Saponaria

HET XXI. CAPITEL.

Van Seep-cruydt oft Saponaria.

Gheslacht.

Dat ghewas ’t welck hier te lande ghemeynlijck Seep-cruydt gheheeten wordt, magh seer wel nae de soorten van Christus-oogen oft Ginoffelen volghen als een mede-soorte van dese cruyden wesende.

Ghedaente.

Seep-cruydt heeft kaele geladde ronde dunne gheknoopte steelen, anderhalven voet hoogh oft hoogher: waer aen wassen breede gheribde bladeren, die van de Wechbre met breede bladeren seer ghelijck, maer nochtans kleynder dan die, uyt elck ledeken oft knoopken ghemeynlijck twee teghen een spruytende, wat nederwaerts ghebooght zijnde, bijsonder die naest de wortelen staen: de bloemen staen op ‘t sop van de steelkens, ende omtrent de bovenste ledekens oft knoopkens, veel in ’t getal, welrieckende, van verwe somwijlen schoon roosen-root, somwijlen bleeck-purpur, somwijlen heel wit: de welcke alle uyt ronde langhworpighe huyskens komen, van vijf bladerkens aen een gemaeckt; tusschen de welcke sommige kleyne draeykens steken: de wortelen zijn dick, langh, scheef oft dweers voort-cruypende, met sommige aenhangende veselingen, de wortelen van den Swarten Elleborus oft Swarte Nies-wortel wat ghelijckende.

Plaetse.

Dit cruydt wordt hier in Nederlandt in de hoven onder-houden: in andere landen wasset van selfs in ’t wilt by de rivieren, loopende wateren ende beeckskens, op lochte ende opene ghewesten: dan het blijft in de hoven eens ghesaeyt zijnde ende voordt-ghekomen seer langhe iaeren over, ende en vergaet niet lichtelijck.

Tijdt.

Het bloeyt in Braeckmaent ende Hoymaent.

Naem.

Dit cruydt wordt gemeynlijck Seep-cruydt in ’t Nederduydtsch gheheeten; in ’t Latijn Saponaria; om dat de bladeren daer van soo krachtigh zijn in ’t afvaeghen ende suyveren: want ghewreven oft ghestooten zijnde geven sy een sap van haer, ’t welck bijnae soo seer afvagende is als Seep. Dan Ruellius beschrijft noch een ander gewas met naeme Saponalis, ’t welck van dit Seep-cruydt nochtans seer verschilt. Sommighe andere hebben dit cruydt Herba Tunica gheheeten: het en is nochtans gheen soorte van Vettonica Coronaria, ende noch veel min een geslacht van Polemonium: de welcke beyde voor de Herbae Tunicae ghehouden plegen te wesen, gelijck wy vermaent hebben in ’t Capitel van de Ginoffelen. Met beter reden soudemen dit cruydt voor het Alisma, oft oock voor het Damasonium moghen aensien, waer het sake dat het eenen enckelen steel hadde, die in geen ander sijd-tacken verdeylt en waer: ende en haddet gheen dicker wortelen dan zijn die van den Swerten Elleborus oft Swerte Nies-wortel; ander soo hevet bladeren die met de beschrijvinge der bladeren van het Alisma wel over een komen, ende het heeft oock op ’t sop van de steelen een bolachtighe ronde vergaderinghe van bloemen, ghelijck het Alisma behoorden te hebben: maer Alisma heeft eenen dunnen ende eenighen oft enckelen steel, in gheen sijd-tacken verdeylt, ende de wortelen zijn oock dun: uyt welcke twee teeckenen het onderschil van het Alisma ende ons Seep-cruydt blijckelijck ende merckelijck ghenoegh is.

Voorts soo luydt de beschrijvinge, die Dioscorides van het Alisma gheeft, aldus: Alisma, seght hy, wordt van sommighe Alcea, van sommighe Damasonium, van andere Acyron, ende van noch andere Lyron geheeten; het heeft bladeren die van de Wechbre ghelijck, nochtans wat smaller dan die, ter aerdenwaert om ghebooght: den steel is dun ende enckel, hoogher dan anderhalven voet, hebbende sommighe hoofdekens, ende eene Thyrsus ghelijckende: de wortelen zijn dun, wit, wat nae den geelen treckende: de wortelen zijn als die van de Swerte Nieswortel, oft swerten Elleborus, dun, welrieckende, scherp van smaeck, ende wat vetachtigh: het wast gheerne op waterachtighe plaetsen.

‘Tselve Alisma wordt oock van Plinius bijnae met de selve woorden beschreven in het 10.capitel van sijn 25.boeck; dan hy stelt daer tweederhande geslachten van: het eerste wast in vochten grond, sulcks als is ’t ghene dat Dioscorides beschrijft; het ander komt voort in de bosschen, ende is swarter ende grooter van bladeren. Hy voeght daer noch meer by; dat de bladeren van dit Alisma ghesnippelt oft ghekerft zijn, ’t welck Dioscorides achtergelaten heeft oft versuymt heeft daer by te segghen; ende dat den steel daer van een hooft draeght als eenen Thyrus, daer Dioscorides schrijft dat het eenen Thyrsoïdes steel is: met welcke woorden hy te kennen geeft ’t ghene dat Thyrsoïdes caulis beteeckent; te weten, eenen steel die boven dicker ende breeder is dan beneden. Want Thyrus oft Thyrsos beteeckent by de Griecken een roede, spiesse, stock oft torse met bladeren oft met meer bladeren oft bloemen bedeckt ende verciert is dan het onderste: ende soo eenen bol oft bal van bloemen oft bladeren schijnt te ghelijcken. Dierghelijcke Thyrsi vindtmen noch te Roomen op vele plaetsen in de oude Marmersteenen ghesneden oft gehouwen, ghelijck betuyght Melchior Guillandinus in eenen sijnen brief die hy aen Langius schrijft, segghende dat den Thyrsus op sijn uyterste oft ’t sop eenen bolachtighen oft rondachtighe knobbel hadde gelijck eenen bal. Dat den Thyrsus soodanigh moet [271] wesen, blijckt oock genoegh uyt de beschrijvinge van sommighe cruyden die sulcken ronde bollen op hun t’sop dragen. Ende daerom wordt den Thijm Thyrsion gheheeten, om dat hy op sijn steelken een rondachtigh bolleken draeght: waer van hy oock Cephalotos in ’t Griecks, ende Capitatus in ’t Latijn toeghenaemt wordt, al ofmen seyde Ghehoofden oft Gekopten Thijm. Om de selve oorsake noemtmen de Orobanche oock Thyrsine in ’t Griecks, de welcke eenen steel heeft die boven dicker ende grover is dan onder. Oock wordt den steel oft steck van de Ferula met den selven naem Thyrsus geheeten; den welcken al is ’t sake dat hy allenghskens dunner wort, heeft nochtans op sijn t’sop een breede ende ronde kroone, eerst vol van bloemen, ende daer nae van saet, eenighsins de ghedaente van eenen Thyrsus uytdruckende; waer van oock het woort Narthex oft Ferula van sommige ghebruyckt wort, om den Thyrsus te beteeckenen; ende om de selve oorsake wort den Godt Bacchus, die by de Poëten ende dichters Thyrsophoros ghemeynlijck geheeten is, oock somtijts Narthecophoros ghenoemt, nae de Thyrsi oft stocken diemen in de feest van dien Af-Godt pleegh om te draghen ende te schudden nae de wijse van de oude Heydenen. Insghelijcks vintmen, dat den steel van de Lattouwe somtijdts Thyrsus gheheeten wordt, die oock in een breede krans-ghewijse kroone eyndight, als de Ferula doet. Uyt alle dese teeckenen blijckt klaerlijck genoegh dat den Thyrsus een roede, stock, gaerde oft sparre by de oude soo wel cruydt-beschrijvers, als andere schrijvers pleegh te beteeckenen, die een rond ende hals-ghewijse t’ sop van bloemen oft bladeren vergadert pleegh te dragen; ende dat de steelen die in ’t Griecks Thyrsoïde ghenoemt worden, anders niet te segghen en zijn dan steelen die nae bovenwaerts rond zijn oft breeder dan beneden. Tegen dese onse meyninge en strijt geensins ’t gene dat Macrobius schrijft in sijn eerste boeck Saturnalia geheeten, seggende dat Bacchus, te wijlen hy den Thyrsus draeght, een bedeckt oft verholen geweer, pijl oft schichte voert. Want daer uyt moetmen verstaen, niet dat den Thyrsus in een spits oft scherp t’sop eyndight, maer eer dat hy een bot ende plomp rondachtigh top pleegh te hebben; ghemerckt dat te wijlen hy seggende dat Bacchus eenen bedeckten oft verholen pijl oft schicht draeght, daer door ghenoeghsaem te kennen gheeft, dat het bovenste top van den Thyrsus bedeckt ende bewonden was; in voegen datmen geensins gekennen en mochte wat daer onder schuylende; ’t welck seer licht om doen was, aengesien dat sy haeren Thyrsus met vele bladeren ende bloemen bedeckten ende rondom bewonden. Dan de woorden van Macrobius luyden aldus: By de inwoonders van Lacedemon wordter een beeldt van den Vader Bacchus (oft Liber Pater) aengebeden, hebbende in de handt een sparre oft spiesse, in plaetse van eenen Thyrsus: maer terwijlen hy eenen Thyrsus voert, wat draeght hy anders dan een bedeckt oft schuylende gheweer oft schicht, wiens spits oft scherp met Veyl-bladeren bewonden ende bewimpelt wordt?

Niet tegenstaende alle dese dinghen, soo vindtmen somwijlen dat het woordt Thyrsoïdes caulis geenen steel met een stomp rondachtigh t’sop, maer met eenen spitsen ende scherpen uytgangh oft punckt beteeckent, als die maer alleen met bloemen verciert ende bewonden is. Want Apuleius noemt den steel van Wolle-cruydt Thyrsus, die nochtans boven niet plomp en is ende breeder dan beneden, maer van het middel af tot boven toe met bloemen bewassen zijnde, boven spitser ende scherper wordt dan beneden.

Alle dese woorden hebben ons noodigh ghedocht om eens vermaent te worden, om de cruydt-beminners eensdeels te onderrechten, hoe datmen de beschrijvinghe der cruyden van de ouders ghedaen sal mogen verstaen, ende in welcker voeghen hunlieder ghelijckenissen te begrijpen zijn’ t welck niet alleen in dese Saponaria ende het Alisma van de ouders te passe komt, maer oock in meer andere cruyden, die boven scherp oft plompe ende met bloemen oft bladeren bewassen steelen hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt is heet ende droogh van aerd, ende heeft seer merckelijcken afvaghende ende suyvermakende kracht: om de welcke dat oock Seep-cruydt ghenoemt wordt, die blijckt in het sap ’t welck van de bladeren met stooten oft wrijven uytghedruckt zijnde, seer bequaem is om de wolle te suyveren, ende bijnae in de selve dingen nut is in de welcke de Seepe ghebruyckt pleegh te worden.

BIIVOEGHSEL.

Dit is een seer ghemeyn cruydt in Hooghduydtschlandt, soo Fuchsius schrijft, aldaer aen de kanten van de velden ende by de tuynen in ’t wilt wassende, ende wordt daer Spichelwurtz, Wasch-kraut, Seiffenkraut gheheeten, dat is in onser talen Seep-kruydt, in ’t Latijn Herba fullonum, van andere Lunaria; in ’t Fransoys Herbe á foulon. Dan het soude seer wel voor een soorte van Jenettekens oft Wilde Christus-ooghen gherekent mogen worden, soo H. Bock schrijft: want dit heel cruydt is de Jenettekens van bladeren, bloemen ende steelen niet seer onghelijck. De Apotekers hebben ’t oock Condisi gheheeten, maer met luttel redenen. Andere noemen ’t Radicula; andere Cunder van Avicenna.

De wortel van dit cruydt is op sommighe plaetsen van buyten root.

Aengaende dat sommige ons Seep-cruydt voor Struthium houden willen, dat blijckt ghenoegh teghen alle reden te strijden uyt de woorden van Theophrastus, die schrijft dat den steel van het Struthium goedt was om t’ eten; ende was wolachtigh ende merghachtigh (soo Lobel betuyght) d’ welck groeyede over al, in ’t wilt, bijsonder in de landen van Asien, ende oock gheoeffent in steenachtighe rouwe plaetsen, doornachtigh, met bladers die van den Olijf-boom ghelijck, sonder reuck ende saet: de wortel was groot, de welcke bewaert werde om wolle te wasschen, reynen ende suyveren. Maer midts dat de volders van onse tijden de wolle niet en pleghen te bereyden met de wortel oft sap van cruyden, soo is nu onbekent eenigh dierghelijck ghewas, wiens wortel met die van Struthium eenighe ghelijckenisse van krachten soude moghen hebben. Daer uyt blijckt ghenoegh, dat ons Seep-cruydt gheen Struthium en is; want het en heeft gheen stekelighe oft doornachtighe steelen, ende de wortele en suyveren niet als Seep: maer uyt de steelen kanmen een sap uytdouwen, dat salpeterachtigh ende suyvermakende is, ende daerom bequaem om lakenen te suyveren. Daerom, is ’t dat het niet en is het Struthium van de Griecken, soo en is ’t oock niet het Condisi van de Araben, ghemerckt dat dese twee namen maer een cruydt en beteeckenen.

Tweede soorte van Seep-cruydt is de Roode Valeriana van Dodoneus, daer wy elders af sullen handelen, sprekende noch van een ander ghewas, dat in Italien voor Valsch Struthium ghehouden wordt, met naeme van Pseudostruthium; ’t welck Aldrovandus Saponaria altera noemt.

Kracht ende Werckinghe.

Men houdt dit cruydt voor warm ende droogh, bijnae tot in den vierden graed.

Behalven datmen ’t sap van dit cruydt ghebruycken magh om de lakenen mede te bereyden, soo wordt dat oock ghebruyckt om de handen te reynighen, ende daer alle placken ende onsuyverheden af te doen scheyden, ende klaer te maken. Ander Cruydt-beschrijvers hebben in dit cruydt de naevolghende krachten oock bevonden: De wortel van Seep-cruydt ghesoden ende ghedroncken, doet water maken, ende kamerganck hebben, opent de verstoptheydt van de Lever, ende is goedt tot de oude geelsucht, ende als Plinius van het Struthium schrijft, suyvert de moeder.

De selve wortel van Seep-cruydt, met de wortel van Panaces ende van Cappers ghedroncken, breeckt den steen, ende doet den selven met de pisse rijsen; ende is soo ghebruyckt zijnde seer goet teghen de hardigheydt van de Milte.

Dese wortel met honigh vermenght is goedt den ghenen die hoesten, kort van adem ende benauwt van borsten zijn: omtrent eenen lepel vol inghenomen, ende met honigh-water ghedroncken, is sy goedt den ghenen die swaerlijck versuchten.

Van onder gheset, ghelijck een pessus, verweckt de natuerlijcke kranckheydt der vrouwen, ende treckt af de secondine oft naeborte ende de doode vrucht.

Sy doet oock niesen, met honigh in den neuse ghedaen: ende in den mondt ghenomen oft gheknauwt, treckt vele fluymen uyt den hoofde.

Men vermenght dese wortel oock met azijn ende meel van Gersten-mout, ende men maeckt daer een plaester, papken oft salve van, die alle schorftigheden ende plecken ende onsuyverheden des huyts ghenesen kan.

De selve wortel met wijn ende ghersten-meel ghesoden, doet verdwijnen de koude gheswillen, daer op gheleyt.

Oock is dese wortel goedt vermenght in alle salven ende plaesteren die verwermen ende vermorwen, ende in de kollyrien die de oogen verklaeren, ende ’t ghesicht versterken.

HET XXI. KAPITTEL.

Van zeepkruid of Saponaria. (Saponaria officinalis)

Geslacht.

Dat gewas wat hier te lande gewoonlijk zeepkruid genoemd wordt mag zeer goed na de soorten van Christusogen of anjers volgen als een medesoort van deze kruiden.

Gedaante.

Zeepkruid heeft kale, gladde, ronde, dunne geknoopte stelen van vijf en veertig cm hoog of hoger waaraan brede geribde bladeren groeien die van de weegbree met brede bladeren zeer gelijk, maar nochtans kleiner dan die waar uit elk lid of knoopje gewoonlijk twee tegen een spruiten die wat nederwaarts gebogen zijn en vooral die naast de wortels staan, de bloemen staan op de top van de steeltjes en omtrent de bovenste leden of knoopjes en zijn veel in het getal, welriekend en van kleur soms mooi rozerood, soms bleekpurper en soms geheel wit die alle uit ronde langwerpige huisjes komen en van vijf blaadjes aaneen gemaakt zijn waartussen sommige kleine draadjes steken, de wortels zijn dik en lang die scheef of dwars voortkruipen met sommige aanhangende vezels en wat op de wortels van zwarte Helleborus of zwarte nieswortel lijken.

Plaats.

Dit kruid wordt hier in Nederland in de hoven onderhouden en in andere landen groeit het vanzelf in het wild bij de rivieren, lopende wateren en beekjes op luchtige en open gewesten, dan het blijft in de hoven als het eens gezaaid is en voortgekomen zeer veel jaren over en vergaat niet gemakkelijk.

Tijd.

Het bloeit in juni en juli.

Naam.

Dit kruid wordt gewoonlijk seep-cruydt in het Nederduits genoemd en in het Latijn Saponaria omdat de bladeren daarvan zo krachtig zijn in het afvagen en zuiveren, want als ze gewreven of gestampt zijn geven ze een sap van zich wat bijna zo zeer afveegt als zeep. Dan Ruellius beschrijft noch een ander gewas met naam Saponalis wat van dit zeepkruid nochtans zeer verschilt. Sommige andere hebben dit kruid Herba Tunica genoemd, het is nochtans geen soort van Vettonica Coronaria en noch veel minder een geslacht van Polemonium die beide voor de Herbae Tunicae gehouden plegen te wezen zoals we in het kapittel van de anjers vermaand hebben. Met betere reden zou men dit kruid voor het Alisma of ook voor het Damasonium mogen aanzien waar het zaak dat het een enkele steel had die in geen andere zijtakken verdeeld was en had het geen dikkere wortels dan als die van de zwarte Helleborus of zwarte nieswortel, ander heeft het bladeren die met de beschrijving van de bladeren van het Alisma goed overeen komen en het heeft ook op de top van de stelen een bolachtige ronde verzameling van bloemen zoals het Alisma behoorde te hebben, maar Alisma heeft een dunne en enige of enkele steel die niet in zijtakken verdeeld is en de wortels zijn ook dun en uit die twee tekens is het verschil van het Alisma en ons zeepkruid duidelijk en merkbaar genoeg.

Voorts zo luidt de beschrijving die Dioscorides van het Alisma geeft aldus, ‘Alisma, zegt hij, wordt van sommige Alcea en van sommige Damasonium en van andere Acyron en van noch andere Lyron genoemd, het heeft bladeren die van de weegbree gelijk, nochtans wat smaller dan die en ter aarden omgebogen, de steel is dun en enkel, hoger dan vijf en veertig cm en heeft sommige hoofdjes die op een Thyrsus lijken, de wortels zijn dun en wit en trekken wat naar het gele, de wortels zijn als die van de zwarte nieswortel of zwarte Heleborus, dun, welriekend en scherp van smaak en wat vetachtig, het groeit graag op waterachtige plaatsen’.

Hetzelfde Alisma wordt ook van Plinius bijna met dezelfde woorden beschreven in het 10^de kapittel van zijn 25^ste boek, dan hij stelt daar twee geslachten van en het eerste groeit in vochtige grond zoals is hetgeen dat Dioscorides beschrijft, het ander komt voort in de bossen en is zwarter en groter van bladeren. Hij voegt er noch meer bij, dat de bladeren van dit Alisma gesnipperd of gekerfd zijn wat Dioscorides achtergelaten heeft of verzuimd heeft er bij te zeggen en dat de steel daarvan een hoofd draagt als een Thyrus, daar Dioscorides schrijft dat het een Thyrsoïdes steel is, met welke woorden hij te kennen geeft hetgeen dat Thyrsoïdes caulis betekent, te weten een steel die boven dikker en breder is dan beneden. Want Thyrus of Thyrsos betekent bij de Grieken een roede, spies, stok of toorts met bladeren of met meer bladeren of bloemen bedekt en versierd is dan het onderste en zo op een bol of bal van bloemen of bladeren schijnt te lijken. Diergelijke Thyrsi vindt men noch te Rome op vele plaatsen in de oude marmerstenen gesneden of gehouwen zoals betuigt Melchior Guillandinus in zijn brief die hij aan Langius schrijft en zegt dat de Thyrsus op zijn uiterste of top een bolachtige of rondachtige knobbel heeft gelijk een bal. Dat de Thyrsus zodanig moet [271] wezen blijkt ook genoeg uit de beschrijving van sommige kruiden die zo’n ronde bol op hun top dragen. En daarom wordt tijm Thyrsion genoemd omdat het op zijn steeltje een rondachtig bolletje draagt waarvan het ook Cephalotos in het Grieks en Capitatus in het Latijn genoemd wordt als of men gehoofde of gekopte tijm zei. Om dezelfde oorzaak noemt men Orobanche ook Thyrsine in het Grieks die een steel heeft die boven dikker en grover is dan onder. Ook wordt de steel of steek van Ferula met dezelfde naam Thyrsus genoemd en die al is het zaak dat hij geleidelijk aan dunner wordt, het heeft nochtans op zijn top een brede en ronde kroon die eerst vol van bloemen is en daarna van zaad en enigszins de gedaante van een Thyrsus uitdrukt waarvan ook het woord Narthex of Ferula dat van sommige gebruikt wordt om de Thyrsus te betekenen en om dezelfde oorzaak wordt de God Bacchus die bij de poëten en dichters Thyrsophoros gewoonlijk genoemd wordt ook soms Narthecophoros genoemd naar de Thyrsi of stokken die men in het feest van die afgod plag om te dragen en te schudden naar de wijze van de oude heidenen. Insgelijks vindt men dat de steel van de sla soms Thyrsus genoemd wordt die ook in een brede kransvormige kroon eindigt als de Ferula doet. Uit al deze tekens blijkt duidelijk genoeg dat de Thyrsus een roede, stok, gaarde of spar bij de oude zowel kruidbeschrijvers als andere schrijvers plag te betekenen die een ronde en halsvormige top van bloemen of bladeren verzameld plag te dragen en dat de stelen die in het Grieks Thyrsoïde genoemd worden niet anders betekent dan stelen die naar boven rond zijn of breder dan beneden. Tegen deze onze mening strijdt geenszins hetgeen dat Macrobius schrijft in zijn eerste boek dat Saturnalia heet en zegt dat Bacchus terwijl hij de Thyrsus draagt, een bedekt of verholen geweer, pijl of schicht voert. Want daaruit moet men verstaan, niet dat de Thyrsus in een spits of scherp top eindigt, maar eerder dat hij een bot en plomp rondachtig top plag te hebben, gemerkt dat terwijl hij zegt dat Bacchus een bedekte of verborgen pijl of schicht draagt daardoor voldoende te kennen geeft dat het bovenste top van de Thyrsus bedekt en omwonden was, in voegen dat men geenszins kennen kon wat er onder schuilde wat zeer gemakkelijk om te doen is aangezien dat ze hun Thyrsus met vele bladeren en bloemen bedekten en rondom omwonden. Dan de woorden van Macrobius luiden aldus: ‘bij de inwoners van Lacedemon wordt er een beeld van de vader Bacchus [of Liber Pater) aanbeden die in zijn hand een spar of spies heeft in plaats van een Thyrsus’, maar terwijl hij een Thyrsus voert wat draagt hij anders dan een bedekte of verscholen geweer of schicht wiens spits of scherp met klimopbladeren omwonden en bewimpelt wordt?’

Niet tegenstaande al deze dingen zo vindt men soms dat het woord Thyrsoïdes caulis geen steel met een stomp rondachtige top, maar met een spitse en scherpe uitgang of punt betekent als die maar alleen met bloemen versierd en omwonden is. Want Apuleius noemt de steel van wollekruid Thyrsus, die nochtans boven niet plomp is en breder dan beneden, maar van het midden af tot boven toe met bloemen begroeid is en boven spitser en scherper wordt dan beneden.

Al deze woorden hebben ons nodig gedacht om eens vermaand te worden om de kruidbeminnaars eensdeels te onderrichten hoe dat men de beschrijving van de kruiden die van de ouders gedaan is zal mogen verstaan en op welke manier hun gelijkenissen te begrijpen zijn wat niet alleen in deze Saponaria en het Alisma van de ouders te pas komt, maar ook in meer andere kruiden die boven scherp of plompe en met bloemen of bladeren begroeide stelen hebben.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid is heet en droog van aard en heeft zeer opmerkelijke afvegende en zuiver makende kracht waarom dat het ook zeepkruid genoemd wordt wat blijkt in het sap wat van de bladeren met stoten of wrijven uitgedrukt is en zeer geschikt is om de wol te zuiveren en bijna in dezelfde dingen nuttig is waarin de zeep gebruikt plag te worden.

BIJVOEGING.

Dit is een zeer gewoon kruid in Hoogduitsland, zo Fuchsius schrijft, dat het daar aan de kanten van de velden en bij de tuinen in het wild groeit en wordt daar Spichelwurtz, Wasch-kraut, Seiffenkraut genoemd, dat is in onze taal zeepkruid, in het Latijn Herba fullonum en van andere Lunaria, in het Frans herbe á foulon. Dan het zou zeer goed voor een soort van jenettekens of wilde Christusogen gerekend mogen worden zo H. Bock schrijft, want dit hele kruid is de jenettekens van bladeren, bloemen en stelen vrij gelijk. De apothekers hebben het ook Condisi genoemd, maar met weinig redenen. Andere noemen het Radicula en andere Cunder van Avicenna.

De wortel van dit kruid is op sommige plaatsen van buiten rood.

Aangaande dat sommige ons zeepkruid voor Struthium houden willen dat blijkt genoeg tegen alle reden te strijden uit de woorden van Theophrastus die schrijft dat de steel van het Struthium goed is om te eten en wolachtig en mergachtig is [zo Lobel betuigt) wat overal groeide in het wild en vooral in de landen van Azië en ook geteeld in steenachtige ruwe plaatsen, doornachtig met bladeren die van de olijfboom gelijk, zonder reuk en zaad, de wortel is groot die bewaard wordt om wol te wassen, reinigen en zuiveren. Maar omdat de volders van onze tijden de wol niet plegen te bereiden met de wortel of sap van kruiden is ons nu enig diergelijk gewas onbekend wiens wortel met die van Struthium enige gelijkenis van krachten zou mogen hebben. Daaruit blijkt genoeg dat ons zeepkruid geen Struthium is, want het heeft geen stekelige of doornachtige stelen en de wortel zuivert niet als zeep, maar uit de stelen kan men een sap duwen dat salpeterachtig en zuiver makend is en daarom geschikt om lakens te zuiveren. Daarom is het dat het geen Struthium van de Grieken is en zo is het ook niet het Condisi van de Arabieren, gemerkt dat deze twee namen maar een kruid betekenen.

Tweede soort van zeepkruid is de rode valeriaan van Dodonaeus daar we elders van zullen handelen en spreken noch van een ander gewas dat in Italië voor vals Struthium gehouden wordt met naam van Pseudostruthium wat Aldrovandus Saponaria altera noemt.

Kracht en werking.

Men houdt dit kruid voor warm en droog bijna tot in de vierde graad.

Behalve dat men het sap van dit kruid gebruiken mag om de lakens mee te bereiden zo wordt dat ook gebruikt om de handen te reinigen en er alle plekken en onzuiverheden van te laten scheiden en zuiver te maken. Ander kruidbeschrijvers hebben in dit kruid de navolgende krachten ook bevonden: De wortel van zeepkruid gekookt en gedronken laat water maken en kamergang hebben, opent de verstopping van de lever en is goed tot de oude geelzucht en zoals Plinius van het Struthium schrijft zuivert het de baarmoeder.

Dezelfde wortel van zeepkruid met de wortel van Panaces en van kappers gedronken breekt de steen en laat die met de plas rijzen en is zo gebruikt zeer goed tegen de hardheid van de milt.

Deze wortel met honing vermengt is goed diegene die hoesten, kort van adem en benauwd van borst zijn, omtrent een lepel vol ingenomen en met honingwater gedronken is het goed diegene die zwaar zuchten.

Van onder gezet als een pessarium verwekt de natuurlijke ziekte van de vrouwen en trekt de secondine of nageboorte en dode vrucht af.

Ze laat ook niezen als het met honing in de neus gedaan wordt en in de mond genomen of gekauwd trekt het vele fluimen uit het hoofd.

Men vermengt deze wortel ook met azijn en meel van gerstemout en men maakt daar een pleister, papje of zalf van die alle schurft en plekken en onzuiverheden van de huid genezen kan.

Die wortel met wijn en gerstemeel gekookt laat de koude zwellen verdwijnen als het er op gelegd wordt.

Ook is deze wortel goed vermengd in alle zalven en pleisters die verwarmen en vermurwen en in de oogzalven die de ogen verhelderen en het gezicht versterken.