Agrimonia

HET VII. CAPITEL.

Van Agrimonie.

Ghedaente.

Agrimonie brenght langhworpighe Bladers voort: de welcke aen beyde sijden in vele deelen verspreydt zijn: van de welcke deelen elck een de enckele deelen van de Kemp-bladeren eenighsins ghelijck schijnt te wesen: maer sy zijn breeder, sachter, ende niet soo doncker groen van verwe als de Kemp-bladeren; oock zijn sy wat ruygh, dat is gantsch met eenige hayrachtigheydt bekleedt, ende aen haer kanten oft randen doorsneden oft ghekertelt. Den Stele is dun, recht op staende, hoogher dan een elle opwassende, herdachtigh, wat nae den swarten treckende, oock hayrachtigh in ’t ghevoelen: uyt wiens middel nae boven-waerts kleyne Bloemkens komen uyt-gesproten, geluwe van verwe, daer nae komt ’t saet voort, ’t welck rouw, stekelich ende langhachtigh is, boven breeder dan onder: men siet dat nederwaerts deynsen oft hanghen, ende ghemeynlijck aen de wolle oft bonte kleederen blijven steken, van de ghene die daer by komen ghegaen. De Wortel is langhachtigh, tamelijcken dick en grof, ende oock wat swartachtigh.

Plaetse.

Omtrent de weghen, haghen, hegghen ende tuynen oft af-scheydsels van weyen ende beemden, ende in andere onghebouwde plaetsen, ende oock somwijlen in de bosschen, komt dit cruydt gheerne voort.

Tijdt

Agrimonie bloeydt in Junius, oft spaeder; langh daer nae, dat is in ’t laetste van den Somer, wort het Saet rijp.

Naemen.

In ’t Griecks en Latijn heet dit cruydt Eupatorium: Plinius noemt het Eupatoria. Het heeft oock sommighe oneyghene naemen; te weten: Hepatorium ende Hepatites. Daer is nochtans noch een ander cruydt Eupatorium van Apuleius geheeten, te weten de Malrove. Daer is oock een ander Hepatorium in de Apotekers-winckels soo genoemt, dat ghemeynlijck ghebruyckt wort: ’t welck Eupatorium adulterinum heet, oft Boelkens-cruyt. Dan de Apotekers plegen [34] dit cruydt dat wy nu beschrijven ende Eupatorium noemen, Agrimonia te heeten: sommige noemen ’t Ferraria minor, oft Concordia, oft oock Marmorella. In de oude oversettinghe van het vierde boeck der Simpelen van Oribasius wordt de Agrimonie Lappa inversa ghenoemt, dat is Omgekeerde oft Verkeerde ende Averrechte Klisse; ende dat om dieswille dat aen haere Steelkens rouw ende stekelijck Saet als dat van de Klissen nederwaerts hanght. In ’t Italiaens heet sy oock Agrimonia; in ’t Spaensch Agramionia; in ’t Hooghduytsch Odermeng, Bruckwurtz; in ’t Nederlandtsch, Fransch, ende Enghelsch Agrimonie; in ’t Behems Starcek. Agrimonia is een ander cruydt dan Argemone, dat wy hier nae sullen beschrijven.

Oorsaeck des naems.

Dat cruydt heeft sijnen naem Eupatorium van den Koningh Eupator ghekreghen: ende mag om sijnent wille (als Plinius seydt) voor een heerlijck, iae Koninghlijck cruydt in de oude tijden gheacht.

Aerd.

Agrimonie heeft een matelijcke t’ samentreckende kracht: sonder nochtans eenighe merckelijcke hitte: maer sy is drooghe, ende (nae het segghen van Galenus) van dunne deelen, ende machtigh om te doorsnijden, ende teer, fijn en suyver te maken.

Krachten en VVerckinghe.

Daerom seydt den selven Galenus, dat Agrimonie de lever openen, ontstoppen, ende de beslotentheydt van dien suyver maken kan; ende midts dien oock de Lever door sijne t’samentreckende macht verstercken ende kracht gheven.

Het af-sietsel oft sop van ghesoden Agrimonie is de leversuchtighe bequaem; ende helpt de gene die hun nieren ontsteken hebben, ende bloet pissen, ende met diergelijcke ghebreken ghequelt zijn.

Het Saet van Agrimonie met wijn ghedroncken gheneest het roodmelisoen, seydt Plinius; Dioscorides seydt daer noch meer by, dat het de Leversuchtighe gantsch geneest, ende al de ghene die van slanghen ghebeten zijn.

De Bladeren ghestooten, ende met oudt swijnensmeer oft verckens liese op de sweeren die niet wel en konnen toe-gheheelt worden ghestreken, ghenesen die, soo Dioscorides oock betuyght.

BIIVOEGHSEL.

Ghedaente. Het binnenste van het saet van Agrimonie is wit, niet onlieflijck van smaeck noch van reuck; ghelijck oock dit heel ghewas goet ende niet onaenghenaem van reuck is, besonder als ’t in heete landen wast: de bloemen zijn vijfbladigh. Sy en hoeft gheen oeffeningh; ende groeyt wel in dorre sandighe aerde. Men plucktse best in Mey, om te drooghen ende te ghebruycken.

Welrieckende Agrimonie.

In de bosschen van Poitiers by Lantes gheleghen, schrijft Lobel, groeyt de selve Agrimonie, die sy Welrieckende heeten, om den reuck die sy aldaer veel lieffelijcker heeft dan elders. Sy wast oock wel in Italien, by Caprarola, ende elders, schrijft Fabius Columna, in alle haer deelen kleynder dan de ghemeyne, vet ende klam om aen te raken.

Agrimonioides, alsoo van den selven Columna ghenoemt, is een middel-soorte tusschen de ghemeyne ende welrieckende Agrimonie. Haer geele bloem schuylt in een hoosken; het saethooft is als een flesken met twee knobbelen.

Kracht en Werckinghen

Agrimonie in wijn ghesoden, is goedt ghedroncken teghen de beten van de fenijnighe ghedierten; ende in water ghesoden, gheneest sy de ghene die bloedt pissen. Sap van Agrimonie met Edick en Sout ghemenght, gheneest de kwauwagie, daer mede ghestreken. Agrimonie is oock goet teghen den hoest van de Schapen, ende voor de dempighe Peerden. Agrimonie in melck ghesoden zijnde met Grisecom, doet water maken. Melck ghedroncken daer Agrimonie met Grisecom in ghesoden is, verweckt de maendtstonden van de vrouwen. Het is oock seer goet in de beghinselen van de melaetsheydt

Lobel seydt dat de wortel van Agrimonie, de welcke dickachtigh is ende van buyten swert, hart, drooghende ende matelijck t’ samentreckende, seer bequaem is om tot uytwendighe en inwendighe ghebreken te ghebruycken: soo dat wijn oft water daer die wortel in ghesoden heeft (’t welck lieffelijck staet ghelijck klaeren vaelen wijn) ghedroncken zijnde, d’ inghewant, ende besonderlijck de Lever, weder op sijnen pas brenght, ende bijkants alle onghetempertheydt wegh neemt, ende de verstoptheden opent. Daerom wort het sap uytgeperst ende in de Apoteken bewaert in Trochiscen.

Niet teghenstaende alle dese krachten ende deughden van dit cruydt, soo zijnder sommighe die in stede van dese onse Agrimonie, (de welcke nochtans het oprechte Eupatorium van Dioscorides is) liever ende meer ghebruycken Boelkens-cruydt manneken ghenoemt, dat wy hier nae sullen beschrijven: wel verstaende in de ghebreken ende sieckten van de Lever, nae de welcke dat cruydt sijnen naem heeft: maer die en zijn niet te berispen: aenghesien dat sy dat cruydt krachtigher ende bitter bevonden hebben in die ghebreken, dan dit cruydt dat wy nu beschrijven, ende het welcke van de ouders meer ghebruyckt is gheweest. Want het oudt ghebruyck van eenigh cruydt en moet ons niet beletten iet beters te ondersoecken; ende dat selfde ghevonden hebbende, liever dan het ander te ghebruycken.

Agrimonie in wijn ghesoden, en van dien wijn omtrent ses oncen inghenomen, gheneest de koude pisse wonderlijcken haest; ende met wat suyckers, doet pissen. Het cruydt selve wordt in de wondt-drancken seer nuttelijck ghedaen.

Het water, ’t welck van de bladeren ghedistilleert wordt, stilt den hoest, reynight de borst, gheneest de geelsucht, helpt de kortsighe menschen, ende verdrijft de buyckpijn.

Agrimonie in Roosen-Edick ghesoden, ende eenen lepel daer af inghenomen, verdrijft alle heete sieckten, als kortsen, en diergelijcke ghebreken.

Den roock van dit cruydt verdrijft alle boose verghiftighe dieren, ende oock de Vlieghen ende Wespen.

Sommighe legghen de stelen van dit cruydt met soo vele stelen van Boelkens-cruydt in den dranck; en dat gheeft goeden smaeck, ende reynight het gantsche lichaem van alle onsuyvere vochtigheydt, de welcke kortsen ende dierghelijcke ghebrecken pleegh te veroorsaken.

In tijde van Peste is ’t seer goet datmen den Steel van dit cruydt tot poeder ghebroght, met goeden Wijn in-neemt; besonder alsmen de krachten van dit cruydt, midts soo veel stelen van Boelkens-cruydt daer by doende, vermeerdert.

Het poeder van dit ghedrooght cruydt met Suycker ghebruyckt, is goedt voor den hooftsweer: in Roosen-honigh ghenomen, is ’t goedt voor den sweerighen hals.

Van buyten ghebruycktmen de bladeren om licteeckenen te doen verdwijnen, ende de blauw gheslaghen plaetsen te ghenesen: de selve met semelen in wijn ghesoden, ende op de lidtmaten gheleydt, ghenesen de vervronghen leden, oft deelen des lichaems die uyt het lidt gheweest zijn: maer dat selfde doen sy noch veel beter met Boter en Edick in een panneken gheroost zijnde. ’T ghedistilleert water suyvert ende gheneest de sweeren ende zeeren van den mondt ende lippen. Is oock seer goedt in de langhdurighe kortsen. Den seer vermaerden Heere Petrus Bembus (die daer nae Cardinael gheworden is) versekerde dat hy niet beter ghevonden en hadde om ’t graveel uyt de nieren te drijven, dan het ghedistilleert water van Agrimonie.

HET VII. KAPITTEL.

Van Agrimonie. (Agrimonia eupatoria, L.)

Gedaante.

Agrimonie brengt langwerpige bladeren voort die aan beide zijden in vele delen verspreid zijn waarvan elke apart delen op de enkele delen van de hennepbladeren enigszins schijnen te lijken, maar ze zijn breder, zachter en niet zo donkergroen van kleur als de hennepbladeren, ook zijn ze wat ruig, dat is gans met enige haarachtigheid bekleed en aan haar kanten of randen doorsneden of gekarteld. De steel is dun, staat rechtop en groeit hoger dan zeventig cm op, is hardachtig en trekt wat naar het zwarte, ook haarachtig in het voelen, uit wiens midden naar boven kleine bloempjes komen uitgesproten, geel van kleur, daarna komt het zaad voort wat rouw, stekelig en langachtig is, boven breder dan onder en men ziet dat nederwaarts deinzen of hangen en gewoonlijk aan de wollen of bonte klederen blijven steken van diegene die daar voorbij komen gaan. De wortel is langachtig, tamelijk dik en grof en ook wat zwartachtig.

Plaats.

Omtrent de wegen, hagen, heggen en tuinen of afscheidingen van weiden, beemden en in andere niet gebouwde plaatsen en ook soms in de bossen komt dit kruid graag voort.

Tijd

Agrimonie bloeit in juni of later en lang daarna, dat is in het laatste van de zomer, wordt het zaad rijp.

Namen.

In het Grieks en Latijn heet dit kruid Eupatorium, Plinius noemt het Eupatoria. Het heeft ook sommige onechte namen, te weten Hepatorium en Hepatites. Daar is nochtans noch een ander kruid Eupatorium door Apuleius genoemd, te weten Malrove. Daar is ook een ander Hepatorium in de apothekerswinkels zo genoemd dat gewoonlijk gebruikt wordt wat Eupatorium adulterinum heet of boelkenskruid. Dan de apothekers plegen [34] dit kruid dat we nu beschrijven en Eupatorium noemen Agrimonia te noemen sommige noemen het Ferraria minor of Concordia of ook Marmorella. In de oude overzetting van het vierde boek der enkelvoudige kruiden van Oribasius wordt Agrimonie Lappa inversa genoemd, dat is omgekeerde of verkeerde en averechte klissen en dat is hierom omdat aan haar steeltjes rouw en stekelig zaad als dat van de klissen nederwaarts hangt. In het Italiaans heet ze ook Agrimonia, in het Spaans agramionia, in het Hoogduits Odermeng, Bruckwurtz, in het Nederlands, Frans en Engels agrimonie, in het Boheems starcek. Agrimonia is een ander kruid dan Argemone dat we hierna zullen beschrijven.

Oorzaak van de naam.

Dat kruid heeft zijn naam Eupatorium van de koning Eupator gekregen en mag om die reden (zoals Plinius zegt) voor een heerlijk, ja koninklijk kruid in de oude tijden geacht worden.

Aard.

Agrimonie heeft een matige tezamen trekkende kracht zonder nochtans enige merkelijke hitte, maar ze is droog en (na het zeggen van Galenus) van dunne delen en machtig om te doorsnijden en teer, fijn en zuiver te maken.

Krachten en Werking.

Daarom zegt dezelfde Galenus dat agrimonie de lever opent, ontstopt en de beslotenheid van die zuiver maken kan en daardoor ook de lever door zijn tezamen trekkende macht versterken en kracht kan geven.

Het afkooksel of sap van gekookt agrimonie is voor de leverzuchtige geschikt en helpt diegene die hun nieren ontstoken hebben en bloed plassen en met diergelijke gebreken gekweld zijn.

Het zaad van agrimonie met wijn gedronken geneest de rode vloed, zegt Plinius, Dioscorides zegt daar noch meer bij, dat het de leverzuchtige gans geneest en al diegene die van slangen gebeten zijn.

De bladeren gestampt en met oud zwijnensmeer of varkensvet op de zweren die niet goed dicht willen gaan genezen die zo Dioscorides ook betuigt.

BIJVOEGING.

Gedaante.

Het binnenste van het zaad van agrimonie is wit en niet onlieflijk van smaak of van reuk net zoals ook dit hele gewas goed en niet onaangenaam van reuk is en vooral als het in hete landen groeit. De bloemen zijn vijfbladig. Ze behoeft geen teelt en groeit goed in dorre zandige aarde. Men plukt ze best in mei om te drogen en te gebruiken.

(Agrimonia odorata of ook synoniem Agrimonia procera)

Welriekende agrimonie.

In de bossen van Poitiers bij Lantes gelegen, schrijft Lobel, groeit dezelfde agrimonie die ze welriekend noemen om de reuk die ze daar veel lieflijker heeft dan elders. Ze groeit ook wel in Italië, bij Caprarola en elders, schrijft Fabius Columna, in alle haar delen kleiner dan de gewone en is vet en klam om aan te raken.

(Aremonia agrimonoides)

Agrimonioides, alzo van dezelfde Columna genoemd, is een middelsoort tussen de gewone en welriekende agrimonie. Haar gele bloem schuilt in een hoesje, het zaadhoofd is als een flesje met twee knobbels.

Kracht en Werking.

Agrimonie in wijn gekookt is goed gedronken tegen de beten van de venijnige gedierten en in water gekookt geneest ze diegene die bloed plassen. Sap van agrimonie met azijn en zout gemengd geneest de jeuk, daarmee gestreken. Agrimonie is ook goed tegen de hoest van de schapen en voor de dampige paarden. Agrimonie dat in melk gekookt is met aardrook maakt water. Melk gedronken daar agrimonie met aardrook in gekookt is verwekt de maandstonden van de vrouwen. Het is ook zeer goed in het begin van de melaatsheid

Lobel zegt dat de wortel van Agrimonie, die dikachtig is en van buiten zwart, hard, drogend en matig tezamen trekkend, zeer geschikt is om tot uitwendige en inwendige gebreken te gebruiken zodat wijn of water daar die wortel in gekookt en (wat lieflijk staat net als heldere vale wijn) gedronken is het ingewand en vooral de lever weer op zijn pas brengt en bijna alle ongetemperdheid weg neemt en de verstoppingen opent. Daarom wordt het sap uitgeperst en in de apotheken bewaard in likkepot.

Niet tegenstaan al deze krachten en deugden van dit kruid zijn er sommige die in plaats van deze agrimonie (die nochtans het echte Eupatorium van Dioscorides is) liever en meer boelkenskruid mannetje gebruiken dat we hierna zullen beschrijven, wel verstaande in de gebreken en ziekten van de lever waarnaar dat kruid zijn naam heeft, maar die zijn niet te berispen aangezien dat ze dat kruid krachtiger en beter bevonden hebben in die gebreken dan dit kruid dat we nu beschrijven wat van de ouders meer gebruikt is geweest. Want het oude gebruik van enig kruid moet ons niet beletten iets beters te onderzoeken en als dat gevonden is het liever dan het ander te gebruiken.

Agrimonie in wijn gekookt en van die wijn omtrent zes ons ingenomen geneest de koude plas wonderlijk gauw en met wat suikers doet plassen. Het kruid zelf wordt zeer nuttig in de wonddranken gedaan.

Het water wat van de bladeren gedistilleerd wordt stilt de hoest, reinigt de borst, geneest de geelzucht, helpt de koortsige mensen en verdrijft buikpijn.

Agrimonie in rozenazijn gekookt en een lepel daarvan ingenomen verdrijft alle hete ziekten als koortsen en diergelijke gebreken.

De rook van dit kruid verdrijft alle boze vergiftige dieren en ook de vliegen en wespen.

Sommige leggen de stelen van dit kruid met zoveel stelen van boelkenskruid in de drank en dat geeft goede smaak en reinigt het ganse lichaam van alle onzuivere vochtigheid die koortsen en diergelijke gebreken plag te veroorzaken.

In tijde van pest is het zeer goed dat men de steel van dit kruid tot poeder brengt en met goede wijn inneemt en vooral als men de krachten van dit kruid mits er zoveel stelen van boelkenskruid er bij te doen vermeerdert.

Het poeder van dit gedroogde kruid met suiker gebruikt is goed voor de hoofdpijn, in rozenhonig ingenomen is het goed voor de zwerende hals.

Van buiten gebruikt men de bladeren om littekens te laten verdwijnen en de blauw geslagen plaatsen te genezen, hetzelfde met zemelen in wijn gekookt en op de ledematen gelegd genezen de verwrongen leden of delen des lichaam die uit het lid geweest zijn, maar hetzelfde doen ze noch veel beter met boter en azijn in een pannetje geroosterd. Het gedistilleerd water zuivert en geneest de zweren en het zeer van de mond en lippen. Is ook zeer goed in de langdurige koortsen. De zeer vermaarde heer Petrus Bembus (die daarna kardinaal geworden is) verzekert dat hij niets beter gevonden heeft om het niergruis uit de nieren te drijven dan het gedistilleerd water van agrimonie.