Gossypium

HET XIII. CAPITEL.

Van Kottoen oft Boom-wolle.

Ghedaente.

Dat ghewas, het welcke Kottoen oft Boom-wolle voordtbrenght, wast ghemeynlijck anderhalven voet hoogh, ende schijnt een kleyn heesterken te wesen. Het wordt in tacken verdeylt: de bladeren zijn breedachtigh, ende bijnae drijkantigh, ghekerft ende doorsneden, bijkants ghelijck de bladeren van den Wijngaert oft van Alcea, dat is Sigmaers-cruydt; maer sy zijn kleynder dan die, ende sachter, grijsachtigh ende oock bequaem om daer kussens oft bedden mede te vullen. De bloemen zijn geel van verwen, in ’t midden wat purpurachtigh, de welcke nae haer kleyne nootkens als kleyne appelkens laten, niet heel verscheyden van ghedaente van de vrucht van een soorte van Aristolochia longa oft Osterlucie; de welcke rijp zijnde van selfs open gaen: daer in steeckt, midtsgaders het saet, een heel sachte sneeuwitte wolachtigheydt: de welcke somwijlen uyt de spleten van de selve gapende vrucht af pleegh te hanghen: de welcke daer nae vergadert wordt ende ghesponnen, om daer kleederen af te maken. Het saet is langhworpigh, niet onlieflijck van smaeck: de wortel is kleyn, veselachtigh.

Plaetse.

Niet alleen in Asien, Afrijcken ende in het Eylandt Tylos, ’t welck in de Arabische zee ghelegen is, daer Theophrastus af vermaent; maer oock in vele landen aen Europa toebehoorende, wordt dit ghewas neerstelijcken ende voorspoedighlijcken genoegh geoeffent ende geplant; als in de Eylanden van de Middellandtsche zee; te weten, Malta ende Candien, ende andere warme landouwen aen den Zuyden gheleghen.

Naemen.

Dit ghewas heet in ’t Griecks Xylon, ende Gossipion; in ’t Latijn heeft het oock de selve naemen: in de Apotekers winckels noemtmen ’t Lanugo Bombax ende Cotum; in ’t Italiaensch Bambagia en Cotoni; in ’t Spaensch Algodon; in ’t Hooghduytsch Baumwoll; in ‘t [88] Fransch Du Cotton; in ’t Nederduytsch Kottoen; in ’t Enghelsch Cotton.

Theophrastus vermaent van dit ghewas in het 9. capitel van sijn 4.boeck, maer en geeft dat geenen naem; dan seght alleen, dat het eenen boom is die Wol voortbrenght, in het eylant Tylos wassende: maer het en moet niemant vremt gheven, dat hy een onbekent ghewas, ende dat in verre landen groeyde, eenen boom gheheeten heeft: nu het Kottoen oft wolachtigheyt van dit voornoemde ghewas, in dese onse tijden (in de welcke vele dingen bekent geworden zijn die de ouders heel onbekent waren) den naem van Baumwoll oft Boomwolle, dat is wolle die van eenen boom ghekomen is, onder de Duytschen noch behoudt.

Dan Theophrastus schrijft aldaer van dit ghewas in de naervolghende maniere: Men seght oock (schrijft hy) dat het selve Eylant Tylos vele boomen voordtbrenght die Wolle draghen; ende sy segghen, dat die boomen bladeren hebben als die van den Wijngaert, maer nochtans kleynder; ende dat haere vrucht, daer de Wolle in steeckt, soo groot is als eenen Appel; de welcke wanneer het tijt is van rijp te wesen open gaet; ende dat de wolle alsdan daer uytgenomen wort, waer van sy webben ende laken pleghen te maken. In ’t Griecks boeck van Theophrastus was het woordt ouden te veel: want hy seydt, Carpon de ouden; ende soo voordt; waer uyt datmen verstaen soude hebben, dat die boomen geen vrucht en droegen; maer dat woordt ouden moet uytgedaen zijn: want uyt de navolghende woorden blijckt genoegh dat hy heeft willen seggen, dat sy vruchten voort-brochten, gemerckt dat hy daer nae stracks seght, dat de vrucht soo groot is als eenen Appel.

Plinius spreeckt van het selve gewas in ’t eerste capitel van sijn 19.boeck. het hooghste deel van Egypten (seght hy) ’t welck aen den kant van Arabien leydt, brenght een heestere voort, die van sommighe Gossipion ghenoemt is, maer meest Xylon; ende daerom worden de webben oft lakenen die daer af ghemaeckt worden Xylina gheheeten. Die heester is kleyn, ende krijght een vrucht de ghebaerde Note ghelijck van ghedaente, uyt wiens binnenste sijdachtigheydt den wolachtighen dons ghenomen ende ghesponnen wordt: ende daer en is ter werelt niet witter ende sachter dan de wolachtigheydt van die vrucht. De Priesters van Egypten en draghen gheen kleederen liever dan die daer van gheweven zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinge.

Het asschen van gebrant Kottoen kan het bloet, ’t welck uyt de wonden vloeyt, alsoo wel stelpen ende op doen houden, als de asschen van ghebrandt papier.

Het binnenste oft het merch van het saet helpt de gene die met den hoest ghequelt zijn, ende haeren aedem niet wel verhaelen en konnen; ende boven dien het verweckt tot de onkuyscheydt ende begheerte des vleeschs, want het vermenighvuldight het saet gheweldighlijcken seer.

De Olie die uyt het saet uytgheperst wordt doet de sproeten vergaen, ende verdrijft alle andere besmetheydt des huyts.

Ander ghebruyck.

Watmen met de Wolle van dit ghewas doen kan, oft waer toe het Kottoen al dient, te verhalen, dat en komt met mijn voornemen alhier niet over een. Doch het is te weten, dat niet alleen de Wolle oft Kottoen uyt de vrucht ghenomen, maer oock de Kottoen-bladeren self bequaem zijn om daer mede de bedden ende kussens ende andere dierghelijcke dinghen te vullen.

BIIVOEGHSEL.

Kottoen-cruydt wordt nu veel ghesaeyt in Italien, voornementlijck in Calabrien ende Poulien; oock in Sicilien, ende omtrent Roomen te Civita Veechia, ende te Viterbo. Dit cruydt komt in dry oft vier maenden, nae dat het ghesaeyt is, tot sijn volwassen grootte; ende en blijft in Asien gheen half iaer in d’ aerde: want eerst wordt het in Mey oft Braeckmaendt ghesaeyt, ende in September afghemaeyt. Men moet het alle iaer van nieuws saeyen: voor dat het ghesaeyt wordt, laten sy dat saet eerst dry daghen in verckens oft koyen-mest weycken, als de hoveniers van Candien meest pleghen te doen, want dan groeyet beter ende overvloediger: dat is, het komt eer uyt, ende krijght meer Kottoens: oock soo verzasschet de straffe Koude van den winter. Insghelijcks doen meest alle de neerstighe cruydt-liefhebbers met hunne vremde ghewassen, die hun uyt andere (sonderlinghe de heete) landen gesonden worden, ende maken de ghewassen die seer qualijck in koude landen groeyen, de koele ende min bequaeme locht ghewoon, en doense vele vruchten voordtbrenghen. De vrouwen van Grieckenlandt, Cypres, en oock Surien, in sonderheydt die van Damasch, suyveren de Kottoen alsdus: Sy nemen een ijsere latte eenen voet langh, twee vingheren dick, ende daer mede douwen sy de vrucht van ’t Kottoen op een bert: het saet dat rond en hart is, ontloopt oft ontspringht het yser, ende scheyt sich soo van de Wolle oft Kottoen: andere doen ’t met een pese oft snaer op een rat oft wiel; als onse spinne-wielen zijn.

Kottoen van Cayro, in Egypten wassende van Bellonius Gossipium perenne ghenoemt, van Prosper Alpinus Gossipium arboreum, in ’t Egyptisch Gotne msegiar, al oftmen Boom-Kottoen seydt, wast aen een boomachtighe heester, menighe iaeren overblijvende; doch men vindt het aldaer maer alleenlijck in sommighe hoven. Den stam wordt wel vijftien voeten hoogh, ende is houtigh, met harde tacken: de bladeren, vruchten en dons zijn als die van Kleyn Kottoen, doch grooter, dan dit Kottoen en wort in ’t weven aldaer niet ghebruyckt, maer wel in Arabien.

Kottoen van Indien oft Bresilien heeft dick saet, swart, tien oft twaelf by een versamelt, tuyght Bellonius. Dan het Asiaensch heeft in elcke vrucht maer een besonder saet.

Ander Wol-boomen van West ende Oost-Indien sullen van ons by de Indische ende min bekende ghewassen ten deele hier nae beschreven worden.

Naemen.

Dit cruydt, oft de wolle daer van, heet in ’t Griecks Bambax ende Pampax; ende daer naer in Italien Bambagia; in onse tale heetse meest Boom-vvolle; hoe wel ’t ghene datter van gheweven is oock Bambasijn heet, ende de borsten daer van ghemaeckt heeten daer van oock misschien Wambaysen. In ’t Latijn heet ’t oock Cottum; daer van komt den Franschen naem Cotte.

Noch van de krachten van Kottoen

Kottoen op ’t vier gheleyt, ende den roock daer van gheroken, en met den neuse opghehaelt, helpt de vrouwen die met de opstijginghe des moeders ghequelt zijn.

De Barbieren ghebruycken het Kottoen oock nuttelijck om de wonden ende zeeren te suyveren: als sy den Kottoen eerst in wijn gheleyt hebben, ende daer nae uytghedouwt. Die van Egypten en ghebruycken ander*s geen wiecken oft schrapselen in hunnen wonden oft zeeren; ende daer toe nemen sy hun Boom-Kottoen, dat fijnder is dan ’t gene dat aen de leeghe heester wast. Sy ghebruycken ’t selve Kottoen oock om het bloet te stelpen. Het saet van dit ghewas is goet teghen alle koude ghebrecken van de borst. Ende de Egyptenaers ghebruycken de slijmerigheydt van ’t selve saet, als ’t in water gheweyckt is gheweest, teghen alle heete kortsen, en alle vergift dat de maghe en darmen knaeght oft door-eet. ’T selve Boom-Kottoen wordt van hun oock ghebruyckt teghen den hoest die van scherpe soute vochtigheden op de borst sinckende veroorsaeckt is.

Sommighe hebben ghemeynt dat Kottoen het Gnaphalium van Dioscorides is, om dat het soo goet is teghen het rootmelisoen.

De wortel van Kottoen-cruydt is de lever ende nieren goet, maer is de maghe ende ’t hooft schadelijck ende moeyelijck.

In Arabien wort van het Boom-Kottoen een soorte van heel fijn doeck gheweven, Sessa gheheeten; van sommighe voor het Byssum van de ouders ghehouden.

HET XIII. KAPITTEL.

Van katoen of boomwol. (Gossypium herbaceum)

Gedaante.

Dat gewas wat katoen of boomwol voortbrengt groeit gewoonlijk vijf en veertig cm hoog en schijnt een klein heestertje te wezen. Het wordt in takken verdeeld, de bladeren zijn breedachtig en bijna driekantig, gekerfd en doorsneden, bijna als de bladeren van de wijngaard of van Alcea, dat is sigmaartskruid, maar ze zijn kleiner dan die en zachter, grijsachtig en ook geschikt om daar kussens of bedden mee te vullen. De bloemen zijn geel van kleur en in het midden wat purperachtig die na haar kleine nootjes als kleine appeltjes laten die niet heel verschillen van gedaante van de vrucht van een soort van Aristolochia longa of oosterlucie en als die rijp zijn vanzelf open gaan en daarin steekt ook het zaad met een heel zachte sneeuwwitte wolligheid die soms uit de spleten er van gapend van vrucht plag te hangen die daarna verzameld wordt en gesponnen om daar kleren van te maken. Het zaad is langwerpig, niet onlieflijk van smaak, de wortel is klein en vezelachtig.

Plaats.

Niet alleen in Azië, Afrika en in het eiland Tylos, wat in de Arabische zee ligt waar Theophrastus van vermaant, maar ook in vele landen die aan Europa toebehoren wordt dit gewas vlijtig en voorspoedig genoeg geteeld en geplant als in de eilanden van de Middellandse zee, te weten Malta en Kreta en andere warme landstreken die in het zuiden liggen.

Namen.

Dit gewas heet in het Grieks Xylon en Gossipion, in het Latijn heeft het ook dezelfde namen, in de apothekerswinkels noemt men het Lanugo Bombax en Cotum, in het Italiaans bambagia en cotoni, in het Spaans algodon, in het Hoogduits Baumwoll, in het [88] Frans du cotton en in het Nederduits kottoen, in het Engels cotton.

Theophrastus vermaant van dit gewas in het 9^de kapittel van zijn 4^de boek maar geeft dat geen naam en zegt alleen dat het een boom is die wol voortbrengt en in het eiland Tylos groeit, maar het moet niemand vreemd lijken dat hij een onbekend gewas en dat in verre landen groeit een boom genoemd heeft, nu het kottoen of wolligheid van dit voornoemde gewas is in deze onze tijden (waarin vele dingen bekend geworden zijn die de ouders heel onbekend waren) de naam van Baumwoll of boomwol, dat is wol die van een boom gekomen is, onder de Dietsers noch behoudt.

Dan Theophrastus schrijft daar van dit gewas op de volgende manier; ‘men zegt ook (schrijft hij) dat hetzelfde eiland Tylos vele bomen voortbrengt die wol dragen en ze zeggen dat die bomen bladeren hebben als die van de wijngaard, maar nochtans kleiner en dat haar vrucht waar de wol in steekt zo groot is als een appel en die wanneer het tijd is van rijpheid opengaat en dat de wol dan er uitgenomen wordt waarvan ze webben en lakens plegen te maken’. In het Grieks boek van Theophrastus is het woord ‘ouden’ teveel, want hij zegt, ‘Carpon de ouden’ enzovoort, waaruit men verstaan zou hebben dat die bomen geen vrucht dragen, maar dat woord ‘ouden’ moet er uitgedaan worden want uit de navolgende woorden blijkt genoeg dat hij heeft willen zeggen dat ze vruchten voortbrengen, gemerkt dat hij later zegt dat de vrucht zo groot is als een appel.

Plinius spreekt van hetzelfde gewas in het eerste kapittel van zijn 19^de boek; ‘het hoogste deel van Egypte (zegt hij) wat aan de kant van Arabië ligt brengt een heester voort die van sommige Gossipion genoemd wordt, maar meestal Xylon en daarom worden de webben of lakens die daarvan gemaakt worden Xylina genoemd. Die heester is klein en krijgt een vrucht de gebaarde noot gelijk van gedaante, uit wiens binnenste zijdeachtigheid de wolachtige dons genomen en gesponnen wordt en er is niets ter wereld witter en zachter dan de wolligheid van die vrucht. De priesters van Egypte dragen geen kleren liever dan die daarvan geweven zijn.

Aard, kracht en werking.

As van gebrande katoen kan het bloed wat uit de wonden vloeit net zo goed stelpen en op laten houden als de as van gebrand papier.

Het binnenste of het merg van het zaad helpt diegene die met de hoest gekweld zijn en hun adem niet goed ophalen kunnen en bovendien het verwekt tot de onkuisheid en begeerte des vlees want het vermenigvuldigd het zaad zeer geweldig.

De olie die uit het zaad geperst wordt laat de sproeten vergaan en verdrijft alle andere besmetting van de huid.

Ander gebruik.

Wat men met de wol van dit gewas doen kan of waartoe het katoen al dient te verhalen dat komt met mijn voornemen hier niet overeen. Doch het is te weten dat niet alleen de wol of katoen uit de vrucht genomen, maar ook de katoenbladeren zelf geschikt zijn om daarmee de bedden en kussens en andere diergelijke dingen te vullen.

BIJVOEGING.

Katoenkruid wordt nu veel gezaaid in Italië, voornamelijk in Calabrië en Apulië,ook in Sicilië en omtrent Rome te Civita Veechia en te Viterbo. Dit kruid komt in drie of vier maanden nadat het gezaaid is tot zijn volwassen grootte en blijft in Azië geen half jaar in de aarde, want eerst wordt het in mei of juni gezaaid en in september afgemaaid. Men moet het elk jaar opnieuw zaaien en voordat het gezaaid wordt laten ze dat zaad eerst drie dagen in varkens- of koeienmest weken zoals de hoveniers van Kreta meestal plegen te doen want dan groeit het beter en overvloediger, dat is het komt eerder uit en krijgt meer katoen, ook verzacht het zo de straffe koude van de winter. Insgelijks doen meest alle vlijtige kruidliefhebbers met hun vreemde gewassen die ze uit andere (vooral de hete) landen gezonden worden en maken de gewassen die zeer slecht in koude landen groeien de koele en minder geschikte lucht gewoon en laten ze vele vruchten voortbrengen. De vrouwen van Griekenland, Cyprus en ook Syrië en vooral die van Damascus zuiveren katoen aldus; ze nemen een ijzeren lat van een dertig cm lang en twee vingers dik en daarmee duwen ze de vrucht van katoen op een plank en het zaad dat rond en hard is ontloopt of ontspringt het ijzer en scheidt zich zo van de wol of katoen, andere doen het met een pees of snaar op een rad of wiel als onze spinnenwielen zijn.

(Gossypium arboreum subsp. perenne) Katoen van Cairo dat in Egypte groeit en van Bellonius Gossipium perenne genoemd, van Prosper Alpinus Gossipium arboreum, in het Egyptisch Gotne mseguar, al of men boomkatoen zei, groeit aan een boomachtige heester die menige jaren overblijft, doch men vindt het daar maar alleen in sommige hoven. De stam wordt wel vier en een halve meter hoog en is houtig, met harde takken, de bladeren, vruchten en dons zijn als die van klein katoen doch groter, dan dit katoen wordt in het weven daar niet gebruikt, maar wel in Arabië.

Katoen van Indië of Brazilië heeft dik zaad, zwart en tien of twaalf bijeen verzamelt getuigt Bellonius. Dan het Aziatische heeft in elke vrucht maar een apart zaad.

Andere wolbomen van West en Oost-Indië zullen van ons bij de Indische en minder bekende gewassen ten dele hierna beschreven worden.

Namen.

Dit kruid of de wol ervan heet in het Grieks Bambax en Pampax en daarna in Italië bambsgia, in onze taal heet ze meestal boomwol, hoewel hetgeen dat er van geweven is ook bambasijn heet en de borstrokken daarvan gemaakt heten daarvan ook misschien wambuizen. In het Latijn heet het ook Cottum en daarvan komt de Franse naam cotte.

Noch van de krachten van katoen

Katoen op het vuur gelegd en de rook daarvan geroken en met de neus opgehaald helpt de vrouwen die met de opstijging des baarmoeder gekweld zijn.

De barbieren gebruiken het katoen ook nuttig om de wonden en zeren te zuiveren als ze de katoen eerst in wijn gelegd hebben en daarna uitgeduwd. Die van Egypte gebruiken geen andere doeken of afschrapsels in hun wonden of zeren en daarvoor nemen ze hun boomkatoen dat fijner is dan hetgeen dat aan de lage heester groeit. Ze gebruiken hetzelfde katoen ook om het bloed te stelpen. Het zaad van dit gewas is goed tegen alle koude gebreken van de borst. En de Egyptenaars gebruiken de slijmerigheid van hetzelfde zaad als het in water geweekt is tegen alle hete koortsen en alle vergif dat de maag en darmen knaagt of dooreet. Hetzelfde boomkatoen wordt van hun ook gebruikt tegen de hoest die veroorzaakt is van scherpe zoute vochtigheden wat op de borst zinkt.

Sommige hebben gemeend dat katoen het Gnaphalium van Dioscorides is omdat het zo goed is tegen de rode loop.

De wortel van katoenkruid is de lever en nieren goed, maar is de maag en het hoofd schadelijk en moeilijk.

In Arabië wordt van het boomkatoen een soort van heel fijne doek geweven, sessa genoemd, dat van sommige voor het byssum van de ouders gehouden wordt.