de Veneetsche ende Middellandtsche zee.

4. Vierde Apocynum met breede bladeren, in ’t Latijn Apocynum quartum latifolium, is oock een soorte van Winde, seydt den selven Clusius, in Spaegnien (te weten in ’t Rijck van Valencen) ende Languedock wassende, de voorgaende soorte van Apocynum oft Periploca niet qualijck ghelijcke. Het is het Eerst Montpelliers Scammonium van Lobel vermaent. De steelen daer van zijn oock ranckachtigh, de bladeren zijn ronder, voor spitsch nochtans, aschverwigh. ‘Theele ghewas is oock vol melckachtigh sap, ende vlecht sich selven om de naeste heesteren oft boomkens. Het verschilt veel van de oprechte Scammonium, al is ’t sake dat het in ’t Rijck van Valentzen ende te Montpelliers Scammonia pleegh te heeten, Scammonia Valentina in ’t Latijn.

Apocynum oft Periploca van Syrien en is gheen heester met langhe ranckskens, noch en heeft oock geen bladeren als die van Veyl, sulcks als de gheslachten van Periploca zijn: het heeft nochtans eenighe ghemeynschap met het selve, als Clusius dat beschrijft: want het heeft een rechte dicke struycke, dry voeten hoogh oft langher, in ettelijcke tacken verdeylt, vervult met bleeck witachtigh sap. Desen steel, soo het schijnt, is ghestreept oft ghevoort, met beurten aen beyde sijden met twee teghen den anderen over staende bladeren bewassen, op haer eyghen steelkens rustende, tamelijcken groot, dick, uyt den groenen geelachtigh oft bleeck, met ettelijcke zenuwen doorreghen, [671] voor bot oft plomp van maecksel, swaer van reuck: dan de teere oft malsche bladerkens, die aen ’t uyterste van de sijd-steelkens wassen, zijn heel grijs: uyt den oorsprongh van de bladeren spruyten met beurten dicke tweevoudighe langhe tackskens, ettelijcke bloemkens voortsbrenghende, die op haer eyghen langhachtighe steelkens rusten: elcke bloeme is van een bladt ghemaeckt, dat in vijf diepe kervinghen ghesneden is, als in de bloemen van Periploca oft Swaluw-wortel ende meer andere, van verwe buyten bleeckachtigh, binnenwaerts doncker oft bruyn peersch: daer nae volghen een, twee oft dry te samen, dicke, kromme, twee duymbreedden langhe haeuwen; daer in liggen de saden gheschicktelijck op malkanderen ghevoeght, plat, als die van Periploca oft Swaluw-wortel, op haer uyterste oft smalste met veele witte ende sachte wolachtigheydt verciert. Het wast in Surien oft Joodschelandt, by Hiericho, omtrent den Jordaen: ende is daer Beidsar gheheeten. Welcken naem (voeght den selven Clusius daer by) oorsaeck is dat wy voor seker houden, dat dit ghewas ’t selve is dat Prosper Alpinus Beidelsar noemt (ende in Egypten omtrent Alexandrien veel wast) segghende dat het een heesterachtigh cruydt is, veele rechte struycken uytgevende, dry voeten hoogh wordende, met langhe, breede, dicke ende witte bladeren: de welcke ghesneden oft ghequetst zijnde een melckachtigh sap uytgheven, ghelijck het gantsche gewas vol melckigh sap is. De bloemen zijn saffraengeel, de Boter-bloemen ghelijckende: van de welcke in stede van vruchten twee sackskens aen een ghevoeght af hanghen, de menschen kloot-sackskens oft een ey ghenoeghsaem ghelijckende (dat den naem Beid betoont) buyten met sachte ruygigheydt bedeckt, binnen in met witte wolachtigheydt vervult, daer platte breede kleyne saden in schuylen, de Latouw-saden wat ghelijck. Men soudet den naem van Apocynum Syriacum, oft Palaestinum ende Aegyptiacum moghen gheven.

Honorius Bellus in eenen brief aen Clusius uyt Candien ghesonden, heet dit ghewas Ossar ende Beid el Ossar, ende op ’t Italiaensch Ovo del Ossar, ende wilt dat voor het Aoser ende Alaser, oft Alhusar, oft Cherca van de Arabische meesters houden. Den selven Bellus schrijft, dat de vrucht soo groot is als eenen appel, van ghedaente een hert ghelijckende, groen van verwe, twee oft dry aen een steelken hanghende: inhoudende breede saden, met sijdachtige dunne dons bewonden. De steelen zijn hol, vol mergh, als de Vlier-steelen. De wortelen zijn sterck ende seer gheveselt. De bladeren blijven swinters in ’t leven. Hy voeght daer by, dat op dese medesoorte van Wolfs-melck, soo de Arabers die noemen, een Manna valt, Zuccar el Ossar gheheeten, ende dat de bloeme is als die van den Oleander. Wt elcke plante vloeyt wel vier pondt saps; ’t welck allenghskens dick wordt, ende de Gomme Dragant wat ghelijckt van ghedaente.

Een ander Aegyptisch Apocynum, aldaer Secamone gheheeten (als den selven Prosper Alpinus tuyght) midts dat sy ’t voor een soorte van Scammonium houden, al is ’t dat sy ’t selve nerghens toe ghebruycken; verschilt van den voorbeschreven Beid el Ossar ghenoegh: want het is wat hoogher opklimmende, doch meest kruypende, in Egypten van selfs wassende, sich om de boomen vlechtende, met langhe harde bladeren, die van Seseli uyt Etiopien ghelijckende, maer grooter. De bloemen zijn wit, vijfbladigh, die van Styrax ghelijck: de haeuwen zijn langh en dick (sulcks als men aen den Oleander siet) vervult met witte dons oft wolachtigheydt, ende kleyne saden, daer tusschen schuylende. Wt dit gantsche cruydt vloeyt een geel sap, seer scherp ende brandende van smaeck.

Swart Apocynon is, nae de meyninghe van sommighe, de soorte van Swaluwe-wortel, die swarte bloemen heeft, die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben: andere gevense den naem van Kleyne Periploca oft Kleyn Apocynon; in ’t Latijn Periploca parva.

Candiotsche Apocynon is oock by sommighe gheheeten die soorte van Candiotsche Swaluwe-wortel, daer Clusius af vermaent, ende van ons in ’t voorgaende Bijvoeghsel beschreven. De oorsaecke waerom dat sy ’t selve ghelooven, is om dat sy de vlieghen ombrenght, ende daerom eer voor een schadelijck ende vergiftigh dan teghen ’t vergift strijdende ghewas te houden is.

Apocynum van Indien sal elders beschreven worden; met noch een ander soorte van Apocynum uyt Canada oft Nieuwe Vranckrijck ghebroght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dat dese cruyden de honden met vleesch oft andere spijse voorgheworpen, de selve veel eer dan eenigh ander vergift oft fenijnigh cruydt ombrenghen, betuyght Clusius, segghende dat den Landt-Graef Willem van Hessen dat versocht heeft: ende sommighe honden de Eerst soorte van dit cruydt alleen in ghegheven hebbende, stracks heeft sien sterven: sommighe andere wat Ghesegelde aerde van Slesien daer op ghevende, wederom ghenesen heeft. Dan andere seggen, dat de Swaluwe-wortel haer recht tegen-bate is, die alle het hinder, dat hier van komen kan, gantschelijck belett.

Galenus schrijft van het Apocynum, dat het den mensche fenijn is: want het seer vuyl rieckt: ende daerom (seydt hy) is ’t heel heet: nochtans en is ’t achtervolghens niet droogende. Ende daerom heeft dit een teerende kracht, van buyten opgheleydt zijnde.

Plinius schrijft, dat het saedt van Apocynon met water ghedroncken het Pleuris ende allerhande pijne van de sijde gheneest. Maer het is beter dese cruyden niet te gebruycken, dan door onbedachtheydt iemandts leven daer mede te wagen: in sonderheydt nu men de Swaluwe-wortel krijghen kan, die beter ende wel bekende krachten heeft.

Aengaende de krachten van het Syrisch oft Egyptisch Apocynon, soo is het te weten, dat die van Egypte, seydt Prosper Alpinus, pleghen de bladeren van dit ghewas raeuw ghestooten oft in water ghesoden, plaesters-gewijs op de kouwe gheswillen ende weedommen van koude komende te legghen. Het melckachtigh sap ghedrooght zijnde is bijster goedt om de sproeten ende andere placken des huyts wegh te nemen, alsmen die daer mede strijckt. Dan men ghebruyckt het binnen den lijve niet: want dan pleeghter het gantsche lichaem te ontsluyten, ende doodelijcke buyck-loopen ende roodtmelizoen te veroorsaecken. Daerom wordt het daer meest ghebesight om het hayr van de vellen oft huyden te blooten ende af doen vallen: want door sijn bijster heete ende brandende kracht neemt al het hayr van de vellen wegh, als die daer eenen tijdt langh in gheweyckt zijn. Het wolachtigh dons van het saedt dient de Egyptenaers in stede van veeren oft pluymen in hunne bedden; ende sy ghebruycken dat oock in stede van aes, lemmet, lonte oft swam, om vier te ontsteken oft te ontvoncken door vierslagh. Het sap van Ossar, seydt Honorius Bellus, is scherp, heet ende droogh, knaghende ende doorsnijdende, in ’t beghinsel van den vierden graed: ende is argher om in te nemen dan het sap van eenige soorte van Wolfs-melck: want anderhalve draghme daer van inghenomen brenght de mensche om. Men ghebruyckt het nochtans oock om de kanten van de vuyle zeeren af te eten. De ghene die in de schaduwe van dit ghewas slapen oft rusten, pleghen daer groot hinder van te ghevoelen.

De andere Egyptische soorte van Apocynon, daer Prosper Alpinus van vermaent, is seer heet ende scherp bijtende van smaeck: te weten als ’t sap daer van op de tonghe leght: ende dit sap ghedrooght zijnde inghenomen, maeckt den buyck sterckelijcken los, ende ontlast hem van alle slijmerighe overvloedigheden.

HET XX. KAPITTEL.

Van Periploca of Apocynon. (Cynanchum acutum, Periploca repens of Periploca graeca)

Geslachten.

Daar zijn twee soorten van Periploca, de ene heeft noch geen toenaam en de ander wordt kruipende Periploca genoemd.

Gedaante.

1. De eerste Periploca windt zichzelf om hetgeen daar ze bij staat zoals de soorten van winde plegen te doen, te weten met hun lange dunne rankachtige takjes of roeden, hoewel dat ze ook wel zonder steun overeind blijven kan wat de andere soort niet doet, de bladeren zijn ook die van de winde of klimopbladeren gelijk, maar sterk of zwaar van reuk en vooral als ze tussen de vingers gewreven zijn, de bloemen groeien met veel bijeen en zijn in kleine kransjes of kroontjes verzameld en witachtig van kleur, de hauwtjes die daarna volgen zijn als die van zwaluwwortel, maar groter en ook binnen met verwaaiend dons vervult waarin zwartachtig plat zaad schuilt. De wortels zijn gevezeld die onder de aarde breed en wijdt kruipen en hier en daar nieuwe scheuten uitgeven.

2. De tweede of kruipende Periploca windt en vlecht zichzelf ook om hetgeen dat ze genaken kan en klimt ver en hoog op, de stelen zijn lang, rond, taai, met knieën en roodachtig, de bladeren zijn breed en langer dan die van de eerste soort en met enige aderen of ribben doorregen, de bloemen zijn niet groot en van vijf witachtige bladertjes gemaakt, de hauwtjes zijn dik en uitpuilend of vol stevig en wat [670] kromachtig en meestal twee bijeen die groter zijn dan die van de voorgaande doch kleiner en scherper of spitser dan die van Rhododendrum en daarin ligt langwerpig, hardachtig, zwartachtig zaad dat omringd is met zachte witte donsachtige wolligheid die te voorschijn komt als de hauwtje droog worden en openspringen of gapen. De wortels zijn gevezeld die ook nieuwe spruitjes herwaarts en derwaarts uitgeven als die van de voorgaande.

Beide deze kruiden die gekwetst zijn geven een sap of vochtigheid van zich, dan uit de eerste soort komt overvloediger wit en soms geelachtig sap, maar uit de kruipende vloeit witter sap en ook niet zo veel.

De stelen van de eerste soort vergaan ’s winters met de bladeren, dan alleen de wortels blijven er van in het leven, maar de stelen van de kruipende soort verliezen wel hun bladeren omtrent de winter, dan ze blijven met de wortels de hele de hele winter door in het leven en daarvan heeft ze misschien haar toenaam verkregen omdat ze steeds voort kruipt.

Plaats.

Beide deze kruiden zijn hier te lande vreemd en zelden te vinden en zelfs zoals Matthiolus betuigt vindt men ze in Italië niet veel en worden daar uit Syrië gebracht.

Tijd.

Dit gewas bloeit met de zwaluwwortel.

Naam.

De geleerde van deze tijden noemen deze twee kruiden Periploca.

1. De eerste noemen we eigenlijk Periploca prior, dat is eerste Periploca, dan het schijnt dat ze grote gelijkenis heeft met het Apocynum van Dioscorides, voorts zo wordt het Apocynon ook Cynocrambe en in het Latijn Brassica canina genoemd. Daar is nochtans noch een andere Cynocrambe, te weten een wilde soort van mercuriaal of bingelkruid.

2. De tweede noemen we Periploca repens, dat is kruipende Periploca.

Aard, kracht en werking.

Apocynum (waarmee onze eerste Periploca grote gelijkenis schijnt te hebben) is een zeer kwaad en hinderlijk, ja dodelijk gewas en vooral voor de viervoetige dieren. Want als Dioscorides schrijft de bladeren er van met enig vet tussen het brood vermengt en voor de honden, wolven, vossen en panters geworpen brengen die ter doodt want haar dijen, lendenen en heupen ontsluiten terstond als of ze lam en geslagen of verstorven waren.

BIJVOEGING.

Omdat dit kruid de honden laat sterven heet het in het Grieks Apocynon, dan tegenwoordig heet het in Griekenland Periplocas en Periplocada en in Kreta psachi. Sommige willen de naam Periploca in onze taal als omwinden verdietsen en daarmee al die geslachten van kruiden of heestertjes begrijpen die zich aan de bijstaande dingen vast maken, vlechten en omwinden en vooral het Caprifolium of geiteblad.

Geslachten van Apocynon of Periploca uit Clusius. Sommige van deze zijn dezelfde die Dodonaeus hier vermaant en sommige niet.

(Periploca graeca) 1. Apocynum met brede bladeren is van Clusius Apocynum primum latifolium genoemd en heeft een steel zo dik als een duim, kort en met een askleurige schors bedekt en in verschillende zijtakken verdeeld die wat taai en twijgachtig zijn, nochtans zichzelf aan de dichtst bij staande heesters verwarren of vast maken, maar vanzelf overeind staan zonder ergens aan te leunen. De bladeren staan altijd twee tegenover elkaar die aan elk knoopje van de steel groeien en van gedaante op klimopbladeren lijken, zachter, doch stevig genoeg en als die afgetrokken worden een bleek wit naar het gele trekkend sap van zich geven. De bloem is klein, wit en die van de zwaluwwortel vrij gelijk die kransvormig bijeen uit de oorsprong van de bladeren spruiten, zwart van buiten en van binnen vol wit merg. De wortel is dikachtig, vet, volsappig en broos of breukbaar. De bladeren vallen ‘s winters af, dan de wortels kunnen soms de koude van de winter goed verdragen. Deze soort is dezelfde die Dodonaeus hier voor de eerste Periploca beschrijft en ook diegene die Lobel Apocynum fue Periploca Graeca foliis latioribus hederaceis noemt en is het echte Apocynum van Matthiolus en meer andere en Cynocrambe of Cynomorus van Galenus. Dan Lobel schrijft dat de stelen dun en glad zijn met dunnere en langachtige zijsteeltjes begroeid en dat de bladeren ook zacht, glad en groen zijn, blinkend en ronder dan die van zwaluwwortel, boven wat spits, de bloemen mosachtig die tussen de bladeren groeien die van de valeriaan of dravik gelijk waarna in augustus hoornvormige, spitse en rechte hauwtjes volgen waarin dat zaad besloten is dat met wollige harigheid bekleed is. Hij zegt ook dat het sap van dit kruid geelachtig van kleur is. Anguillara betuigt dat het in Griekenland saffraangeel sap van zich geeft. Voorts zowel dit sap als het ganse gewas is onlieflijk van smaak en vuil van reuk.

(Periploca repens) 2. Apocynum met smalle bladeren is van dezelfde Clusius in het Latijn Apocynon secundum angustifolium genoemd en is de tweede of kruipende Periploca van Dodonaeus hier beschreven. Het vlecht zichzelf aan hetgeen dat er bij staat met vele en lange twijgachtige roeden die soms hoger klimt dan de bomen daar het bij groeit. Deze roeden zijn hard, houtig, taai en slecht te breken, ros. Uit elk knie spruiten twee tegenover elkaar staande bladeren die hard, spits en met vele aderen uit een middelzenuw dwars lopend doorregen zijn als de bladeren van oleander, doch niet zo smal als die, noch ook niet hard en vol melkachtig sap. Op het uiterste van de zijtakjes komen de bloemen voort, vier, vijf of meer die op die van zwarte zwaluwwortel lijken, doch veel groter, zwart en trekken naar het paarse met wat groens vermengt. De hauwtjes die daarna volgen zijn lang en dik en die van de oleander gelijk en meestal twee bijeen en in het midden wat naar buiten gekromd en daarna komt het met haar uiterste spitsen wederom bijeen en raakt de andere en als die opengaan zaad vertonen dat groter is dan dat van het voorgaande en steviger en met veel wolligheid omwonden als het zaad van zwaluwwortel. De wortel is lang, rankachtig en wijd verspreid die op verschillende plaatsen nieuwe uitspruiten geeft. Lobel noemt dit gewas kruipende Periploca met smalle bladeren en hij geeft het ook diergelijke beschrijving: ‘ze heeft langere en zachtere ranken, bladeren die meer op kamperfoelie lijken dan die van klimop, maar voor spits als die van zwaluwwortel. Deze soort heeft veel melkachtig sap en groeit veel in Griekenland en ook in Kreta’.

Verandering. Men vindt diergelijk gewas nochtans met veel dunnere takken en veel smallere bladeren, doch alzo groen van bladeren en zenuwen doorregen als de voorgaande soort. Beide bloeien hier te lande zo laat in het jaar dat het zaad niet goed rijp kan worden.

(Cynanchum acutum) 3. Derde Apocynum of Periploca met brede bladeren, in het Latijn Apocynum tertium latifolium, vlecht zichzelf ook alleszins om met vele lange dunne ranken die groen en geknoopt zijn met bladeren als klimopbladeren, zacht en wat askleurig en met melkachtig sap als ook de ranken zo vervult dat als ze maar eens licht gekwetst worden zoveel sap van zich springend geven als uit de soorten van wolfsmelk vloeit. Uit de oorsprong van de bladeren komen vele bloemen kransvormig voort die wit, klein en vijfbladig zijn als die van zwaluwwortel, de hauwtjes zijn ook diergelijk en vol witachtig dons waaronder plat uit de askleurige bruin zaad schuilt ook als dat van de zwaluwwortel. De wortels zijn rankachtig en vezelachtig die alleszins bijna even dik zijn en zeer ver en wijdt voortkruipen en alle hoven daar ze groeien overtollig en moeilijk zijn en vooral in Spanje daar dit gewas vanzelf voortkomt. Anders zijn ze wit en breekbaar en niet zo taai als de ranken. Dan hoe klein stuk dat er af gebroken of in de aarde gelaten of gestoken wordt dat schiet het volgende jaar wederom uit de aarde. Zelfs in de hoven van Nederland eens van Spaans zaad voortgekomen groeit het zo gewillig en overvloedig dat het daarna nimmermeer uit te roeien is. De ranken met haar bladeren vergaan nochtans alle jaren. Dit is de soort van gewas die we tevoren uit Lobel verhaald hebben met naam van het tweede Montpelliers Scammonium, want (zoals hij betuigt) ze is van gedaante, natuur en ook van bloemen, sap, ranken en lange wortels het eerste Montpelliers Scammonium zeer gelijk, uitgezonderd alleen dat deze bladeren wat langer zijn. Het groeit veel in de duinen van Veneetse en Middellandse zee.

(Cynanchum monspeliacum)

4. Vierde Apocynum met brede bladeren, in het Latijn Apocynum quartum latifolium, is ook een soort van winde zegt dezelfde Clusius die in Spanje (te weten in het rijk van Valencia) en Languedock groeit die veel op de voorgaande soort van Apocynum of Periploca lijkt. Het is het eerste Montpelliers Scammonium dat van Lobel vermaand is. De stelen er van zijn ook rankachtig, de bladeren zijn ronder en voor spits, nochtans askleurig. Het hele gewas is ook vol melkachtig sap en vlecht zichzelf om de naaste heesters of boompjes. Het verschilt veel van de echte Scammonium al is het zaak dat het in het rijk van Valencia en te Montpelliers Scammonia plag te heten en Scammonia Valentina in het Latijn.

(Apocynum syriacum) of Periploca van Syrië is geen heester met lange rankjes, noch heeft ook geen bladeren als die van klimop zoals de geslachten van Periploca zijn, het heeft nochtans enige gemeenschap met die, als Clusius dat beschrijft, want het heeft een rechte dikke struik van negentig cm hoog of langer die in ettelijke takken verdeeld zijn en gevuld met bleek witachtig sap. Deze steel, zo het schijnt, is gestreept of gevoord en om beurten aan beide zijden met twee tegenover elkaar staande bladeren begroeid die op hun eigen steeltjes rusten, tamelijk groot, dik en uit het groene geelachtig of bleek en met ettelijke zenuwen doorregen zijn, [671] voor bot of plomp van vorm en zwaar van reuk, dan de tere of malse bladertjes die aan het uiterste van de zijsteeltjes groeien zijn heel grijs en uit de oorsprong van de bladeren spruiten om beurten dikke tweevoudige lange takjes die ettelijke bloempjes voortbrengen die op hun eigen langachtige steeltjes rusten en elke bloem is van een blad gemaakt dat in vijf diepe kerven gesneden is als in de bloemen van Periploca of zwaluwwortel en meer andere die van kleur buiten bleekachtig zijn en van binnen donker of bruin paar en daarna volgen een, twee of drie tezamen dikke, kromme, twee duimbreed lange hauwen en daarin liggen de zaden regelmatig op elkaar gevoegd die plat zijn als die van Periploca of zwaluwwortel en op hun uiterste of smalste met vele witte en zachte wolligheid versierd zijn. Het groeit in Syrië of Joodse land bij Jericho omtrent de Jordaan en is daar beidsar genoemd. Welke naam (voegt dezelfde Clusius er bij) oorzaak is dat we voor zeker houden dat dit gewas hetzelfde is dat Prosper Alpinus beidelsar noemt (en in Egypte omtrent Alexandrië veel groeit) en zegt dat het een heesterachtig kruid is dat vele rechte struiken uitgeeft die negentig cm hoog worden met lange, brede, dikke en witte bladeren en als die gesneden of gekwetst zijn een melkachtig sap uitgeven, gelijk het ganse gewas vol melkachtig sap is. De bloemen zijn saffraangeel en lijken op de boterbloemen waarvan in plaats van vruchten twee zakjes aaneengevoegd afhangen die voldoende op een mensen klootzakje of een ei lijken (dat de naam beid betoont) buiten met zachte ruigheid bedekt en binnen in met witte wolligheid vervult daar platte brede kleine zaden in schuilen die wat op de slazaden lijken. Men zou het de naam van Apocynum Syriacum of Palaestinum en Aegyptiacum mogen geven.

Honorius Bellus noemt in een brief aan Clusius uit Kreta gezonden dit gewas ossar en beid el ossar en op het Italiaans ovo del ossar en wil dat voor het aoser en alaser of alhusar of cherca van de Arabische meesters houden. Dezelfde Bellus schrijft dat de vrucht zo groot is als een appel en van gedaante op een hart lijkt, groen van kleur en met twee of drie aan een steeltje hangt en brede zaden bevatten met zijdeachtige dunne dons omwonden. De stelen zijn hol en vol merg als de vlierstelen. De wortels zijn sterk en zeer gevezeld. De bladeren blijven ‘s winters in leven. Hij voegt er bij dat op deze medesoort van wolfsmelk zo de Arabieren die noemen een manna valt dat zuccar el ossar genoemd wordt en dat de bloem is als die van de oleander. Uit elke plant vloeit wel vier pond sap wat geleidelijk aan dik wordt en op de gom Dragant wat lijkt van gedaante.

Een andere Egyptisch Apocynum dat daar secamone genoemd wordt (als dezelfde Prosper Alpinus betuigt) omdat ze het voor een soort van Scammonium houden al is het dat ze het nergens toe gebruiken verschilt genoeg van de voorbeschreven beid el ossar want het klimt wat hoger op, doch meest kruipend en groeit in Egypte vanzelf en vlecht zich om de bomen, met lange harde bladeren die van Seseli uit Ethiopië lijken, maar groter. De bloemen zijn wit, vijfbladig en die van Styrax gelijk, de hauwen zijn lang en dik (zulks als men aan de oleander ziet) vervult met wit dons of wolligheid en kleine zaden dat er tussen schuilt. Uit dit ganse kruid vloeit een geel sap dat zeer scherp en brandend van smaak is.

Zwart Apocynon is naar de mening van sommige de soort van zwaluwwortel die zwarte bloemen heeft die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben, andere geven het de naam van kleine Periploca of klein Apocynon, in het Latijn Periploca parva.

Kretische Apocynon is ook bij sommige die soort van Kretische zwaluwwortel genoemd daar Clusius van vermaant en van ons in het voorgaande bijvoegsel beschreven is. De oorzaak waarom dat ze het geloven is omdat ze de vliegen ombrengt en daarom eerder voor een schadelijk en vergiftig dan tegen het vergif strijdend gewas te houden is.

Apocynum van Indien zal elders beschreven worden met noch een andere soort van Apocynum dat uit Canada of Nieuw Frankrijk gebracht is.

Aard, kracht en werking.

Dat deze kruiden de honden met vlees of andere spijs voorgeworpen die veel eerder dan enig ander vergif of venijnig kruid ombrengen betuigt Clusius die zegt dat de landgraaf Willem van Hessen dat onderzocht heeft en sommige honden de eerst soort van dit kruid alleen ingegeven heeft en daarna heeft zien sterven en dat sommige andere er wat gezegelde aarde van Silezië op gaven en ze wederom genezen heeft. Dan andere zeggen dat de zwaluwwortel haar echte tegenbaat is die alle hinder dat hiervan komen kan gans belet.

Galenus schrijft van het Apocynum dat het de mens venijn is omdat het zeer vuil ruikt en daarom (zegt hij) is het heel heet, nochtans is het later niet verdrogend. En daarom heeft dit een verterende kracht als het van buiten opgelegd wordt.

Plinius schrijft dat het zaad van Apocynon met water gedronken pleuris en allerhande pijn van de zijde geneest. Maar het is beter deze kruiden niet te gebruiken dan door onbedachtheid iemands leven er mee te wagen en vooral nu men de zwaluwwortel krijgen kan die beter en wel bekende krachten heeft.

Aangaande de krachten van het Syrische of Egyptisch Apocynon is het te weten dat die van Egypte, zegt Prosper Alpinus, plegen de bladeren van dit gewas rauw gestoten of in water gekookt pleistervormig op de koude gezwellen en weedom die van koude gekomen zijn te leggen. Het melkachtig sap dat gedroogd is is bijster goed om de sproeten en andere plekken van de huid weg te nemen als men die ermee bestrijkt. Dan men gebruikt het niet binnen het lijf want dan plag ze het ganse lichaam te ontsluiten en dodelijke buiklopen en rodeloop te veroorzaken. Daarom wordt het daar meest gebruikt om het haar van de vellen of huiden te ontbloten en af laten vallen want door zijn bijster hete en brandende kracht neemt het al het haar van de vellen weg als die er een tijd lang in geweekt zijn. Het wolachtig dons van het zaad dient de Egyptenaars in plaats van veren of pluimen in hun bedden en ze gebruiken dat ook in plaats van aas, lemmet, lont of zwam om vuur te ontsteken of te ontvonken door vuurslag. Het sap van ossar, zegt Honorius Bellus, is scherp, heet en droog, knagend en doorsnijdende in het begin van de vierde graad en is erger om in te nemen dan het sap van enige soort van wolfsmelk want anderhalve drachme ervan ingenomen brengt de mens om. Men gebruikt het nochtans ook om de kanten van de vuile zeren af te eten. Diegene die in de schaduw van dit gewas slapen of rusten plegen er groot hinder van te voelen.

De andere Egyptische soort van Apocynon daar Prosper Alpinus van vermaant is zeer heet en scherp bijtend van smaak, te weten als het sap daarvan op de tong ligt en dit sap gedroogd ingenomen maakt de buik sterk los en ontlast hem van alle slijmerige overvloedigheden.