Knautia

HET III. CAPITEL.

Van de Scabieuse ende haer soorten; ende oock van de Stoebe.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy vier soorten van de Scabieuse beschrijven; te weten de Ghemeyne, de Kleyne, de Middelbaere, ende de Vremde Scabieuse; met noch een ander ghewas, Stoebe van de ouders ghenoemt, van de soorten van de Scabieuse seer verscheyden

Ghedaente.

1. De Ghemeyne Scabieuse krijght langhworpighe, breede, rouwe, aen de sijden ghesneden [172] oft ghesnippelde bladeren, die van de Rakette bijnae ghelijck: daer tusschen spruyten ronde recht op staende steelen, wat ghestreept oft gevoort, anderhalven voet hoogh, oock met eenighe hayrigheyt oft rouwigheyt beset: aen de welcke noch sommige andere dierghelijcke bladeren wassen, die nochtans allenghskens kleynder worden, ende hoe naeder sy by de wortel zijn, hoe grooter sy zijn: op het opperste vande dunne teere rijskens oft uytschietselen van de tacken, steken de bloemen uyt, in een rond bolleken oft schijfachtigh koppeken veel by een vergadert ende ghehoopt: van de welcke de ghene die rondsomme staen grooter zijn dan de middelste, alle beyde met haer veselinghskens oft draeykens die sy in ’t midden hebben, uyt den licht-blauwen oft bleeck-blauwen witachtigh van verwen zijn. De wortel is langh, ende schiet seer diep in der aerden.

2. Kleyne Scabieuse is de Groote van ghedaente seer ghelijck: maer is in alle haer deelen kleynder, ende nauws een palm hoogh: anders en verschilt sy van de Groote in de ghedaente van de bladeren ende van de bloemen niet met allen.

3. Middelbaere Scabieuse heeft oock langhworpighe, breede, ruyghe, grijsachtighe bladeren; maer die zijn nochtans veel kleynder dan die van de Groote, ende geensins ghesnippelt oft ghesneden aen de sijden, maer alleen aen de kanten ghekertelt oft gheschaert: de bloemkens ghelijcken die van de andere Scabieusen, in ronde schijfkens oft kelcks-ghewijse schotelkens by een ghehoopt. De wortel is langh, teer ende dun.

4. De vierde soorte van de Scabieuse oft de Vremde Scabieuse heeft ghesnippelde, sachte, wolachtighe bladeren, die van de Groote ghelijck: de steelen zijn oock diergelijck, anderhalven voet hoogh, insghelijcks oock met bladeren beset: op ’t sop van de rijskens staen oock ronde schijfachtighe hoofdekens, sommighe liesachtigh oft velachtighe kelkskens oft schotelkens hebbende, waer uyt witachtige bloemkens komen: onder de welcke rouwe oft ruygh ende tamelijcken dick saet steeckt. De wortel is wit ende dick, als die van de Ghemeyne Scabieuse.

5. Daer wort noch eene andere dierghelijcke Scabieuse ghevonden, van de voorgaende anders niet verschillende dan alleen in de grootte: want sy is in alle haer deelen kleynder dan die; ende de bloemen van dese soorte zijn uyt de blauwen purpurverwigh.

Stoebe is van sommige voor een soorte van Scabieuse ghehouden gheweest, maer t’ onrecht: want sy is een stekelijck ghewas, ende by-nae nerghens in de oprechte Scabieuse ghelijckende; immers alsmen mercken kan uyt de schilderije diemen vindt in een oudt boeck uyt de Librarije van den Keyser te Weenen: die ick alhier hebbe willen doen stellen, om te bethoonen hoe seer dat sy van de gheslachten van Scabieuse verscheyden is; als oock ghenoeghsaem ghebleken heeft uyt de ghedaente van dat cruydt selve, dat my Doctoor Bernardus Paludanus uyt Grieckenlandt wederkomende ghedrooght zijnde gethoont heeft.

Plaetse.

1. De Groote Scabieuse wast omtrent de leeghe afgaende kanten van de velden ende ackers, somtijts oock van de weyen, meest in alle landen.

2. de Kleyne vindtmen oock somwijlen in vochte beemden ende weyen.

3. De Middel-soorte wast in de velden meest, op mageren ende onvruchtbaren dorren grondt.

4.5. De Vremde soorten zijn in Hoogh ende Neder-Duytschlant vremdt, ende nerghens in ’t wilt wassende: dan in Spaegnien zijn sy van den seer neerstighen Carolus Clusius in de landouwen rondom Salamanca ligghende ghevonden gheweest.

De Stoebe is van den Hoogh-gheleerden ende seer ervaren Doctoor Bernardus Paludanus ghevonden gheweest in de platte ende wel ter sonnen staende opene plaetsen van Morea oft Peloponnesus in Grieckenlandt, ende in het Eylandt Cypres.

Tijdt.

Meest alle de soorten van Scabieuse bloeyen wat laetachtigh in ’t iaer, omtrent de Ooghstmaendt: de vremde worden veel vroegher bloeyende ghevonden.

Naemen.

Dit cruydt is by den ghemeynen man op ’t Latijnsch Scabiosa ghenoemt, dat is te segghen Schurft-cruydt; ende soo schijnt het oock van sommighe [173] Psora gheheeten te zijn: welcken naem de Schurftheyt beteeckent in ’t Griecks, ende t’ samen oock een cruydt daer Aëtius af verhaelt: dan Hermolaus Barbarus schrijft daer aldus van: Oft de Scabieuse, seght hy, dat cruydt is, ’t welck Aëtius Psora noemt, met den roock van de welcke ghebrandt zijnde de Rispen oft Ruypen die aen de boomen groeyen ghedoodt worden, dat is my noch onbekent, ende niet wel ondervonden.

1. De eerste soorte van Scabieuse wort in de Apoteken den Latijnschen naem Scabiosa ghegheven: met welcken naeme sy overal bekent is: wy noemense in ’t Latijn Scabiosa vulgaris maior, dat is Ghemeyne Groote Scabieuse; de Hooghduytschen, nae het segghen van Fuchsius ende Tragus, noemense Apostemenkraut, Postemenkraut, ende Grindtkraut; de Bohemers Rawias: dan den Italiaenschen, Spaenschen, Franschen, Nederlandtschen ende Enghelschen naem komt heel nae by den Latijnschen Scabiosa.

2. De tweede soorte, Scabiosa minor in ’t Latijn gheheeten, maghmen in ’t Nederduytsch Kleyne Scabieuse noemen.

3. De derde soorte, Scabiosa media oft Middel-Scabieuse, wordt van sommighe oock Schaeps-Scabieuse ghenoemt, op ’t Latijnsch Scabiosa ovilla.

4.5. De vierde met haer mede-soorte wordt in Spaegnien voor de Scabieuse ghehouden, ende soo ghenoemt: wy moghense Groote ende Kleyne Vremde Scabieuse noemen, in ’t Latijn Peregrina Scabiosa maior & minor.

Dat ander ghewas, ’t welck wy Stoeba noemen, is soo by de ouders gheheeten gheweest; ende is nu ter tijdt met gheenen anderen naem bekent.

De oorsaeck waerom dat wy de Stoebe hier ghestelt hebben, is, om dat den ghene, die dat boeck inde Medicijnen ghemaeckt heeft datmen Pandectae noemt, erghens gheschreven heeft, dat de Scabiosa ’t selve cruydt is, ’t welck Dioscorides Stoebe noemt. Dan Dioscorides en heeft de Stoebe nerghens eyghentlijck beschreven, aenghesien datse in sijne tijden over al van den ghemeynen man heel bekent was: sulcks dat hem noodeloos dochte de selve met eenige teeckenen te beschrijven. Dan Galenus in ’t eerste boeck van de Antidota schrijft aldus: By ons worter een heesterachtigh gewas gevonden, ’t welck heet ende seer scherp is, wat aromatijck oft nae de specerijen rieckende, dat van de landtlieden Colymbas ende Stoebe ghenoemt wordt; ende is seer bequaem om de wijnen te bewaeren. Maer die Stoebe schijnt verscheyden te wesen van de andere Stoebe, waer van hy spreeckt in het boeck van de Krachten der genees-dinghen; de welcke met de Stoebe van Dioscorides over een schijnt te komen: want hy seyt, datse een t’samentreckende kracht heeft, sonder eenigh bijtachtigheydt: sulcks en kan immers de andere niet wesen, die hy schrijft seer scherp ende heet te zijn. Ende daer uyt blijckt genoegh dat Galenus tweederhande soorten van Stoebe ghekent heeft.

Theophrastus in sijn eerste boeck, rekent de Stoebe onder ’t ghetal van de heesteren, ende beschrijftse met een dick oft ghelijfvigh bladt: in sijn seste boeck houdt hijse voor een van die cruyden die haere bladeren hebben by ettelijcke doornen staende, als in Ononis oft Prangwortele ende Tribulus, ende meer andere ghesien wordt. Het magh wel wesen, dat die de selve is daer Dioscorides af vermaent; vande welcke nochtans de Scabieuse seer verscheyden is, die geen doornen oft stekelingen en heeft; ende boven-dien oock voor de Colymbas van Galenus niet gehouden mach wesen, ghemerckt dat sy gheen gheweldighe scherpigheyt en heeft, als de Colymbas daer Galenus af spreeckt.

Daerom is het beter te ghelooven, dat de Stoebe van de soorten van Scabieuse seer verscheyden is, ende eer voor een dierghelijck ghewas te houden, als wy hier voor de Stoebe hebben doen schilderen, nae de figuere die wy inden voornoemden boeck van de Keyserlijcke Biblioteke ghevonden hebben, ende nae het uytwijsen van het droogh cruydt dat ons van Doctoor Paludanus ghetoont is; als voorseydt is.

Aerd.

De Scabieuse is warm ende droogh, heel diep in den tweeden graed, seer nae by den derden komende, ende boven-dien oock fijn van deelen, oft dun van stoffe. Sy verdeylt ende doorsnijdt de taeye ende dicke vochtigheden, ende maeckt die dun, ende verteert die, ende brenghtse tot bequaeme rijpigheydt.

Kracht ende Werckinghe.

Scabieuse suyvert de borst ende longer; is seer goedt teghen den ouden hoest, ende teghen de swarigheydt oft kortigheydt van aedem; oock teghen de pijne in de sijden, ende alle andere ghebreken van de borst.

De selve verweckt de pisse oock, ende suyvert oft losset dickwijls door de blaese ettelijcke etterachtighe vochtigheden; te weten als daer eenighe verborghen oft heymelijcke inwendighe sweeringhen oft apostumen erghens in het lichaem gheweest zijn.

Men seght oock, datmen de schorftheyt ghenesen kan, alsmen het water, daer de Scabieuse in ghesoden is gheweest, te drincken gheeft sommighe dagen achter den anderen, ende alsmen het sap daer van met sommighe salven menght, ende de schorfte leden daer mede strijckt.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers versekeren, dat de Scabieuse ghestooten ende van buyten opgheleydt, oft met spijse ende dranck inghenomen, seer goedt is teghen de beten ende steken van alle slanghen ende verghiftighe dieren.

Het sap met spijse oft dranck ingenomen doet sweeten, bijsonder alsmen daer wat Theriakels by doet; ende is seer goedt om de pestighe gheswillen oft klapooren op korter tijdt te doen verdwijnen ende te verteeren, alsmen dat in tijdts ende in ’t beghinsel van de sieckte daer op leyt, ende van binnen ghebruyckt, maer dat moetmen dickwijls herdoen ende vernieuwen.

Voorts, soo gelooftmen oock, dat sy seer goet is om alle pestighe ende besmettelijcke heete kortsen te ghenesen.

Krachten van Stoebe.

De Stoebe daer Dioscorides ende Theophrastus af schrijven, ende Galenus in het boeck van de Krachten der ghenees-dinghen af verhaelt, heeft een t’samentreckende kracht, sonder eenighe bijtachtigheyt oft scherpigheyt: dan die andere Stoebe daer Galenus af spreeckt in het boeck van de Antidota, de welcke van sommighe oock Colymbas gheheete is, heeft een seer heete ende scherpe kracht, ende rieckt seer nae de specerije; ende is seer bequaem om de wijnen te bewaeren ende goet te houden; als voorseydt is. [174]

BIIVOEGHSEL.

Daer worden veelderhandesoorten van dit ghewas ghevonden, ghelijck blijckt uyt de schriften van Clusius, die schrijft dat hy over al waer hy oyt gheweest is, altijdt eenighe nieuwe oft eyghen soorte van Scabieuse ghesien heeft: van de welcke ick de naemen hier verhaelen sal, met eenigh teecken van onderscheyt: want het soude te langh wesen die heel te willen beschrijven.

Groot Spaensche Scabieuse van Clusius eerst beschreven, ende Scabiosa maior Hispanica sive prima ghenoemt, krijght witachtighe bloemen, de welcke afghevallen zijnde, sietmen in ’t midden van de huyskens daer de bloemen in staken, een kleyn swartachtigh sterreken, van vier, vijf oft ses raderkens oft straelkens ghemaeckt; daer nae worden die huyskens allenghskens breeder, ende gaen wijder op, tot dat het dick rouw oft ruygh saet, daer de huyskens op stonden, rijp wordt. Dese is die Dodoneus Vremde Scabieuse noemt.

Kleyne Spaensche Scabieuse, is de ghene die Dodoneus voor de tweede Vremde Scabieuse houdt, nae de beschrijvinghe die Clusius daer van gheeft.

1. Oostenrijcksche Scabieuse met breede bladeren ende roode bloemen, is de derde van Clusius, maer de eerste van de ghene daer Dodoneus niet af ghesproken en heeft. Sy heeft holle gheknoopte steelen, onghesneden, maer nochtans ghekertelde bladeren, grooter dan die van de Netelen, bitter ende scherp van smaeck. De bloemen ghelijcken die van de Ghemeyne Scabieuse, maer sijn roodachtigh, sonder reuck.

2. Oostenrijcksche Scabieuse met breede bladeren ende purpure bloemen, ghelijckt de andere; maer is grooter, ende heeft grooter ende swarter bladeren, ende krijght bloemen die uyt den swarten purpurverwigh zijn.

De Oostenrijcksche Ptarmice wordt omtrent Weenen van de vrouwen oock Scabiosa gheheeten.

3. Bergh-Scabieuse heeft vijf oft ses bladeren die ter aerden verspreyt ligghen, seer vet ende ghelijvigh, die van de ghemeyne Scabieuse anders van ghedaente seer ghelijck, bijnae blinckende van groente, van smaeck taey ende gomachtigh, daer nae wat scherpachtigh. Daer tusschen spruyt eenen steel met kleynder bladeren, op het t’ sop met vijfbladighe bloemkens beset, die uyt den blauwen purpurverwigh zijn fraey ghenoegh om sien, veel by een staende, van onder swarte hayrkens, lockskens oft nopkens hebbende. De wortel is langh, swart, met dickachtighe witte veselen.

4. Scabieuse van Indien. Hy heeft dese Scabieuse uyt Italien ontfanghen, met den naem van Scabiosa Indica. Sy heeft fraeye troskens van bloemen, die veel by een staen: elcken bloem is vijfmael ghesnippelt oft ghesneden, die buytenwaerts staen zijn grooter dan de middelste: de verwe van dien is seer fraey doncker-rood, nae den purpuren wat treckende: bladeren zijn heel groen ende blinckende, breedt ende doorsneden als die van de ghemeyne Scabieuse. Dese krijght somwijlen bleeck-roode bloemen. Dan dese is misschien eene mede-soorte van Scabieuse, die van sommighe Scabiosa peregrina rubra ghenoemt wordt.

5. Scabieuse met bleeck-geele bloemen. De bladeren van dese zijn seer diep doorsneden, twee altijdt teghen over den anderen spruytende uyt de knoopen van de steelen, ende zijn groen, wat nae den asschverwighen treckende, bitterachtigh van smaeck. Op ’t sop van de steelen komen platte bollekens van witte oft eer bleeck-geele bloemkens ghemaeckt, die vijf bladerkens hebben: van de welcke de dry onderste grooter zijn dan de andere, met sommighe nopkens oft draeykens van binnen. Het saet is kleynder dan dat van de Ghemeyne. De wortel blijft des winters over, anders dan die van meest alle de soorten van Scabieuse pleghen te doen.

6. Witte Scabieuse. Dese heeft hy in Nederlandt in de hoven veel ghesien, de voorgaende seer ghelijck; dan heeft witter bloemen.

7. Witte Scabieuse met tvvee dobbele oft dry dobbele kopkens. Dese heeft breeder bladeren, ende stijfver steelen, ende sneeuwitte bollekens oft kopkens van de bloemen, meestendeel enckel, maer dickwijls twee oft meer by een staende.

Scabieuse van Matthiolus met vvitte bloemen is een soorte van de volghende groote Scabieuse.

8. Groote Oostenrijcksche Scabieuse met vvitte bloemen heeft breede bladeren, ende schiet by de vier voeten hoogh op. De bloemen zijn grooter als de andere, heel sneeuwit, met witte draeykens in ’t midden uytstekende, die blauwachtighe nopkens draghen; de welcke afghevallen zijnde, worden die bollekens wat rondachtigh, ende by nae schubbachtigh, ende steken vol hoeckigh saet, ’t welck rijp zijnde, grauw oft rosachtigh wordt.

9. Somersche Scabieuse ghelijckt de voornoemde Oostenrijcksche Scabieuse seer wel, maer krijght blauwachtighe bloemkens, die oock een schubbachtigh knopkens maken: nae de welcke volght langhworpigh witachtigh saet.

10. Scabieuse met kinderkens schijnt niet onghelijck te wesen de Scabieuse van Matthiolus beschreven, soo veel de bladeren aengaet; maer de bloemen zijn uyt den purpuren blauwachtigh, in een kopken ghehoopt, uyt de sijden rondomme vele langhe steelkens uytschietende, van de welcke afhanghen andere kleynder bloemkens van de selve verwe; daer uyt spruyten somtijdts noch andere steelkens, onder kleynder maer onvolmaeckte bloemkens draghende. De wortel is grauwachtigh, faselachtigh; maer sy vergaet alle winteren.

11. Kruypende Berg-Scabieuse. Dese kruypt seer wijt ende breedt langhs der aerden met haere swarte langhe wortel, haer selven in der aerden met dunne veselinghskens vast-makende, daer uyt spruyten vele tacken, die oock ligghen, ende oock vele veselinghen krijghen, waer mede sy haer selven aen der aerden verspreyt. De bladeren zijn veelachtigh in ’t ghetal, dicht ende dick, ghelijfvigh, glat, ende seer groen, die van de Maeghdelieven ghelijck, sonder spits oft punct voor aen, de ghedaente van een hert hebbende: den reuck is grasachtigh, niet onlieflijck, met een langh steelken, bitter ende scherpachtigh van smaeck. Tusschen de bladeren spruyten ronde steelkens, een spanne hoogh, draghende elck een platachtigh bolleken, van purpurverwighe bloemkens ghemaeckt, somwijlen bijnae blauw. Hy noemtse in ’t Latijn Scabiosa montana minor repens.

12. Alderkleynste Scabieuse, is de Globularia, van ons in ’t Bijvoeghsel van de Maeghdelieven beschreven, met de mede-soorte daer van met geele bloemen.

Lobel heeft ettelijcken soorten van Scabieuse beschreven, die de voorgaende niet onghelijck en zijn, ende misschien de selfste; te weten: A. Kleyne Scabieuse, die hy voor de Peristereon oft Columbaria van Dioscorides houdt. B. De Groote oft Ghemeyne Scabieuse. C. De Schaeps-Scabieuse, oft Middel-soorte van de Scabieuse, daer Dodoneus af spreeckt. D. Acker-Scabieuse, die een schoone wijde purpur-blauwe bloeme heeft. E. Grootste Bergh-Scabieuse, in ’t Latijn Scabiosa Alpina maxima. F. Roode Oostenrijcksche Scabieuse, van Clusius beschreven. G. Bergh-Scabieuse van de heete landen, Montana Scabiosa calidarum regionum. H. Scabiosa met kinders, die wy beschreven hebben, Scabiosa prolifera ghenoemt. I. Groote Spaensche Scabieuse met vvitte bloemen. K. Wtlandtsche Scabieuse, van bloemen ende ’t saet de Scabieuse, van bladeren ende ghedaente de Roode Valeriane ghelijck. L. Alderminste Bergh-Scabieuse, die van de kleyne Verbene oft Yser-cruydt ghelijckt: de bloemen zijn bleeck-peersch, uyt schubbachtighe kopken voortkomende. M. Kleyne Somer-Scabieuse, die oock een blauwe bloeme heeft, als de Ghemeyne, met langhachtighe groene baerdekens van anderhalve duym, als een sterre ghestraelt staende.

Daer zijn noch sommige andere soorten van Scabieuse van andere beschreven, weerdigh om te verhaelen: te weten: 13. Scabieuse met gheplackte bladeren. Dese soorte wast in Hoogh-Duytschlandt, ende heeft ghemeynlijck acht bladeren uyt de wortel komende, niet ghesneden, breedtachtigh, maer nochtans veel langher dan sy breedt zijn, dick, ghelijvigh ende met sommighe swarte spickelkens gheteeckent: de bloeme is uyt den blauwen wat roodachtigh.

14. Heesterachtighe Scabieuse is van Cesalpinus beschreven, die hoogh opwast, bijnae als een heester oft kleyn boomken.

15. Fransche Scabieuse heeft langhworpighe, swartachtighe, dunne, gheladde bladeren, van smaeck de besien van Alkekengi ghelijckende, eer die rijp zijn.

16. Scabieuse met geele bloemen wast in Duringerlandt: ende sulcks is misschien de soorte die Fabius Columna Globularia lutea noemt, by de Maeghdelieven beschreven.

17. Kleyne Scabieuse met bloemen als die van Ocimum, heeft onder bladeren als Wilde Rakette, aen de steelen als die van Scabieuse: de bloemen zijn witachtigh oft licht-peersch, met peersche placken, ghesnippelt, welrieckende.

18. Scabieuse met silver-vervvighe bladeren heet in ’t Latijn Scabiosa argentea angusto folio, nae haer smalle bladeren.

Voorts, soo is den Edelen hoogh-gheleerden Fabius Columna van die meyninghe, dat de Scabieuse de Phyteuma van Discorides soude moghen wesen: ’t welck Clusius niet seer vremt en dunckt: dan Lobel houdt de Scabieuse voor de Peristereon oft Columbaria van Dioscorides, als voorseydt is.

Alle de Scabieusen hebben dit eyghens, dat elck deel van de bloemen eenen hoet gelijckt.

Stoebe met doornen, oft Stekelighe Stoebe, ende eenighe soorten voor Poterium ghehouden, schijnen de schilderije die Dodoneus voor Stoebe heeft doen schilderen wat te ghelijcken: dan om datter veel zijn die ghelooven dat de Afyllanthe van Dodoneus de Stoebe van de ouders is, ende dat alle de andere mede-soorten van de selve Afyllanthe van Clusius voor soorten van Stoebe beschreven zijn (als blijckt uyt het 4.capitel van ‘t 4.boeck der Vremder oft Wtlandtsche cruyden) daerom sal den leser de soorten van Stoebe in de volghende 5.ende 6. Capitelen, ende de Bijvoeghsels daer van moghen soecken.

Tijdt.

Meest alle de soorten van Scabieuse vergaen des winters, ende moeten alle iaer op een nieuw ghesaeyt worden. Dan om eenen sekeren tijdt te beteeckenen wanneer de Scabieusen bloeyen oft haer saet rijp maken, dat soude seer onseker vallen: want dat is verscheyden nae de plaetsen ende ghewesten daer sy groeyen: ghemerckt dat die in de heete landen vroegh groeyen ende bloeyen, in de koude landen ghesaeyt zijnde seer spaet voortkomen, ende dickwijls gheen bloemen en draghen, oft ten minsten haer saet niet rijp en maken.

Krachten van Scabieusen.

Al is ’t datmen de Ghemeyne Scabieuse meest pleegh te ghebruycken, nochtans door ghebreck van dien salmen de kleyne seer wel moghen nemen; ende, nae de meyninghe van meest alle de Cruydt-beschrijvers van dese tijden, soo schijnen alle de soorten van Scabieuse van aerdt ende krachten met de Ghemeyne ghenoeghsaem over een te komen. Maer om seker te gaen, salmen de dry eerste soorten van Dodoneus beschreven liever ghebruycken dan de andere vremde, die wat onbekender ende min ghemeyn zijn.

Voorts, soo is de Conserve van de bloemen van Scabieuse met suycker ghemaeckt, ende daghelijcks inghenomen, seer goet om alle de ghebreken van de borst ende van de Longher te ghenesen. [175]

De looge daer Scabieuse in ghesoden oft gheweyckt is, doodet de meluwen van den hayr, alsmen ’t hooft ende ’t hayr; daer mede wascht: ende met de selve looghe wordt alle zeerigheyt van de hoofde, bijsonder het quaedt wit zeer afghewassen ende ghenesen.

De kleyne Scabieuse, soo Lobel schrijft, wordt seer ghebruyckt van de Apotekers van Montpelliers, door het ghebreck van de Groote Scabieuse, niet alleen om de vuyle waterigheydt van ’t bloedt uyt te brenghen ende te suyveren, ende de borst met loose te ontlasten van de fluymachtighe vochtigheden ende vergaderinghen, maer oock om te beletten ende wederstaen de quade schorftheydt ende zeerigheydt, ende oock de vuyle schelfferinghen. Sy gheneest oock met Azijn daer Grijsecom in ghesoden heeft het wit zeer, ’t wilt vier, ieucksel, ende mismaeckte schorftheydt van de huyt.

Om de Scabieuse te ghebruycken in tijden van peste, waer in sy seer ghepresen wordt, salmen liever de Groote oft Ghemeyne Scabieuse nemen, dan eenighe andere, te weten drinckende van dat sap ’t ghewichte van dry oft vier oncen, met twee scrupelen Mithridaet oft Veneetsche Theriakel: want alsoo wordt den mensche verweckt tot sweeten, ende wordt soo dickmael verlost van de doodelijcke ende pestilentiaele kortsen: ’t selve soo ghebruyckt, is seer nut den ghenen die vergift in ’t lichaem met spijse oft met dranck inghenomen hebben.

In Duringerlandt, ende in de heel koude landen wordt dit cruydt seer ghepresen om de wonden toe te heelen: want alsmen het sap daer van warm in de wonden giet oft drupt, dan kanmen de pijlen ende dierghelijcke hakende dinghen daer uyt doen komen sonder smert oft sweeringhe.

In het landt van Brandenburgh worter door raedt van sommighe gheleerde Medicijnen veel ghebruyckt een Extractie van de Scabieuse ghemaeckt, de welcke seer ghepresen wordt in alle ghebreken van de longher, bijsonder in de ghene die etter spouwen, ende beghinnen uyt te teeren.

Ander Hooghduytsche Alchymisten ghebruycken de Scabieuse in alle die dinghen daer het Centaurium goedt toe is: ende kiesen voor de beste Scabieuse de ghene die de Santorie van bladeren meest ghelijckt, sulcks alsser in Hooghduytschlandt veel ghevonden wordt, ende oock in Italien: sulcks als wy in ’t Bijvoeghsel van Groote Santorie een oft twee soorten beschrijven.

Teghen de beten van de slanghen wordt dit selve cruydt seer ghepresen: ende sommighe gebruycken het poeder van de wortel om dat alle daghe te drincken de swaerte van een draghme, met wat Geyten-wey, teghen alle schorftheydt des lichaems.

Men maeckt een Syroop van Scabieuse, te weten van het sap met suycker ghemenght, die in de Apoteken seer ghebruyckt pleegh te wesen, bijsonder in Vranckrijck.

Het water ’t welcke ghedistilleert wordt in het laetste van de Mey-maendt uyt de bladeren ende uyt de wortelen van de Scabieuse, wel kleyn ghesneden zijnde, is seer goedt in alle sweeringhen ende apostumen, ende teghen de kortigheydt op de borste: te weten alsmen daer van omtrent dry oncen indrinckt des morghens ende des avondts: ende is oock seer goede bate teghen de peste ende tegen het vergift, teghen den hoest, ende teghen de schorftheydt.

Het wordt oock ghebruyckt in de ghebreken van de ooghen: ander ghenesen de spenen met het selve, ende ontdoen daer mede alle quade ende herde gheswillen op seer korte tijdt.

Is de Scabieuse het recht Phyteuma der ouders, als Columna meynt, soo vermach sy al ’t selve dat Phyteuma doen kan: ende is een minne-cruydt, als Dodoneus elders verhaelt: ende Lobel gheeftse alle de krachten van Peristereon oft Columbaria van Dioscorides.

Kracht van de Stoebe.

Waer het sake dat Dodoneus eenighe sekerheydt van de Stoebe ghegheven hadde, wy souden van hare krachten alhier wat moghen handelen: dan ghemerckt dat het by meest alle de Cruydt-beschrijvers onseker is, welck ghewas voor oprechte Stoebe te houden soude moghen wesen, sullen wy daer af hier niet vele woorden maken; maer den leser tot het Bijvoeghsel van het volghende seste Capitel uyt-stellen.

HET III. KAPITTEL.

Van Scabiosa en haar soorten en ook van Stoebe. (Knautia arvensis, Globularia punctata, Jasione montana, Scabiosa atropurpurea)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we vier soorten van Scabiosa beschrijven, te weten de gewone, de kleine, de middelbare en de vreemde Scabiosa met noch een ander gewas dat Stoebe van de ouders genoemd is en van de soorten van de Scabiosa zeer verschilt

Gedaante.

1. De gewone Scabiosa krijgt langwerpige, brede, ruwe en aan de zijden gesneden [172] of gesnipperde bladeren die van de raket bijna gelijk en daartussen spruiten ronde rechtop staande stelen die wat gestreept of gevoord zijn en vijf en veertig cm hoog en ook met enige harigheid of ruwheid bezet waaraan noch sommige andere diergelijke bladeren groeien die nochtans geleidelijk aan kleiner worden en hoe dichter ze bij de wortel zijn hoe groter ze zijn, op het opperste van de dunne tere twijgen of schede van de takken steken de bloemen uit die veel bijeen in een rond bolletje of schijfachtig kopje tezamen gesteld en gehoopt zijn en waarvan diegene die rondom staan groter zijn dan de middelste en alle beide hebben hun vezeltjes of draadjes in het midden en zijn uit het lichtblauwe of bleekblauwe witachtig van kleur. De wortel is lang en schiet zeer diep in de aarde.

2. Kleine Scabiosa is de grote van gedaante zeer gelijk, maar is in al haar delen kleiner en nauwelijks een tien cm hoog, anders verschilt ze vrijwel niets van de grote in de gedaante van de bladeren en van de bloemen.

3. Middelbare Scabiosa heeft ook langwerpige, brede, ruige en grijsachtige bladeren, maar die zijn nochtans veel kleiner dan die van de grote en geenszins versnipperd of gesneden aan de zijden, maar alleen aan de kanten gekarteld of geschaard, de bloempjes lijken op die van de andere Scabiosa’s en zijn in ronde schijfjes of kelkvormige schoteltjes bijeen gehoopt. De wortel is lang, teer en dun.

4. De vierde soort van Scabiosa of de vreemde Scabiosa heeft versnipperde, zachte en wollige bladeren die van de grote gelijk, de stelen zijn ook diergelijk en vijf en veertig cm hoog en insgelijks ook met bladeren bezet, op de top van de twijgen staan ook ronde schijfachtige hoofdjes die sommige liesachtige of velachtige kelkjes of schoteltjes hebben waaruit witachtige bloempjes komen waaronder ruw of ruig en tamelijk dik zaad steekt. De wortel is wit en dik als die van de gewone Scabiosa.

5. Daar wordt noch een ander diergelijke Scabiosa gevonden die van de voorgaande niet anders verschilt dan alleen in de grootte, want ze is in al haar delen kleiner dan die en de bloemen van deze soort zijn uit de blauwe purperkleurig.

Stoebe is van sommige voor een soort van Scabiosa gehouden geweest, maar te onrecht, want het is een stekelig gewas en lijkt bijna nergens in op de echte Scabiosa, immers als men merken kan uit de schilderij die men vindt in een oud boek uit de bibliotheek van de keizer te Wenen die ik alhier heb willen laten stellen om aan te tonen hoezeer dat ze van de geslachten van Scabiosa verschilt als ook voldoende gebleken is uit de gedaante van dat kruid zelf dat dokter Bernardus Paludanus die uit Griekenland terugkwam gedroogd getoond heeft.

Plaats.

1. De grote Scabiosa groeit omtrent de lage afgaande kanten van de velden en akkers en soms ook van de weiden en meest in alle landen.

2. De kleine vindt men ook soms in vochtige beemden en weiden.

3. De middelsoort groeit in de velden meestal op magere en onvruchtbare, dorre grond.

4.5. De vreemde soorten zijn in Hoog- en Nederduitsland vreemd en groeien nergens in het wild dan in Spanje en zijn van de zeer vlijtige Carolus Clusius in de landstreken die rondom Salamanca liggen gevonden.

Stoebe is van de hooggeleerde en zeer ervaren doctor Bernardus Paludanus gevonden in de platte en goed in de zon staande open plaatsen van Morea of Peloponnesos in Griekenland en in het eiland Cyprus.

Tijd.

Meest alle soorten van Scabiosa bloeien wat laat in het jaar omtrent augustus, de vreemde worden veel vroeger bloeiend gevonden.

Namen.

Dit kruid is bij de gewone man op het Latijns Scabiosa genoemd, dat is te zeggen schurftkruid en zo schijnt het ook van sommige [173] Psora genoemd te zijn welke naam schurft betekent in het Grieks en tezamen ook een kruid daar Aëtius van verhaalt, dan Hermolaus Barbarus schrijft daar aldus van; ‘of Scabiosa, zegt hij, dat kruid is wat Aëtius Psora noemt en waarvan met de rook de ruspen of ruipen die aan de bomen groeien gebrand en gedood worden, dat is me noch onbekend en niet goed onderzocht’.

1. De eerste soort van Scabiosa wordt in de apotheken de Latijnse naam Scabiosa gegeven en met die naam is ze overal bekend, we noemen het in het Latijn Scabiosa vulgaris major, dat is gewone grote Scabiosa, de Hoogduitsers, naar het zeggen van Fuchsius en Tragus, noemen het Apostemenkraut, Postemenkraut en Grindtkraut, de Bohemers rawias, dan de Italiaanse, Spaanse, Franse, Nederlandse en Engelse naam komt heel dicht bij de Latijnse Scabiosa.

2. De tweede soort, Scabiosa minor in het Latijn genoemd, mag men in het Nederduits kleine scabieuse noemen.

3. De derde soort, Scabiosa media of middel scabieuse wordt van sommige ook schaaps-scabieuse genoemd, op het Latijns Scabiosa ovilla.

4.5. De vierde met haar medesoort wordt in Spanje voor Scabiosa gehouden en zo genoemd, we mogen het grote en kleine vreemde Scabiosa noemen, in het Latijn Peregrina Scabiosa major & minor.

Dat ander gewas wat we Stoeba noemen is zo bij de ouders genoemd en is tegenwoordig met geen andere naam bekend.

De oorzaak waarom we de Stoebe hier gesteld hebben is omdat degene die dat boek in de medicijnen gemaakt heeft dat men Pandetae noemt ergens geschreven heeft dat Scabiosa hetzelfde kruid is wat Dioscorides Stoebe noemt. Dan Dioscorides heeft de Stoebe nergens eigenlijk beschreven aangezien dat het in zijn tijden overal van de gewone man heel bekend was zodat het voor hem nodeloos was om die met enige tekens te beschrijven. Dan Galenus in het eerste boek van de Antidota schrijft aldus; ‘bij ons wordt er een heesterachtig gewas gevonden wat heet en zeer scherp is, wat aromatisch of naar specerijen ruikt en dat van de landlieden Colymbas en Stoebe genoemd wordt en is zeer geschikt om de wijnen te bewaren. Maar die Stoebe schijnt verschillend te wezen van de andere Stoebe waarvan hij spreekt in het boek van de krachten van de geneesdingen die met de Stoebe van Dioscorides overeen schijnt te komen want hij zegt dat ze een tezamen trekkende kracht heeft zonder enig bijtachtigheid en dat kan immers de andere niet zijn waarvan hij schrijft dat het zeer scherp en heet is. En daaruit blijkt genoeg dat Galenus twee soorten van Stoebe gekend heeft.

Theophrastus in zijn eerste boek rekent de Stoebe onder het getal van de heesters en beschrijft het met een dik of stevig blad, in zijn zesde boek houdt hij het voor een van die kruiden die hun bladeren hebben die bij ettelijke dorens staan zoals in Ononis of prangwortel en Tribulus en meer andere gezien wordt. Het mag wel wezen dat dit dezelfde is daar Dioscorides van vermaant en die nochtans van de Scabiosa zeer verschilt omdat die geen dorens of stekels heeft en bovendien ook niet voor de Colymbas van Galenus gehouden mag worden gemerkt dat ze geen geweldige scherpte heeft als de Colymbas daar Galenus van spreekt.

Daarom is het beter te geloven dat Stoebe van de soorten van Scabiosa zeer verschilt en eerder voor een diergelijk gewas te houden is als we hier voor de Stoebe hebben laten schilderen naar de figuur die we in de voornoemde boek van de keizerlijke bibliotheek gevonden hebben en naar het uitwijzen van het droge kruid dat ons van doctor Paludanus getoond is als gezegd is.

Aard.

Scabiosa is warm en droog heel diep in de tweede graad en komt zeer dicht bij de derde en bovendien ook fijn van delen of dun van stof. Ze verdeelt en doorsnijdt de taaie en dikke vochtigheden en maakt die dun en verteert die en brengt ze tot geschikte rijpheid.

Kracht en werking.

Scabiosa zuivert de borst en longen en is zeer goed tegen de oude hoest en tegen de zwarigheid of kortheid van adem en ook tegen de pijn in de zijde en alle andere gebreken van de borst.

Dezelfde verwekt de plas ook en zuivert of lost dikwijls door de blaas ettelijke etterachtige vochtigheden, te weten als er enige verborgen of heimelijke inwendige zweren of apostumen ergens in het lichaam zijn.

Men zegt ook dat men de schurft genezen kan als men het water daar de Scabiosa in gekookt is geweest enige dagen achter elkaar te drinken geeft en als men het sap daarvan met sommige zalf mengt en de schurftige leden daarmee strijkt.

De nieuwe kruidbeschrijvers verzekeren dat Scabiosa gestampt en van buiten opgelegd of met spijs en drank ingenomen zeer goed is tegen de beten en steken van alle slangen en vergiftige dieren.

Het sap met spijs of drank ingenomen laat zweten en vooral als men daar wat teriakel bij laat en is zeer goed om de pest gezwellen of klaporen op korte tijd te laten verdwijnen en te verteren als men dat op tijd en in het begin van de ziekte daarop legt en van binnen gebruikt, maar dat moet men dikwijls overdoen en vernieuwen.

Voorts zo gelooft men ook dat ze zeer goed is om alle pestige en besmettelijke hete koortsen te genezen.

Krachten van Stoebe.

De Stoebe daar Dioscorides en Theophrastus van schrijven en Galenus in het boek van de krachten van de geneesdingen van verhaalt, heeft een tezamen trekkende kracht zonder enige bijtachtigheid of scherpheid, dan die andere Stoebe daar Galenus van spreekt in het boek van de Antidota die van sommige ook Colymbas geheten is heeft een zeer hete en scherpe kracht en ruikt zeer naar de specerijen en is eerder geschikt om de wijnen te bewaren en goed te houden als voorzegd is. [174]

BIJVOEGING.

Daar worden vele soorten van dit gewas gevonden zoals blijkt uit de schriften van Clusius die schrijft dat hij overal waar hij ooit geweest is altijd enige nieuwe of eigen soort van Scabiosa gezien heeft waarvan ik de namen hier verhalen zal met enig teken van verschil want het zou te lang wezen die geheel te willen beschrijven.

(Scabiosa stellata) Groot Spaans Scabiosa van Clusius eerst beschreven en Scabiosa major Hispanica sive penna genoemd krijgt witachtige bloemen en als die afgevallen zijn ziet men in het midden van de huisjes daar de bloemen in staken een klein zwartachtig sterretje van vier, vijf of zes radertjes of straaltjes gemaakt en daarna worden die huisjes geleidelijk aan breder en gaan wijder open totdat het dik ruw of ruig zaad daar de huisjes op stonden rijp wordt. Deze is die Dodonaeus vreemde Scabiosa noemt.

Kleine Spaanse Scabiosa is diegene die Dodonaeus voor de tweede vreemde Scabiosa houdt naar de beschrijving die Clusius daarvan geeft.

(Scabiosa integrifolia)

1. Oostenrijkse Scabiosa met brede bladeren en rode bloemen is de derde van Clusius, maar de eerste van diegene daar Dodonaeus niet van gesproken heeft. Ze heeft holle geknoopte stelen, niet gesneden, maar nochtans gekartelde bladeren en groter dan die van de netels, bitter en scherp van smaak. De bloemen lijken op die van de gewone Scabiosa, maar zijn roodachtig en zonder reuk.

2. (Scabiosa alpina) Oostenrijkse Scabiosa met brede bladeren en purperen bloemen lijkt op de ander, maar is groter en heeft groter en zwarter bladeren en krijgt bloemen die uit het zwarte purperkleurig zijn.

De Oostenrijkse Ptarmice wordt omtrent Wenen van de vrouwen ook Scabiosa genoemd.

3. (Scabiosa gramuntia) Berg Scabiosa heeft vijf of zes bladeren die ter aarde verspreidt liggen, zeer vet en stevig, die van de gewone Scabiosa anders van gedaante zeer gelijk en bijna blinkend van groenheid, van smaak taai en gomachtig, daarna wat scherp. Daartussen spruit een steel met kleinere bladeren met op de top met vijfbladige bloempjes bezet die uit het blauwe purperkleurig zijn en fraai genoeg om te zien die veel bijeen staan en van onder zwarte haartjes, lokjes of nopjes hebben. De wortel is lang en zwart, met dikachtige witte vezels.

(Scabiosa atropurpurea)

4. Scabiosa van Indië. Hij heeft deze Scabiosa uit Italië ontvangen met de naam van Scabiosa Indica. Ze heeft fraaie trosjes van bloemen die veel bijeen staan, elke bloem is vijfmaal gesnipperd of gesneden, die buitenwaarts staan zijn groter dan de middelste, de kleur er van is zeer fraai donkerrood en trekken wat naar het purper, bladeren zijn heel groen en blinkend, breed en doorsneden als die van de gewone Scabiosa. Deze krijgt soms bleekrode bloemen. Dan deze is misschien een medesoort van Scabiosa die van sommige Scabiosa peregrina rubra genoemd wordt.

5. Scabiosa met bleekgele bloemen. De bladeren van deze zijn zeer diep doorsneden waarvan er twee altijd tegenover de ander spruiten uit de knopen van de stelen en zijn groen en trekken wat naar het askleurige, bitterachtig van smaak. Op de top van de stelen komen platte bolletjes van witte of eerder bleekgele bloempjes gemaakt die vijf bladeren hebben waarvan de drie onderste groter zijn dan de andere en met sommige nopjes of draadjes van binnen. Het zaad is kleiner dan dat van de gewone. De wortel blijft ‘s winters over, anders dan die van meest alle soorten van Scabiosa plegen te doen.

6. Witte Scabiosa. Deze heeft hij in Nederland in de hoven veel gezien en lijkt veel op de voorgaande, dan heeft wittere bloemen.

(Cephalaria alpina)

7. Witte Scabiosa met twee dubbele of driedubbele kopjes. Deze heeft bredere bladeren en stijvere stelen en sneeuwwitte bolletjes of kopjes van de bloemen en meestal enkel, maar dikwijls staan er twee of meer bijeen.

Scabiosa van Matthiolus met witte bloemen is een soort van de volgende grote Scabiosa.

8. Grote Oostenrijkse Scabiosa met witte bloemen heeft brede bladeren en schiet rond de honderd twintig cm hoog op. De bloemen zijn groter dan de andere, heel sneeuwwit met witte draadjes die in het midden uitsteken en die blauwachtige nopjes dragen en als die afgevallen zijn worden die bolletjes wat rondachtig en bijna schubachtig en steken vol hoekig zaad en als dat rijp is wordt het grauw of rosachtig.

9. Zomerse Scabiosa lijkt zeer goed op de voornoemde Oostenrijkse Scabiosa, maar krijgt blauwachtige bloempjes die ook een schubachtig knopje maken waarna langwerpig witachtig zaad volgt.

10. Scabiosa met kindertjes schijnt veel te lijken op de Scabiosa van Matthiolus beschreven zoveel de bladeren aangaat, maar de bloemen zijn uit de purperen blauwachtig en in een knopje gehoopt waar uit de zijden rondom vele lange steeltjes uitschieten waarvan andere kleiner bloempjes van dezelfde kleur afhangen en daaruit spruiten soms noch andere steeltjes die onder kleiner maar onvolmaakte bloempjes dragen. De wortel is grauwachtig en vezelachtig, maar ze vergaat alle winters.

11. Kruipende berg Scabiosa. (Globularia vulgaris) Deze kruipt zeer wijdt en breed langs de aarde met haar zwarte lange wortel die zichzelf in de aarde met dunne vezeltjes vast maken en daaruit spruiten vele takken die ook liggen en ook vele vezels krijgen waarmee ze zichzelf op de aarde verspreidt. De bladeren zijn veel in het getal, dicht en dik, stevig, glad en zeer groen en die van de madelieven gelijk, zonder spits of punt vooraan en de gedaante van een hart hebben, de reuk is grasachtig en niet onlieflijk, met een lang steeltje, bitter en scherpachtig van smaak. Tussen de bladeren spruiten ronde steeltjes van een zeventien cm hoog die elk een platachtig bolletje dragen van purperkleurige bloempjes gemaakt, soms bijna blauw. Hij noemt ze in het Latijn Scabiosa montana minor repens.

12. Allerkleinste Scabiosa is de Globularia die van ons in het bijvoegsel van de madelieven beschreven wordt met de medesoort daarvan met gele bloemen.

Lobel heeft ettelijke soorten van Scabiosa beschreven die op de voorgaande lijken en zijn misschien dezelfde, te weten, (Scabiosa columbaria) A. Kleine Scabiosa die hij voor de Peristereon of Columbaria van Dioscorides houdt. (Centaurea scabiosa) B. De grote of gewone Scabiosa. (Jasione montana) C. De schaap Scabiosa of middelsoort van de Scabiosa daar Dodonaeus van spreekt. (Knautia arvensis) D. Akker Scabiosa die een mooie wijde purperblauwe bloem heeft. (Cephalaria alpina) E. Grootste berg Scabiosa, in het Latijn Scabiosa Alpina maxima.(Centaurea austriaca) F. Rode Oostenrijkse Scabiosa van Clusius beschreven. (Cephalaria leucantha) G. Berg Scabiosa van de hete landen, Montana Scabiosa calidarum regionum. H. Scabiosa met kindertjes die we beschreven hebben en Scabiosa prolifera noemden. (Scabiosa stellata) I. Grote Spaanse Scabiosa met witte bloemen. (Scabiosa stellata) K. Buitenlands Scabiosa die van bloemen en het zaad op Scabiosa en van bladeren en gedaante op de rode valeriaan lijkt. (Centaurea amara) L. Allerkleinste berg Scabiosa die op de kleine Verbena of ijzerkruid lijkt, de bloemen zijn bleekpaars en komen uit schubachtige kopjes voort. (Crupina vulgaris?) M. Kleine zomer Scabiosa die ook een blauwe bloem heeft als de gewone met langachtige groene baardjes van anderhalve duim en als een ster gestraald staan.

Daar zijn noch sommige andere soorten van Scabiosa die van andere beschreven zijn en waard om te verhalen, te weten 13. Scabiosa met geplekte bladeren. Deze soort groeit in Hoogduitsland en heeft gewoonlijk acht bladeren die uit de wortel komen, niet gesneden en breedachtig, maar nochtans veel langer dan ze breed zijn, dik, stevig en met sommige zwarte spikkeltjes getekend, de bloem is uit het blauwe wat roodachtig.

14. Heesterachtige Scabiosa is van Cesalpinus beschreven die hoog opgroeit, bijna als een heester of klein boompje.

15. Franse Scabiosa heeft langwerpige, zwartachtige, dunne, gladde bladeren die van smaak op de bessen van Physalis alkekengi lijken eer die rijp zijn.

16. Scabiosa met gele bloemen groeit in Duringerland en zulks is misschien de soort die Fabius Columna Globularia lutea noemt en bij de madelieven beschreven is.

17. Kleine Scabiosa met bloemen als die van Ocimum heeft onder bladeren als wilde raket en aan de stelen als die van Scabiosa, de bloemen zijn witachtig of lichtpaars met paarse plakken, versnipperd en welriekend.

(Scabiosa argenta) 18. Scabiosa met zilverkleurige bladeren heet in het Latijn Scabiosa argentea angusto folio, naar haar smalle bladeren.

Voorts zo is de edele hooggeleerde Fabius Columna van die mening dat Scabiosa de Phyteuma van Discorides zou mogen wezen wat Clusius niet zeer vreemd vindt, dan Lobel houdt Scabiosa voor de Peristereon of Columbaria van Dioscorides als gezegd is.

Stoebe met doornen of stekelige Stoebe en enige soorten die voor Poterium gehouden worden schijnen wat op de schilderij die Dodonaeus voor Stoebe heeft laten schilderen te lijken, dan omdat er veel zijn die geloven dat de Afyllanthe van Dodonaeus de Stoebe van de ouders is en dat alle andere medesoorten van dezelfde Afyllanthe van Clusius voor soorten van Stoebe beschreven zijn (als blijkt uit het 4^de kapittel van het 4^de boek van de vreemde of buitenlandse kruiden) daarom zal de lezer de soorten van Stoebe in de volgende 5^de en 6^de kapittel en de bijvoegsels daarvan mogen zoeken.

Tijd.

Meest alle soorten van Scabiosa vergaan ‘s winters en moeten alle jaar opnieuw gezaaid worden. Dan om een zekere tijd te bepalen wanneer de Scabiosen bloeien of hun zaad rijp maken zou zeer onzeker vallen, want dat is verschillend naar de plaatsen en gewesten daar ze groeien gemerkt dat die in de hete landen vroeg groeien en bloeien in de koude landen gezaaid zeer laat voortkomen en dikwijls geen bloemen dragen of ten minste hun zaad niet rijp maken.

Krachten van Scabiosa.

Al is het dat men de gewone Scabiosa meestal plag te gebruiken, nochtans door gebrek van die zal men de kleine zeer goed mogen nemen en naar de mening van meest alle kruidbeschrijvers van deze tijd schijnen alle soorten van Scabiosa van aard en krachten met de gewone voldoende overeen te komen. Maar om zeker te gaan zal men liever de drie eerste soorten van Dodonaeus beschreven gebruiken dan de andere vreemde die wat onbekender en minder gewoon zijn.

Voorts zo is de konserf van de bloemen van Scabiosa met suiker gemaakt en dagelijks ingenomen zeer goed om alle gebreken van de borst en van de longen te genezen. [175]

De loog daar Scabiosa in gekookt of geweekt is doodt de meluwen van het haar als men het hoofd en het haar daarmee wast en met dezelfde loog worden alle zeren van het hoofd en vooral het kwaad wit zeer afgewassen en genezen.

De kleine Scabiosa, zo Lobel schrijft, wordt zeer gebruikt van de apothekers van Montpelliers vanwege het gebrek van de grote Scabiosa en niet alleen om de vuile waterigheid van het bloed uit te brengen en te zuiveren en de borst met loos te ontlasten van de fluimachtige vochtigheden en verzamelingen, maar ook om de kwade schurft en zeerheid en ook de vuile schilfers te beletten en te weerstaan. Ze geneest ook met azijn waar aardrook in gekookt heeft het wit zeer, het wild vuur, jeuk en mismaakte schurft van de huid.

Om de Scabiosa te gebruiken in tijden van pest, waarin ze zeer geprezen wordt, zal men liever de grote of gewone Scabiosa nemen dan enige andere, te weten drinken van dat sap het gewicht van drie of vier ons met twee scrupels mitridaat of Veneetse teriakel, want zo wordt de mens verwekt tot zweten en wordt zo vaak verlost van de dodelijke en pestachtige koortsen, hetzelfde zo gebruikt is zeer nuttig voor diegene die vergif in het lichaam met spijs of met drank ingenomen hebben.

In Duringerland en in de heel koude landen wordt dit kruid zeer geprezen om de wonden dicht te maken, want als men het sap daarvan warm in de wonden giet of drupt dan kan men de pijlen en diergelijke hakende dingen daaruit laten komen zonder smart of zweren.

In het land van Brandenburg wordt er op raad van sommige geleerde dokters veel een extract gebruikt die van de Scabiosa gemaakt is en zeer geprezen wordt in alle gebreken van de longen en vooral in diegene die etter spuwen en beginnen uit te teren.

Andere Hoogduitse alchimisten gebruiken Scabiosa in alle dingen daar het Centaurium goed toe is en kiezen voor de beste Scabiosa diegene die duizendguldekruid van bladeren het meest gelijkt zoals er in Hoogduitsland veel gevonden wordt en ook in Italië als we in het bijvoegsel van grote santorie een of twee soorten beschrijven.

Tegen de beten van de slangen wordt dit kruid zeer geprezen en sommige gebruiken het poeder van de wortel omdat elke dag te drinken de zwaarte van een drachme met wat geitenwei tegen alle schurft van het lichaam.

Men maakt een siroop van Scabiosa, te weten van het sap met suiker gemengd die in de apotheken zeer gebruikt plag te wezen en vooral in Frankrijk.

Het water wat gedistilleerd wordt in het laatste van de meimaand uit de bladeren en uit de wortels van Scabiosa, die wel klein gesneden zijn, zijn zeer goed in alle zweren en apostumen en tegen de kortheid op de borst, te weten als men daarvan omtrent drie ons drinkt ‘s morgens en ‘s avonds en is ook een zeer goede baat tegen de pest en tegen het vergif, tegen de hoest en tegen schurft.

Het wordt ook gebruikt in de gebreken van de ogen en anderen genezen de aambeien met hetzelfde en ontdoen daarmee alle kwade en harde zwellen op zeer korte tijd.

Is de Scabiosa het echte Phyteuma van de ouders, als Columna meent, dan mag ze hetzelfde dat Phyteuma doen kan en is een minnekruid als Dodonaeus elders verhaalt en Lobel geeft ze alle krachten van Peristereon of Columbaria van Dioscorides.

Kracht van Stoebe.

Was het zo dat Dodonaeus enige zekerheid van de Stoebe gegeven had zouden we van haar krachten hier wat mogen handelen, dan gemerkt dat het bij meest alle kruidbeschrijvers onzeker is welk gewas voor echte Stoebe te houden zou mogen wezen zullen we daarvan hier niet vele woorden maken, maar de lezer tot het bijvoegsel van het volgende zesde kapittel uitstellen.