Phaseolus

HET VI. CAPITEL.

Van Roomsche Boonkens.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy dry soorten van Phaseoli, dat is Roomsche Boonkens, beschrijven: een Groote, een Kleyne, ende een uytlandtsche oft vremde.

Ghedaente.

1. De Roomsche Boonkens (te weten de eerste ende de Grootste soorte) hebben langhe, dunne, ghetackte steelen, seer hoogh wassende ende klimmende, als sy van eenighe staken oft langhe stocken behelp hebben, daer sy haer om windende vlechten moghen. De bladeren wassen met beurten aen de selve steelen, ende zijn breedt, grooter dan de Veyl-bladeren, ende oock rouwer; ende wassen ghemeynlijck dry by een, ghelijck de Klaver-bladeren, aen een steelken hanghende. De bloemen spruyten uyt alle de oorspronghen oft schooten van de bladers, ende zijn seer veel in ’t ghetal, sommighe wit, sommighe geel oft bleeck, sommighe roodachtigh van verwe, de bloemen van de Erwten gelijckende: ende als die vergaen, komen daer langhe hauwen voort, die nederwaerts hanghen, breedtachtigh oft platachtigh, ende niet heel rondt, aen haer uyterste wat kromachtigh wesende, ende als in een kleyn nagelken eyndende: ende daer in ligghen de saden oft Boonkens, seven, acht, oft neghen in ’t ghetal, langhworpigh, plat-rond, ende aen de sijden inghedouwt oft gheplettert, van ghedaente kleyne Nierkens ghelijckende, de groote Ghemeyne Boonen niet seer ongelijck, maer kleyner dan die, van verwe somtijdts roodt, somtijdts geel, somtijdts swart, somtijdts gheschakiert ende van veelerhanden verwe ghespickelt, somtijdts oock wit, dan die zijn wat langher dan de andere, ende hebben de ghedaente van de Nieren wat meer dan d’andere. De wortelen zijn menighvuldigh, langh ende hardt.

2. De ander soorte is kleyner, korter oft leegher blijvende, kleyner hauwen voortbrenghende: wiens bloemen ende vruchten oft Boonkens, die van de voorgaende Groote soorte wel ghelijcken, maer veel kleyner zijn.

3. Behalven de twee voorseyde soorten van Roomsche oft Turcksche Boonkens isser noch een ander vremde soorte, haer selven om de staken ende bijstaende behulpselen oock windende ende vlechten, als in de voorseyde soorten ghebeurt: maer die zijn in dese vremde soorte veel smaller, ende insghelijcks oock bruyner oft meer nae den swarten treckende. De hauwen zijn korter, platter ende meer in een gedronghen, ende inhouden veel min vruchten oft Boonkens dan de ander. [834]

Plaetse.

De Turcksche Boonkens moeten omtrent prieelen oft by langhe staken ende stocken ghesaeyt oft gheset worden: waer dat sy haest groeyen, ende seer hoogh opschieten, ende haer selven om de voorseyde prieelen, latten ende staken winden ende vlechten: anders soo kruypen sy langhs der aerden, spruyten seer traeghelijck uyt, ende en brenghen niet lichtelijck eenighe vrucht voort; selfs blijven onvolkomen ende roestigh, als Theophrastus seydt.

Tijdt.

Dit ghewas moet ghesaeyt worden in April: maer omtrent het laetste van den Somer worden de vruchten volkomen rijp.

Naem.

Dit gheslacht van Boonen wordt hier te lande Turcksche oft Roomsche Boonkens gheheeten; in ’t Griecks van Hippocrates, Diocles ende Theophrastus, ende van meer andere Dolichos, van sommighe Lobos ende Lobion, in ’t Latijn Siliqua, nae de grootte van haer hauwen: Dioscorides noemt het Smilax cepaea om dat het ghelijck den Smilax oft Winde hoogh op klimt, ende sich selven om alle de bijstaende staken ende heesteren vlecht ende hecht. Van andere is het Phaseolos ghenoemt: welcken naem van het woordt Phaselus ghetrocken is, als ofmen Kleyne Phaselus seyde: want dese Boonkens ghelijcken den oprechten Phaselus oft Ghemeyne Boonen genoegh van ghedaente, uytghenomen dat sy veel kleyner zijn. Want voor waer den Phaselos ende Phaseolos en zijn gheensins eenerhande ghewas, als sommighe qualijck ghemeynt hebben; maer zijn tweederleye ende van den anderen ghenoeghsaem verschillende vruchten, als Galenus in ’t eerste boeck van de Krachten der Voedselen claerlijck betoont, wanneer hy van die twee bijsonderlijck handelt: want eerstelijck spreeckt hy van de Boonen oft Phaseli ende van de Erwten oft Ochri: ende langh daer nae, van noch veele andere dinghen daer tusschen ghesproken hebbende, beghint hy ten laetsten in ’t langh van den Dolichos oft Phaseolos te handelen: ende als is ’t saecke dat hy schijnt te twijffelen, welckerhande ghewas van Theophrastus met den naem Dolichus te verstaen soude moghen wesen, nochtans ten laetsten besluyt hy, dat den Dolichus een hof-ghewas oft tamme hauwvrucht is, in Italien onderhouden: die in Caria in de velden wies, van ghedaente langher zijnde dan Lathyrus, oft platte Erwten, ende in sijne tijden van den ghemeynen man Faseolus ghenoemt was.

Dese meyninghe van Galenus wordt bevestight door het schrijven van Paulus Egineta, die van den Phaselus ende Phaseolus, die oock Dolichus heet, als van verscheyden cruyden in een capitel handelt, te weten het 79. van sijn eerste boeck.

Dat noch meer is, het onderschil van den Phaselus ende van den Dolichos kan hier uyt oock blijcken: te weten dat den Faselus in Italien ende te Roomen hier voortijdts een ghemeyne hauwvrucht was: maer den Dolichus vremdt ende aldaer uyt verre landen ghebroght. Want Columella ende Palladius, de beschrijvers van de Landtwinninghe, vermanen van de saeyinghe van den Faselus: ende Virgilius noemt den Faselus een slecht ghewas, in ’t Latijn vilemque Faselum, te weten in ‘t 1.van sijne Georgica. Daer teghen van de saeyinghe van den Dolichus en heeft niemandt van de Latijnsche schrijvers iet vermaent, om dat hy in Italien selden te vinden was, ende in de hoven alleen onderhouden wierd, ghelijck Galenus oock te kennen gheeft, den selven dickwijls een hofghewas noemende, dat, als voorseydt is, in ’t landtschap Caria ghesaeyt wierdt. Insghelijcks noemt Dioscorides den Dolichus somtijdts Smilax cepaea, dat is Smilax hortensis in ’t Latijn, in onse tael Hof-Winde, te weten om dat hy in de hoven pleegh ghesaeyt te worden. Maer den selven Dioscorides daer-en-boven oock bijsonderlijck ende in een ander eyghen capitel van den Dolichus vermaenende, gheeft merckelijck ghenoegh te kennen, dat den Smilax hortensis oft desen onsen Dolichos, van den Faselus, die hy oock Phasiolus noemt, verscheyden is: dat onse Roomsche Boonkens van de Ghemeyne Boonen ghenoegh verschillen.

Om de voorseyde redenen dan, en behoort niemandt te twijffelen, oft den Faselus is van den Faseolus verscheyden, min noch meer als Cicer, Cicercula ende Cicera onder den andere verschillende vruchten zijn, die nochtans malkanderen soo seer van naeme schijnen te ghelijcken: ende te samen oock, dat alle de gene, die den Faselus ende Faseolus voor eenerhande ghewas, dat eenen verscheyden naem hadde, ghehouden hebben, seer verre van de waerheydt verdoolt, ende bedroghen zijn.

1. Daerom salmen de eerste soorte eygentlijck Dolichus ende Phaseolus oft Phaseolus maior, dat is Groote Roomsche Boonkens, oft Groot Turcksche Boonkens moghen noemen.

2. De andere Kleyne soorte salmen Kleyne Turcksche oft Roomsche Boonkens heeten; in ’t Latijn Phaseolus parvus oft minor. Want sy schijnen de selve Fasioli oft Boonkens te wesen, die van Alexander Trallianus in ‘t 7.boeck Phaseoli micri; ende in ‘t 11.boeck Phaseoli Alexandrini ghenoemt worden: immers indien met den naem Fasiolus parvus den Dolichus verstaen moet wesen, dat seer waerschijnlijck is. Want den Dolichus, als voorseydt is (oft onse Turcksche Boonkens) is kleyner dan den Faselus oft de Ghemeyne Boone.

3. De derde soorte maghmen vremde Boonkens heeten, in ’t Latijn Phaseolus peregrinus.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Dolichi, dat zijn onse Turcksche oft Roomsche Boonkens, gaen eer ende ghemackelijcker van onder af dan de Erwten, als Hippocrates schrijft: sy en maecken soo veele winden niet; ende sy gheven goedt voedsel: iae voeden alsoo seer als de Erwten selve, soo Diocles betuyght; ende daer-en-boven en hebben sy gheen windachtigheydt in: maer soo veel de lieffelijckheyt van smaeck, ende het ghemackelijck afgaen belanght, en zijn sy met de Erwten niet te verghelijcken.

De hauwe, seydt Dioscorides, midtsgaders de Boonkens oft saden, heet ghesoden als een moes, wordt gelijck den Asparagus ghegeten: drijft de pisse af, ende maeckt beroerlijcke ende vervaerlijcke droomen. Welcke laetste woorden nochtans (aengaende de droomen) qualijcken in de boecken van Dioscorides uyt het capitel van Sachte Winde oft Smilax laevis in de beschrijvinge van dese Boonkens oft Smilax hortensis van de onervaren by ghevoeght ende tusschen beyde ghestelt schijnen te wesen; immers niet heel waerachtighlijck van onse Roomsche Boonkens gheseydt en konnen worden.

BIIVOEGHSEL.

De geslachten van de Roomsche oft Turcksche ende diergelijcke Vremde Boonkens, die bijnae ontallijck zijn, worden alle in ’t Latijn Phaseoli, als voorseydt is, genoemt, somtijdts Faba Turcica aut Romana; in ’t Hooghduytsch Welsche Bonen oft Welscher Bonen; in ’t Fransoys Fasioles, Phascoles, ende Phasiole; in ’t Italiaensche Faggivoli, in ’t Spaensch Frisoles, oft Fasiolos, ende Alubias de las Indias, nae den Arabischen naem Lubia, by Serapio; in ’t Enghelsch Kidney Beanes. Haer Indische naemen zijn Macouna, Mates Ginge ende Abrus, ende meer andere. Lobel noemtse Turcica multicolor Faba; ende twijffelt oft sy de Logos van Galenus soude moghen wesen. Van dese wordender alle daghen nieuwe soorten ghevonden, meest alle uyt West ende Oost-Indien komende.

Clusius beschrijfter omtrent twintigh verscheyden soorten van: om de welcke alle in ’t kort te begrijpen, moetmen weten, dat die meest alle op een iaer hoogh opschieten, ende des winters vergaen: sy winden ende vlechten haer om al ’t ghene dat sy ghenaken konnen. Dodoneus heeft te Wienen maer een recht op wassende soorte ghesien, die gheen steunsel en behoefde, eenen voet hoogh oft wat hoogher wordende. Sy beminnen allegader plaetsen daer de sonne veel schijnt, ende willen ghesaeyt zijn datmen gheen rijm, ijsel oft koude meer en verwacht. Haer bladeren zijn meestendeel dry aen eenen steel, als de Klaverbladeren, sommighe bruyn-groen, sommighe lichter groen, sommighe wat peersachtigh wordende: sommighe breedt ende groot: sommighe smal ende kleyn: sommighe kael, sommighe ruyghachtigh: sommighe vet ende ghelijfvigh, sommighe dun ende magher. De bloemen van allen ghelijcken meest de Erwte bloemen, twee by een, oft oock seer selden veel by een aders-ghewijs oft druyfs-ghewijs groeyende, sneeuwit, bleeckachtigh, peersachtigh, sommighe geel, oft wat verscheydenverwigh. De hauwen zijn meest heel langh, smal ende plat, sommighe ronder oft verheven, ghemeynlijck soo veel by een alsser bloemen gheweest zijn: sommighe zijn heel breedt: sommighe hebben twee oft dry, sommighe seven, acht oft meer vruchten: meest zijn eerst groen, daernae rosachtigh oft bruyn, oft swart wordende, oft met swarte aeren doortoghen, oft oock heel geel oft bruyn peersch. De vruchten oft Boonkens verschillen van maecksel ende grootte; maer meest ghelijcken sy kleyne Nierkens, oft oock; als andere segghen, sy zijn Dolichi ende Phaseli gheheeten, om dat sy (als oock doen haer hauwkens) de ghedaente van kleyne schuytkens hebben. Van verwe verschillen sy wel meest: sommighe zijn heel wit blinckende als Yvoor, oft wit met peersche ende swarte aerkens, ende in Afrijcken wast een soorte van Boonkens die plat zijn ende wit met swart ghestreept: de Indiaensche soorte, in ’t Spaensch Frisoles blancas de Guatimela gheheeten, is veel kleyner ende poeselachtigher, anders oock heel sneeuwit. Te Wienen [835] sach Clusius een soorte met sneeuwitte Boonkens, met een groote swarte placke, ende veel kleyne swarte stickelkens. Men vindter oock witachtighe, oft met wit ende swart ghestreept, oft met wit ende swart gheplackt; sommighe half wit, half swart: een Spaensche soorte is wit, met swarte strepen, grooter dan de ghemeyne: van America komt oock een witte groote breede platte Boone, ende een ander seer aerdigh met wit ghestreept. Andere zijn heel swart, kleyn oft groot, als zijn de Boonkens van Moorlandt, Fabae Aethiopicae gheheeten, te weten langh, swart blinckende, oft heel kleyn, oock git-swart, of eerst peersch, daer nae goudtverwigh, daer nae heel swart wordende. Een swarte soorte met een witte placke komt uyt Bresilien, ende heet in Portugael Faba Brava, dat is Wilde Boone. Een ander Indiaensche soorte is aen d’een sijde swart blinckende, aen d’ander goudtgeel, oft wat orange: Men vindter vaele, grauwe, castaniebruyne, geelachtighe, geel orange, aschverwighe; sommighe grauw groene, ende andere wat roodtachtighe, die heel kleyn zijn , Frizolas Guateli gheheeten in ’t Spaensch. Andere trecken nae den peerschen oft blauwen, maer meer nae den rooden: sulcks is de Bresiliaensche soorte Macouna gheheeten, met ronde seer schoon ghemarbelde Boonkens, met orange, ghelijck den Porphyr: andere zijn Kaneel oft tichel-roodt: sommighe lijfverwigh, met swarte streepen: sommighe zijn bleeck-roodt met swarte aeren oft placken, oft aen d’een sijde swart, aen d’ander met roode placken ghemarbelt. Daer is een Indiaansche roode heel harde soorte. Een soorte is scharlaken roodt, met een swarte placke, van sommighe qualijck Pioene van Indien gheheeten. In ’t kort gheseydt, dickwijls zijn dese Boonkens met twee oft dry verwen verciert ende gespickelt, met swarte, bruyne, geele, ronde, ghepuckelde, langhe, kromme oft ringhs-ghewijse placken, strepen, aeren ende stickelkens, ende dat selve soo menighvuldighlijck, datmen haer veranderinghe niet bedencken, ick laet staen beschrijven en souden konnen.

Vremde seer kleyne niet beschreven Boonkens, van Petrus Hondius aengheteeckent, brenghen uyt haeren enckelen steel, dicht by de wortel, wat dickachtighe rijsen, in ettelijcke tacken verdeylt, haer selven tamelijcken wel overeynd houdende: dan als de hauwen groeyen, dan hebben de tsoppen wat steunsels van doen, hoe wel dat sy hier seer weynigh erghens om winden oft hechten. By den oorspronck der tacken komen dicke, tamelijcken langhe voetkens, onderwaerts ghemeynlijck peersachtigh, daer dry bladeren op staen als aen de Turcksche Boonkens, met een middel-zenuwe, ende ettelijcke dweerse sijd-aeren beloopen: dese bladeren zijn tamelijcken groot ende dick, swartachtigh oft bruyn groen. Wt den schoot der bladeren spruyten langhe redelijcken stijve steelkens, daer twee, dry, vier, selden meer bloemkens op staen, teghen den anderen over, die van de ghemeyne Turcksche Boonkens ghelijck, doch niet soo wijdt open gaende, meest geel, met wat peers, wits oft swarts blinckende: ende dese verscheydentheyt der bloemen magh de oorsaecke des verscheydentheydts der vruchten misschien wel wesen. Nae die bloemen volghen langhworpighe ronde hauwen, bijnae van de verwe der bladeren: inhoudende ten minsten seven, somtijdts oock wel tien oft elf Boonkens, allegader niers-ghewijs, aen beyde sijden tamelijcken bot inghedouwt, van grootte ende ghedaente bijnae als die van vruchten van Phaeolus quintus Clusij. Daer zijnder nochtans sommighe andere die langher zijn, ende de ghemeyne veel ghelijckende: uytgheseydt alleen, datse viermael kleyner zijn. Sy hebben alle dat ghemeyns, dat haeren navel, dat is het deel waer mede sy aen de hauwe vast zijn gheweest, langhworpigh is, uytstekende, ende witachtigh. Het vleesch oft mergh self van dese vrucht, is uyt den geelachtighen witachtigh, niet onlieflijck van smaeck, immers alsoo goet als de ghemeyne: ende sy worden in Guinea wel ghegeten, ende wassen daer in overvloedt. Dan aengaende haer verwe, die is seer verscheyden: doch worden alle tot twee gheslachten gebroght: het een heeft den witten navel met een peck swarte plack omringhelt, het ander heeft een geelachtighe oft vaele plack.

1. Van het eerste gheslacht zijnder vier soorten. A. Een soorte is heel peck-swart blinckende, behalven den navel, die witachtigh is, als in alle de andere. B. Een ander is heel roodtverwigh, niet seer blinckende, somtijdts hoogh gheverwt, somtijdts bleecker: den navel is wit, met eenen swaeren reuck. C. Een ander is aen d’een sijde peckswart, blinckende, aen d’ander sijde wit. D. Een ander is witachtigh, wat nae den geelen treckende.

2. Van het tweede gheslacht zijnder maer dry soorten: te weten; A. Een is heel saffraenverwigh, somtijdts hoogher, somtijdts lichter gheverwt. B. Een ander is aen d’een sijde hoogh oft licht saffraengeel, aen de ander witachtigh. C. De derde is wat witachtigh.

Fabae purgatrices oft Boonkens die den buyck beroeren oft weeck maecken, worden van sommighe hier by oock gherekent, ende van Clusius beschreven: dan hier van, ende van meer andere sullen wy by de Indische ende min bekende cruyden handelen.

Lablab oft Leblab van Prosper Alpinus beschreven, is een boomachtigh ghewas als den Wijngaert groeyende, altijdt groen blijvende, ende meer dan hondert iaeren oudt wordende: ’t welck nochtans van bladeren ende vruchten onse Turcksche Boonkens ghelijckt; ende wast in Egypten ende Afrijcken. De Boonen schuylen in breeder hauwen, ende sijn sommighe swart, sommighe roodachtigh. Het bloeyt tweemael ’s iaers; ende is verre verspreyt met zijn menighvuldighe rijsen: hy heet het Phaseolus niger, oft Lablab, welcken naem alle omwindende ende haer selven erghens aen vast maeckende cruyden schijnen te beteeckenen: want sommighe soorten van Winde ende Scammonium worden Libleeba, dat is Kleyn Lablab gheheeten.

Abrus van den selven Alpinus ende Phasiolus ruber in ’t Latijn, is oock by de Indische cruyden ghestelt.

Boonkens van Guinea, in ’t Latijn Phaseolus Nigiritarum, zijn van Clusius voor een soorte van Africaensche Vitsen ende voor een mede soorte van Abrus oft Lablab ghehouden, als by de Indische droghen blijckt.

Andere Boonkens van Indien, in ’t Latijn Phaseoli Indici, ende Lubie Endigi ghenoemt, is de Alcea van Egypten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Men houdt de Roomsche Boonkens voor wat warm ende vochtigh van naturen: ende men eetse in Italien alsoo veel, iae dickwijller dan de grootte Boonen: nochtans houdtmense aldaer voor slechter ende quader van voedsel dan de selve Groote Boonen. Dan de ghene, die sterck van maghe zijn, moghense wel ghebruycken, ende die veel aerbeyts doen: maer de ledighe weecke menschen sullense best laeten. Om de selve wat beter te maecken, eetmense met Keule, Orega, Carvi, Comijn, Peper, Azijn, Olie ende Sout, ghesoden oft anders bereydt zijnde, ende oock met Mostaert; ende dat groen zijnde met haer schellen, oft rijp zijnde uyt de selve ghedaen. De roode oft roodtachtigh, die haest morw worden, houdtmen voor de beste: de witte houdtmen voor vochter, ende nochtans voor harder om te verdouwen. Sommighe drincken daer stercken wijn op. Beyde worden dickwijls met haer hauwen in sout ende azijn bewaert eer sy rijp zijn, ende in den Winter ghebruyckt, ghesoden, met droogh cruydt ghestooft, ende voor een verschen kost ghegeten.

Sy zijn bequaem om tot bijslapen te verwecken: is ’t datmen daer (nae datse ghesoden zijn) een sausse van Galigaen, Peper ende suycker ghemaeckt op doet, in sonderheyt als sy in melck gesoden zijn tot datse open splijten oft bersten.

Rauw gegeten, dienen sy om te doen braecken.

Is ’t dat ghy van eenigh Peerdt ghebeten zij, neemt Roomsche Boonkens, knauwtse, ende leghtse alsoo gheknauwt op de versche wonde.

De vrouwen van Italien doen een water distilleren van dese Roomsche Boonkens, dat seer goedt is om het aensicht schoon, claer ende blinckende te maecken.

Soo wel de Indiaensche als de andere vremde Boonkens hier van ons vermaent, dienen seer wel om daer de prieelen van de hoven mede te vercieren oft te bedecken.

De selve Boonkens van Indien worden nuttelijck ghebruyckt in de kortsen ende treckinghe der zenuwen, oft in den kramp van de kinderen, ende in de pijne oft sieckte die sy pleghen te hebben, als sy tanden krijghen.

De Boonkens van Leblab worden in Egyptenlandt ghegeten als onse Roomsche Boonkens, ende zijn goedt van smaeck. De vrouwen siedense met saffraen, om de maendtstonden te verwecken, ghemackelijck te doen pissen, den hoest ende enghborstigheydt te ghenesen.

Sommighe van dese Boonkens dienen in Indien om den buyck te beroeren oft weeck ende ledigh te maecken, als zijn de ghene die Clusius Faba purgatrices noemt, ende van ons by de Indische cruyden aengheteeckent sullen worden.

HET VI. KAPITTEL.

Van Roomse boontjes. (Phaseolus vulgaris, Phaeolus nanus, Phaseolus lunatus)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we drie soorten van Phaseoli, dat is Roomse boontjes, beschrijven, een grote, een kleine en een buitenlandse of vreemde.

Gedaante.

1. De Roomse boontjes (te weten de eerste en de grootste soort) hebben lange, dunne, getakte stelen die zeer hoog groeien en klimmen als ze van enige staken of lange stokken hulp hebben daar ze zich om winden en vlechten mogen. De bladeren groeien om beurten aan dezelfde stelen en zijn breed en groter dan de klimopbladeren en ook ruwer en groeien gewoonlijk drie bijeen net zoals de klaverbladeren en hangen aan de steeltjes. De bloemen spruiten uit elke oorsprong of schoten van de bladeren en zijn zeer veel in het getal, sommige wit, sommige geel of bleek en sommige roodachtig van kleur die op de bloemen van erwten lijken en als die vergaan komen er lange hauwen voort die nederwaarts hangen en breedachtig of platachtig en niet heel rond zijn en aan haar uiterste wat kromachtig die als in een klein nageltje eindigen en daarin liggen de zaden of boontjes, zeven, acht of negen in het getal en zijn langwerpig, platrond en aan de zijden ingeduwd of geplet die van gedaante op kleine niertjes lijken en veel op de grote gewone bonen lijken, maar kleiner dan die en van kleur soms rood, soms geel en soms zwart, soms geschakeerd en van vele kleuren gespikkeld en soms ook wit, dan die zijn wat langer dan de andere en hebben wat meer de gedaante van de nieren dan de andere. De wortels zijn menigvuldig, lang en hard.

2. De andere soort is kleiner, korter of blijft lager en brengt kleinere hauwen voort wiens bloemen en vruchten of boontjes wel op die van de voorgaande grote soort lijken, maar veel kleiner zijn.

3. Behalve de twee voor vermelde soorten van Roomse of Turkse boontjes is er noch een andere vreemde soort die zichzelf ook om de staken en bijstaande dingen windt en vlecht zoals in de voor vermelde soorten gebeurt, maar die zijn in deze vreemde soort veel smaller en insgelijks ook bruiner of trekken meer naar het zwarte. De hauwen zijn korter, platter en meer ineen gedrongen en bevatten veel minder vruchten of boontjes dan de andere. [834]

Plaats.

De Turkse boontjes moeten omtrent priëlen of bij lange staken en stokken gezaaid of gezet worden waar ze gauw groeien en zeer hoog opschieten en zichzelf om de voor vermelde priëlen, latten en staken winden en vlechten, anders kruipen ze langs de aarden, spruiten zeer traag uit en brengen niet gemakkelijk enige vrucht voort, zelfs blijven onvolkomen en roestig, als Theophrastus zegt.

Tijd.

Dit gewas moet gezaaid worden in april, maar omtrent het laatste van de zomer worden de vruchten volkomen rijp.

Naam.

Dit geslacht van bonen wordt hier te lande Turcksche of Roomsche boonkens genoemd, in het Grieks van Hippocrates, Diocles en Theophrastus en van meer andere Dolichos, van sommige Lobos en Lobion, in het Latijn Siliqua naar de grootte van haar hauwen, Dioscorides noemt het Smilax cepaea omdat het gelijk de Smilax of winde hoog opklimt en zichzelf om alle bijstaande staken en heesters vlecht en hecht. Van anderen is het Phaseolos genoemd, welke naam van het woord Phaselus getrokken is alsof men kleine Phaselus zei, want deze boontjes lijken genoeg op de echte Phaselus of gewone bonen van gedaante, uitgezonderd dat ze veel kleiner zijn. Want voorwaar de Phaselos en Phaseolos zijn geenszins hetzelfde gewas zoals sommige kwalijk gemeend hebben, maar zijn tweevormig en verschillen voldoende van elkaar in de vruchten, als Galenus in het eerste boek van de krachten van het voedsel duidelijk betoont wanneer hij van die twee apart handelt, want eerst spreekt hij van de bonen of Phaseli en van de erwten of Ochri en lang daarna heeft hij van noch vele andere dingen daartussen gesproken en begint tenslotte in het lang van de Dolichos of Phaseolos te handelen en al is het zaak dat hij schijnt te twijfelen welk gewas van Theophrastus met de naam Dolichus te verstaan zou mogen wezen, nochtans tenslotte besluit hij dat Dolichus een hofgewas of tamme hauwvrucht is die in Italië onderhouder wordt en in Caria in de velden groeit en van gedaante langer is dan Lathyrus of platte erwten en in zijn tijden van de gewone man Faseolus genoemd was.

Deze mening van Galenus wordt bevestigd door het schrijven van Paulus Egineta die van Phaselus en Phaseolus, die ook Dolichus heet, als van verschillende kruiden in een kapittel handelt, te weten het 79^ste van zijn eerste boek.

Dat noch meer is het verschil van de Phaselus en van Dolichos kan hieruit ook blijken, te weten dat Faselus in Italië en te Rome hier vroeger een algemene hauwvrucht was, maar de Dolichus vreemd en daar uit verre landen gebracht. Want Columella en Palladius, de schrijvers van de landwinning, vermanen van het zaaien van de Faselus en Virgilius noemt Faselus een slecht gewas, in het Latijn vilemque Faselum, te weten in het 1^ste van zijn Georgica. Daartegen van het zaaien van de Dolichus heeft niemand van de Latijnse schrijvers iets vermaand omdat het in Italië zelden te vinden was en alleen in de hoven onderhouden werd, zoals Galenus ook te kennen geeft en die dikwijls een hofgewas noemt dat, als gezegd is, in het landschap Caria gezaaid werd. Insgelijks noemt Dioscorides Dolichus soms Smilax cepaea, dat is Smilax hortensis in het Latijn en in onze taal hofwinde, te weten omdat het in de hoven plag gezaaid te worden. Maar dezelfde Dioscorides vermaant daarboven ook apart en in een ander eigen kapittel van Dolichus en geeft merkelijk genoeg te kennen dat Smilax hortensis of deze onze Dolichos van de Faselus, die hij ook Phasiolus noemt, verschilt, dat onze Roomse boontjes van de gewone bonen genoeg verschillen.

Vanwege de voor vermelde redenen dan behoort niemand te twijfelen of de Faselus verschilt van de Faseolus, min of meer als Cicer, Cicercula en Cicera onder elkaar verschillende vruchten zijn die nochtans zo op elkaar van naam zo zeer schijnen te lijken en tezamen ook dat al diegene die de Faselus en Faseolus voor hetzelfde gewas dat een verschillende naam had gehouden hebben zeer ver van de waarheid verdoold en bedrogen zijn.

1. Daarom zal men de eerste soort eigelijk Dolichus en Phaseolus of Phaseolus major, dat is grote Roomse boontjes of groot Turkse boontje mogen noemen.

2. De andere kleine soort zal men kleine Turkse of Roomse boontjes noemen en in het Latijn Phaseolus parvus of minor. Want ze schijnen dezelfde Fasioli of boontjes te wezen die van Alexander Trallianus in het 7^de boek Phaseoli micri en in het 11^de boek Phaseoli Alexandrini genoemd worden, immers indien met de naam Fasiolus parvus Dolichus verstaan moet wezen dat zeer waarschijnlijk is. Want de Dolichus, als gezegd is (of onze Turkse boontjes) is kleiner dan de Faselus of de gewone boon.

3. De derde soort mag men vreemde boontjes noemen, in het Latijn Phaseolus peregrinus.

Aard, kracht en werking.

De Dolichi, dat zijn onze Turkse of Roomse boontjes, gaan eerder en gemakkelijker van onderen af dan de erwten, als Hippocrates schrijft, en maken niet zoveel winden en ze geven goed voedsel, ja voeden alzo zeer als de erwten zelf, zo Diocles betuigt, en daarboven hebben ze geen winderigheid in zich, maar zoveel de lieflijkheid van smaak en het gemakkelijk afgaan aangaat zijn ze niet met de erwten te vergelijken.

De hauw, zegt Dioscorides, met de boontjes of zaden heet gekookt als een moes wordt gelijk Asparagus gegeten en drijft de plas af en maakt beroerde en vervaarlijke dromen. Welke laatste woorden nochtans (aangaande de dromen) kwalijk in de boeken van Dioscorides uit het kapittel van zachte winde of Smilax laevis in de beschrijving van deze boontjes of Smilax hortensis van de onervaren er bijgevoegd en tussen beide gesteld schijnen te wezen, immers niet heel waar van onze Roomse boontjes gezegd kan worden.

BIJVOEGING.

De geslachten van de Roomse of Turkse en diergelijke vreemde boontjes die bijna ontelbaar zijn worden allen in het Latijn Phaseoli, als gezegd is, genoemd en soms Faba Turcica aut Romana, in het Hoogduits Welsche Bonen of Welscher Bonen, in het Frans fasioles, phascoles en phasiole, in het Italiaans faggivoli, in het Spaans frisoles of fasiolos en alubias de las Indias naar de Arabische naam Lubia bij Serapio, in het Engels kidney beanes. Haar Indische namen zijn macouna, mates ginge en abrus en meer andere. Lobel noemt het Turcica multicolor Faba en twijfelt of ze de Logos van Galenus zou mogen wezen. Van deze worden er alle dagen nieuwe soorten gevonden die meest alle uit West en Oost-Indië komen.

Clusius beschrijft er omtrent twintig verschillende soorten van en om die alle in het kort te omvatten moet men weten dat die meest alle in een jaar hoog opschieten en ‘s winters vergaan, ze winden en vlechten zich om al hetgeen dat ze pakken kunnen. Dodonaeus heeft te Wenen maar een rechtop groeiende soort gezien die geen steun behoefde en dertig cm hoog of wat hoger wordt. Ze beminnen allen plaatsen daar de zon veel schijnt en willen gezaaid zijn als men geen rijp, ijzel of koude meer verwacht. Hun bladeren zijn meestal drie aan een steel als de klaverbladeren, sommige bruingroen, sommige lichter groen en sommige die wat paarser worden, sommige breed en groot, sommige smal en klein, sommige kaal en sommige ruigachtig, sommige vet en stevig en sommige dun en mager. De bloemen van allen lijken meest op de erwtenbloemen, twee bij een of ook zeer zelden veel bijeen en groeien aarvormig of druifvormig, sneeuwwit, bleekachtig, paarsachtig en sommige geel of wat verschillend gekleurd. De hauwen zijn meest heel lang, smal en plat, sommige ronder of verheven en gewoonlijk zoveel bijeen als er bloemen geweest zijn, sommige zijn heel breed en sommige hebben twee of drie en sommige zeven, acht of meer vruchten, meest zijn ze eerst groen en worden daarna rosachtig of bruin of zwart of met zwarte aderen doortogen of ook heel geel of bruinpaars. De vruchten of boontjes verschillen van vorm en grootte, maar meest lijken ze op kleine niertjes of ook, als andere zeggen, ze zijn Dolichi ende Phaseli genoemd omdat ze (als ook doen haar hauwtjes) de gedaante van kleine schuitjes hebben. Van kleur verschillen ze wel meest, sommige blinken heel wit als ivoor of wit met paarse en zwarte adertjes en in Afrika groeit een soort van boontjes die plat zijn en wit met zwart gestreept, de Indiaanse soort die in het Spaans frisoles blancas de Guatimela genoemd is veel kleiner en poezeliger, anders ook heel sneeuwwit. Te Wenen [835] zag Clusius een soort met sneeuwwitte boontjes met een grote zwarte plek en veel kleine zwarte spikkeltjes. Men vindt er ook witachtige of met wit en zwart gestreept of met wit en zwart geplakt, sommige half wit en half zwart en een Spaanse soort is wit met zwarte strepen en groter dan de gewone, van Amerika komt ook een witte grote brede platte boon en een andere zeer aardig met wit gestreept. Andere zijn heel zwart, klein of groot zoals zijn de boontjes van Moorland, Fabae Aethiopicae genoemd, te weten lang, zwart blinkend of heel klein en ook gitzwart of eerst paars en daarna goudkleurig die daarna heel zwart wordt. Een zwarte soort met een witte plek komt uit Brazilië en heet in Portugal faba brava, dat is wilde boon. Een ander Indiaanse soort is aan de ene zijde zwart blinkend en aan de andere goudgeel of wat oranje. Men vindt er vale, grauwe, kastanjebruine, geelachtige, geel oranje, askleurige en sommige grauw groene en andere wat roodachtige die heel klein zijn en frizolas guateli genoemd in het Spaans.

Andere trekken naar het paars of blauw, maar meer naar het rode en zulks is de Braziliaanse soort die Macouna (Mucuna) heet met ronde zeer mooie gemarmerde boontjes en met oranje gelijk porfier, andere zijn kaneel of tichelrood, sommige vleeskleurig met zwarte strepen, sommige zijn bleekrood met zwarte aderen of plekken of aan de ene zijde zwart en aan de andere met rode plekken gemarmerd. Daar is een Indiaanse rode heel harde soort. Een soort is scharlakenrood met een zwarte plek die van sommige kwalijk pioen van Indien genoemd wordt. In het kort gezegd, dikwijls zijn deze boontjes met twee of drie kleuren versierd en gespikkeld en met zwarte, bruine, gele, ronde, pukkels, lange, kromme of ringvormige plekken, strepen, aderen en spikkeltjes en dat zo menigvuldig dat men hun veranderingen niet bedenken, ik laat staan beschrijven zouden kunnen.

Vreemde zeer kleine en niet beschreven boontjes van Petrus Hondius aangetekend brengen uit hun enkele steel dichtbij de wortel wat dikachtige twijgen die in ettelijke takken verdeeld zijn en zichzelf tamelijk goed overeind houden, dan als de hauwen groeien hebben de toppen wat steun nodig, hoewel dat ze hier zeer weinig ergens om winden of hechten. Bij de oorsprong van de takken komen dikke, tamelijk lange voetjes die van onderen gewoonlijk paarsachtig zijn daar drie bladeren op staan als aan de Turkse boontjes met een middelzenuw en ettelijke dwarse zijaderen belopen en deze bladeren zijn tamelijk groot en dik, zwartachtig of bruingroen. Uit de schoot van de bladeren spruiten lange redelijk stijve steeltjes daar twee, drie, vier en zelden meer bloempjes op staan die tegenover elkaar staan en de gewone Turkse boontjes gelijk, doch gaan niet zo wijdt open, meest geel met wat paars, wits of zwarts blinken en deze verschillen van de bloemen mag de oorzaak van de verschillen van de vruchten misschien wel wezen. Na die bloemen volgen langwerpige ronde hauwen met bijna de kleur van de bladeren en bevatten tenminste zeven en soms ook wel tien of elf boontjes die allen niervormig en aan beide zijden tamelijk bot ingeduwd zijn en van grootte en gedaante bijna als die van vruchten van Phaseolus quintus Clusij. Daar zijn er nochtans sommige andere die langer zijn en veel op de gewone lijken, uitgezonderd alleen dat ze viermaal kleiner zijn. Ze hebben alle dat algemeens dat hun navel, dat is het deel waarmee ze aan de hauw vast zijn geweest, langwerpig, uitsteekt en witachtig is. Het vlees of merg zelf van deze vrucht is uit het geelachtige witachtig en niet onlieflijk van smaak, immers alzo goed als de gewone en ze worden in Guinea wel gegeten en groeien daar in overvloed. Dan aangaande haar kleur, die is zeer verschillend doch worden alle tot twee geslachten gebracht, de ene heeft een witte navel met een pekzwarte plek omringd en het ander heeft een geelachtige of vale plek.

1. Van het eerste geslacht zijn er vier soorten. A. Een soort blinkt heel pekzwart, behalve de navel die witachtig is als in alle andere. B. Een ander is heel roodkleurig en blinkt niet zeer, soms diep gekleurd en soms bleker, de navel is wit met een zware reuk. C. Een andere is aan de ene zijde pekzwart en blinkt aan de andere zijde wit. D. Een ander is witachtig die wat naar het gele trekt.

2. Van het tweede geslacht zijn er maar drie soorten, te weten; A. Een is heel saffraankleurige die soms dieper en soms lichter gekleurd is. B. Een ander is aan de ene zijde diep of licht saffraangeel en aan de andere witachtig. C. De derde is wat witachtig.

(Entada phaseolides) Fabae purgatrices of boontjes die de buik beroeren of week maken worden van sommige hierbij ook gerekend en van Clusius beschreven, dan hiervan en van meer andere zullen we bij de Indische en minder bekende kruiden handelen.

Lablab of Leblab (Dolichos lablab) van Prosper Alpinus beschreven is een boomachtig gewas die als de wijngaard groeit en altijd groen blijft en meer dan honderd jaren oud wordt wat nochtans van bladeren en vruchten op onze Turkse boontjes lijkt en groeit in Egypte en Afrika. De bonen schuilen in bredere hauwen en sommige zijn zwart en sommige roodachtig. Het bloeit tweemaal per jaar en is ver verspreid met zijn menigvuldige twijgen en heet Phaseolus niger (Phaseolus vulgaris var. niger) of Lablab welke naam alle omwindende en zichzelf ergens aan vast makende kruiden schijnt te betekenen want sommige soorten van winde en Scammonium worden libleeba, dat is kleine lablab genoemd.

Abrus van dezelfde Alpinus en Phasiolus ruber in het Latijn is ook bij de Indische kruiden gesteld.

(Mucuna) Boontjes van Guinea, in het Latijn Phaseolus Nigiritarum, zijn van Clusius voor een soort van Afrikaanse vitzen en voor een medesoort van Abrus of Lablab gehouden zoals bij de Indische drogen blijkt.

Andere boontjes van Indien, in het Latijn Phaseoli Indici en Lubie Endigi genoemd is de Alcea van Egypte.

Aard, kracht en werking.

Men houdt de Roomse boontjes voor wat warm en vochtig van naturen en men eet ze in Italie alzo veel, ja vaker dan de grote bonen, nochtans houdt men ze daar voor slechter en kwader van voedsel dan die grote bonen. Dan diegene die sterk van maag zijn mogen ze wel gebruiken en die veel arbeid doen, maar de ledige gaande weke mensen zullen ze beter laten. Om die wat beter te maken eet men ze met bonenkruid, Origanum, karwij, komijn, peper, azijn, olie en zout en gekookt of anders bereidt en ook met mosterd en dat groen met zijn schillen of als ze rijp zijn zonder die. De rode of roodachtige die gauw murw worden houdt men voor de beste en de witte houdt men voor vochtiger en nochtans voor harder om te verduwen. Sommige drinken er sterke wijn op. Beide worden dikwijls met hun hauwen in zout en azijn bewaard eer ze rijp zijn en in de winter gebruikt gekookt en met droog kruid gestoofd en voor een verse kost gegeten.

Ze zijn geschikt om tot bijslapen te verwekken is het dat men er (nadat ze gekookt zijn) een saus van galigaan, peper en suiker gemaakt op doet en vooral als ze in melk gekookt zijn totdat ze opensplijten of barsten.

Rauw gegeten dienen ze om te laten braken.

Is het dat ge van enig paard gebeten bent neemt dan Roomse boontjes, kauw ze en leg ze alzo gekauwd op de verse wond.

De vrouwen van Italië laten een water distilleren van deze Roomse boontjes dat zeer goed is om het aanzicht mooi, helder en blinkend te maken.

Zo wel de Indiaanse als de andere vreemde boontjes hier van ons vermaant dienen zeer goed om er de priëlen van de hoven mee te versieren of te bedekken.

Die boontjes van Indien worden nuttig gebruikt in de koortsen en trekking van de zenuwen of in de kramp van de kinderen en in de pijn of ziekte die ze plegen te hebben als ze tanden krijgen.

De boontjes van leblab worden in Egypte gegeten als onze Roomse boontjes en zijn goed van smaak. De vrouwen koken ze met saffraan om de maandstonden te verwekken, gemakkelijk te laten plassen en hoest en benauwdheid te genezen.

Sommige van deze boontjes dienen in Indien om de buik te beroeren of week en leeg te maken als zijn diegene die Clusius Faba purgatrices noemt en van ons bij de Indische kruiden aangetekend zullen worden.