Sanicula

HET XXIII. CAPITEL.

Van Sanikel.

Ghedaente.

Sanikel krijght uyt hare wortel vele wijde, ronde bladeren, op langhworpighe dunne steelkens staende, van ghedaente breedt ende rondt, maer met diepe kerven in vijf deelen ghesneden, ende daerom de wijngaertbladeren eenighsins ghelijckende, seer veel kleynder nochtans dan die, ende bruyn groen van verwe, effen ende blinckende van gladdigheydt, rondtomme ghekertelt oft gheschaert, aen de uyterste kanten oft hoecken roodtachtigh van verwe: tusschen de welcke voortkomen steelkens een spanne oft eenen voet langh, recht over eynde staende, ter wortelen waert oock wat roodtachtigh van verwe; draghende in d’ opperste vele moschachtighe ronde knopkens, vele kleyne witte bloemkens, de welcke in kleyn rondt saet als liskens vergaen, die aen de kleederen blijven hanghen van de ghene die daer by komen. De wortel is nae boven dickachtigh, ende wat grof, ende van onder in vele veselinghen hayrs-ghewijse verspreydt.

Plaetse.

Dit cruydt wast ghemeynlijck in de bosschen ende ander leeghe schaduwachtighe plaetsen; dan het is gheerne op vetten grondt, ende bemindt goede wel ghemeste ende vochtachtighe aerde. Men saeyt het oock in de hoven, waer het wel ende weeldigh ghenoegh aerdt. [204]

Tijdt.

Het bloeyt in Meye ende Braeckmaent; daer nae rijpt het: dan de bladeren blijven het heele iaer door even groen, ende en stooten haer gheensins aen de koude van den winter.

Naem.

Men noemt dit cruydt ghemeynlijck op ’t Latijnsch Sanicula, oft oock somtijdts Diapensia; in ’t Hooghduytsch ende Nederduytsch Sanikel oft Sanickel: in ’t Fransch Senicle; in ’t Beemsch Zanyckk.

De oorsake des naems Sanicula is om dat het soo krachtigh ghevonden wordt om de wonden te ghenesen, soo Ruellius seydt. Dan daer zijn noch sommighe andere cruyden oock Sanicula geheeten, als is Viola dentaria, waer van wy spreken sullen in ons seste Boeck; ende Auricula ursi; die onder de soorten van Primula veris ghereckent wordt.

Aerd.

Sanikel, als van smake een weynigh bitter wesende, met eenighe t’ samen-treckinghe daer by ghevoeght (benevens dat sy suyver maeckt, ende door het t’samen-trecken versterckt ende de krachten vermeerdert) is daerom werm ende drooghe van aerd, ende dat in den tweeden graed.

Kracht ende Werckinghe.

Het sap van Sanikel gedroncken ende van buyten ghebruyckt, heelt ende gheneest alderhande wonden ende quetsuren, soo wel van binnen als van buyten.

Sanikel in water oft in wijn ghesoden, ende te drincken ghegheven, stopt het bloedt-spouwen, ende gheneest het Roodtmelisoen.

Het selve water oft wijn daer Sanikel in ghesoden is, wordt seer gebruyckt om alderhande quade ende vervuylde sweeringhen te reynighen ende uyt te spoelen.

’T selve cruydt in water ghesoden, ende plaesters oft paps-ghewijse opgheleydt, verdeylt ende ontdoet de koude swillinghen, ende alle ander dierghelijcke ghebreken, van koude komende.

Men doet dit cruyt veel by die drancken diemen de gequetste lieden in gheeft, ende daerom Wondt-drancken noemt.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t sake dat Ruellius de Sanicula een soo krachtigh ende soo goet cruyt seght te wesen voor alle wonden, nochtans schijnt hy dat een weynigh anders te beschrijven, ende een ander schilderije daer van te gheven, dan wy hier hebben: ende boven dien hy heeftse onder de soorten van Ranunculus oft Hanevoet ghehouden, die nochtans gheen Wondt-cruyden en zijn.

De wortel van dit cruydt is ghemeynlijck van buyten swert, van binnen wit. Het bloeyt liever op koude plaetsen dan in heete ghewesten; ende groeyt soo wel van wortel als van saet. De wortelen ende de bladers tusschen de vinghers ghewreven, ende op de tonghe gheleydt, hebben den smaeck van Myrrhe.

Gheslachten van Sanikel de ghemeyne Sanikel vvat ghelijckende.

1. Alpijnsche Sanikel, met ghedaente van svverte Nies-vvortel, in ’t Bijvoeghsel van Elleborus niger beschreven. 2. Sanikel VVijfken, in ’t Latijn Sanicula femina van Fuchsius gheheeten, dat is den Elleborus niger oft Swert Nies-cruydt van Dodoneus: die de Hongheren oock Sanicor noemen, als de ghemeyne Sanikel.3. Alle andere mede-soorten van swerte Nies-wortel. 4. Alb Sanikel van de Hooghduytschen, dat is Caryophyllata, ende Cortusa, oft eyghentlijcker de Sanicula montana, die Clusius nae de Auriculas ursi beschrijft. 5. Groote Sanikel, dat is de Synnauw, in ’t volgende Capitel beschreven. 6. VVitte Sanikel in ’t Latijn Sanicula alba, dat is de Corael-Violieren; ende sommighe andere, die oock breede diep ghekerfde blaederen hebben.

Gheslachten van Sanikel, de ghemeyne niet oft seer vveynigh ghelijckende. 1. Sanicula ursina oft Alpina Sanicula, dat is de Auricula ursi, in ’t Hooghduytsch Bar Sanikel. 2. De gheslachten van Primula veris, oft roode ende purpure Sleutel-bloemen, Paralytica alpina Sanicula ghenoemt: ende oock de ghemeyne Sleutel-bloemen. 3. Tvveede Berch-Sanikel, in ’t Latijn Sanicula montana altera, met haer mede-soorte Sanicula guttata ghenoemt, in het Bijvoeghsel van witte ende gulde Steenbreke beschreven.

Naemen.

De Hongeren noemen alle soorten van Sanikel Sanicor, hoe wel dat die malkanderen niet seer ghelijcken. De Italiaenen noemen de ghemeyne Sanikel Cinque foglia maggiore, dat is Groot Vijfvingher-cruydt, om dat de bladeren in vijven ghesneden zijn. Fabius Columna noemtse Sideritis tertia, oft Heracleia Dioscoridis.

Kracht ende VVerckinghe.

In Italien ghelooftmen dat dit cruydt al ’t selve doen kan dat het Vijfvingher-cruydt doet; maer andere gelooven dat het de Synnauw ende Senegroen van krachten meer ghelijckt. In Vranckrijck, soo Ruellius schrijft, seghtmen, datmen gheenen Chirurgijn van doen heeft, alsmen dit cruydt krijghen kan.

’T sap van Sanikel ghedroncken, gheneest de sweeren ende ghequetste nieren: ende gheneest de ghene die van binnen gheborsten zijn oft ghescheurt.

Sanikel ghesoden ende van buyten opgeleyt, oft ’t sap daer van ghedroncken, gheneest de ghescheurtheyt: dan het werckt meest alsmen het ghestooten oft ghesoden cruydt daer op bindt.

De bladeren van dit cruydt met de wortelen in water met Honigh ghesoden, ghenesen de ghequetste longhere, ghedroncken; ende de sweeringhen ende vervuylinghen des tandt-vleesch ende der keelen, daer mede ghegorgelt ende den mondt ghespoelt.

Dit cruydt wort seer ghepresen om sijne heylsame kracht: want het gheneest alle wonden, ghedroncken; ende belet door eenighe sonderlinghe kracht de beroeringhe van de inwendighe excrementen oft overigheden der voetselen, op datse niet en vallen op de kranckste deelen des lichaems.

Sommighe segghen dat Sanikel de selve krachten heeft die Senegroen ende Wael-wortel hebben, bijsondere in het stoppen van ’t bloedt-spouwen ende roodtmelisoen, ende om de wonden binnen het lichaem te ghenesen daermen noch wiecke noch salve ghebruycken en mach, alsmen eenen dranck maeckt van het sap van haer wortels ende bladers.

Men vindt het poeder van de ghedrooghde bladeren in de voornoemde ghebreken seer nut.

Het is seer krachtigh om te heelen ende het vleesch by een te halen: ’t welck hier uyt blijckt, dat soo wanneer men dat met het ghekapt vleesch te sieden stelde, die stucken wederom aen een soude vast worden, al oft sy niet ghekapt oft ghesneden waren: ‘t welck van de bladeren van Wechbre, ende van de Wael-wortel, ende van sommighe andere oock ghelooft wordt.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van sanikel. (Sanicula europaea)

Gedaante.

Sanikel krijgt uit haar wortel vele wijde, ronde bladeren die op langwerpige, dunne steeltjes staan en van gedaante zijn ze breed en rond, maar met diepe kerven in vijf delen gesneden en lijken daarom enigszins op de wijngaardbladeren, zeer veel kleiner nochtans dan die en bruingroen van kleur, effen en blinkend van gladheid en rondom gekarteld of geschaard en aan de uiterste kanten of hoeken roodachtig van kleur, tussen die komen steeltjes een zeventien cm of dertig cm lang voort die recht overeind staan en ter wortels waart ook wat roodachtig van kleur zijn en in het opperste vele mosachtige ronde knopjes dragen met vele kleine witte bloempjes die in klein rond zaad als klisjes vergaan die aan de kleren blijven hangen van diegene die daarbij komen. De wortel is naar boven dikachtig en wat grof en van onder in vele vezels haarvormig verspreid.

Plaats.

Dit kruid groeit gewoonlijk in de bossen en andere lage schaduwachtige plaatsen, dan het is graag op vette grond en bemint goede wel gemeste en vochtige aarde. Men zaait het ook in de hoven waar het goed en welig genoeg aardt. [204]

Tijd.

Het bloeit in mei en juni en daarna rijpt het, dan de bladeren blijven het hele jaar door even groen en storen zich geenszins aan de koude van de winter.

Naam.

Men noemt dit kruid gewoonlijk op het Latijns Sanicula of ook somtijds Diapensia, in het Hoogduits en Nederduits Sanikel of Sanickel, in het Frans senicle, in het Boheems zanyckk.

De oorzaak van de naam Sanicula is omdat het zo krachtig gevonden wordt om de wonden te genezen, zo Ruellius zegt. Dan er zijn noch sommige andere kruiden ook Sanicula genoemd zoals Viola dentaria waarvan we spreken zullen in ons zesde boek en Auricula ursi die onder de soorten van Primula veris gerekend wordt.

Aard.

Sanikel als van smaak wat bitter is met enige tezamen trekking er bij gevoegd (benevens dat ze zuiver maakt en door het tezamen trekken versterkt en de krachten vermeerdert) is daarom warm en droog van aard en dat in de tweede graad.

Kracht en werking.

Het sap van sanikel gedronken en van buiten gebruikt heelt en geneest allerhande wonden en kwetsingen, zowel van binnen als van buiten.

Sanikel in water of in wijn gekookt en te drinken gegeven stopt het bloedspouwen en geneest de rode loop.

Hetzelfde water of wijn daar sanikel in gekookt is wordt zeer gebruikt om allerhande kwade en vervuilde zweren te reinigen en uit te spoelen.

Hetzelfde kruid in water gekookt en pleister of papgewijs opgelegd verdeelt en ontlaat de koude zwellingen en alle ander diergelijke gebreken die van koude komen.

Men doet dit kruid veel bij die dranken die men de gekwetste lieden ingeeft en daarom wonddranken noemt.

BIJVOEGING.

Al is het zaak dat Ruellius Sanicula een zo krachtig en zo’n goed kruid zegt te wezen voor alle wonden, nochtans schijnt hij dat wat anders te beschrijven en geeft er een andere schilderij van dan we hier hebben en bovendien hij heeft het onder de soorten van Ranunculus of hanenvoet gehouden die nochtans geen wondkruiden zijn.

De wortel van dit kruid is gewoonlijk van buiten zwart en van binnen wit. Het bloeit liever op koude plaatsen dan in hete gewesten en groeit zowel van wortel als van zaad. De wortels en bladeren tussen de vingers gewreven en op de tong gelegd hebben de smaak van Myrrhe.

Geslachten van sanikel die wat op de gewone sanikel lijken.

1. Sanikel uit de Alpen met gedaante van zwarte nieswortel is in het bijvoegsel van de Helleborus niger beschreven. (Cortusa matthioli)

2. Sanikel wijfje, in het Latijn Sanicula femina van Fuchsius genoemd, dat is Helleborus niger of zwart nieskruid van Dodonaeus (Astrantia) die de Hongaren ook sanicor noemen zoals de gewone Sanikel.

3. Alle andere medesoorten van zwarte nieswortel.

4. Alb Sanikel van de Hoogduitsers, dat is Caryophyllata en Cortusa of eigenlijk de Sanicula montana die Clusius na de Auriculas ursi beschrijft.

5. Grote sanikel, dat is de Alchemilla, in het volgende kapittel beschreven.

6. Witte sanikel, in het Latijn Sanicula alba, dat is de koraalviolier en sommige andere die ook brede en diep gekerfde bladeren hebben. (Dentaria bulbifera)

Geslachten van sanikel die niet op gewone of zeer weinig lijken.

1. Sanicula ursina of Alpina Sanicula, dat is de (Primula) Auricula ursi, in het Hoogduits Bar Sanikel.

2. De geslachten van Primula veris of rode en purperen sleutelbloemen, Paralytica alpina Sanicula genoemd en ook de gewone sleutelbloemen.

3. Tweede bergsanikel, in het Latijn Sanicula montana altera die met haar medesoort Sanicula guttata genoemd worden en in het bijvoegsel van witte en gouden steenbreek beschreven. (Cortusa guttata)

Namen.

De Hongeren noemen alle soorten van sanikel sanicor, hoewel dat ze niet zeer op elkaar lijken. De Italianen noemen de gewone sanikel cinque foglia maggiore, dat is groot vijfvingerkruid omdat de bladeren in vijven gesneden zijn. Fabius Columna noemt het Sideritis tertia of Heracleia Dioscoridis.

Kracht en werking.

In Italië gelooft men dat dit kruid al hetzelfde doen kan dat het vijfvingerkruid doet, maar anderen geloven dat het meer op Alchemilla en zenegroen van krachten lijkt. In Frankrijk, zo Ruellius schrijft, zegt men, dat men geen chirurg nodig heeft als men dit kruid krijgen kan.

Het sap van sanikel gedronken geneest de zweren en gekwetste nieren en geneest diegene die van binnen gebarsten zijn of gescheurd zijn.

Sanikel gekookt en van buiten opgelegd of het sap daarvan gedronken geneest de breuken, dan het werkt meest als men het gestampte of gekookte kruid er op bindt.

De bladeren van dit kruid met de wortels in water met honing gekookt genezen de gekwetste longen, gedronken, de zweren en vervuilingen van het tandvlees en de keel, daarmee gorgelen en de mond mee spoelen.

Dit kruid wordt zeer geprezen om zijn heilzame kracht want het geneest alle wonden, gedronken, en belet door enige en bijzondere kracht de beroering van de inwendige excrementen of overigheden van het voedsel zodat ze niet op de ziekste delen van het lichaam vallen.

Sommige zeggen dat sanikel dezelfde krachten heeft die zenegroen en waalwortel hebben en vooral in het stoppen van het bloedspouwen en rode loop en om de wonden binnen het lichaam te genezen daar men noch doeken noch zalf gebruiken mag als men een drank maakt van het sap van haar wortels en bladeren.

Men vindt het poeder van de gedroogde bladeren zeer nuttig in de voornoemde gebreken.

Het is zeer krachtig om te helen en het vlees bijeen te halen wat hieruit blijkt dat wanneer men dat met het gekapt vlees te koken stelt die stukken weer aaneen vast zouden worden of ze niet gekapt of gesneden waren wat van de bladeren van weegbree en van de waalwortel en van sommige andere ook geloofd wordt.