Adonis

HET XVIII. CAPITEL.

Van de Bruynettekens.

Gheslacht.

Om dat sommighe Cruydt-beschrijvers de Bruynettekens voor de derde soorte van Anthemis houden, ende voor een mede-soorte van de Camille rekenen; daerom sullen wy de selve oock nae de oprechte Camomille beschrijven: al is ’t sake dat wy bevinden, dat sy tot een ander gheslacht behoort.

Ghedaente.

De bloeme die wy hedensdaeghs ghemeynlijck Bruynettekens pleghen te noemen, schiet uyt haere wortel seer veele steelkens, die in noch meer andere sijd-steelkens verdeylt worden, ende ghestreept zijn oft in de lenghde ghevoret, van verwe groen: de bladeren zijn dun, de Camille-bladeren oft eyghentlijck die van de Stinckende Camille ghelijckende: de bloemen en zijn niet groot, van ghedaente met de Boter-bloemen over een komende, fraey ende behaeghelijck om sien, van [416] verwe menie rood: de welcke vergaen oft afgevallen zijnde, volght daer een langhworpigh hoofdeken oft knopken nae, van veele ronde spitse uyt den groenen wat swartachtighe oft beter bruynachtighe saden by een ghevoeght oft vergadert zijnde ghemaeckt. De wortelen zijn veselachtigh. Dit heele ghewas heeft eenen grasachtighen reuck, die wat swaerachtigh is, doch niet soo swaer als den reuck van de Padde-bloemen; nochtans met den reuck van de Edele Camille gheene ghelijckenisse hebbende.

Plaetse.

De Bruynettekens wassen in seer veele landen ende rijcken van Europa, in de bouwlanden oft koren-velden, tusschen de Spelte, Gerste ende naer koren voortkomende: dan hier te in Nederduytschlandt worden sy in de hoven ghesaeyet ende onderhouden.

Tijdt.

Sy bloeyen in de somersche maenden, oft in den Mey, Braeckmaendt ende Hoymaendt; somtijdts oock wel wat laeter in ’t iaer.

Naem.

Wy noemen dese bloemen in onse taele Bruynettekens: sommighe Hooghduytschen heetense Feldroszlin: veele gheleerde van dese tijden hebbense Eranthemum gheheeten: maer nochtans oft sy voor het oprecht Eranthemum; dat is het derde gheslacht van Anthemis, by de ouders alsoo eyghentlijck ghenoemt, te houden zijn, dat en soude niemandt lichtelijck konnen versekeren, oft immers met goede redenen bethoonen. Want het Eranthemum, indien Dioscorides te ghelooven is, heeft een bloeme de Camille-bloemen ghelijckende, dat is in ’t midden goudtverwighe oft geel, ende in de omloopende oft daer om wassende bladerkens purpurverwigh. Maer de omringhelende bladerkens van dese bloeme die wy Bruynettekens noemen, zijn wel purpurverwigh oft menie-rood; dan het middenste daer van en is niet geel van verwe. ‘Twelck ons ghenoeghsaem schijnt uyt te wijsen, dat het gheen soorte van Anthemis en is, oft gheen mede-soorte van Camille.

Hieronymus Tragus is van ghevoelen, dat die bloeme diemen nu ghemeynlijck Aster Atticus noemt, in ’t midden geel ende rondom blaeuw wesende, het oprecht ende waerachtigh Eranthemum van de ouders is: ende Fuchsius houdt voor het oprecht Eranthemum, de Ridders-sporen die wy boven beschreven hebben: maer den Aster Atticus, die van Marcellus Virgilius Amellos flos genoemt wort, en heeft gheen bladeren de Camille-bladeren ghelijck; ende boven dien de verwe van de bloeme en komt met het Eranthemum, soo het schijnt, niet wel over een: ende de Ridders-sporen en gelijcken het Eranthemum noch van verwe, noch van ghedaente van bloemen: want de bloemen van den Aster Atticus, soo wel als van de Ridders-sporen, zijn blaeuw van verwe: ende daer-en-teghen was de bloeme van het Eranthemum rossen-rood van verwe, als Plinius betuyght in het 8.capitel van sijn 26.boeck. Daerom en magh gheen van dese twee cruyden voor het Eranthemum van de ouders ghehouden wesen; iae veel min dan onse Bruynettekens.

Matthiolus heet dit cruydt, ’t welck wy nu Bruynettekens noemen, Flos Adonidis, dat is bloeme van Adonis; welck een ionghman was uyter-maten seer van de Godinne Venus bemindt, soo de oude Poëten versieren. Maer andere ghelooven, dat Adonidis flos anders gheen bloeme en is dan de gene die wy nu ter tijdt Anemone noemen: want den Poët Ovidius schrijft in het laetste van het 10.boeck van sijne Metamorphoses, dat de bloeme van Adonis met den wint verwaeyet ende verstuyft. Sulcks is de Anemone gantschelijck, die daerom oock Venti flos, dat is bloeme van den windt, pleegh te heeten; ’t welck oock den Grieckschen naem van Anemone uyt-wijst, die ghemaeckt is van het Griecksch woordt anemos, ’t welck den windt beteeckent; als Plinius betuyght in het 23.capitel van sijn 21.boeck, schrijvende aldus: Dese bloeme, te weten de Anemone, en gaet nimmermeer open, ten zy dat den windt waeyt: waer van dat sy haeren naem oock voert. Maer dat onse Bruynettekens geene ghelijckenisse met de Anemone en hebben, is merckelijck ghenoegh.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Bruynettekens en worden in gheen sieckten oft ghebreken des lichaems ghebruyckt: dan soo veel uyt den smaeck te oordeelen is, het schijnt dat sy van eenighe, doch niet seer groote, hitte deelachtigh zijn.

BIIVOEGHSEL.

De Bruynettekens worden van Clusius wat klaerer beschreven, met haer mede-soorte. De ghemeyne Bruynettekens, seydt hy, hebben eenen ghestreepten oft ghevoorden steel, meer andere sijd-tacken hebbende: de bladeren zijn bijnae als die van de Camille, groen, hier ende daer langhs de tackskens ongheschicktelijck ghespreydt. Op ’t uyterste van dese tackskens wassen de bloemen, niet seer groot, van acht oft meer bladeren ghemaeckt, van verwe doncker-rood, ende bijnae swartachtigh, als ghedrooght menschen-bloedt; in ’t midden zijn veele swarte draeykens: dit midden van de bloeme wordt daer nae dicker als de bloeme vergaet, ende puylt uyt in een langhachtigh hoofdeken, vergadert van veele ronde saeykens, voor aen spits, eerst groen, daer nae wat graeuwachtigh wordende, ende seer haest afvallende. De wortel is witachtigh met luttel veselinghen begaeft, ende vergaet alle iaer. Daerom moet dit ghewas van saedt vernieuwt worden. Het beghint van Mey af te bloeyen: ende daer af voort aen nieuwe tacken voortbrenghende pleegh het tot den Herfst toe ghedurighlijck te blijven bloeyende. Dese soorte en heeft Clusius nerghens in ’t wildt ghevonden, dan alleen in de hoven van de Lief-hebbers.

Andere soorte van Bruynettekens met orangie bloemen wast van selfs in Italien, Spaegnien, Languedock, Oostenrijck ende Hooghduytschlandt, tusschen ’t koren meestendeel groeyende, ende in de Meymaendt bloeyende. Dit ghewas is het voorgaende van steelen ende bladeren wel ghelijck: dan die zijn in dit cruydt bleecker groen: selfs oock en zijn de steelen soo seer niet ghetackt: de bladeren zijn wat sachter, ende niet soo menighvuldighlijcken ghesnippelt. De bloemen zijn van langhworpiger bladerkens gemaeckt, ende zijn van verwe orangie, doch bleecker dan de bloemen van die van den Guychelheyl met orangie bloemen: binnen in staen oock swarte draeykens oft hayrkens: uyt ’t midden van de bloeme komt een uyt-puylende hoofdeken, sich selven oock verthoonende eer de bloeme heel open is, ’t welck daer nae oock langer wordt dan dat van de voorgaende soorte, ende is oock dunner dan dat: het saedt is dat van ’t voorgaende soo ghelijck, datmen ’t daer van niet en soude konnen onderscheyden. De wortel is die van de Ghemeyne Bruynettekens eenighsins ghelijck, bijnae geelachtigh als de wortel van Duyve-kervel oft Grijsecom; maer vergaet veel eer dan de voorgaende soorte: selfs het heele ghewas en blijft soo langh niet over als het ander.

Naem.

Dese soorte van ghewas is bekent met den naem Flos Adonis; dan die van Montpelliers hielen dat hier voortijdts voor een soorte van Anemone, in ’t Latijn Anemone Monspelliana, als uyt Lobel blijckt: dan Adonium van Dioscorides is het Doronicum, als sommige vermoeden. Die van Sassen-landt noemen die soorte met hoogh roode glinsterende bloemen, Duyvels-oogh.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den smaeck, ende den reuck van desen cruyde bewijsen klaerlijck ghenoegh dat het warm ende droogh is van naturen, ende daerom de Camille, sonderlinghe de Stinckende, gelijck: maer is ’t sake dat dit cruydt het waerachtigh ende oprecht Eranthemum is, soo is ’t seer sonderlingen goedt tegen den steen. Immers het saedt van de Bruynettekens met glinsterende hoogh-roode oft vlammende ende gloeyende bloemen, die in ’t landt van Sassen Duyvels-oogh gheheeten worden, is seer krachtigh om den steen te doen rijsen ende uyt te iagen: waer mede sy het Eranthemum van de ouders, soo niet van ghedaente, ten minsten van werckinghe, ghelijck zijn.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van de bruinettekens. (Adonis aestivalis)

Geslacht.

Omdat sommige kruidbeschrijvers de bruinettekens voor de derde soort van Anthemis houden en voor een medesoort van de kamille rekenen daarom zullen we die ook na de echte kamille beschrijven al is het zaak dat we bevinden dat ze tot een ander geslacht behoort.

Gedaante.

De bloem die we tegenwoordig gewoonlijk bruinettekens plegen te noemen schiet uit zijn wortel zeer vele steeltjes die in noch meer andere zijsteeltjes verdeeld worden en gestreept zijn of in de lengte gevoord en van kleur groen, de bladeren zijn dun en lijken op de kamillebladeren of eigenlijk op die van de stinkende kamille, de bloemen zijn niet groot en komen van gedaante met de boterbloemen overeen en zijn fraai en behaaglijk om te zien en van [416] kleur menierood en als die vergaan of afgevallen zijn volgt er een langwerpig hoofdje of knopje na die van vele ronde spitse en uit het groene wat zwartachtige of beter bruinachtige zaden bijeen gevoegd of verzameld zijn gemaakt. De wortels zijn vezelachtig. Dit hele gewas heeft een grasachtige reuk die wat zwaarachtig is doch niet zo zwaar als de reuk van de paddebloemen, maar hebben nochtans met de reuk van de edele kamille geen gelijkenis.

Plaats.

De bruynettekens groeien in zeer vele landen en rijken van Europa in de bouwlanden of korenvelden en komt tussen de spelt, gerst en na het koren voort, dan hier te in Nederduitsland wordt ze in de hoven gezaaid en onderhouden.

Tijd.

Ze bloeien in de zomerse maanden of in mei, juni en juli en soms ook wel wat later in het jaar.

Naam.

Wij noemen deze bloemen in onze taal bruynettekens, sommige Hoogduitsers noemen het Feldroszlin en vele geleerde van deze tijden hebben het Eranthemum genoemd, maar nochtans of ze voor het echt Eranthemum, dat is het derde geslacht van Anthemis, bij de ouders alzo eigenlijk genoemd te houden zijn dat zou niemand gemakkelijk kunnen verzekeren of immers met goede redenen aantonen. Want het Eranthemum, indien Dioscorides te geloven is, heeft een bloem die op de kamillebloemen lijkt, dat is in het midden goudkleurig of geel en in de omlopende of daarom groeiende bladertjes purperkleurig. Maar de omringende blaadjes van deze bloem die we bruinettekens noemen zijn wel purperkleurig of menierood, dan het middelste er van is niet geel van kleur. Wat ons voldoende schijnt uit te wijzen dat het geen soort van Anthemis is of geen medesoort van kamille.

Hieronymus Tragus is van mening dat die bloem die men nu gewoonlijk Aster Atticus noemt die in het midden geel en rondom blauw is het echte en ware Eranthemum van de ouders is en Fuchsius houdt voor het echte Eranthemum de riddersporen die we boven beschreven hebben, maar de Aster Atticus die van Marcellus Virgilius Amellos flos genoemd wordt heeft geen bladeren die op de kamillebladeren lijken en bovendien de kleur van de bloem komt met het Eranthemum, zo het schijnt, niet goed overeen en de riddersporen lijken op het Eranthemum noch van kleur, noch van gedaante van bloemen, want de bloemen van de Aster Atticus en zowel als van de riddersporen zijn blauw van kleur en daartegen was de bloem van het Eranthemum rosrood van kleur zoals Plinius betuigt in het 8^ste kapittel van zijn 26^ste boek. Daarom mag geen van deze twee kruiden voor het Eranthemum van de ouders gehouden worden, ja veel minder dan onze bruinettekens.

Matthiolus noemt dit kruid wat we nu bruynettekens noemen Flos Adonidis, dat is bloem van Adonis, welke een jongeman was die uitermate zeer van de Godin Venus bemind was zo de oude poëten versieren. Maar andere geloven dat Adonidis flos geen andere bloem is dan diegene die we tegenwoordig Anemone noemen, want de poëet Ovidius schrijft in het laatste van het 10^de boek van zijne Metamorfoses dat de bloem van Adonis met de wind verwaait en verstuift. Zulks is de Anemone gans die daarom ook Venti flos, dat is bloem van de wind, plag te heten wat ook de Griekse naam van Anemone uitwijst die gemaakt is van het Grieks woord anemos wat de wind betekent zoals Plinius betuigt in het 23^ste kapittel van zijn 21^ste boek en schrijft aldus: ‘deze bloem, te weten de Anemone, gaat nimmermeer open tenzij dat de wind waait waarvan dat ze haar naam ook voert’. Maar dat onze bruinettekens geen gelijkenis met de Anemone hebben is opmerkelijk genoeg.

Aard, kracht en werking.

Deze bruinettekens worden in geen ziekten of gebreken van het lichaam gebruikt, dan zoveel uit de smaak te oordelen is schijnt het dat ze van enige, doch niet zeer grote hitte deelachtig is.

BIJVOEGING.

De bruinettekens worden van Clusius wat duidelijker beschreven met haar medesoort. De gewone bruinettekens, zegt hij, hebben een gestreepte of gevoorde steel die meer andere zijtakken heeft, de bladeren zijn bijna als die van de kamille, groen en hier en daar langs de takjes onregelmatig gespreid. Op het uiterste van deze takjes groeien de bloemen die niet zeer groot zijn en van acht of meer bladeren gemaakt en van kleur donkerrood en bijna zwartachtig als gedroogd mensenbloed en in het midden zijn vele zwarte draadjes en dit midden van de bloem wordt daarna dikker als de bloem vergaat en puilt uit in een langachtig hoofdje die verzameld is van vele ronde zaadjes die vooraan spits en eerst groen en daarna wat grauwachtig worden en zeer gauw afvallen. De wortel is witachtig met weinig vezels bezet en vergaat elk jaar. Daarom moet dit gewas van zaad vernieuwd worden. Het begint van mei af te bloeien en daarvan voortaan nieuwe takken voort te brengen plag het tot de herfst toe steeds te blijven bloeien. Deze soort heeft Clusius nergens in het wild gevonden dan alleen in de hoven van de liefhebbers.

Andere soort van bruinettekens met oranje bloemen groeit vanzelf in Italië, Spanje, Languedock, Oostenrijk en Hoogduitsland meestal tussen het koren en bloeit in mei. Dit gewas is het voorgaande van stelen en bladeren wel gelijk, dan die zijn in dit kruid bleker groen en ook zijn de stelen niet zo zeer getakt, de bladeren zijn wat zachter en niet zo menigvuldig gesnipperd. De bloemen zijn van langwerpiger bladertjes gemaakt en zijn van kleur oranje, doch bleker dan de bloemen van die van het guichelheil met oranje bloemen en binnen in staan ook zwarte draadjes of haartjes, uit het midden van de bloem komt een uitpuilend hoofdje die zichzelf ook vertoont eer de bloem geheel open is wat daarna ook langer wordt dan dat van de voorgaande soort en is ook dunner dan dat, het zaad is dat van het voorgaande zo gelijk dat men het daarvan niet zou kunnen onderscheiden. De wortel is die van de gewone bruinettekens enigszins gelijk en bijna geelachtig als de wortel van duivekervel of grijsecom maar vergaat veel eerder dan de voorgaande soort, zelfs het hele gewas blijft niet zo lang over als het ander.

Naam.

Deze soort van gewas is bekend met de naam Flos Adonis, dan die van Montpelliers hielden dat hier voortijds voor een soort van Anemone en in het Latijn Anemone Monspelliana als uit Lobel blijkt, dan Adonium van Dioscorides is het Doronicum, als sommige vermoeden. Die van Saxen noemen die soort met diep rode glinsterende bloemen, duyvels-oogh.

Aard, kracht en werking.

De smaak en de reuk van dit kruid bewijzen duidelijk genoeg dat het warm en droog is van nature en daarom op de kamille en vooral de stinkende lijkt, maar is het zaak dat dit kruid het ware en echte Eranthemum is dan is het zeer bijzonder goed tegen de steen. Immers het zaad van de bruinettekens met glinsterende dieprode of vlammende en gloeiende bloemen die in het land van Saxen duivelsoog genoemd wordt is zeer krachtig om de steen te laten rijzen en uit te jagen waarmee ze op het Eranthemum van de ouders en zo niet van gedaante dan ten minste van werking gelijk zijn.