Capparis

HET VI. CAPITEL.

Van Cappers.

Ghedaente.

De Cappers komen oock aen een stekelijcke heester voort, wiens ranckskens met alsoo scherpe ende kromme dorenen beset zijn als de Braemtacken; ende op d’aerde in de ronde verspreydt ligghen, ten zy datmense met eenigh steunsel op-houdt ende onderset: ende daer aen wassen breede bladeren, als die van den Quee-appel-boom, maer ronder. Wt den oorsprongh van dese bladeren komen kleyne knoppekens voort, die men eyghentlijck Cappers noemt, op langhe steelkens staende de welcke opengaende voortbrenghen schoone welrieckende ghesterrede witte bloemen. Ende daer nae wassen langhe vruchten, de Olijven niet seer onghelijck, maer veel kleyner: ende daer in liggen kleyne witte sadekens. De wortel is langh, houtachtigh, groot, in veele tacken verdeylt, met een dicke witachtighe schorsse bedeckt, die in der medicijnen veel ghebruyckt wordt.

Plaetse.

Cappers wassen overvloedighlijck in Italien, Spaegnien ende andere heete landen van selfs op rouwe onghebouwde plaetsen, ende in mageren sandachtigen ende oock steenachtighen grondt, by oude steenhoopen, [1169] als Dioscorides schrijft. Theophrastus seydt, dat het een heel wit gewas is; ende gantsch geen oeffeninge velen oft lijden en kan: dan nochtans worden sy van veele hedensdaeghs in de hoven oft velden onderhouden, ende op drooghe steenachtighe plaetsen ghesaeyt.

Tijdt.

Dit ghewas bloeyt in den Somer: ende duert tot in den Herfst toe: maer de scheyselen van de bloemen, dat is de ronde knoppekens, moetmen plucken ende vergaderen eer sy open gaen, ende dan in Pekel oft Sout legghen ende bewaeren.

Naem.

Hier te lande en is dit ghewas, midtsgaders de knopkens van de bloemen, die niet ontloken oft open ghegaen en zijn, anders niet dan Cappers gheheeten; in de Apoteken Cappari; in ’t Hooghduytsch Cappren; in ’t Fransch Cappres; in ’t Italiaensch Capparo; in ’t Spaensch Alcaparras; in ’t Enghelsch Capper; alles nae den Grieckschen ende Latijnschen naem Capparis; hoe wel dat sommighe dit ghewas oock Cynosbatos in ’t Griecksch noemen; maer de oprechte Cynosbatos, oft Canirubus, is de Wilde Roose, als wy elders betoont hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Cappers, dat is de bloemen van dit gewas, die noch niet ontloken en zijn, maer in haer knopkens schuylen, zijn warm van aerd, ende fijn van stoffe, oft dun van deelen: als sy versch zijnde gegeten worden, dan geven sy den lichaeme niet seer veel voedtsels; ende de gene, diemen in Sout oft Pekel bewaert, voeden noch veel min dan de versche: daerom en strecken sy eyghentlijck voor gheen spijse; maer zijn alleen goedt om met ander spijse voor een sause gheten te worden; ende zijn een medicinaele toespijse, oft salaet, dienen om den verloren lust om eten, ende den appetijt wederom te doen keeren. Sy zijn seer nut voor de vochte maghe, ende beletten het walghen, ende het opworpen van de selve, ende het onmatigh seeveren oft spouwen;ende doen de koude fluymen ende taeye slijmerigheden, die in de maghe zijn, scheyden ende verteeren. Sy suyveren oock ende ontsluyten de verstoptheden van de lever ende van de milte: ende met ander spijse ghegeten, zijn de miltsuchtighe seer nut, ende de ghene die de vierdedaeghsche kortse hebben. Maer alsmense eten wil, dan moetmense eerst met soet water wel afwasschen, ende daer nae morw ghesoden zijnde, met Olie ende Edick als ander salaet eten: oft men siedtse met andere spijsen.

De schorsse van de wortelen is van verscheyden aerd, nae de verscheyden deelen die sy heeft: daerom verwarmt sy, vaeght af, suyvert, doorsnijdt ende verteert, midtsgaders eenige toesluytende ende tsamentreckende kracht daer by ghevoeght: want men kan daer eerst eenen bitteren, daer nae eenen scherpen ende daer nae eenen eggerighen smaeck in ghewaer worden.

Dese schorsse van de wortels van Cappers is soo nut tot de verherde ende verstopte Milte als eenigh ander dinghe magh wesen, ’t zy met daer toe dienende olien ende salven vermenght, ende van buyten op de Milte ghestreken; ’t zy van binnen den lijve ghenomen, in Azijn oft in Oxymel, dat is Syroop van Azijn, gesoden, ’t zy oock droogh gestooten, ende met andere dinghen ingegeven: want in dier voegen ghebruyckt, drijft sy de taeye ende dicke vochtigheden uyt den lijfve, ende doetse met de pisse ende ’t water seer sterckelijck lossen, ende oock door de darmen afkomen, alsoo dat daer dickwijls bloedt mede voortkomt; ende daer door wordt de milte somtijdts gheholpen, ende die de heupgichte, dat is pijne oft weedom in de heupen hebben, worden daer door verlicht. Sy verweckt oock de maendtstonden van de vrouwen: ende is bequaem om de slijmerighe vochtigheden uyt den hoofde te trecken, als Galenus betuygt.

De selve schorsse suyvert oock ende reynight de oude vervuylde, verharde oft verweerde wederspannige sweeringhen ende zeeren: ende met Omelysis oft oock met Gersten-meel vermenght, wordt sy op de milte geleydt, om de gebreken van de selve te genesen, als Dioscorides betuygt: gheknauwt zijnde, is goet om den tandtsweer te verdrijven; ende met Azijn vermenght, verdrijft sy alle witte leelijcke placken oft sproeten, daer op ghestreken.

De bladeren van dit gewas selve, mitsgaders de wortelen ghestooten ende opgeleydt, doen alle kropklieren ende gheswillen van den hals scheyden oft verdwijnen.

‘Tsap van de bladeren doodet de wormkens van de ooren, daer in ghedruypt.

BIIVOEGHSEL.

In dese landen en sietmen nerghens gheen Cappers groeyen, dan alleen in de hoven, ende dat seer selden: want sy beminnen van hunnen eyghen aerd eenen dorren ende steenachtighen grondt, ende een heete locht, ende en begheeren gheen oeffeninghe met alleen: hoe wel datse in goedt landt gheset zijnde seer haest voortskruypen, ende soude ’t selve in korten tijdt heel beslaen, ende door haer quaedt verghiftigh sap dat gantsch landt besmetten, bederven ende onvruchtbaer maecken: daerom pleeghmense in tijts uyt te roeyen, ende alleen in dor steenachtigh quaedt landt te laeten wassen. Lobel beschrijft daer twee soorten van: de eene noemt hy Cappers met spitse bladers van Africken ende Italien; in ’t Latijn Capparis folio acuto; de andere Cappers met botte bladeren, in ’t Latijn Capparis retuso folio. Dan uyt Spaegnien ende andere landen wordender tweederley Cappers gesonden, te weten Groote ende Kleyne; van de welcke de Kleyne wel ses mael dierer zijn dan de Groote.

Bellonius schrijft, dat de struycken van Cappers in Woest Arabien soo groot worden als Kleyne Vijgheboomen: soo datmer op klimmen moet, om de vruchten te plucken, die soo groot zijn als Hinnen eyeren; inhebbende saedt soo scherp van smaeck als Peper: de Cappers self zijn soo groot als Okernoten.

In Candien worden de bloemen van de stekelighe Cappers in de Meymaendt vergadert, ende op de marckt te koop ghebroght, niet doorsouten, maer alleenlijck ghesoden, ende wat met Sout besprenckelt.

Buyten Alexandrien wassen de Onstekelighe Cappers-struycken, voortbrenghende seer dick Cappers; de welcke hier te lande oft in Vranckrijck verkocht worden. Want de kleyner Cappers wassen op Doornachtige Cappers-struycken; die des winters haer bladeren verliesen: daer de Onstekelighe van Egypten, ende oock de ghene die in Arabien wassen, haer bladeren des winters behouden. De Egyptenaers noemen hunne groote Cappers oock Cappar in hun tael.

Brem-Cappers ghelijcken dese Cappers eerst niet veel; ende zijn in ghedaente, smaeck ende andere eyghentheden de selve heel onghelijck, als in de beschrijvinghe van Brem hier nae breeder verklaert sal worden.

Noch van de Krachten.

De Cappers, die noch rouw zijn, oft noch niet in Pekel oft Azijn gheleydt zijn, ’t zy groen, ’t zy rijp, hebben eenen quaden ende onlieflijcken smaeck; maer den Azijn oft Pekel gheeftse eenighe lieflijckheydt; hoe wel dat de gene, die in Pekel bewaert worden, heeter ende schadelijcker zijn dan de ghene die alleen in Azijn gheleghen hebben. De Groote Cappers, midts datse meer sap ende vleesch hebben, zijn oock onghelijck beter, ghesonder ende voeden meer dan de Kleyne, hoe wel dat de Kleyne meer lust om eten ende appetijt gheven, ende lieflijcker zijn van smaeck. Aengaende de plaetsen daer de Cappers wassen, soo achtmen die van Genua voor de allerbest: die van Pouglien doen braecken; de ghene die in Africken, Arabien ende andere heete landen wassen, zijn seer heet, tot schier in den vierden graed, puysten ende sweeringhen in den mondt maeckende, ende het tandtvleesch tot den been toe afetende: welcke schadelijckheydt in de Italiaensche oft Spaensche Cappers niet en is: want al is ’t saecke dat sy dickwijls rammelinghen in den buyck maeken, sommighe maghen tegen zijn, ende den dorst vermeerderen, ende somtijdts oock de pisse bloedigh maecken; nochtans alsmense met Corinthen oft Rosijnen ende uyt Olie ende Azijn, voor alle andere spijsen, ende dat alleen in koude tijden des iaers, eet, oft datmense eerst gheweyckt, ende dan gesoden zijnde met Oxymel oft Syroop van Edick voor spijse gebruyckt, dan zijn sy niet schadelijck, maer behulpsaem; selfs men seydt dat een half loot van de Cappers met Wijn inghenomen, veertigh daghen achter een, de verherde Milte ghenesen kan; maer tot dien eynde zijn de schorssen van de wortelen bequaemer; welcke schorssen oock seer goedt zijn met Wijn oft eenighen anderen dranck inghenomen, van de ghene die eenige lammigheydt hebben, ende de ghene die verreckt, gheborsten, oft van hooghe ghevallen zijn.

‘Tsaedt van de Cappers met Azijn ghesoden, ende al warm in den mondt gehouden, stilt den tandtsweer: maer de schorsse van de wortel neemt de pijne wegh, alsmen eenen tandt ghebroken oft in stucken ghebeeten heeft.

Olie van Cappers is seer goedt tegen alle de gheswillen ende andere ghebreken van de Milte; ende wordt van sommige veel gheacht om de vierdedaegsche kortsen te ghenesen.

Die van Egypten ghebruycken de schorssen van hun Cappers wortelen meest, tuyght Prosper Alpinus, om de wormen te dooden, de maendtstonden te verwecken, ende om alle harde gheswillen, in sonderheydt van de Milte, te genesen; ende als de Milte heel verhardt is, dan gheven sy het afsiedtsel daer van te drincken veele daghen vervolghens; ende van buyten legghen sy daer een plaester op van ’t poeder van dese schors, met Edick vermenght zijnde; dan sommighe doen daer wat Honighs by; daer mede nemen sy de vlacken des huyts oock wegh, de selve met die plaester bestrijckende.

Brem-Cappers zijn ghesonder dan de oprechte Cappers, als hier nae breeder verklaert sal worden. [1170]

HET VI. KAPITTEL.

Van kappers. (Capparis spinosa)

Gedaante.

De kappers komen ook aan een stekelige heester voort wiens rankjes met alzo scherpe en kromme dorens bezet zijn als de braamtakken en op de aarde in de ronde verspreidt liggen tenzij dat men ze met enige steun ophoudt en onderzet en daaraan groeien brede bladeren als die van de kweeappelboom, maar ronder. Uit de oorsprong van deze bladeren komen kleine knopjes voort die men eigenlijk kappers noemt die op lange steeltjes staan en als die open gaan mooie welriekende sterachtige witte bloemen voortbrengen. En daarna groeien lange vruchten die veel op die van de olijven lijken, maar veel kleiner en daarin liggen kleine witte zaadjes. De wortel is lang, houtachtig en groot die in vele takken verdeeld en met een dikke witachtige schors bedekt is die in de medicijnen veel gebruikt wordt.

Plaats.

Kappers groeien overvloedig in Italië, Spanje en andere hete landen vanzelf op ruwe ongebouwde plaatsen en in magere zandachtige en ook steenachtige grond en bij oude steenhopen, [1169] als Dioscorides schrijft. Theophrastus zegt dat het een heel wit gewas is en gans geen teelt velen of lijden kan, dan nochtans worden ze van vele tegenwoordig in de hoven of velden onderhouden en op droge steenachtige plaatsen gezaaid.

Tijd.

Dit gewas bloeit in de zomer en duurt tot in de herfst toe, maar de scheden van de bloemen, dat zijn de ronde knopjes, moet men plukken en verzamelen eer ze open gaan en dan in pekel of zout leggen en bewaren.

Naam.

Hier te lande is dit gewas met de knopjes van de bloemen die niet ontloken of open gegaan zijn niet anders dan cappers genoemd, in de apotheken Cappari, in het Hoogduits Cappren, in het Frans cappres, in het Italiaans capparo, in het Spaans alcaparras en in het Engels capper en alles naar de Griekse en Latijnse naam Capparis, hoewel dat sommige dit gewas ook Cynosbatos in het Grieks noemen, maar de echte Cynosbatos of Canirubus is de wilde roos zoals we elders betoond hebben.

Aard, kracht en werking.

De kappers, dat zijn de bloemen van dit gewas die noch niet open zijn maar in hun knopjes schuilen, zijn warm van aard en fijn van stof of dun van delen en als ze vers gegeten worden dan geven ze het lichaam niet zeer veel voedsel en diegene die men in zout of pekel bewaart voeden noch veel minder dan de verse en daarom strekken ze eigenlijk niet voor spijs, maar zijn alleen goed om met andere spijs voor een saus gegeten te worden en zijn een medicinale toespijs of salade die dienen om de verloren lust om te eten en de appetijt terug te laten keren. Ze zijn zeer nuttig voor de vochtige maag en beletten het walgen en het opwerpen er van en het onmatig kwijlen of spuwen en laten de koude fluimen en taaie slijmerigheden die in de maag zijn scheiden en verteren. Ze zuiveren ook en ontsluiten de verstopping van de lever en van de milt en met andere spijs gegeten zijn de miltzuchtige zeer nuttig en diegene die de vierdedaagse malariakoorts hebben. Maar als men ze eten wil dan moet men ze eerst goed met zoet water afwassen en daarna murw gekookt met olie en azijn als ander salade eten of men kookt ze met andere spijzen.

De schors van de wortels is van verschillende aard naar de verschillende delen die ze heeft en daarom verwarmt ze, veegt af, zuivert, doorsnijdt en verteert met enige toesluitende en tezamen trekkende kracht er bij gevoegd, want men kan er eerst een bittere en daarna een scherpe en daarna een zure smaak in gewaar worden.

Deze schors van de wortels van kappers is zo nuttig tot de verharde en verstopte milt als enig ander ding mag wezen, hetzij met daartoe dienende oliën en zalven vermengt en van buiten op de milt gestreken, hetzij van binnen het lijf genomen en in azijn of in Oxymel, dat is siroop van azijn, gekookt, hetzij ook droog gestoten en met andere dingen ingegeven want op die manier gebruikt drijft ze de taaie en dikke vochtigheden uit het lijf en laat ze met de plas en het water zeer sterk lossen en ook door de darmen afkomen zodat er dikwijls bloed mee voortkomt en daardoor wordt de milt soms geholpen en die de heupjicht hebben, dat is pijn of weedom in de heupen, worden daardoor verlicht. Ze verwekt ook de maandstonden van de vrouwen en is geschikt om de slijmerige vochtigheden uit het hoofd te trekken, als Galenus betuigt.

Die schors zuivert ook en reinigt de oude vervuilde, verharde of verweerde weerspannige zweren en zeren en met Omelysis of ook met gerstemeel vermengt wordt ze op de milt gelegd om de gebreken er van te genezen, als Dioscorides betuigt, gekauwd is het goed om de tandpijn te verdrijven en met azijn vermengt verdrijft ze alle witte lelijke plekken of sproeten, daarop gestreken.

De bladeren van dit gewas zelf met de wortels gestoten en opgelegd laten alle kropklieren en gezwellen van de hals scheiden of verdwijnen.

Het sap van de bladeren doodt de wormpjes van de oren, daarin gedrupt.

BIJVOEGING.

In deze landen ziet men nergens kappers groeien dan alleen in de hoven en dat zeer zelden, want ze beminnen van hun eigen aard een dorre en steenachtige grond en een hete lucht en begeren totaal geen teelt, hoewel dat als ze in goed land gezet zijn zeer gauw voortkruipen en ze zou het in korte tijd heel beslaan en door haar kwaad vergiftig sap dat ganse land besmetten, bederven en onvruchtbaar maken en daarom plag men ze op tijd uit te roeien en alleen in dor steenachtig slecht land te laten groeien. (Capparis zeylanica) Lobel beschrijft er twee soorten van, de ene noemt hij kappers met spitse bladeren van Afrika en Italië, in het Latijn Capparis folio acuto, de andere kappers met botte bladeren, (Capparis spinosa) in het Latijn Capparis retuso folio. Dan uit Spanje en andere landen worden er twee soorten kappers gezonden, te weten grote en kleine waarvan de kleine wel zes maal duurder zijn dan de grote.

Bellonius schrijft dat de struiken van kappers in woest Arabië zo groot worden als kleine vijgenbomen zodat men er op klimmen moet om de vruchten te plukken die zo groot zijn als kippeneieren en zaad bevatten dat zo scherp van smaak is als peper, de kappers zelf zijn zo groot als walnoten.

In Kreta worden de bloemen van de stekelige kappers in mei verzameld en op de markt te koop gebracht, niet door gezouten, maar alleen gekookt en wat met zout besprenkelt.

Buiten Alexandrië groeien de niet stekelige kappersstruiken die zeer dikke kappers voortbrengen die hier te lande of in Frankrijk verkocht worden. Want de kleinere kappers groeien op doornachtige kappersstruiken die ‘s winters hun bladeren verliezen daar de niet stekelige van Egypte en ook diegene die in Arabië groeien hun bladeren ‘s winters behouden. De Egyptenaars noemen hun grote kappers ook cappar in hun taal.

Bremkappers lijken eerst niet veel op deze kappers en lijken in gedaante, smaak en andere eigenschappen op die niet veel zoals in de beschrijving van brem hierna uitvoeriger verklaard zal worden.

Noch van de krachten.

De kappers die noch rouw zijn of noch niet in pekel of azijn gelegd zijn, hetzij groen, hetzij rijp, hebben een kwade en onlieflijke smaak, maar azijn of pekel geeft ze enige lieflijkheid hoewel dat diegene die in pekel bewaard worden heter en schadelijker zijn dan diegene die alleen in azijn gelegen hebben. De grote kappers, omdat ze meer sap en vlees hebben, zijn ook duidelijk beter, gezonder en voeden meer dan de kleine, hoewel dat de kleine meer lust om te eten en appetijt geven en lieflijker van smaak zijn. Aangaande de plaatsen daar de kappers groeien zo acht men die van Genua voor de allerbeste en die van Apulie laten braken, diegene die in Afrika, Arabië en andere hete landen groeien zijn zeer heet tot vrijwel in de vierde graad die puisten en zweren in de mond maken en het tandvlees tot het been toe af eten, welke schadelijkheid in de Italiaanse of Spaanse kappers niet is, want al is het zo dat ze dikwijls rammelingen in de buik maken en sommige magen tegen zijn en de dorst vermeerderen en soms ook de plas bloedig maken, nochtans als men ze met krenten of rozijnen en uit olie en azijn voor alle andere spijzen en dat alleen in koude tijden van het jaar eet of dat men ze eerst weekt en dan kookt met Oxymel of siroop van azijn voor spijs gebruikt dan zijn ze niet schadelijk, maar behulpzaam en zelf zegt men dat een half lood van de kappers met wijn ingenomen en veertig dagen achter elkaar de verharde milt genezen kan, maar tot dat doel zijn de schorsen van de wortels beter, welke schorsen ook zeer goed zijn met wijn of enige andere drank ingenomen van diegene die enige lamheid hebben en diegene die verrekt, gebarsten of van hoog gevallen zijn.

Het zaad van de kappers met azijn gekookt en al warm in de mond gehouden stilt de tandpijn, maar de schors van de wortel neemt de pijn weg als men een tand gebroken of in stukken gebeten heeft.

Olie van kappers is zeer goed tegen alle gezwellen en andere gebreken van de milt en wordt van sommige veel geacht om de vierdedaagse malariakoorts te genezen.

Die van Egypte gebruiken de schorsen van hun kapperswortels meest, betuigt Prosper Alpinus, om de wormen te doden, de maandstonden te verwekken en om alle harde gezwellen en vooral van de milt te genezen en als de milt heel verhard is dan geven ze het afkooksel er van vele dagen achter elkaar te drinken en van buiten leggen ze er een pleister op van het poeder van deze schors die met azijn vermengd is, dan sommige doen er wat honig bij en daarmee nemen ze de vlekken van de huid ook weg en bestrijken dat met die pleister.

Bremkappers zijn gezonder dan de echte kappers zoals hierna uitvoeriger verhaald zal worden. [1170]