Cynoglossum

HET XXXIII. CAPITEL.

Van Hondstong.

Ghedaente.

Hondstong heeft langhworpighe, breede, kleyne, sachte, gheladde in ’t aentasten, ende met een seer sachte wolachtigheydt bedeckte Bladeren: den Steel is anderhalven voedt hoogh, rondt, oock een weynigh grijsachtigh, in meer andere verdeelt: aen de welcke de Bloemen voordt-komen, schickelijcken ghevoeght, uyt den rooden wat purpur-bruyn. Nae elcke bloeme volgen vier aen malkanderen hanghende rouwe Saeden, soo stekeligh, dat sy aen de kleeren blijven hanghen, gelijck de Klissen: tusschen de vier saeden komt een middel-stecksken oft priemken uytbotten, somwijlen hard ende stekende: de wortel is dick, recht, diep inder aerden sinckende.

Plaetse.

Hondtstonge groeyt gemeynlijck in sandachtighe, onghebouwde ende onbewoonde plaetsen, somwijlen oock in wat vochtachtighe, omtrent de weghen en paden. Voordts, soo is dat ghewas nae den grondt ende ’t ghewest daer ’t op wast dickwils verscheyden van grootte en van ghedaente: want in sommighe landen wordt het veel grooter dan in Duydtschlandt, ende krijght vele groote bladeren: in sommighe andere is het kleynder, leegher, ende met smaller bladeren, sulcks als is ’t gene dat Hondtstonge van Candien van ettelijcke genoemt wordt.

Tijdt.

Den steel bloeyt in Wedemaent en Hoeymaent; maer die en komt niet eer uyt dan het tweede oft het derde iaer: want dit cruydt en krijght het eerste iaer anders niet dan bladeren, ende en heeft gantsch geenen steel. Ende soo wordt Hondtstonge dickwils gevonden sonder steel oft bloemen; soo dat het schijnt datse Dioscorides anders niet gesien en moet hebben, gemerckt dat hy schrijft dat Hondtstonge geen steelen en krijght: maer in dierghelijcke dwalingen is Dioscorides somwijlen ghevallen, niet alleen in de beschrijvinghe van dit cruydt, maer oock van andere; als van Dictamnus, ’t welck hy oock seght gheen bloemen oft saet te krijghen: het welck nochtans teghen de waerheydt merckelijcken strijdt. Maer hy soude beter gheschreven hebben, ende bekent, dat hy Dictamnus met bloemen noch saet noyt ghesien en hadde; in stede van soo stoutelijck te versekeren, dat ’t selve cruydt gheen bloemen oft saet en krijght.

Naemen.

Dit cruydt wordt in ’t Nederduydtsch Hondtstonge genoemt; in ’t Griecks Cynoglossos oft Cynoglosson; in ’t Latijn Lingua Canis; in ’t Hoogduydtsch Hundszungen; in ’t Spaensch Lengua de perro; in ’t Italiaensch Lingua di cana; in ’t Fransch Langue de chien; in ’t Engelsch Hounwndes tunghe; in ’t Behemsch Ysy pazyck.

Voorts, soo vindtmen by Apuleius, ende oock onder de bastaert naemen der cruyden sommighe onrechte toenaemen van dit ghewas; als zijn dese Griecksche, Phrygia, [70] Hemeionion, Splenion oft Spleneion, Caballion oft Caballation, Scolimos, Pyrgis, Leuctios; en dese Latijnsche Canina Lingua, Macedonica.

Plinius noemt dit cruydt oock Cynoglossos; die twee soorten van Cynoglossos verhaelt: maer ’t ghene dat hy van de eerste soorte schrijft, dat heeft hy alle uyt Dioscorides in ’t Capitel van Bugloss overgheset; sonder te mercken, dat het selve geen Hontstonge, maer Ossentonge is. De andere soorte, seght hy, brenght kleyne tackskens voort; de welcke merckelijck onse Hondstonge is, die wy alhier beschrijven.

Aëtius in sijn eerste boeck, ende in sijn tweede stuck van sijn derde Tetrabiblion oft Wierboeck, schijnt Cynoglossum ende Limonium voor eenderhande ghewas te houden: om wiens meyninghe te bevestighen seer veel toe doet Galenus in sijn boeck van de krachten der ongemenghelde ghenees-dingen, ende oock Oribasius met Paulus Egineta; de welcke van Limonium oft Lemonium genoegh vermaenen, maer vergheeten oft verswijghen den naem van Cynoglosson.

Rondeletius houdt dit cruydt voor Wilde Wede oft Glastum: maer de Wilde Weede is heel weynigh verscheyden van de Tamme Weede, oft die ghesaeydt wordt; ghelijck ’t uyt ons derde Boeck in het 18. Capitel ghenoeghsaem blijcken sal.

Aerd.

De wortel ende de bladeren van Hondstong hebben met een bijkants middelmatighe koudigheydt eene kleyne versachtende oft vermorwende kracht.

Kracht en Werckinghe.

Dit cruydt in Wijn ghesoden, seght Dioscorides, maekt den buyck weeck, ende doet te kamer gaen: de bladeren met oude verckens liese ghemenght, beletten het uytvallen des hayrs Alopecia ghenoemt, oft die kaelheydt die van heete ende scherpe vochtigeden komende is: sy genesen oock de verbrandigheydt. Den selven Dioscorides seght daer noch meer van; te weten, dat sy de beten van de honden ghenesen konnen; het welcke sy misschien door eenige eygenschap van haere geheele stof oft maeksel doen moghen, sonder datmen daer de rechte reden oft oorsake af gheweten oft wel doorgronden kan.

De Wortel onder ’t asschen ghebraden, ende van onder in ghesteken, kan de inwendige oft niet blijckende speenen ghenesen, ende de smerte daer van versoeten.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers brenghen sommighe gheslachten van Hondstong voordt, die sy in ’t Latijn ende Italiaensch Cynoglossa noemen. Maer ghemerckt dat die van de ghemeyne Hondstong niet en verschillen dan in grootte ende kleynte, soo zijn die ghenoeghsaem beschreven van Dodoneus, als hy seght, dat sy seer van malkanderen verschillen nae de plaetsen daer sy wassen. Doch wy sullen het onderschil alleen in ’t kort vervaten.

’T saet van Hondstong is ghemeynlijck heel kleyn, besloten in hayrachtighe schildekens, aen de kleederen vaster blijvende hangen dan die van Agrimonie oft Caucalis. De steelen zijn alle met bladeren beset tot boven toe. De wortel is die van de Wael-wortel van grootte, lijmigheydt ende verwe ghelijck. Den reuck is tot slapen verweckende. Sommighe soorten hebben een harde middelzenuwe door de wortel loopende. Den smaeck van allen is meest bitter in alle haer deelen.

Hondstonghe met vvitte bloemen is van Joannes Thalius somtijdts ghesien.

Oprecht Cynoglossum van Dioscorides, is een vreemde soorte van Weeghbree, nae het ghevoelen van Clusius.

Groote Hondstong. Omtrent Ferrara en Padua groeyt de Hondstong grooter dan de grootste Weede; iae sy groeyt soo hooghe datse bijkants haer selven onghelijck is, seght Lobel. De onderste bladers die zijn de groenste, ende breedt ligghende op der aerden. De bloemen bleecker, ende verstorven van verwe: maer sommighe iaeren en draeghtse noch bloemen noch steelen, besonderlijck staende onder Wilghen, oft bedeckt zijnde van de schaduwe omtrent de haghen oft tuynen.

Alder grootste Hondstong. Hy beschrijft noch een soorte van Hondstong, die hy noemt Aldermeeste Hondstong, in ’t Latijn Cynoglossum maximum. Dese soorte wordt ghesien inde hoven van Nederlandt, tweemael grooter van bladers, bloemen, saet, ende van alle haer deelen, dan de andere; ghelijckende die by Ferrara en Padua groeyt. Fabius Columna beschrijfter een mede-soorte van, wiens bladeren wel eenen voedt langh zijn, een palme breedt, met een roode ribbe: den steel oock rood: de bloemen riecken niet qualijck, ende sijn fraey om sien; want de knoppen zijn groen, de bloemen self peersch rood, de vijf binnen draeyen geel, de middel-bladeren met een roode zenuwe door-togen. De vruchten gelijcken Adders met haer uytstekende tonghen, als Echium. De saden zijn seer groot, met breeder ende platter navelen dan d’ ander.

Middel-Bergh-Hondstong, van den selven Columna met de hier volghende vremde soorten beschreven, heeft bladeren eenen vingher breedt, ruygh, groen: den steel anderhalven voedt hoogh, met de sijd-steelen in ’t laetste dry voeten langh, met korter ende breeder voor botte bladeren bewassen: Bloemen doncker rood, tweemael soo groot als die van de Ghemeyne.

Ander Middelbaere Hondstong is selden te vinden, ende wast op de berghen van Anversa by Napels. Den steel is anderhalven voedt hoogh; bekleedt met bladeren sonder voedt. De ander bladeren zijn veel kleynder dan de ghemeyne, grijs, sacht als sijde. De bloemen zijn schoon rood, met bloedighe strepen, aen den navel blij-rood. De vruchten zijn hol, als kandelaers pijpen. Het saet is peer-wijs, bitterachtigh.

Bergh Hondstong met grijse smalle bladeren, smalder dan Olijf-bladeren, in ’t midden breeder, heeft den steel eenen halven voet hoogh, op sijn sop eenen bol oft gheblaedden Appel draegende, vol bloemen, hol als honigh-graten, rood als Cinober. De vrucht op langhe steelkens staende, wast met beurten, niet op de rije.

Veldt-Hondstong met silver-vervvighe bladeren heeft vele roodachtighe steelen eenen voedt hoogh, smalder bladeren dan de ghemeyne, blinckende als silver, met lieflijcke roode bloemen, met swarte draeyen, langhe bloempijp, dicker saet, boven hol, sonder randt, ende dicker stekelinghen.

Kleyne Bergh-Hondstong heeft den steel ten langhsten twee voeten hoogh, beset met bladeren als die van Groot Steen-saet, sijd-steelen die altijdt krom zijn, met beurten teghen over een staende, schoon blaeuw bloemen, met een geel middel-sterreken, kleynder dan die van Scorpioen-cruydt, de vrucht sonder middel-priem.

Veranderinghe. Sy heeft somtijdts eenen ronden bloemkrans. Columnella steltse by ’t gheslacht van Cynoglossum; maer andere houdense voor soorten van Heliotropium.

Kleyne Hondstong van Languedock, van Lobel voor de medesoorte van Candiotsche Hondstong ghehouden, heeft bruyn-roode bloemen, als die van Buglosse met smalle bladeren, ende is veel min dan eenen voedt hoogh: wast op dorre savelachtighe plaetsen.

Krachten.

Dat Hondstong de verbrandtheydt gheneest, dat weten de vrouwen: ende dat, omdat sy soo merckelijcken verkoelt, drooght, ende de pijn versoet, ende om dat sy belet de meerder toevloeyinghe, besonderlijck als die met ghesmolten smeer ghemenght is, ende heet daer op ghedruypt wordt.

Oock maeckt sy den buyck weeck, door haer weeckmakende ende muccilagineuse oft slijmerachtighe kracht, als die in wijn ghesoden is, ende alsoo haer koude benomen.

Dit cruydt, als schijnt door sijnen reuck, verweckt tot slaepen, ende is hedendaeghs seer veel ghebruyckt in Italien ende andere landen, teghen de scherpe ende dunne sinckinghen: nochtans is het meer dickmakende dan verkoelende.

Pillen van Hondstong. Men ghebruyckt veel om de pijne in den buyck te versoeten ende andere dierghelijcke ghebreken de pillen die Alexander Trallianus beschrijft, ende nae sijne beschrijvinge in de Apoteken ghemaeckt worden: ende zijn Pilulae de Cynoglossa ghenoemt. Om die te maken, heeft hy alleen de schorssen van de wortels ghebruyckt. Een halve scrupel van dese pillen twee uren nae het avondtmael ghenomen, doen slapen, ende doen alle sinckinghen op houden.

De bladers niet alleen in Wijn ghesoden ende ghedroncken, maken sachten kamerganck: maer doen oock ’t selve met olie en sout in water ghesoden. De bladers versch ghedaen op sweerende wonden, ende op de zeeren van de beenen, ghenesen die: het selve doet het sap van de bladeren oock.

Het selve sap, oft het water dat van dit cruydt gedistilleert wordt, gheneest de zeeren ende puysten die inde pocken komen.

Om de smerte van de inwendighe speenen te versachten, moetmen de wortelen van Hondstong met meel, dat in water beslaghen is gheweest, bedecken, ende alleen in heete asschen braden oft backen: daer nae moetmen het meel af-schrabben, ende de wortelen in stede van een suppositorie ghebruycken, als Camerarius schrijft.

HET XXXIII. KAPITTEL.

Van hondstong. (Cynoglossum officinale)

Gedaante.

Hondstong heeft langwerpige, brede, kleine, zachte, glad in het aanvoelen en met een zeer zachte wolligheid bedekte bladeren, de steel is vijf en veertig cm hoog, rond en ook wat grijsachtig en in meer andere verdeeld waaraan de bloemen voortkomen die regelmatig gevoegd zijn en uit de rode wat purperbruin. Na elke bloem volgen vier aan elkaar hangende ruwe zaden zo stekelig dat ze aan de kleren blijven hangen zoals de klissen, tussen de vier zaden komt een middelstekje of priempje uitbotten die soms hard is en steekt, de wortel is dik, recht en zinkt diep in de aarde.

Plaats.

Hondstong groeit gewoonlijk in zandachtige, niet gebouwde en onbewoonde plaatsen en soms ook in wat vochtachtige omtrent de wegen en paden. Voorts is dat gewas naar de grond en het gewest daar het op groeit dikwijls verschillend van grootte en van gedaante want in sommige landen wordt het veel groter dan in Duitsland en krijgt vele grote bladeren, in sommige andere is het kleiner, lager en met smaller bladeren zulks als is hetgeen dat hondstong van Kreta van ettelijke genoemd wordt.

Tijd.

De steel bloeit in juni en juli, maar die komt niet eerder uit dan het tweede of het derde jaar want dit kruid krijgt het eerste jaar niets anders dan bladeren en heeft gans geen steel. En zo wordt hondstong dikwijls gevonden zonder steel of bloemen zodat het schijnt dat Dioscorides het niet anders gezien moet hebben, gemerkt dat hij schrijft dat hondstong geen stelen krijgt maar in dergelijke dwaling is Dioscorides soms gevallen en niet alleen in de beschrijving van dit kruid, maar ook van andere als van Dictamnus wat hij ook zegt geen bloemen of zaad te krijgen wat nochtans opmerkelijk tegen de waarheid strijdt. Maar hij zou beter geschreven en bekent hebben dat hij Dictamnus met bloemen noch zaad ooit gezien had in plaats van zo stout te verzekeren dat hetzelfde kruid geen bloemen of zaad krijgt.

Namen.

Dit kruid wordt in het Nederduits hondstong genoemd, in het Grieks Cynoglossos of Cynoglosson, in het Latijn Lingua Canis, in het Hoogduits Hundszungen, in het Spaans lengua de perro, in het Italiaans lingua di cana, in het Frans langue de chien, in het Engels hounwndes tunghe, in het Boheems ysy pazyck.

Voorts zo vindt men bij Apuleius en ook onder de bastaard namen van kruiden sommige onechte toenamen van dit gewas zoals zijn deze Griekse, Phrygia, [70] Hemeionion, Splenion of Spleneion, Caballion of Caballation, Scolimos, Pyrgis, Leuctios en deze Latijnsche, Canina Lingua, Macedonica.

Plinius noemt dit kruid ook Cynoglossos die twee soorten van Cynoglossos verhaalt, maar hetgeen dat hij van de eerste soort schrijft dat heeft hij geheel uit Dioscorides in het kapittel van buglos overgezet zonder te merken dat het geen hondstong, maar ossentong is. De andere soort, zegt hij, brengt kleine takjes voort die merkelijk onze hondstong is die we alhier beschrijven.

Aëtius in zijn eerste boek en in zijn tweede stuk van zijn derde Tetrabiblion of wierboek schijnt Cynoglossum en Limonium voor een soort gewas te houden en om wiens mening te bevestigen Galenus zeer veel toe doet in zijn boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen en ook Oribasius met Paulus Egineta die van Limonium of Lemonium genoeg vermanen, maar vergeten of verzwijgen de naam van Cynoglosson.

Rondeletius houdt dit kruid voor wilde wede of Glastum, maar de wilde wede verschilt heel weinig van de tamme wede of die gezaaid wordt zoals uit ons derde boek in het 18^de kapittel voldoende blijken zal.

Aard.

De wortel en de bladeren van hondstong hebben met een vrijwel middelmatige koudheid een kleine verzachtende of vermurwende kracht.

Kracht en Werking.

Dit kruid in wijn gekookt, zegt Dioscorides, maakt de buik week en laat te kamer gaan, de bladeren met oud varkensvet gemengd beletten het uitvallen van het haar, Alopecia genoemd, of die kaalheid die van hete en scherpe vochtigheid komt, ze genezen ook de verbranding. Dezelfde Dioscorides zegt daar noch meer van, te weten dat ze de beten van de honden genezen kunnen, wat ze misschien door enige eigenschap van haar gehele stof of maaksel doen mogen zonder dat men daar de echte reden of oorzaak van weten of goed doorgronden kan.

De wortel onder as gebraden en vanonder ingestoken kan de inwendige of niet blijkende aambeien genezen en de smart daarvan verzoeten.

BIJVOEGING.

Geslachten.

De nieuwe kruidbeschrijvers brengen sommige geslachten van hondstong voort die ze in het Latijn en Italiaans Cynoglossa noemen. Maar gemerkt dat die van de gewone hondstong niet verschillen dan in grootte en kleinheid zo zijn die voldoende beschreven van Dodonaeus als hij zegt dat ze zeer van elkaar verschillen naar de plaatsen daar ze groeien. Doch we zullen het onderscheid alleen in het kort vervatten.

Het zaad van hondstong is gewoonlijk heel klein en besloten in haarachtige schildjes die aan de kleren vaster blijven hangen dan die van Agrimonia of Caucalis. De stelen zijn alle tot boven met bladeren bezet toe. De wortel is die van de waalwortel van grootte, lijmigheid en kleur gelijk. De reuk is tot slapen verwekkend. Sommige soorten hebben een harde middelzenuw die door de wortel loopt. De smaak van allen is meestal bitter in alle haar delen.

Hondstong met witte bloemen is van Joannes Thalius som gezien.

Echte Cynoglossum van Dioscorides is een vreemde soort van weegbree, naar de mening van Clusius.

Grote hondstong. Omtrent Ferrara en Padua groeit de hondstong groter dan de grootste wede, ja ze groeit zo hoog dat ze vrijwel zichzelf ongelijk is, zegt Lobel. De onderste bladeren zijn de groenste en liggen breed op de aarde. De bloemen bleker en verstorven van kleur, maar sommige jaren draagt ze noch bloemen noch stelen en vooral als ze staat onder wilgen of bedekt is door de schaduw omtrent de hagen of tuinen.

(Anchusa azurea?) Allergrootste hondstong. Hij beschrijft noch een soort van hondstong die hij allergrootste hondstong noemt, in het Latijn Cynoglossum maximum. Deze soort wordt gezien in de hoven van Nederland en is tweemaal groter van bladeren, bloemen, zaad en van al haar delen dan de andere die bij Ferrara en Padua groeit. Fabius Columna beschrijft er een medesoort van wiens bladeren wel een dertig cm lang zijn, acht cm breed met een rode rib en de steel ook rood, de bloemen ruiken niet slecht en zijn fraai om te zien want de knoppen zijn groen, de bloemen zelf paarsrood, de vijf binnenste draden geel, de middelbladeren met een rode zenuw doortogen. De vruchten zoals adders met hun uitstekende tongen als Echium. De zaden zijn zeer groot, met breder en platter navels dan de ander.

Middel berghondstong van dezelfde Columna met de hier volgende vreemde soorten beschreven, heeft bladeren een vinger breed, ruig en groen, de steel vijf en veertig cm hoog met de zijstelen tenslotte negentig cm lang, met korter en breder en voor botte bladeren begroeid, bloemen zijn donker rood en twee maal zo groot als die van de gewone.

(Anchusa italica) Andere middelbare hondstong is zelden te vinden en groeit op de bergen van Anversa bij Napels. De steel is vijf en veertig cm hoog en bekleed met bladeren zonder voet. De andere bladeren zijn veel kleiner dan de gewone, grijs en zacht als zijde. De bloemen zijn mooi rood met bloedige strepen, aan de navel blij rood. De vruchten zijn hol als kandelaarpijpen. Het zaad is peervormig, bitterachtig.

Berg hondstong met grijze smalle bladeren, smaller dan olijfbladeren, in het midden breder heeft de steel een vijftien cm hoog, op zijn top draagt het een bol of bebladerde appel vol bloemen, hol als honiggraten, rood als Cinobar. De vrucht staat op lange steeltjes en groeit met beurten, niet op de rij.

Veldhondstong met zilverkleurige bladeren heeft vele roodachtige stelen van een dertig cm hoog, smaller bladeren dan de gewone, blinkend als zilver met lieflijk rode bloemen met zwarte draden, een lange bloempijp, dikker zaad dat boven hol is zonder rand en dikkere stekels.

Kleine berghondstong heeft de steel te langste zestig cm hoog en bezet met bladeren als die van groot steenzaad, zijstelen die altijd krom zijn en om beurten tegen over elkaar staan, mooie blauwe bloemen met een geel middensterretje, kleiner dan die van schorpioenkruid, de vrucht zonder middenpriem.

Verandering. Ze heeft soms een ronde bloemkrans. Columnella stelt het bij het geslacht van Cynoglossum, maar andere houden het voor soorten van Heliotropium.

(Cynoglossum creticum) Kleine hondstong van Languedock is van Lobel voor de medesoort van de hondstong van Kreta gehouden en heeft bruinrode bloemen als die van buglos met smalle bladeren en is veel minder dan dertig cm hoog, groeit op dorre zavelachtige plaatsen.

Krachten.

Dat hondstong de verbranding geneest dat weten de vrouwen en dat omdat ze zo opmerkelijk verkoelt, verdroogt en de pijn verzoet en omdat ze de grotere toevloeiing belet, vooral als die met gesmolten vet gemengd is en heet daarop gedruppeld wordt.

Ook maakt ze de buik week door haar weekmakende en muccilagineuze of slijmachtige kracht als die in wijn gekookt is en alzo haar koude benomen wordt.

Dit kruid, als schijnt door zijn reuk, verwekt tot slapen en is tegenwoordig zeer veel in gebruik in Italië en andere landen tegen de scherpe en dunne verkoudheid, nochtans maakt het meer dik dan verkoelend.

Pillen van hondstong. Men gebruikt om de pijn in de buik te verzoeten en andere diergelijke gebreken veel de pillen die Alexander Trallianus beschrijft en naar zijn beschrijving in de apotheken gemaakt worden en zijn Pilulae de Cynoglossa genoemd. Om die te maken heeft hij alleen de schors van de wortels gebruikt. Een half scrupel van deze pillen twee uren na het avondmaal genomen doet slapen en alle verkoudheid ophouden.

De bladeren niet alleen in wijn gekookt en gedronken maken zachte kamergang, maar doen ook hetzelfde met olie en zout in water gekookt. De bladeren vers gedaan op zwerende wonden en op de zeren van de benen genezen die, hetzelfde doet het sap van de bladeren ook.

Hetzelfde sap of het water dat van dit kruid gedistilleerd wordt geneest de zeren en puisten die in de pokken komen.

Om de smart van de inwendige aambeien te verzachten moet men de wortels van hondstong met meel bedekken dat in water beslagen is geweest en alleen in hete as braden of bakken en daarna moet men het meel er afschrabben en de wortels in plaats van een suppoost gebruiken als Camerarius schrijft.