Tulipa

HET XXVII. CAPITEL.

Van de Tulipa.

Gheslachten.

Onder de bloemen met aiuynachtighe wortelen moet de Tulipa oock gherekent worden; de welcke een vremdt ende uytlandtsch gewas is. Van dese zijnder veel verscheyden soorten: de sommighe zijn grooter, de andere kleyner.

Ghedaente.

1. De Groote Tulipa is meestendeel van eenerley ghedaente ende maecksel: sy heeft twee oft dry dicke, langhachtighe breede bladeren, somwijlen aen de kanten een weynighsken omgebooght oft buytenwaerts ghekeert: welcke bladeren wanneer sy eerst uyt der aerden spruyten wat roodachtigh schijnen te wesen: dan als sy volkomen zijn, ende haer rechte grootte hebben, zijn sy wat witachtigh van verwe. Tusschen dese bladeren spruyt den steel, eenen voet hoogh oft wat hoogher wordende: op wiens tsop een eenige bloem staen nae bovenwaerts open zijnde, gemaeckt van ses bladerkens staende als eenen wijtgapende diepen kelck oft kroes; wiens mont oft bovenste wat enger is dan het onderste, oft andersins oock een omghekeert mutsken oft hoetken eenighsins gelijckende. In ’t midden staen saffraenverwighe draeykens. De verwe van dese bloeme is seer dickwijls geel, somwijlen wit, somwijlen bijnae bleeck, purpurverwigh, dickwijls is die oock rood. Bovendien soo vindtmen oock in die selve verwen het verschil daer van bijnae ontallijck schijnt te wesen: want de kanten van oft randen van de bladerkens van dese bloeme, ende somtijdts oock de onderste eyndekens van de selve bladeren, waer mede sy aen den steel vast zijn diemen den grondt noemt, worden heel anders gheverwt gevonden, dan de bladeren selve: ende men siet daer oock somtijdts ettelijcke strepen oft vooren door-loopen, die een ander verwe dan de bloemen selve hebben. Aengaende den reuck van dese bloemen, die is gemeynlijck geen met alleen; uyt-ghesondert alleen een soorte van geele Tulipans, die welrieckende wordt bevonden. Het saedt is kafachtigh ende taey, dor oft voos, plat, groeyende in drijhoeckighe [364] saedt-bollekens; de welcke als sy rijp worden, op dry plaetsen open-gaen ende splijten. De wortel is eenen bol, de bulben van de Narcissen niet seer onghelijck.

2. De Kleyne Tulipans hebben smaller ende bijnae Porreyachtige bladeren, dunner ende korter steelen, kleyner ende niet soo seer in de breede wijdt open-gaende bloemen, geel van verwe: de wortelen zijn oock kleyner.

Plaetse.

1. De Groote Tulipa wast in de landtschappen van Thracia ende Cappadocien: hier te lande ende selfs in Italien is sy vremt, ende nerghens in ’t wildt, dan alleen in de hoven van de lief-hebbers, te vinden.

2. De Kleyne Tulipa wast in ’t wildt in Languedoc ende oock op sommighe ghewesten van Italien, soomen seydt.

Tijdt.

Beyde dese soorten van Tulipans bloeyen hier te lande in de maendt van April; dan in Thracien sietmense oock wel in Januarius met haer bloemen; ghelijck ons betuyght den seer Edelen Heere Augerius Busbequius in de beschrijvinge van sijne reyse die hy nae Constantinopelen dede, schrijvende dat hy op de reyse in het landt van Thracien, tusschen de steden Hadrianoplen ende Constantinoplen, over al in ’t wilt een seer groote menighte van Tulipans bloeyende heeft ghevonden in de maendt van Januarius, aldaer mitgaders de Narcissen ende Hyacinthen wassende.

Naem.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben dese bloeme eenen vremden oft Turckschen naem ghegheven met den welcken sy hedensdaeghs over al bekent is: want sy noemense soo wel in ’t Neerduytsch Tulipa als inde andere taelen: maer dien naem schijnt ghenomen te zijn van de gedaente van de mutskens oft hoedtkens van de Silavoenen, die Tulipant, Dulpant oft Dulbent genoemt worden; met de welcke dese bloeme eenighe ghelijckenisse heeft, wanneer sy heel wijdt open-staet uyt-ghespreydt. Wat naem dese bloeme by de ouders ghehadt magh hebben, is ons noch heel onseker. Dan men soude moghen vermoeden, dat het Pytion van de ouders moghte zijn, waer het sake dat de wortel goedt om t’eten waer, ende bequaem om het melck by een te halen ende te rinnen oft dick te maken. Want Pytion wordt van Theophrastus onder de eetbaer bulben oft aiuynachtighe wortelen gerekent: ende, nae het segghen van Hesychius, is het een cruydt waer mede ’t melck dick gemaeckt wordt. Conradus Gesnerus schrijft, dat de Tulipa anders niet en is [365] dan het Satyrium, dat de ouders met den toenaem Erythronium beschreven; ende dat alleen, om dat een soorte van dese Tulipans roode bloemen draeght, oft om dat die gantschelijck eenighe mede-soorte van Satyrium, door het uytwijsen van ghedaente, schijnt te wesen. Maer oft dese Tulipa daer mede wel over een komt, ende hoe veel sy die selve ghelijckt, dat sullen wy hier naemaels een ieghelijck neerstelijcker laeten overweghen uyt de beschrijvinghen die wy van de soorten van Satyrium sullen gheven.

1. De Groote soorte, die dickwijls seer verscheyden van verwe wordt bevonden, is van ons Groote Tulipa, in ’t Latijn eyghentlijck Tulipa ende Tulipa maior gheheeten.

2. De Kleyne soorte, die anders gheene bloemen en heeft dan geel van verwe, is van ons Kleyne Tulipa van Narbonen, Tulipa van Languedock, ende oock Tulipa van Bolognien gheheeten, in ’t Latijn Tulipa minor Narbonensis. Sommighe hebben dit gheslacht van Tulipa teghen alle recht ende reden Hermodactylus met geele bloemen willen heeten: want de beschrijvinghe van den oprechten Hermodactylus bethoont merckelijck ghenoegh, dat hy gantsch gheen mede-soorte van Tulipans en is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De krachten van de Tulipa en zijn van ons noch niet versocht oft bevonden gheweest, ende van niemandt, dat wy weten, tot noch toe ten vollen beschreven.

BIIVOEGHSEL.

Men vindt hedensdaeghs bijnae ontallijcke soorten van Tulipans, die allegader van den hooghgeleerden Clusius in dry gheslachten begrepen zijn geweest, behalven de soorten die in Italien, Vranckrijck ende Spaegnien in ’t wildt ghevonden worden. Van dese dry uytlandtsche ende meest gheachte soorten, is de eerste die vroegh bloeyt; de ander bloeyt spaede; de derde is, die noch spaede noch vroegh en bloeyt.

Voorts soo worden sy in alle landen veel gheacht om de nettigheydt van haer bladeren, ende om de verscheydentheydt der verwen die de bloemen hebben; ende oock om dat sy soo vroegh in ’t iaer bloeyen; ende om datse soo langh bloeyende blijven. Eenighe volcken van Asien achten de Witte meest, als daer wat roods by is: andere achten de ghene die meest rood zijn: iae andere verworpen alle de ghene daer gheen geel by en is. Hier te lande achtmen de ghevlamde, ghevleughelde, ghespickelde, ghehackelde, oft ghesnippelde ende verscheyden-verwighste, maer die de seldenste te vinden zijn; oft die eenen meester hebben, diese hoogh prijsen oft in weerden houden kan.

Gheslachten van vroeghe Tulipans.

Men soude de Vroege Tulipans wat breeder konnen beschrijven; maer om niet te langh te vallen, sullen wy de gheslachten daer van alleen vermaenen. Dan nochtans is in haer wortel een sake te aenmercken, dat sy somtijdts van buyten bekleet is met een rosachtige, maer meestendeel swartachtighe schorsse, de welcke van binnen wolachtigh ende sachtelijck ruygh is, als de schellen van Castanien; ende daerom hebben sommighe dat gheslacht van Tulipa den toenaem Eriophorus ghegheven: als ofmen seyde Tulipa met wolachtighe wortel. Het binnenste van de wortel is vast ende ghelijfvigh, ende het wit een Ey, ’t welck ghesoden is, oft hard gheworden, wel ghelijckende van ghedaente ende van verwe, van smaeck soet, oft immers niet onlieffelijck.

Aengaende de gheslachten ende veranderinghen oft verschillen van dese Vroeghe Tulipans, is het voor allen te weten, dat wy hier geen onderschil en sullen maken van de breedde der bladeren, die somtijdts smal, somtijdts een palme breedt ende seer langh zijn, noch oock van de verwe van de bladeren, noch oock van het maecksel van de bloemen, die meest van ses bladeren vergadert zijn, somtijdts van meer, maer nimmermeer van min dan ses. Het is ons genoegh datmen weet, dat soo wel dese Vroeghe als alle andere soorten van Tulipans de ses bladeren van de bloemen spits van vooren hebben, oft alle ses rond ende bot, oft de dry uyterste spits ende de dry binnenste rond, oft de buytenste rond ende bot, ende de binnenste spits. Oock isser seer groot onderschil in de draeykens oft nopkens die in de bloemen staen; ende noch meer verschil isser in de eyndekens oft gronden van de selve bloemen. Dan alle dese aenmerckingen sullen wy op een sijde laten, ende alleen van de veranderinge der verwen van dese bloemen wat vermaenen: want onder alle de bloemen die hedensdaeghs bekent zijn, en vindtmen geen die meer veranderinge in haer verwe ende gedaente heeft dan dese Vroeghe soorte van Tulipans, ten waer alleen den Heul: wantmen vindt alle iaer daer eenige verscheyden ende noyt te voren gesiende soorte van. Sy is geel, rood, wit, purpur, ende (als sommighe versekeren) blaeuw; oft twee oft dry van die voorseyde verwen zijn in een bloeme gemenght, te weten in de midden, aen de kanten oft aen d’een oft aen d’ ander sijde van de bladeren, met spickelen, strepen, oft placken de selve seer aerdigh vercierende: somtijdts zijn die strepen als vlammen, oft gevleugelt, als vederbosschen oft pluymagien: somtijdts schijnt de eene verwe door de andere: dat is de witte ende de geele hebben wat roods daer door schijnende: eenige gelijcken gulden laken, eenige silver laken: de randen ende oock de snippelinghen der kanten gheven dese bloemen oock veel bevalligheydts, als sy verscheyden verwe van de gantsche bloeme hebben: men siet de groene verwe daer oock dickwijls tusschen loopen, hoe wel dat die daer somtijdts eer door misval dan door eyghen aerd van de bloeme pleegh by te komen.

Geele Vroeghe Tulipa met haere veranderinghe. Dese komt by de rossigheydt van ’t Goudt, oft by de geeligheydt van den Saffraen, oft by de bleeckigheydt van de Citroenen, oft sy ghelijckt de verwe van de Orangie-appelen: somtijdts schijnen sy eerst geel, ende daer nae vertoonen sy daer eenige andere verwe by: somtijdts hebben sy eenige placken, strepen, straelen, aen de kanten, in de midden oft onder aen het binnenste oft het buytenste van de uyterste oft binnenste bladeren, van vermillioen, bloedt-roode, oft ander donckere oft lichte verwen: soo datmen in een bloeme de geeligheydt wel meest siet, maer de andere verwen die daer tusschen loopen, maken haer soo behaeghlijck, datmen alle die veranderinghen niet bevroeyen oft ghetellen en kan. De nopkens, draeykens ende eyndekens zijn somtijdts geel, somtijdts bruyn. Sommighe zijn goedt van reuck, sommighe hebben geenen oft onlieffelijcken reuck: ’t welck van alle de soorten van Tulipans oock te verstaen is.

Roode Vroeghe Tulipa. Dese zijn doorgaens rood, oft nae den rooden treckende, dat is doncker rood, schoon licht oft hoogh rood, orangie rood, menie rood oft vermillioen rood, bloedt rood, carmezijn rood, incarnaet oft lijfverwigh, lieffelijck rood, ende verstorven oft onlieffelijck rood, oft taneyt: somtijdts zijn alle dese verwen met geel oft met wit, oft andere verwen, die nae den violetten oft blaeuwen trecken, ghemenght, hoe verscheydentlijcker hoe schoonder dat de bloeme zijn: want met siet dese soorten van Roode Tulipans met goudtverwige, geele, witte oft donckerer oft lichter roode, ende oock groene ende violette randen, streepen, straelen, placken oft zenuen, van binnen oft van buyten aen de randen, aen den rugge ende omtrent de middel langhs ende dwaers verciert ende doorreghen: voorts soo glinstert de eene verwe veel meer dan d’andere: d’ eene schijnt oock voor d’andere. Welcke verscheydentheden meer te verwonderen dan te beschrijven staen. De eyndekens van dese soorte zijn meest geel, met swarte placken, dan oock wel anders geverwt. Sy riecken dickwijls wel, dickwijls niet, dickwijls stinckenden sy als Heul.

Witte Vroeghe Tulipa met haer veranderinghe. Dese Tulipans pleghen voor alle de andere gheslachten van Tulipans te bloeyen; maer sy moghen minst tegen de kouwede, ten zy datmense heel diep in der aerden steke. Sy zijn alle meest wit, maer somtijdts van buyten oft van binnen met lijfverwighe oft roodachtige oft purpure randen, streepen, straelen oft placken verciert; somtijdts zijn sy heel sneeuwit, somtijdts wat bleeck van buyten oft van binnen, maer anders meest wit, doch met rood verciert oft met violette plackskens, oft half wit, half rood, oft van wit ende rood t’samen ghemenght, de verwe van een bleecke vergaende Roose gelijck: oock zijn de binnenste bladeren somtijdts lijfverwigh: men vindtse oock die in alle haer bladeren de lijfverwe ende de witte ende oock de aschverwe vermenght hebben, ende silver verwigh schijnen te zijn.

Purpure Vroeghe Tulipa met haer veranderinghe. Dese is somtijdts donckerder ende violetverwigh, somtijdts bleecker rood als de Provensche Roosen: somtijdts soo bleeck dat sy bijnae wit schijnt te wesen: somtijdts uyt den purpuren swartachtigh: andere zijn purpur violet: andere purpur bloedt rood oft Granaet-appel verwigh: andere purpur Lacca rood, met roode kanten: andere verstorven purpur, boven wit, in de midden schoon rood: andere purpur violet, met witte kanten. Van dese zijnder meer dan thien verscheyden soorten van Clusius ende andere aengeteeckent. Sy ghelijcken somtijdts van verwe de dobbel Pioenen, ende zijn seer groot, aen de kanten uyt den purpuren witachtigh: somtijdts zijn de bladeren van buyten oft van binnen purpur, oft aen d’ een sijde purpur, aen d’ andere lijfverwigh, somtijdts wat geels oft bleecks van binnen oft aen de kanten hebbende. Dese hebben meest alle heel luttel reucks.

Geslachten van de Tulipans die noch heel vroegh noch heel spade en bloeyen. Dese middel-soorten oft twijffelachtighe soorte van Tulipans doen haer bloemen eerst open, wanneer die van de Vroege Tulipans beghinnen te verflenschen: ende als de Spade beginnen te bloeyen, dan beginnen dese te vergaen, iae somtijdts bloeyen sy met de Spaede. Daerom heetse Clusius Tulipa dubia in ’t Latijn. Van dese zijn de sommighe groot, ende hebben meer dan negen mede-soorten, van Clusius ende andere aengeteeckent: van de welcke ettelijcke geel zijn, oft bleeck, oft goudt-geel, oft sy hebben orangie, roode, oft vermillioen-verwighe randen, streepen oft placken, aen ’t buytenste oft binnenste, middelste, opperste oft onderste van de bladeren: ettelijcke zijn vermillioen-rood, purpur oft lijfverwigh, doncker purpur, appel-bloeysel, krieck-verwigh, bleeck, wit, witachtigh, ende van meer andere verwen, verciert aen de kanten oft aen de buytenste oft binnenste bladeren met roode oft witte randen, streepen oft aderen. Den grondt is somtijdts geel, somtijdts groenachtigh, somtijdts blaeuw oft swartachtigh. Sommighe en worden soo hoogh niet, maer hebben nochtans seer groote bloemen, geel oft met geel ende rood t’samen gemenght, oft heel solferachtigh. Andere zijn soo groot als de Vroeghe, somtijdts wat grooter dan die. Van dese zijn sommighe meest geel oft bleeck (in alles meer dan thien mede-soorten hebbende) oft wit nae den geelen treckende, oft heel wit, eerst groen schijnende te wesen, oft purpur, oft rood, ende van die verwe t’samen gemenght, oft met de selve door den anderen schijnende verciert, oft hebbende geele, roode, purpur, witte oft groene streepen oft placken aen de kanten oft in ’t midden oft langhs ende dwaers de heele bloeme door: oft aen d’ een sijde van de bladeren anders dan aen d’ andere gheverwt. Sommighe van dese soorten zijn heel kleyn, nauws eenen voet hoogh wordende, [366] van buyten ende van binnen rood, dan met groenen kanten: somtijdts goudtverwigh: somtijdts zijn sy gheen palme hoogh, met een steelken niet langher dan een duym-breedde: de bloeme is van buyten purpurachtigh, van binnen wit oft bruyn-rood, rondom geel.

Beschrijvinghe van de Spaede Tulipans. De Spaede Tulipa wordt hooger ende grooter dan de Vroege: den steel is stercker ende dicker, somtijdts twee oft dry voeten hoogh, van buyten oock met korte ruygigheydt grijs, met beurten omvat van vijf oft ses bladeren, stercker ende stijver, dan die van de Vroege Tulipans, meestendeel overeynd staende, somtijdts soo binnenwaerts omgeslaghen, dat sy bijnae ghevouwen schijnen te wesen; dan sommighe van dese zijn in alles de Vroeghe ghelijck. Op ’t opperste van den steel (die somtijdts oock eenen voet oft anderhalf hoogh boven de bladeren op rijst, heel kael ende bloot, sonder eenige bladeren) wast een groote lange bloeme, hol als eenen beker oft kroes, van ses bladeren gemaeckt. Het saedt-huysken is meestendeel dicker dan dat van de Vroeghe. Het saedt is grooter; ende de wortel is oock meestendeel langher ende grooter. Dese en hadden eertijdts soo vele verscheyden soorten van coleuren niet als de Vroeghe. Maer den tijdt ende oeffeninge heeft naederhande anders gheleert.

Geele Spaede Tulipa gelijckt van verwe de Vroege bijkants, dan is bleeck-geel oft hoogh-geel, oft goudtverwigh blinckende, oft aen de kanten met bloedtverwighe droppen verciert.

Roode Spaede Tulipa is meestendeel doncker rood, ende bijnae swartachtigh, somtijdts bleecker rood, ende seer fraey om sien. In dese soorte zijn de onderste eyndekens oft gronden van de bloemen heel geel, oft heel swart; de welcke van de Son beschenen zijnde, wat blaeuws daer by vermenght schijnen te hebben, oft zijn met een swarte placke in eenen geelen oft gulden ringh staende verciert. Dese placke schijnt somtijdts de gedaente van een oogh te hebben; daerom hebben sommighe dese soorte op het Italiaensche Occhio di Sole, dat is Sonne-ooghe, ghenoemt. Sy heeft somtijdts soo lieffelijcken reuck, dat sy daer in de Lelikens van den Dale oft de Mey-bloemkens schijnt te ghelijcken.

Spaede Groene Tulipa met bleecke ende witte randen komt van saedt voort.

Spaede Groene Dobbele Tulipa heeft seer groote groene bladeren in haer bloeme, binnen de welcke noch ses andere kleyne dicke bladerkens wassen, om een hoofdeken staende, als een kleynen Bloem-koole

Spaede Tulipa met verscheyden tacken. De Spaede Tulipans krijghen somtijdts uyt den schoot van het onderste bladt een ander sijd-steelken, eenen voet hoogh: ende uyt den schoot van het opperste bladt spruyt noch eenen anderen steel, bijnae soo dick als den middel-steel, ende soo hoogh als dien. Op elck een staet een bijsondere bloeme. Somtijdts heeftmense ses steelen ende soo veele bloemen sien voortbrenghen: ende alsdan zijn de bloemen niet alle volkomen, maer sommige onvolmaeckt. Dit ghebeurt seer selden, want meestendeel en hebben sy maer eenen steel, ende een bloeme.

Dese Spaede Tulipans ghesaeyt zijnde en pleghen geen veranderinge te hebben: dan alleen dat het saedt van de Roode somtijdts Geele voortghebroght heeft, ende van de Geele, Roode Tulipans ghekomen zijn. Dan, als voorseydt is, men heeft nu immers soo groote, iae somtijdts meerdere, veranderinge bevonden, als in de saeylinghen van de Vroeghe.

Beschrijvinghe van andere soorten van Tulipans. Dese soorten die wy nu beschrijven sullen, zijn mede-soorten van de Kleyne Tulipans daer Dodoneus af vermaent, ende zijn meest uyt Italien, Vranckrijck ende Spaegnien ghebroght, hoe wel dat de sommighe oock uyt Turckijen komen.

1. Geele Tulipa vande Apenninberghen is van Clusius Tulipa Apenninaea, ende van andere Tulipa Bononiensis, dat is Tulipa van Bolognien, gheheeten, want sy wast meestendeel op den Apennin van Italien, ende van daer te Bolognien ghebroght zijnde, is hier te lande ende elders versonden geweest. Sy bloeyt met de Spaede Tulipans, oft wat laeter. Den steel wordt eenen voet oft anderhalf hoogh, somtijdts in twee oft dry tacken verdeylt, elck een bijsondere bloeme voortbrengende, gemeynlijck van ses, somtijdts van acht bladeren ghemaeckt, van buyten wat groenachtigh, van binnen geel, in ’t midden een drijhoeckigh uyt-stekende hoofdeken hebbende, langhworpigh, met veele geele draeykens omringhelt, naer den reuck van de Steen-violieren treckende. Sy staet ghemeynlijck wijder open dan die van de andere soorten van Tulipans, ende meest van nae den middagh tot den avondt toe. De bladeren zijn dry oft vier in ’t getal, smaller dan die van de andere soorten van Tulipans, wat aschverwigh, als oock is den steel. Het saedt is kleyner dan dat van d’ andere soorten. De wortel is met een castanie-bruyne schorsse bekleedt, alle iaer twee oft meer ionge wortelkens aen haer sijde afsettende; de welcke het iaer daer nae oock bloeyen: dan als sy noch noyt gebloeyt heeft, dan spreyt sy sommige wortelkens ter sijden uyt, met langhe veselinghskens aen de middelwortel vast wesende, niet diep in d’aerde sinckende, anders dan in d’ander Tulipans gebeurt.

2. Roode Tulipa van de Apennin-berghen oft van Bolognien is van steel, bladeren (die nochtans wat groener zijn) ende gedaente der bloemen de voorgaende niet seer ongelijck, noch oock van wortelen: dan de bloeme is vollen rood, tamelijcken welrieckende, sesbladigh, met swarte eyndekens die met geel omringhelt zijn. De dry binnenste bladeren eyndigen van binnen in dry spitse straelen, ende hebben wat geels omtrent de eyndekens: de dry buytenste bladeren zijn niet spits, maer rond ende bot van voren, buyten wat geelachtigh. In ’t midden van de bloeme staet een drijhoeckigh langhworpigh roodachtigh hoofdeken. Sy bloeyt in April.

3. Tulipa van Montpelliers is van den hooghgheleerden wijd-vermaerden Lobel eerst beschreven geweest; ende wast in ’t wildt op ’t geberghte van Languedoc. Daer nae noemt hijse Geele Bergh-Lilie-Narcisse van Languedock, in ’t Latijn Narbonensis Lilio-Narcissus luteus montanus. Sy is de Kleyne Tulipa van Dodoneus, ende Tulipa van Narbonen van andere ghenoemt. Sy ghelijckt de Tulipa van Bolognien seer wel, dan is in alles kleyner dan die: de bloemen zijn van buyten groener van verwe, van binnen geel, noch lieffelijcker van reuck dan de Steen-Violieren, ende staen elck op eenen steel, met geele uytstekende draeyen, die uyt den midden voortkomen. Den bulb is soo groot als een langhworpighe klister loocks, ende heeft dickwijls aen haer een ander onder-klister met een kleyn draeyken daer vast aenghewassen. Voorts heeftse luttel dickachtighe bladers, die van den Porey gelijck, aen den steel wassende. Sy bloeyt bijnae met de middel-soorte van Tulipans.

4. Spaensche Tulipa wast op eenen bergh van Spaegnien niet verre van Aranjoes gheleghen, ende is wat kleyner dan die van Narbonen: de bloeme ghelijckt die van Narbonen oock gantschelijck: dan de uyterste bladeren en zijn van buyten niet heel groen, maer met wat purpurverwighs bespraeydt.

5. Andere Tulipa van Constantinopelen, in ’t Latijn Tulipa Byzantina altera (aldus geheeten tot onderschil van de ghemeyne soorten van Tulipans die hier te lande eerst uyt Constantinopelen overgesonden zijn) heeft eenen steel omtrent eenen voet hoogh, groen, rond, meestendeel met twee Lelieachtighe bladeren bewassen, doch bleecker groen, ende blinckende als de bladeren van de Lelie van Persien. Op ’t sop van desen steel staet een bloeme, van ghedaente ende grootte de Tulipa van Bolognien ghelijck, van ses spitse bladeren ghemaeckt; van de welcke de dry uyterste wat smaller zijn. De dry binnenste wat breeder, van buyten witachtigh van verwe, daer nochtans wat groens met wat purpurachtighs t’samen gemenght, by gevoeght is: van binnen zijn sy wat roodachtigh oft bleeck lijfverwigh, met geele eyndekens ende draeykens, met swartachtighe nopkens, wat reucks hebbende. Daer in steeckt een drijhoeckigh hoofdeken. De wortel is die van de Tulipa van Bolognien oock ghelijck, wat geveselt, ende sommige andere wortelkens ter sijden uyt-spreydende. Sy bloeyt in April, ende krijght somtijdts noch een andere-bloeme uyt den schoot van het bovenste bladt met haer eygen steelken voortkomende. ‘Twelck soo dickwijls ghebeurt, dat sy daer van den naem van Lalé di duos fiori, dat is Tulipa met twee bloemen, by de Italiaenen, diese uyt Constantinopelen gesonden hebben, gekregen heeft. Een mede-soorte hier van, is de gene die anders Tulipa Cretica, dat is Tulipa van Candien, noemen. Haer bladers zijn breeder dan de Lelie-bladeren: de bloem staet seer fraey ghemenght, met eenen saffraen-geelen grondt, ende bruyne draeykens.

Sijde-Tulipa oft Tulipa bombycina van sommighe, heeft schoon bly-roode bloemen, met witachtige kanten: is uyt Italien, ende als andere seggen, oock uyt Candien ghebroght: de Narboensche anders van ghedaente gelijck: dan de bladeren zijn wat ruyghachtigh, ende de wortelen hebben oock wat wolachtighs in.

Tulipa van Persien, van Clusius beschreven, ende Tulipa Persica geheeten, bloeyt met de vroeghste Tulipans. Den steel is eenen voet hoogh, tamelijcken dun, met vier bladeren, niet breeder dan die van de Narboensche Tulipa, doch soo groen niet, uyt-ghehoolt: op het sop van den steel komt een teere bloem, wat grooter dan de Narboensche oft Spaensche Tulipa, ghemaeckt van ses bladeren twee duym-breedden langh: van de welcke de dry uyterste langhachtigh zijn ende spitsch, van buyten bly schoon rood, doch met witte randen, van binnen heel wit: de dry binnenste bladeren zijn wat korter, met een rondachtighe spits, gantsch sneeuwit; doch de navels oft gronden van alle de ses hebben een peersche plack: de draeyen ende noppen zijn swart: de schors van den bulb is buyten swart oft bruyn, binnen met sachte bruyne ruygheydt besett, sulcks als de vroeghe ghemeyne Tulipans oock somtijdts hebben. Daer is noch een andere soorte van de Persiaensche Tulipa, met een langhworpigher wortel; dan die en heeft hier te lande noch niet gebloeyt: doch sy wordt in Turkijen dierer verkocht dan de voorgaende. Een soorte is heel kleyn, de wortel niet grooter als een Haesel-note hebbende; ende de bloeme kleyner dan eenighe Naenken Tulipa magh wesen: ende wordt nimmermeer grooter, al isse heel oudt.

Andere Naentken Tulipa, in ’t Latijn Tulipa pumila, is de kleynste van de smalbladighe Tulipans: de bloem is wat geelachtigh, fraey, met roode streepkens oft roeykens, met menie-roode aderen ende naghelen, anders de Narboensche niet seer onghelijck.

Tulipa meer als ses bladeren, Clusius heeft erghens ghesien eene Tulipa die twaelf bladeren hadde; dan het volghende iaer en hadser maer ses. Hondius heefter gesien met neghen bladeren ende een andere met elf bladeren in de ronde staende, niet malkanderen omvattende oft besluytende: beyde orangieverwigh, doch d’ eene bleecker, ende elck met neghen draeykens van binnen. Somtijdts sietmen, behalven de ses buytenste, dry, vier oft vijf binnen-bladeren tusschen de middel-draeyen. In des selfdes Hondius hof isser een met derthien smalle geele bloem-bladeren voortghekomen, die soo ses iaer langh bleef, tot dat de wortel vergingh: anders hadde sy de gedaente van eene Narboensche Tulipa, met den grond swart.

Tulipa van twee verwen, in ’t Latijn Tulipa bicolor, is een Candiotsche Tulipa met doncker-groene smalle bladeren, niet breeder dan Hyacinth-bladeren: de dry bladeren van de bloem zijn rood, de dry geel, over ander, schoon om sien. Ende sulcks isse altijdt, sonder te veranderen. Dan de kleyne Tulipa van Persien soude oock Tulipa Persica bicolor moghen heeten, midts dat dry bladeren wit, ende de anderen rood zijn.

Tulipa met dry verven, in ’t Latijn Tulipa tricolor, is wit, met een weynigh solfer-verwighs ghemenght, met breede [367] roodt carmosijne vlammen, ende kleyne roode streepen.

Eyghentheydt van de Tulipa, ende haer menighvuldige veranderinghe. Alle de soorten van Tulipa krijghen somtijdts tusschen den schoot van de bladeren een kleyn aiuynachtigh bulbken oft wortelken: ende dan heeten sy Tulipa bulbifera.

Als de Tulipans uyt der aerden spruyten, dan en hebben sy maer een dun biesachtigh bladt, ’t welck allenghskens breeder wordt; dan soo lange als sy noch geen bloemen en dragen, krijgen sy niet meer dan dat eenigh bladt: maer als men in het uytspruyten van dat bladt, in ’t selve noch een ander bladt besloten vindt, dan is het te hopen dat sy van ’t selve iaer bloeyen sullen.

Den steel pleegh uyt ’t midden van de wortel te spruyten: dan indien men, nae dat hy midtsgaders de bladers verflenscht ende verdrooght is, de wortel uyt der aerden haelt, dan salmen bevinden, dat hy niet uyt ’t midden maer aen de sijde van de wortel wast. Daer onder wast allenghskens een nieuwe wortel, die alle het sap ende de kracht van dit heele ghewas nae haer treckt: ende alsdan salmen de wortel alder-bequaemelijckste uyt der aerden nemen, ende langhen tijdt sonder schade bewaeren, oft in verre landen verspreyden, om te verplanten.

Het is te weten, dat alle dese seer schoone soorten van Tulipans niet even langen tijdt haer fraeyigheydt ende schoone verwe en behouden: maer de sommige laeten haer bladeren haest vallen, ende verflenschen op korten tijdt: de sommige behouden haer bladeren vaster, in sonderheydt de Spaede ende Middel-soorten van den Tulipans. Maer allegader pleghen haer selven in te trecken ende toe te sluyten, als de locht betrocken, ende het weder nevelachtigh oft onlustigh is: dan als het regenachtigh weder is, vergaen sy dickwijls eer sy open gaen. Oock als de Son te heet is, dan vergaen sy seer haest.

De Tulipans die verscheyden verwe in hare bloemen hebben, en plegen alle iaer de selve verwe niet te behouden: soo dat iemandt het eene iaer een over-schoone bloeme hebbende, het naevolghende iaer de selve dickwijls verandert ende verargert vindt. Oock sietmen somtijdts ghebeuren (’t welck Clusius seer wel vermaent) dat een Tulipa die vele iaeren achter een geel oft roode tamelijcken schoone bloemen voortgebroght hadde, op eenigh iaer daer nae een uytermaten schoone bloeme krijght: de welcke haeren meester een korte blijdschap aendoet: want sy pleegh alsdan ghemeynlijck het naester iaer te vergaen, als oft sy van haeren meester een vriendelijck schoon af-scheydt hadde willen nemen. ’T welck seer wonder, maer nochtans waerachtigh is. Alle de Tulipans eer sy volwassen zijn, pleghen voor dat sy beginnen te bloeyen, ghemeynlijck alle iaeren, recht in d’ aerde de diepte van een palme oft spanne te sincken, uyt-ghesondert de Tulipans van den Apennin, die kleyne wortelkens met lange veselingen ter sijden afhanghende wijt uyt spreyden. Dan de Spaede ende Middel-soorten van Tulipans plegen somtijdts in de oude schellen van haer wortelen wat van den eersten bulb te houden, ende soo ettelijcke wortelkens, wat verachtigh boven den anderen staende in der aerden te seynden; soo datmen de eene neder-sinckende wortel gevonden hebbende, ende de aerde noch dieper uyt haelende, ghemeynlijck veel meer andere klisterkens pleegh te vinden, als oft sy als ketenkens aen den anderen vast waeren. Dan de Roode Spaede Tulipans pleghen haer kinderkens somtijdts ter sijden oock uyt te spreyden als die van Bolognien oft Italiaensche Tulipans. Maer de Vroege Rooden ende Witte gheven haer afsetsels ter sijden uyt, als sy naeuws twee iaer oudt zijn.

Al is ’t sake dat het saedt van alle de Tulipans, van hoedanighe verwe die oock mogen wesen, in der aerden gevallen oft ghesaeydt zijnde, uyt pleegh te botten, nochtans soo moetmen weten, dat de bloemen die daer van komen sullen, niet allegader haer moeders van verwe gelijck worden, maer dickwijls gantsch andere verwe aen-nemen, in sonderheydt de saden van de Witte Tulipans. Want Clusius betuyght, dat hy van de saden die hy uyt een saedt-huysken genomen, ende op een plaetse, ende in de selve stondt ende ure in den Herfst gesaeyet hadde, in de naevolgende Lente verscheyden scheutkens gekregen heeft; de welcke het vijfde, seste, sevenste ende oock achtste, neghenste ende thiende iaer daer nae bloemen voortgebroght hebben; van de welcken den sommighe wit van verwe waeren, als de bloeme daer sy van quaemen; sommige wit met anderen verwen gemenght; sommighe geel, ende geel met eenige anderen verwen; sommighe roodt, ende rood met andere verwen daer by; sommighe purpure, oft purpur met witte randen verciert.

Soo veel de Roode ende Geele, dat is de ghemeynste soorten van Tulipa, belanght, is ’t te weten dat sy ghesaeyt zijnde, meestendeel die bloeme ghelijcken daer sy van ghekomen zijn; maer dickwijls sietmense oock verscheyden verwen krijghen.

Van ’t saedt van de Vroeghe Tulipans heeftmen somtijdts Spaede sien voortkomen, ende Vroeghe van de Spaede.

Oeffeninghe ende saeyinghe van de Tulipans. Aengaende den tijdt wanneer men de Tulipans alder-bequaemelijckste saeyen sal, is het te weten, datter geenen beteren tijdt en is dan den Herfst, ende niet de Lente, oft Vooriaer: want alsdan sullen de bloemen te beter aerden, ende ghewillighlijcker voortkomen. Dan om dat dese wortelkens seer langhe zijn eer sy bloeyen, salmen dien in de potten oft backen saeyen, op datse niet verloren en gaen: want sy de eerste iaeren seer kleyn blijven: ende in het derde oft vierde iaer alsmense uyt de potten oft backen nemen ende verplanten: ende sy dragen meest alleen het vijfde ende seste iaer, selden het vierde, ende noch seldender het derde.

Sy komen alder-best voort in lichte goede aerde, daer geen mest en is, om het rottens wille.

Om schoone Tulipans ende verscheyden verwen te hebben, salmen het saedt van de Witte Tulipa kiesen, oft dat van de Roode gespickelde Tulipa: van ’t welcke seer schoone bloemen plegen voort te komen: maer men sal het saedt van de Geele Tulipans niet nemen, alsmen dat van de Witte krijgen kan: want behalven dat de Geele de alder-slechtste soorten van Tulipans zijn, soo salmen daer seer selden andere dan geele bloemen van krijghen: selfs het gebeurt seer dickwijls datmen schoone orangie ende andere fraeye coleuren saeyet, ende dat daer anders geen bloemen van en komen dan die heel geel zijn, sonder eenige andere verwe daer by.

Dan de vermenighvuldinghe die door het saeyen komt is seer langhsaem ende onseker, in sonderheydt de Vroege ende Middel-soorten: maer de Spaede plegen meestendeel soodanighe bloemen te krijghen als haer moeders hadden: ’t welck seer selden mist.

De alder-schoonste zijn alder-qualijckste om te menighvuldighen: want beneffens dat sommighe maer een iaer schoon en zijn, ende het volghende sterven, als boven vermaent is, soo bevindtmen dat het saedt van de uyt-ghelesenste ende schoonste Tulipans meest geele oft roode bloemen voortbrenght: ende het is groot wonder als sy haer moeders ghelijcken.

Daerom salmen de Tulipans veel sekerder ende veel bequaemelijcker van haer afsetsels vermenighvuldighen, oft oock van de wortelkens die in den schoot van het onderste bladt van de Tulipans somtijdts groeyen: want de selve in d’ aerde ghesteken zijnde bloeyen het naevolghende iaer met haer moeders, een selve verwe in haer bloeme verthoonende die haer moeders hadden: ’t welck de afsetsels ter sijden van de wortelen oock doen.

Sommige nemen om beters wille de wortelen van de Tulipans uyt der aerden nae dat sy gebloeyt hebben; voornaemlijck als den tijdt van ’t iaer teghen den ghemeynen loop al te vochtigh is: want de vochtigheydt dese wortelen seer hinderlijck is.

Plaetse.

Tot nu toe zijn ons de schoonste Tulipans uyt Constantinopelen gesonden geweest: te weten de Vroeghe uyt het landtschap omtrent Cassa by de Swarte Zee ghelegen; ende de Spaede van Cavalla: ’t welck een stadt is aen den Zee-kant van Macedonien ligghende. De Kleyne soorten van Dodoneus, met de andere die ghetackte steelen hebben, wassen in Italien op de Apenninberghen, voorts oock in Vranckrijck ende in Spaegnien.

Naemen.

Sommighe zijn van ghevoelen, dat de Tulipa anders niet en is dan het Satyrium met dry bladers oft Satyrion triphyllon van Dioscorides. Andere houdense voor den Rooden Narciss van Plinius; andere voor den Cosmosandalos van de ouders. Men noemtse oock in ’t Latijn Lilio-Narcissus ende Tulipan Turcicum. Dan in Turckijen heeten de Vroeghe Caffa Lale, oft Cafe Lalé, ende de Spaede Cavala Lalé, nae de plaetsen daer sy wassen. De kleynste Tulipans worden Tulipa pumilo geheeten, dat is Naenkens Tulipa.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Men kan de wortelen van de Tulipans in het salaet met Olie ende Edick ghebruycken als den Aiuyn: want sy goedt van smaeck zijn, oft immers niet walgelijck. Andere en houdense niet alleen bequaem om spijse voor voetsel te ghebruycken: maer willen oock versekeren, datmen de selve seer krachtigh bevinden sal, ende bequaem om de krachten des lichaems ende den lust van bijslapen te vermeerderen, min noch meer dan de wortelen van het Satyrion in oude tijden tot den selven eynde ghebruyckt pleghen te wesen van de ghene die meer lusts dan machts om bijslapen hadden, ende daerom hun nieren met dese wortel verhoopten te verstercken.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van de Tulipa.(Tulipa gesneriana)

Geslachten.

Onder de bloemen met uiachtige wortels moet de Tulipa ook gerekend worden wat een vreemd en buitenlands gewas is. Van deze zijn er veel verschillende soorten, sommige zijn groter en andere kleiner.

Gedaante.

1. De grote Tulipa is meestal van een gedaante en vorm, ze heeft twee of drie dikke, langachtige brede bladeren die soms aan de kanten wat omgebogen of naar buiten gekeerd zijn, welke bladeren wanneer ze net uit de aarde spruiten wat roodachtig schijnen te wezen, dan als ze volkomen zijn en hun echte grootte hebben zijn ze wat witachtig van kleur. Tussen deze bladeren spruit de steel van dertig cm hoog of wat hoger op wiens top een enige bloem staat die naar bovenwaarts open is en van zes blaadjes gemaakt is die als een wijdt gapende diepe kelk of kroes staan en wiens mond of bovenste wat enger is dan het onderste of anderszins ook enigszins op een omgekeerd mutsje of hoedje lijken. In het midden staan saffraankleurige draadjes. De kleur van deze bloem is zeer dikwijls geel, soms wit en soms bijna bleek, purperkleurig en dikwijls is die ook rood. Bovendien zo vindt men ook in die kleuren dat het verschil daarvan bijna ontelbaar schijnt te wezen, want de kanten of randen van de blaadjes van deze bloem en soms ook de onderste eindjes van dezelfde bladeren waarmee ze aan de steel vast zijn, die men de grond noemt, worden heel anders gekleurd gevonden dan de bladeren zelf en men ziet daar ook soms ettelijke strepen of voren doorlopen die een ander kleur dan de bloemen zelf hebben. Aangaande de reuk van deze bloemen die is gewoonlijk vrijwel niets, uitgezonderd alleen een soort van gele tulpen die welriekend wordt bevonden. Het zaad is kafachtig en taai, dor of voos, plat en groeit in driehoekige [364] zaadbolletjes en als die rijp worden gaan ze op drie plaatsen open en splijten. De wortel is een bol die veel op de bollen van de narcissen lijkt.

2. De kleine tulpen hebben smallere en bijna preiachtige bladeren, dunnere en kortere stelen, kleinere en niet zo zeer in de breedte wijdt opengaande bloemen, geel van kleur en de wortels zijn ook kleiner.

Plaats.

1. De grote tulp groeit in de landschappen van Thracië en Cappadocië, hier te lande en zelfs in Italië is ze vreemd en nergens in het wild dan alleen in de hoven van de liefhebbers te vinden.

(Tulipa bononiensis) 2. De kleine tulp groeit in het wild in Languedock en ook op sommige gewesten van Italië, zo men zegt.

Tijd.

Beide deze soorten van tulpen bloeien hier te lande in de maand april, dan in Thracië ziet men ze ook wel in januari met hun bloemen zoals ons de zeer edele heer Augerius Busbequius betuigt in de beschrijving van zijn reis die hij naar Constantinopel deed en schrijft dat hij op de reis in het land van Thracië, tussen de steden Hadrianopel en Constantinopel, overal in het wild een zeer grote menigte van tulpen bloeiend heeft gevonden in de maand januari die daar met de narcissen en hyacinthen groeiden.

Naam.

De nieuwe kruidbeschrijvers hebben deze bloem een vreemde of Turkse naam gegeven waarmee ze tegenwoordig overal bekend is, want ze noemen het zowel in het Neerduits Tulipa als in de andere talen, maar die naam schijnt genomen te zijn van de gedaante van de mutsjes of hoedjes van de Silavoenen die Tulipant, Dulpant of Dulbent genoemd worden waarmee deze bloem enige gelijkenis heeft wanneer ze heel wijdt openstaat uitgespreid. Welke naam deze bloem bij de ouders gehad mag hebben is ons noch heel onzeker. Dan men zou mogen vermoeden dat het Pytion van de ouders mag zijn waar het zaak dat de wortel goed om te eten was en geschikt om het melk bijeen te halen en te rinnen of dik te maken. Want Pytion wordt van Theophrastus onder de eetbare bollen of uiachtige wortels gerekend en, naar het zeggen van Hesychius, is het een kruid waarmee het melk dik gemaakt wordt. Conradus Gesnerus schrijft, dat de Tulipa niets anders niet is [365] dan het Satyrium dat de ouders met de toenaam Erythronium beschrijven en dat alleen omdat een soort van deze tulpen rode bloemen draagt of omdat die gans enige medesoort van Satyrium, door het uitwijzen van de gedaante, schijnt te wezen. Maar of deze Tulipa daarmee goed overeen komt en hoeveel ze op die lijkt, dat zullen we hier later aan iedereen vlijtig laten overwegen uit de beschrijvingen die we van de soorten van Satyrium zullen geven.

(Tulipa gesneriana) 1. De grote soort die dikwijls zeer verschillend van kleur wordt bevonden is van ons grote Tulipa, in het Latijn eigenlijk Tulipa en Tulipa major genoemd.

(Tulipa bononiensis) 2. De kleine soort die anders geen bloemen heeft dan geel van kleur is van ons kleine Tulipa van Narbonen, Tulipa van Languedock en ook Tulipa van Bolognië genoemd, in het Latijn Tulipa minor Narbonensis. Sommige hebben dit geslacht van Tulipa tegen alle recht en reden Hermodactylus met gele bloemen willen noemen want de beschrijving van de echte Hermodactylus betoont opmerkelijk genoeg dat hij gans geen medesoort van tulp is.

Aard, kracht en werking.

De krachten van de Tulipa zijn van ons noch niet onderzocht of bevonden geweest en van niemand dat we weten tot noch toe ten volle beschreven.

BIJVOEGING.

Men vindt tegenwoordig bijna ontelbare soorten van tulpen die allen van de hooggeleerde Clusius in drie geslachten begrepen zijn geweest, behalve de soorten die in Italië, Frankrijk en Spanje in het wild gevonden worden. Van deze drie buitenlandse en meest geachte soorten is de eerste die vroeg bloeit, de ander bloeit laat en de derde is die noch laat noch vroeg bloeit.

Voorts zo worden ze in alle landen veel geacht om de netheid van haar bladeren en om de verschillende kleuren die de bloemen hebben en ook omdat ze zo vroeg in het jaar bloeien en omdat ze zo lang bloeien blijven. Enige volkeren van Azië achten de witte meest als er wat roods bij is, andere achten diegene die meest rood zijn, ja andere verwerpen al diegene daar geen geel bij is. Hier te lande acht men de gevlamde, gevleugelde, gespikkelde, gehakkelde of gesnipperde en met de meest verschillende kleuren, maar die het zeldzaamst te vinden zijn of die een meester hebben die ze hoog prijzen of in waarde houden kan.

Geslachten van vroege tulpen.

Men zou de vroege tulpen wat uitvoeriger kunnen beschrijven, maar om niet te lang te vallen zullen we de geslachten er van alleen vermanen. Dan nochtans is in hun wortel een zaak te aanmerken dat ze soms van buiten bekleed is met een rosachtige, maar meestal zwartachtige schors die van binnen wolachtig en zacht ruig is als de schillen van kastanje en daarom hebben sommige dat geslacht van Tulipa de toenaam Eriophorus gegeven als of men Tulipa met wolachtige wortel zei. Het binnenste van de wortel is vast en stevig en op het wit een ei dat goed gekookt is of hard geworden goed lijken van gedaante en van kleur, van smaak zoet of immers niet onlieflijk.

Aangaande de geslachten en veranderingen of verschillen van deze vroege tulpen is het voor alles te weten dat we hier geen verschil zullen maken van de breedte der bladeren die soms smal, soms een tien cm breed en zeer lang zijn, noch ook van de kleur van de bladeren, noch ook van de vorm van de bloemen die meestal van zes bladeren verzameld zijn en soms meer, maar nimmermeer minder dan zes. Het is ons genoeg dat men weet dat zowel deze vroege als alle andere soorten van tulpen de zes bladeren van de bloemen spits van voren hebben of alle zes rond en bot of de drie uiterste spits en de drie binnenste rond of de buitenste rond en bot en de binnenste spits. Ook is er zeer groot verschil in de draadjes of nopjes die in de bloemen staan en noch meer verschil is er in de eindjes of gronden van die bloemen. Dan al deze aanmerkingen zullen we ter zijde stellen en alleen van de verandering der kleuren van deze bloemen wat vermanen, want onder alle bloemen die tegenwoordig bekend zijn vindt men geen die meer verandering in hun kleur en gedaante heeft dan deze vroege soort van tulpen, tenzij alleen de heul, want men vindt elk jaar er enige verschillende en nooit te voren geziene soorten van. Ze is geel, rood, wit, purper en (als sommige verzekeren) blauw of twee of drie van die voor vermelde kleuren zijn in een bloem gemengd, te weten in de midden, aan de kanten of aan de ene of aan de andere zijde van de bladeren, met spikkels, strepen, of plekken en die zeer aardig versieren, soms zijn die strepen als vlammen of vleugels als vederbossen of pluimen, soms schijnt de ene kleur door de andere, dat is de witte en de gele hebben er wat roods door schijnen, enige lijken op gouden laken, enige op zilver laken, de randen en ook de snippers van de kanten geven deze bloemen ook veel bevalligheid als ze verschillende kleuren van de ganse bloem hebben, men ziet de groene kleur daar ook dikwijls tussen lopen, hoewel dat die er soms eerder door misval dan door eigen aard van de bloem plag bij te komen.

Gele vroege tulp met haar veranderingen. Deze komt bij de rosheid van het goud of bij de geelheid van saffraan of bij de bleekheid van de citroenen of ze lijkt op de kleur van de oranjeappels, soms schijnen ze eerst geel en daarna vertonen ze er enige andere kleur bij, soms hebben ze enige plekken, strepen, stralen, aan de kanten, in het midden of onderaan het binnenste of het buitenste van de uiterste of binnenste bladeren, van vermiljoen, bloedrode of ander donkere of lichte kleuren zodat men in een bloem de geelheid wel meest ziet, maar de andere kleuren die er tussen lopen maken haar zo behaaglijk dat men al die veranderingen niet bevroeden of tellen kan. De nopjes, draadjes en eindjes zijn soms geel en soms bruin. Sommige zijn goed van reuk, sommige hebben geen of onlieflijke reuk wat van alle soorten van tulpen ook te verstaan is.

Rode vroege tulp. Deze zijn doorgaans rood of trekken naar het rode, dat is donker rood, mooi licht of diep rood, oranje rood, menie rood of vermiljoen rood, bloed rood, karmozijn rood, inkarnaat of vleeskleurig, lieflijk rood en verstorven of onlieflijk rood of bruinachtig, soms zijn al deze kleuren met geel of met wit of andere kleuren die naar het violet of blauw trekken gemengd, hoe meer verschillend, hoe mooier dat de bloemen zijn, want met ziet deze soorten van rode tulpen met goudkleurige, gele, witte of donkerder of lichter rode en ook groene en violette randen, strepen, stralen, plekken of zenuwen van binnen of van buiten aan de randen, aan de rug en omtrent het midden langs en dwars versiert en doorregen, voorts zo glinstert de ene kleur veel meer dan de andere en de ene schijnt ook voor de andere. Welke verschillen meer te verwonderen dan te beschrijven staan. De eindjes van deze soort zijn meest geel met zwarte plekken, dan ook wel anders gekleurd. Ze rieken dikwijls goed, dikwijls niet en dikwijls stinken ze als heul.

Witte vroege tulp met zijn veranderingen. Deze tulpen plegen voor alle andere geslachten van tulpen te bloeien, maar ze kunnen het minst tegen de koude, tenzij dat men ze heel diep in de aarde steekt. Ze zijn alle meest wit, maar soms van buiten of van binnen met vleeskleurige of roodachtige of purperen randen, strepen, stralen of plekken versierd, soms zijn ze heel sneeuwwit, soms wat bleek van buiten of van binnen, maar anders meestal wit doch met rood versiert of met violette plekjes of half wit, half rood of van wit en rood tezamen gemengd, de kleur van een bleke vergaande roos gelijk, ook zijn de binnenste bladeren soms vleeskleurig, men vindt ze ook die in alle haar bladeren de vleeskleur en de witte en ook de askleur vermengd hebben en zilverkleurig schijnen te zijn.

Purperen vroege tulp met haar veranderingen. Deze is soms donkerder en violetkleurig, soms bleker rood als de Provense rozen, soms zo bleek dat ze bijna wit schijnt te wezen, soms uit het purper zwartachtig, andere zijn purper violet, andere purper bloedrood of granaatappel kleurig, andere purperlak rood met rode kanten, andere verstorven purper en boven wit en in het midden mooi rood, andere purper violet met witte kanten. Van deze zijn er meer dan tien verschillende soorten van Clusius en andere aangetekend. Ze lijken soms van kleur op de dubbele pioenen en zijn zeer groot, aan de kanten uit het purper witachtig, soms zijn de bladeren van buiten of van binnen purper of aan de ene zijde purper en aan de andere vleeskleurig, soms hebben ze wat geels of bleeks van binnen of aan de kanten. Deze hebben meest alle heel weinig reuk.

Geslachten van de tulpen die noch heel vroeg noch heel laat bloeien. Deze middensoorten of twijfelachtige soort van tulpen doen hun bloemen eerst open wanneer die van de vroege tulpen beginnen te verflensen en als de late beginnen te bloeien dan beginnen deze te vergaan, ja soms bloeien ze met de late. Daarom noemt Clusius ze Tulipa dubia in het Latijn. Van deze zijn sommige groot en hebben meer dan negen medesoorten die van Clusius en andere aangetekend zijn, waarvan ettelijke geel zijn of bleek of goudgeel of ze hebben oranje, rode of vermiljoenkleurige randen, strepen of plekken aan het buitenste of binnenste, middelste, opperste of onderste van de bladeren, ettelijke zijn vermiljoenrood, purper of vleeskleurig, donker purper, appelbloemig, kriekkleurig, bleek, wit, witachtig en van meer andere kleuren, versiert aan de kanten of aan de buitenste of binnenste bladeren met rode of witte randen, strepen of aderen. De grond is soms geel, soms groenachtig, soms blauw of zwartachtig. Sommige worden niet zo hoog maar hebben nochtans zeer grote bloemen, geel of met geel en rood tezamen gemengd of heel zwavelachtig. Andere zijn zo groot als de vroege en soms wat groter dan die. Van deze zijn sommige meest geel of bleek (in alles meer dan tien medesoorten hebben) of wit dat naar het gele trekt of heel wit en eerst groen schijnt te wezen of purper of rood en van die kleur tezamen gemengd of met die door de andere schijnende versiert of hebben gele, rode, purper, witte of groene strepen of plekken aan de kanten of in het midden of langs en dwars de hele bloem door of aan de ene zijde van de bladeren anders dan aan de andere gekleurd. Sommige van deze soorten zijn heel klein en nauwelijks dertig cm hoog en [366] van buiten en van binnen rood, dan met groene kanten, soms goudkleurig, soms zijn ze geen tien cm hoog met een steeltje niet langer dan een duimbreed, de bloem is van buiten purperachtig en van binnen wit of bruinrood en rondom geel.

Beschrijving van de late tulpen. De late Tulipa wordt hoger en groter dan de vroege, de steel is sterker en dikker en soms zestig of negentig cm hoog en van buiten ook met korte ruigheid grijs, om beurten omvat van vijf of zes bladeren die sterker en stijver zijn dan die van de vroege tulpen en meestal overeind staan, soms zo binnenwaarts omgeslagen dat ze bijna gevouwen schijnen te wezen, dan sommige er van zijn in alles de vroege gelijk. Op het opperste van de steel (die soms ook dertig of vijf en veertig cm hoog boven de bladeren op rijst, heel kaal en bloot zonder enige bladeren) groeit een grote lange bloem die hol is als een beker of kroes en van zes bladeren gemaakt. Het zaadhuisje is meestal dikker dan dat van de vroege. Het zaad is groter en de wortel is ook meestal langer en groter. Deze had eertijds niet zoveel verschillende soorten van kleuren als de vroege. Maar de tijd en teelt heeft naderhand anders geleerd.

Gele late Tulipa lijkt bijna van kleur op de vroege, dan is bleekgeel of diep geel of goudkleurig blinkend of aan de kanten met bloedkleurige druppen versierd.

Rode late Tulipa is meestal donker rood en bijna zwartachtig, soms bleker rood en zeer fraai om te zien. In deze soort zijn de onderste eindjes of gronden van de bloemen heel geel of heel zwart die als ze van de zon beschenen zijn er wat blauws bij vermengt schijnen te hebben of zijn met een zwarte plek in een gele of gouden ring staande versierd. Deze plek schijnt soms de gedaante van een oog te hebben en daarom hebben sommige deze soort op het Italiaanse occhio di sole, dat is zonneoog, genoemd. Ze heeft soms zo’n lieflijke reuk dat ze daarin op de lelietjes van dalen of de meibloempjes schijnt te lijken.

Late groene Tulipa met bleke en witte randen komt van zaad voort.

Late groene dubbele Tulipa heeft zeer grote groene bladeren in haar bloem waar binnen noch zes andere kleine dikke blaadjes groeien die om een hoofdje staan als een kleine bloemkool

Late Tulipa met verschillende takken. De late tulpen krijgen soms uit de schoot van het onderste blad een ander zijsteeltje van dertig cm hoog en uit de schoot van het opperste blad spruit noch een andere steel die bijna zo dik is als de middensteel en zo hoog als die. Op elk er van staat een aparte bloem. Soms heeft men ze zes stelen en zoveel bloemen zien voortbrengen en dan zijn de bloemen niet allen volkomen, maar sommige onvolmaakt. Dit gebeurt zeer zelden, want meestal hebben ze maar een steel en een bloem.

Deze late tulpen die gezaaid zijn plegen geen verandering te hebben, dan alleen dat het zaad van de rode soms gele voortgebracht heeft en van de gele rode tulpen gekomen zijn. Dan zoals gezegd is heeft men nu immers zo’n grote, ja soms meer verandering gevonden als in de zaailingen van de vroege.

Beschrijving van andere soorten van tulpen. Deze soorten die we nu beschrijven zullen zijn medesoorten van de kleine tulpen daar Dodonaeus van vermaant en zijn meest uit Italië, Frankrijk en Spanje gebracht, hoewel dat sommige ook uit Turkije komen.

(Tulipa celsiana) 1. Gele Tulipa van de Apennijn bergen is van Clusius Tulipa Apenninaea en van andere Tulipa Bononiensis, dat is Tulipa van Bolognië genoemd want ze groeit meestal op de Apennijnen van Italië en vandaar te Bolognië gebracht is hier te lande en elders verzonden. Ze bloeit met de late tulpen of wat later. De steel wordt een dertig of vijf en veertig cm hoog en is soms in twee of drie takken verdeeld die elk een aparte bloem voortbrengen die gewoonlijk van zes en soms van acht bladeren gemaakt is, van buiten wat groenachtig en van binnen geel, in het midden een driehoekig uitstekend hoofdje hebben die langwerpig is en met vele gele draadjes omringd is en trekt naar de reuk van de steenviolieren. Ze staat gewoonlijk wijder open dan die van de andere soorten van tulpen en meest van na de middag tot de avond toe. De bladeren zijn drie of vier in het getal en smaller dan die van de andere soorten van tulpen, wat askleurig als ook is de steel. Het zaad is kleiner dan dat van de andere soorten. De wortel is met een kastanjebruine schors bekleed die elk jaar twee of meer jonge worteltjes aan haar zijde afzet die het jaar daarna ook bloeien, dan als ze noch nooit gebloeid heeft dan spreidt ze sommige worteltjes ter zijde uit die met lange vezels aan de middelwortel vast zijn en niet diep in de aarde zinken, anders dan in de andere tulpen gebeurt.

2. Rode Tulipa van de Apennijnbergen of van Bolognië lijkt van steel, bladeren (die nochtans wat groener zijn) en gedaante van de bloemen de voorgaande veel, noch ook van wortels, dan de bloem is vol rood en tamelijk welriekend, zesbladig en met zwarte eindjes die met geel omringd zijn. De drie binnenste bladeren eindigen van binnen in drie spitse stralen en hebben wat geels omtrent de eindjes, de drie buitenste bladeren zijn niet spits, maar rond en bot van voren en buiten wat geelachtig. In het midden van de bloem staat een driehoekig langwerpig roodachtig hoofdje. Ze bloeit in april.

(Tulipa sylvestris) 3. Tulipa van Montpelliers is van de hooggeleerde wijdt vermaarde Lobel eerst beschreven geweest en groeit in het wild op het gebergte van Languedock. Daarna noemt hij het gele berglelienarcis van Languedock, in het Latijn Narbonensis Lilio-Narcissus luteus montanus. Ze is de kleine Tulipa van Dodonaeus en wordt Tulipa van Narbonen van andere genoemd. Ze lijkt zeer goed op de Tulipa van Bolognië, dan is in alles kleiner dan die, de bloemen zijn van buiten groener van kleur en van binnen geel, noch lieflijker van reuk dan de steenviolieren en staan elk op een steel met gele uitstekende draden die uit het midden voortkomen. De bol is zo groot als een langwerpige klister look en heeft dikwijls een andere onderklister aan zich dat met een klein draadjes daaraan vast gegroeid is. Voorts heeft ze weinig dikachtige bladeren en die van de prei gelijk die aan de steel groeien. Ze bloeit bijna met de middensoort van tulpen.

4. Spaanse Tulipa groeit op een berg van Spanje niet ver van Aranjoes gelegen en is wat kleiner dan die van Narbonen, de bloem lijkt op die van Narbonen ook gans, dan de uiterste bladeren zijn van buiten niet heel groen, maar met wat purperkleurigs besproeid.

5. Andere Tulipa van Constantinopel, in het Latijn Tulipa Byzantina altera (aldus genoemd tot onderschil van de gewone soorten van tulpen die hier te lande eerst uit Constantinopel gezonden zijn) heeft een steel omtrent dertig cm hoog, groen, rond en meestal met twee lelieachtige bladeren begroeid, doch bleker groen en blinkt als de bladeren van de lelie van Perzië. Op de top van deze steel staat een bloem die van gedaante en grootte op de Tulipa van Bolognië lijkt en van zes spitse bladeren gemaakt is waarvan de drie uiterste wat smaller zijn. De drie binnenste wat breder en van buiten witachtig van kleur daar nochtans wat groens met wat purperachtigs tezamen gemengd bij gevoegd is, van binnen zijn ze wat roodachtig of bleek vleeskleurig met gele eindjes en draadjes en met zwartachtige nopjes en hebben wat reuk. Daarin steekt een driehoekig hoofdje. De wortel is die van de Tulipa van Bolognië ook gelijk en wat gevezeld die sommige andere worteltjes terzijde uitspreidt. Ze bloeit in april en krijgt soms noch een andere bloem uit de schoot van het bovenste blad die met haar eigen steeltje voortkomt. Wat zo dikwijls gebeurt dat ze daarvan de naam van lalé di duos fiori, dat is Tulipa met twee bloemen, bij de Italianen die het uit Constantinopel gezonden hebben gekregen heeft. (Tulipa cretica) Een medesoort hiervan is diegene die anders Tulipa Cretica, dat is Tulipa van Kreta, noemen. Haar bladeren zijn breder dan de leliebladeren, de bloem staat zeer fraai gemengd met een saffraangele grond en bruine draadjes.

Zijde Tulipa of Tulipa bombycina van sommige heeft mooi blij rode bloemen met witachtige kanten en is uit Italië en, zoals andere zeggen, ook uit Kreta gebracht en lijkt op die van Narbonen anders van gedaante, dan de bladeren zijn wat ruigachtig en de wortels hebben ook wat wolligs in.

(Tulipa persica of Tulipa oculus-solis var. persica) Tulipa van Perzië is van Clusius beschreven en Tulipa Persica genoemd, bloeit met de vroegste tulpen. De steel is dertig cm hoog en tamelijk dun met vier bladeren die niet breder zijn dan die van Narbonen Tulipa, doch niet zo groen, uitgehold en op de top van de steel komt een tere bloem die wat groter is dan die van Narbonen of Spaanse Tulipa en is gemaakt van zes bladeren van twee duimbreed lang waarvan de drie uiterste langachtig zijn en spits en van buiten blij mooi rood, doch met witte randen en van binnen geheel wit, de drie binnenste bladeren zijn wat korter met een rondachtige spits, gans sneeuwwit, doch de navels of gronden van alle zes hebben een paarse plek, de draden en noppen zijn zwart, de schors van de bol is buiten zwart of bruin en van binnen met zachte bruine ruigheid bezet zoals de vroege gewone tulpen ook soms hebben. Daar is noch een andere soort van de Perzische Tulipa met een langwerpiger wortel, dan die heeft hier te lande noch niet gebloeid, doch ze wordt in Turkije duurder verkocht dan de voorgaande. Een soort is heel klein en de wortel is niet groter dan een hazelnoot en de bloem is kleiner dan enige kleine Tulipa mag wezen en wordt nimmermeer groter, al is ze heel oud.

(Tulipa biebersteniana)

Andere kleine Tulipa, in het Latijn Tulipa pumila, is de kleinste van de smalbladige tulpen, de bloem is wat geelachtig en fraai, met rode streepjes of draadjes, met menierode aderen en nagels, anders die van Narbonen vrij gelijk.

Tulipa meer dan zes bladeren, Clusius heeft ergens een Tulipa gezien die twaalf bladeren had, dan het volgende jaar had ze er maar zes. Hondius heeft er gezien met negen bladeren en een andere met elf bladeren die in de ronde staan en elkaar niet omvatten of besluiten, beide oranjekleurig, doch de ene bleker en elk met negen draadjes vanbinnen. Soms ziet men, behalve de zes buitenste, drie, vier of vijf binnenbladeren tussen de middeldraden. In de hof van Hondius is er een met dertien smalle gele bloembladeren voortgekomen die zo zes jaar lang bleef totdat de wortel verging, anders had ze de gedaante van een Narbonense Tulipa met de grond zwart.

Tulipa van twee kleuren, in het Latijn Tulipa bicolor, is een Kretische Tulipa met donkergroene, smalle bladeren die niet breder is dan hyacintbladeren, de drie bladeren van de bloem zijn rood, de drie andere geel om beurten en mooi om te zien. En zulks is ze altijd, zonder te veranderen. Dan de kleine Tulipa van Perzië zou ook Tulipa Persica bicolor mogen heten omdat drie bladeren wit en de anderen rood zijn.

Tulipa met drie kleuren, in het Latijn Tulipa tricolor, is wit met wat zwavelkleurigs gemengd en met brede [367] rode karmozijn vlammen en kleine rode strepen.

Eigenschappen van de Tulipa en haar menigvuldige verandering. Alle soorten van Tulipa krijgen soms tussen de schoot van de bladeren een klein uiachtig bolletje of worteltje en dan heten ze Tulipa bulbifera.

Als de tulpen uit de aarde spruiten dan hebben ze maar een dun biesachtig blad wat geleidelijk aan breder wordt en zolang als ze noch geen bloemen dragen krijgen ze niet meer dan dat enige blad, maar als men in het uitspruiten van dat blad daar noch een ander blad in besloten vindt dan is het te hopen dat ze dat jaar bloeien zal.

De steel plag uit het midden van de wortel te spruiten, dan indien men nadat hij met de bladers verflenst en verdroogd is de wortel uit de aarde haalt dan zal men bevinden dat hij niet uit het midden, maar aan de zijde van de wortel groeit. Daaronder groeit geleidelijk aan een nieuwe wortel die al het sap en de kracht van dit hele gewas naar zich trekt en dan zal men de wortel allerbeste uit de aarde nemen en lange tijd zonder schade bewaren of in verre landen verspreiden om te verplanten.

Het is te weten dat al deze zeer mooie soorten van tulpen niet even lange tijd hun fraaiheid en mooie kleur behouden, maar sommige laten hun bladeren gauw vallen en verflensen op korte tijd, sommige behouden hun bladeren vaster en vooral de late en middensoorten van de tulpen. Maar allen plegen zichzelf in te trekken en te sluiten als de lucht betrokken en het weer nevelachtig of onlustig is, dan als het regenachtig weer is vergaan ze dikwijls eer ze open gaan. Ook als de zon te heet is, dan vergaan ze zeer gauw.

De tulpen die verschillende kleuren in hun bloemen hebben plegen die kleur niet elk jaar te behouden zodat iemand het ene jaar een over mooie bloem heeft en het volgende jaar die dikwijls verandert en verergert vindt. Ook ziet men soms gebeuren (wat Clusius zeer goed vermaant) dat een Tulipa die vele jaren achtereen geel of rode tamelijke mooie bloemen voortgebracht heeft op enig jaar daarna een uitermate mooie bloem krijgt die haar meester een korte blijdschap aandoet, want ze plag dan gewoonlijk het volgende jaar te vergaan al of ze van haar meester een vriendelijk mooi afscheid had willen nemen. Wat zeer verwondert, maar nochtans waar is. Alle tulpen eer ze volwassen zijn plegen voordat ze beginnen te bloeien gewoonlijk alle jaren recht in de aarde met de diepte van een tien of zeventien cm te zinken, uitgezonderd de tulpen van de Apennijnen die kleine worteltjes met lange vezels die terzijde afhangen wijdt uitspreiden. Dan de late en middelsoorten van tulpen plegen soms in de oude schillen van hun wortels wat van de eerste bol te behouden en zo ettelijke worteltjes die wat ver boven de andere staan in de aarde te zenden zodat als men de ene neerzinkende wortel gevonden heeft en de aarde noch dieper uithaalt gewoonlijk veel meer andere klistertjes plag te vinden als of ze als ketens aan de andere vast waren. Dan de rode late tulpen plegen hun kindertjes soms terzijde ook uit te spreiden als die van Bolognië of Italiaanse tulpen. Maar de vroege rode en witte geven hun bijbollen terzijde uit als ze nauwelijks twee jaar oud zijn.

Al is het zaak dat het zaad van alle tulpen, van hoedanige kleur die ook mogen wezen, in de aarde gevallen of gezaaid zijn uit plegen te botten, nochtans moet men weten dat de bloemen die daarvan komen zullen niet allen op hun moeders van kleur gelijk worden, maar dikwijls een gans andere kleur aannemen en vooral de zaden van de witte tulpen. Want Clusius betuigt dat hij van de zaden die hij uit een zaadhuisje genomen en op een plaats en op dezelfde tijd en uur in de herfst gezaaid had in de volgende lente verschillende scheutjes gekregen heeft die het vijfde, zesde, zevende en ook achtste, negende en tiende jaar daarna bloemen voortgebracht hebben waarvan sommige wit van kleur waren zoals de bloem daar ze van kwamen, sommige wit met andere kleuren gemengd, sommige geel en geel met enige andere kleuren, sommige rood en rood met andere kleuren er bij, sommige purperen of purper met witte randen versierd.

Zoveel de rode en gele, dat zijn de gewoonste soorten van Tulipa aangaat is het te weten dat als ze gezaaid zijn meestal op die bloem lijken daar ze van gekomen zijn, maar dikwijls ziet men ze ook verschillende kleuren krijgen.

Van het zaad van de vroege tulpen heeft men soms late zien voortkomen en vroege van de late.

Teelt en zaaien van de tulpen. Aangaande de tijd wanneer men de tulpen allerbest zaaien zal is het te weten dat er geen betere tijd is dan de herfst en niet de lente of voorjaar want dan zullen de bloemen beter aarden en gewilliger voortkomen. Dan omdat deze worteltjes zeer lang zijn eer ze bloeien zal men die in de potten of bakken zaaien zodat ze niet verloren gaan omdat ze de eerste jaren zeer klein blijven en in het derde of vierde jaar als men ze uit de potten of bakken neemt en verplant, ze dragen meest alleen het vijfde en zesde jaar en zelden het vierde en noch zeldzamer het derde.

Ze komen allerbest voort in lichte en goede aarde daar geen mest in is vanwege het rottingsgevaar.

Om mooie tulpen en verschillende kleuren te hebben zal men het zaad van de witte Tulipa kiezen of dat van de rode gespikkelde Tulipa waarvan zeer mooie bloemen plegen voort te komen, maar men zal het zaad van de gele tulpen niet nemen als men dat van de witte krijgen kan, want behalve dat de gele de allerslechtste soorten van tulpen zijn, zo zal men daar zeer zelden andere dan gele bloemen van krijgen, zelfs het gebeurt zeer dikwijls dat men mooie oranje en andere fraaie kleuren zaait en dat er geen andere bloemen van komen dan die geheel geel zijn, zonder enige andere kleur er bij.

Dan de vermenigvuldiging die door het zaaien komt is zeer langzaam en onzeker en vooral van de vroege en middensoorten, maar de late plegen meestal zodanige bloemen te krijgen als hun moeders hadden wat zeer zelden mist.

De allermooiste zijn allerslechtste om te vermenigvuldigen, want beneffens dat sommige maar een jaar mooi zijn en het volgende sterven, zoals boven vermaand is, zo bevindt men dat het zaad van de uitgelezendste en mooiste tulpen meestal gele of rode bloemen voortbrengen en het is een groot wonder als ze op hun moeders lijken.

Daarom zal men de tulpen veel zekerder en veel beter van hun bijbollen vermenigvuldigen of ook van de worteltjes die soms in de schoot van het onderste blad van de tulpen groeien, want als die in de aarde gestoken worden bloeien ze het volgende jaar met hun moeders en vertonen een zelfde kleur in hun bloemen die hun moeders hadden wat de bijbollen terzijde van de wortels ook doen.

Sommige nemen om beters wille de wortels van de tulpen uit de aarde nadat ze gebloeid hebben en voornamelijk als de tijd van het jaar tegen de gewone loop al te vochtig is, want de vochtigheid is deze wortels zeer hinderlijk.

Plaats.

Tot nu toe zijn ons de mooiste tulpen uit Constantinopel gezonden geweest, te weten de vroege uit het landschap omtrent Cassa bij de Zwarte Zee gelegen en de late van Cavalla wat een stad is die aan de zeekant van Macedonië ligt. De kleine soorten van Dodonaeus met de andere die getakte stelen hebben groeien in Italië op de Apennijnbergen en voorts ook in Frankrijk en in Spanje.

Namen.

Sommige zijn van mening dat de Tulipa niets anders is dan het Satyrium met drie bladeren of Satyrion triphyllon van Dioscorides. Andere houden het voor de rode narcis van Plinius, andere voor de Cosmosandalos van de ouders. Men noemt ze ook in het Latijn Lilio-Narcissus en Tulipan Turcicum. Dan in Turckije heten de vroege caffa lale of cafe lalé en de late cavala lalé, naar de plaatsen daar ze groeien. De kleinste tulpen worden Tulipa pumilo genoemd, dat is naankes Tulipa.

Aard, kracht en werking.

Men kan de wortels van de tulpen in de salade met olie en azijn gebruiken als de ui, want ze zijn goed van smaak of immers niet walgelijk. Anderen houden ze niet alleen geschikt om als spijs voor voedsel te gebruiken, maar willen ook verzekeren dat men die zeer krachtig bevinden zal en geschikt om de krachten van het lichaam en de lust van bijslapen te vermeerderen, min of meer als de wortels van het Satyrion in oude tijden tot hetzelfde doel gebruikt plegen te zijn van diegene die meer lust dan macht om bijslapen hadden en hoopten daarom hun nieren met deze wortel te versterken.