Sedum

HET X. CAPITEL.

Van Muer-peper, de derde soorte van Sempervivum.

Ghedaente.

Muer-peper is een seer leegh ende kleyn cruydeken, teere, dunne ende korte steelkens hebbende; aen de welcke vele bladerkens wassen, die seer kleyn zijn, dick, scherp ende vol saps: de bloemkens staen op ’t sop van de steelkens, ende zijn kleyn ende geel: de wortelkens zijn veselachtigh.

Plaetse.

Dit cruydt wast op steenachtighe drooghe en dorre plaetsen, ende spruyt allesins uyt de spleten ende scheuren van de oude vervallen mueren: het blijft ghedurighlijcken groen; ende daerom heeftmen dat met goede reden onder de soorten van de Semperviva oft Eeuwigh levende cruyden gherekent.

Tijdt.

Het bloeyt in de Somersche maenden.

Naemen.

De Nederduydtschen noemen dit cruydt Muer-peper; de Hooghduydtschen Maurpfeffer ende Katzentraublin; de Fransoysen Pain d’oisaeu; de Enghelsche Stone crop ende Stone hore. Het is van Dioscorides voor de Derde soorte van Aeizoon gherekent gheweest; ende daerom is ’t van sommighe oock op ’t Latijn Sempervivum tertium ghenoemt: dan, soo Plinius schrijft, de Latijnen noemen dat Illecebra: het wordt oock Andrachne agria ende Telephion ghenoemt: hoe wel datter noch een ander ghewas is Andrachne agria ghenoemt, ende noch een ander Telephion.

Nochtans zijnder sommige die vermoeden, dat dit geen Derde Sempervivum van Dioscorides en is, om dat het gheen bladeren en heeft die van de Porceleyne ghelijck: dan sy hebben de woorden van Dioscorides niet wel verstaen: want hy en seght niet, dat sy bladeren heeft die van de Porceleyne ghelijck, maer dat die eenighsins by de dickte van de bladeren van de Porceleyne komen.

Aerd.

Dit cruydeken is seer scherp ende gheweldighlijcken verwarmende van krachten. Van buyten opgheleyt zijnde, maeckt de huyt root, ende maeckt daer blaren oft bleynen op, ende haelt die op, ende maecktse vol zeeren ende heete puysten.

Kracht ende Werckinghe.

Muer-peper, nae het segghen van Dioscorides, met eenigh vet oft ruet op de krop-sweeren ende klieren ghedaen, ontdoet ende verdeylt die, ende gheneestse haest.

Het sap van Muer-peper met Edick oft met eenigh ander nat uyt-ghetrocken, doet braecken oft overgeven, ende lost alle dicke, grove, slijmerachtige ende gallachtige vochtigheden uyt den lichaeme; ende daer door wordender menighe van de vierdaeghse kortsen genesen, ende van vele dierghlijcke langhdurighe qualen bevrijt.

Inde selve maniere inghenomen, doet oock alle vergift ende quaet datmen in ’t lichaem soude mogen ’t zy g’ eten, ’t zy ghedroncken hebben, met het braecken uytworpen.

BIIVOEGHSEL.

In de Noordersche landen, daer de sieckte, diemen Scheurbuyck oft Blaeuvve-schuyte noemt, de menschen veel quelt, daer is Muer-peper een seer bekent ende gheacht, om de groote Krachten die dit cruydt eyghen heeft om die sieckte te ghenesen. Het heeft ettelijcke mede-soorten die onder de gheslachten van Donderbaert verwert pleghen te zijn, ende oock Bladeloose heeten, ende Vermiculata oft Vermicularis, nae hae worms-ghewijse bladeren, als in ’t Bijvoeghsel van ’t voorgaende Capitel vermaent is: dan sy en ghelijckt [186] de Donderbaert van aerd gheensins niet, want sy zijn scherp van smaeck, ende gheensins bequaem om ghebruyckt te worden in de gebreken diemen met de Donderbaert pleegh te ghenesen, als wy voorseydt hebben. ’T welck Dioscorides oock wel gheweten heeft, ghemerckt dat hy de Kleyne Donderbaert in tweeen deylt, segghende, dat de eene scherp van smaeck is, ende de ander niet, maer eer nae de Groote Donderbaert treckende; in ’t gebreck van de welcke sy oock wel ghebruyckt moghen wesen, ’t welck met de andere soorten, die scherp van smaeck zijn, gheensins soude moghen gheschieden.

Medesoorten van Muer-peper. Eenighe van de soorten van Kleynen Donderbaert van Clusius beschreven, ende van ons in ’t Bijvoeghsel van ’t voorgaende Capitel vermaent, souden onder ’t gheslacht van Muer-peper ghetrocken moghen worden, nae het uytwijsen van haeren bitteren heeten smaeck, naementlijck de achtste ende tiende soorte. Dan om iets heets te wercken, moetmen de Ghemeyne Muer-peper verkiesen.

Aenmerckt. Al noemt Dodoneus de Muer-peper Derde Sempervivum; nochtans soo is den Edelenen Hoogh-gheleerden Fabius Columna van meyninghe, dat Muer-peper geen soorte van Aeizoon oft Donderbaert en is (de welcke alle van ghelijcke krachten zijn, dat is koudt, ende gantsch gheene hitte oft scherpigheydt hebbende) maer alleen van ghedaente de soorten van Donderbaert ghelijckt; dan dat het eer te houden is voor de Tweede oft Derde soorte van Dactylus, daer Plinius af vermaent in ’t laetste van sijn 24.boeck. Van die meyninghe is insghelijcks oock den wijtvermaerden Carolus Clusius. De soorte, die den voorseyden Columna voor Sempervivum tertium Dioscoridis houdt, wast in Italien op steenachtighen vochten grond; ende heeft een kleyne wortel, gheveselt, met vele dunne faselingen als hayr. De bladeren zijn kleynder dan die van Donderbaert, ghelijvigher, ronder, breeder dan Porceleyn, vol saps, ruygh, aen vier sijden inghedouwt. Den steel is dick, rood, sappigh, by beurten met bladeren beset, somtijdts op sijn t’ sop in twee oft dry sijd-tacken verdeylt, de bladeren van de welcke maer aen de tweede sijde inghedouwt zijn. In de holligheydt der sijd-steelen, van onder af, komen de bloemen, melckwit, als vijf-stralighe sterren, vol kleyn swart saet. Het heel gewas is een span hoogh, waterigh van smaeck, in ’t laetste t’samentreckende, sonder bijtachtigheydt.

Veranderinghe. Somtijdts is ’t kleynder, ende de bladeren en zijn ter sijden niet uytghehaelt oft inghedouwt, ende ghelijckende Porceleyn bladeren wel; doch zijn kleynder: de bloemen zijn geel: den smaeck is als in ’t voorgaende ghewas.

Ander hebben de Witte Steenbreke, met de soorten van Bergh-Sanikel voor het Sedum tertium oft Sempervivum tertium ghehouden; in sonderheydt de Sanikel met ghespickelde bloemen: andere hebben de Auricula ursi daer oock voor ghehouden: ander die soorte van Tweede Navel-cruydt, oock met ghespickelde bloemen. Dan het Sempervivum tertium, dat den selven Columna te voren daer voor hiel, soude moghen voor een Paronychia ghehouden worden, bekent hy self daer nae.

Immers, nae alle dese onseker raminghen, is ’t beter de Muer-peper uyt het gheslacht van Donderbaert te bannen, dan dat in het verkoelen (daer het gantsch teghen is) te ghebruycken.

Naemen.

Men moet weten, dat alle de soorten van Donderbaert, soo wel Kleyne als Groote, met de cruyden die haer van ghedaente, hoe wel niet van krachten, ghelijck den Muer-peper, ghelijckende zijn, Dasyphylla van Dioscorides ghenoemt zijn: om dat sy dick ende ghelijvigh zijn: want den Grieckschen naem Dasyphyllon beteeckent soo wel ’t ghene dat dick ende ghelijvigh is, als ’t ghene dat hayrigh is, ende dicht by een ander staet.

Lobel noemt de Muer-peper Sempervivum minimum; nae de meyninghe van Anguillara Gramen tertium Plinij, ende voeght daer by, datse in ’t Italiaensch oock Granellosa ende Grasella ghenoemt is: hy seght dattet het Derde Sedum is, dat niet altijdt groen en blijft: hoe wel dat Dodoneus anders betoont.

Kracht ende Werckinghe.

Muer-peper ende alle sijn medesoorten, die licht aen den scherpen heeten smaeck ende aen de ghedaente van de bladeren te kennen zijn, hebben seer groote kracht om alle de ghebreken van de Milte te ghenesen, ende alle de gheswillen daer van te ontdoen: maer boven al worden sy ghepresen, als voorseydt is, in die sieckte diemen Scheurbuyck noemt, van de welcke veel krancken met het langhe ghebruyck van dit cruydt ghenesen zijn geweest, midts dat in water siedende, ende van dat water alle daghen een lepelken in drinkende. Andere, die noch stercker zijn, ghebruycken het sap van ’t selfde; ende worden daer mede door het braecken op korter tijdt alle taeye verbrande slijmerigheden van de maghe ende van het gantsche lichaem quijt.

Maer men moet wel toe-sien, datmen de onstercke lieden daer niet te veel af in en gheve: want het soude hun door het onmatigh braecken lichtelijck schaden in stede van baten, ende hun eenighe aderen van binnen doen openen oft breken. Alle puysten ende bloedighe gheswillen, die aen den mont ende elders komen, worden nuttelijck ghespoelt ende suyver gemaeckt met het water daer Muer-peper in gesoden is gheweest; want dat suyvert ende gheneest die seer haest. De Alchymisten, ende de ghene die ghenoeghte nemen in distillatie, ende in dierghelijcke konstighe bereydingen der ghenees-middelen, maecken vele schoone Extractien, Olien, Wateren ende Salven van dit cruydt; met de welcke sy vele langhe ende moeyelijcke sieckten ende qualen, door ’t swaer verbrant bloedt ghekomen, ghenesen konnen, ende wonderlijcke dinghen daer mede pleghen uyt te rechten, tot seer groote voldoeninghe ende bate van de krancken, ende eere van die konste.

HET X. KAPITTEL.

Van muurpeper, de derde soort van Sempervivum. (Sedum acre)

Gedaante.

Muurpeper is een zeer laag en klein kruidje dat tere, dunne en korte steeltjes heeft waaraan vele bladeren groeien die zeer klein zijn, dik, scherp en vol sap, de bloempjes staan op de top van de steeltjes en zijn klein en geel, de worteltjes zijn vezelachtig.

Plaats.

Dit kruid groeit op steenachtige droge en dorre plaatsen en spruit alleszins uit de spleten en scheuren van de oude vervallen muren en blijft steeds groen en daarom heeft men dat met goede reden onder de soorten van de Semperviva of eeuwig levende kruiden gerekend.

Tijd.

Het bloeit in de zomerse maanden.

Namen.

De Nederduitsers noemen dit kruid muurpeper, de Hoogduitsers Maurpfeffer en Katzentraublin, de Fransen pain d’oisaeu, de Engelsen stone crop en stone hore. Het is van Dioscorides voor de derde soort van Aeizoon gerekend geweest en daarom is het van sommige ook op het Latijn Sempervivum tertium genoemd dan, zo Plinius schrijft, de Latijnen noemen dat Illecebra, het wordt ook Andrachne agria en Telephion genoemd hoewel dat er noch een ander gewas is dat Andrachne agria genoemd is en noch een ander Telephion.

Nochtans zijn er sommige die vermoeden dat dit geen derde Sempervivum van Dioscorides is omdat het geen bladeren heeft die op de postelein lijken, dan ze hebben de woorden van Dioscorides niet goed verstaan want hij zegt niet dat ze bladeren heeft die van de postelein gelijk, maar dat die enigszins bij de dikte van de bladeren van de postelein komen.

Aard.

Dit kruidje is zeer scherp en geweldig verwarmend van krachten. Van buiten opgelegd maakt de huid rood en maakt daar blaren of bleinen op en haalt die op en maakt ze vol zeren en hete puisten.

Kracht en werking.

Muurpeper, naar het zeggen van Dioscorides, met enig vet of smeer op de kropzweren en klieren gedaan lost op en verdeelt die en geneest ze gauw.

Het sap van muurpeper met azijn of met enig ander nat uitgetrokken laat braken of overgeven en lost alle dikke, grove, slijmachtige en galachtige vochtigheden uit het lichaam en daardoor worden er menige van de vierdaagse malariakoortsen genezen en van vele dergelijke langdurige kwalen bevrijd.

In dezelfde manier ingenomen laat ook alle vergif en kwaad dat men in het lichaam zou mogen hebben, hetzij gegeten, hetzij gedronken met het braken uitwerpen.

BIJVOEGING.

In de Noordelijke landen daar de ziekte die men scheurbuik of blauwschuit noemt de mensen veel kwelt is muurpeper zeer bekend en geacht om de grote krachten die dit kruid eigen heeft om die ziekte te genezen. Het heeft ettelijke medesoorten die onder de geslachten van donderbaard verward plegen te zijn en ook bladloos noemen en Vermiculata of Vermicularis, naar hun wormvormige bladeren, als in het bijvoegsel van het voorgaande kapittel vermaand is, dan ze lijken op[186] de Donderbaard van aard geenszins want ze zijn scherp van smaak en geenszins geschikt om gebruikt te worden in de gebreken die men met de donderbaard plag te genezen als we gezegd hebben. Wat Dioscorides ook wel geweten heeft, gemerkt dat hij de kleine donderbaard in tweeën deelt en zegt dat de ene scherp van smaak is en de ander niet, maar eerder naar de grote donderbaard trekt in gebreke er van ze ook wel gebruikt mogen worden wat met de andere soorten, die scherp van smaak zijn, geenszins zou mogen gebeuren.

Medesoorten van muurpeper. Enige van de soorten van kleine donderbaard van Clusius beschreven en van ons in het bijvoegsel van het voorgaande kapittel vermaand zouden onder het geslacht van muurpeper getrokken mogen worden naar het uitwijzen van hun bittere hete smaak, namelijk de achtste en tiende soort. Dan om iets heets te bewerken moet men de gewone muurpeper verkiezen.

Merk op. Al noemt Dodonaeus muurpeper derde Sempervivum, nochtans zo is de edele hooggeleerde Fabius Columna van mening dat muurpeper geen soort van Aeizoon of donderbaard is (die alle van gelijke krachten zijn, dat is koud en gans geen hitte of scherpte hebben) maar alleen van gedaante op de soorten van donderbaard lijkt en dat het eerder te houden is voor de tweede of derde soort van Dactylus daar Plinius van vermaant in het laatste van zijn 24^ste boek. Van die mening is insgelijks ook de wijdvermaarde Carolus Clusius. De soort die de voor vermelde Columna voor Sempervivum tertium Dioscoridis houdt groeit in Italië op steenachtige vochtige grond en heeft een kleine wortel, gevezeld met vele dunne vezels als haar. De bladeren zijn kleiner dan die van donderbaard, steviger, ronder, breder dan postelein en vol sap, ruig, aan vier zijden ingeduwd. De steel is dik, rood, sappig en om beurten met bladeren bezet en soms op zijn top in twee of drie zijtakken verdeeld, de bladeren er van zijn maar aan de tweede zijden ingeduwd. In de holte van de zijstelen, van onder af, komen de bloemen, melkwit, als vijfstralige sterren vol klein zwart zaad. Het geheel gewas is acht cm hoog en waterig van smaak en tenslotte tezamen trekkend, zonder bijtachtigheid.

Verandering.

Soms is het kleiner en de bladeren zijn aan de zijden niet uitgehaald of ingeduwd en lijken wel op de posteleinbladeren, doch zijn kleiner en de bloemen zijn geel, de smaak is als in het voorgaande gewas.

Andere hebben de witte steenbreek met de soorten van bergsanikel voor het Sedum tertium of Sempervivum tertium gehouden en vooral de sanikel met gespikkelde bloemen, andere hebben Auricula ursi daar ook voor gehouden en anderen die soort van tweede navelkruid, ook met gespikkelde bloemen. Dan het Sempervivum tertium, dat dezelfde Columna tevoren daarvoor hield, zou voor een Paronychia gehouden worden, bekent hij zelf daarna.

Immers na al deze onzeker ramingen is het beter de muurpeper uit het geslacht van donderbaard te bannen dan het in het verkoelen (daar het gans tegen is) te gebruiken.

Namen.

Men moet weten dat alle soorten van donderbaard, zowel kleine als grote, met de kruiden die hun van gedaante, hoewel niet van krachten gelijk de muurpeper, gelijk zijn en Dasyphylla van Dioscorides genoemd zijn omdat ze dik en stevig zijn want de Griekse naam Dasyphyllon betekent zowel hetgeen dat dik en stevig is als hetgeen dat harig is en dicht bij een ander staat.

Lobel noemt muurpeper Sempervivum minimum, naar de mening van Anguillara Gramen tertium Plinij, en voegt daarbij dat ze in het Italiaans ook granellosa en grasella genoemd is, hij zegt dat het derde Sedum is dat niet altijd groen blijft, hoewel dat Dodonaeus anders betoont.

Kracht en werking.

Muurpeper en al zijn medesoorten die gemakkelijk aan de scherpe hete smaak en aan de gedaante van de bladeren te herkennen zijn hebben zeer grote kracht om alle gebreken van de milt te genezen en alle zwellen daarvan te ontdoen, maar boven al worden ze geprezen, als voorzegd is, in die ziekte die men scheurbuik noemt en waarvan veel zieken met het lange gebruik van dit kruid genezen zijn geweest mits dat in water koken en van dat water alle dagen een lepeltje te drinken. Andere, die noch sterker zijn, gebruiken het sap er van en worden daarmee door het braken op kortere tijd alle taaie verbrande slijmerigheden van de maag en van het ganse lichaam kwijt.

Maar men moet wel toezien dat men de zwakke lieden daarvan niet te veel in geeft, want het zou hun door het onmatig braken gemakkelijk schaden in plaats van baten en bij hen enige aderen van binnen laten openen of breken. Alle puisten en bloedige zwellen die aan de mond en elders komen worden nuttig gespoeld en zuiver gemaakt met het water daar muurpeper in gekookt is geweest, want dat zuivert en geneest die zeer gauw. De alchimisten en diegene die genoegen nemen in distillatie en in diergelijke kunstige bereidingen van de geneesmiddelen maken vele mooie extracten, oliën, wateren en zalven van dit kruid waarmee ze vele lange en moeilijke ziekten en kwalen, wat door het zwaar verbrand bloed gekomen is, genezen kunnen en wonderlijke dingen daarmee plegen uit te richten tot zeer grote voldoening en baat van de zieken en eer van die kunst.

HET IX. CAPITEL.

Van Kleyne Donderbaert.

Gheslachten.

Daer worden tweederhande soorten van Kleyne Donderbaert meest over al bekent: van de welcke de eerste eyghentlijck Kleyne Donderbaert heet, de tweede wordt Bladeloose ghenoemt.

Ghedaente.

1. De eerste van dese soorten is een kleyn cruydeken, met heel vele dunne teere steelkens langhs der aerden kruypende: de welcke met bijster vele dicke, ghelijvighe, sapachtighe, kleyne, langhworpighe, spitse bladerkens bekleet zijn, wat uyt den groenen nae den blauwen treckende. Daer tusschen komen ghesproten andere recht opstaende steelkens een palme hoogh, op haer t’ sop als een kroone oft kransse voordt-brenghende, met geele bloemkens verciert. De wortel is veselachtigh.

2. De ander soorte van Kleyne Donderbaert is oock een kleyn ghewas, dat oock vele teere dunne steelkens voortbrenght, selden hooger dan een palm: op het sop van de welcke, in wijde kleyne kranskens, kleyne bloemkens staen, van gedaente die van de voorgaende ghelijck, maer wit van verwe, ende wat kleynder. De bladeren wassen om de steelen, ende zijn luttel in ’t getal, kleyn, maer langworpigh, van vooren bot oft stomp ende langhachtigh rond, grooter dan een korenken Tarwe, ende oock wat kleynder dan de kaernen van de Pijnappelen die wel gheschilt ende schoon gemaeckt zijn, anders die van gedaente niet onghelijck. Dese bladeren ende de steelen daer sy aen wassen, zijn ghemeynlijcken wat roodachtigh van verwe. De wortel, langhs der aerden kruypende, maeckt haer selven daer aen vast met sommighe faselinghen, die sy herwaerts ende derwaerts nae beneden spreyt.

Plaetse.

1. Eerste Kleyne Donderbaert wast in Nederlandt in de hoven: in andere landouwen sietmen ’t aen de mueren groeyen. [184]

2. De tweede soorte van Kleyne Donderbaert oft de Bladeloose wast over al aen de oude mueren; dan sy komt oock wel voort omtrent de dijcken, ende by de tuynen van de ghebouwde landen, in opene ende lustighe ghewesten.

Tijdt.

Beyde dese bloeyen in de Somersche maenden.

Naemen.

1. Het eerste van dese twee soorten van Donderbaert wordt in ’t Griecks Aeizoon micron ghenoemt; in ’t Latijn Sedum minus oft Sempervivum minus: sommighe noemen het in ’t Griecks Brytyon, Theobrotion, in ’t Latijn Cerannia ende Vitalis: in ’t Nederlandtsch machmen ’t Kleyne Donderbaert noemen, want de Hooghduytschen noemen ’t Kleyn Hausswurtz; ende Kleyn Donnerbaer; de Italiaenen Sempervivo minore; de Fransoysen Tricque Madame; de Engelsche Prikmadam.

2. De andere soorte van Kleyne Donderbaert, in Nederlant Bladeloose gheheeten, is van de Apoteken Crassula minor ghenoemt; ende aldaer voeghen sy daer by den toenaem minor, dat is Kleyne, om dat van de Smeer-wortel te onderscheyden, die sy Crassula maior heeten. Men noemtse oock Vermicularis: de Italiaenen heetense Pignola, Granellosa en Grasella.

Aerd.

De soorten van Kleyne Donderbaert hebben oock een verkoelende kracht, die van de Groote ghelijck, ende zijn goet teghen de selve ghebreken in de welcke de Groote ghebesight worden.

Kracht ende Werckinghe.

De eerste Kleyne Donderbaert is seer goet om de heete maghen te verkoelen; ende daerom wordt sy op vele plaetsen ghebruyckt onder de cruyden diemen in ’t salaet doet, oft met Edick ende Sout pleegh te eten: waer onder sy seer goeden smaeck heeft, ende den mondt seer aenghenaem ende behaeghlijck is.

BIIVOEGHSEL.

De eerste van dese twee cruyden noemen sommighe in ’t Latijn Sedum medium teretifolium oft Sempervinum minus officinarum: in ’t Hooghduydtsch Klein Hauszvvurtz menle, ende Klein Donnerbaer; in ’t Fransoys niet alleen Tricque Madame, maer oock Petite Ioubarbe; in ’t Italiaensche oock Pignola, om dat het de bladers rondt heeft ghelijck Pinghels.

De Bladeloose oft tweede soorte noemtmen in ’t Hooghduydtsch Klein Hauszvvurtz vveible; in ’t Enghelsch Wilde Prick Madam ende Mous tayle; in Nederduytdtsch oock Papekullekens. Den naem Bladeloose is oock een mede-soorte van Muer-peper medeghedeylt. Want niet alleen dit teghenwoordighe cruydt (dat van Dodoneus als alhier, als de selve krachten ende smaeck van de Donderbaert hebbende, met recht voor een mede-soorte van Kleyne Donderbaert beschreven wordt) is hier te lande met dien naem bekent: maer men vindt noch een ander Bladeloose van de voorseyde seer verscheyden, die van Lobel ende andere voor een soorte van Muer-peper ghehouden is, ende niet voor een mede-soorte van Donderbaert: want al is ’t datse van aensien ende van plaetse van groeyen de selve ghelijck is, soo dat het te verwonderen is datse een contrarie nature heeft, als den selven Lobel wel vermaent, te weten van te verwarmen ende de huyt te quetsen; nochtans wordtse van de teghenwoordighe onderkent door haeren scherpen smaeck, ende door haere ronde langhworpighe ende ghelijvigher bladerkens, die van voren botter zijn, ghelijck wormkens, hanghende aen de gheheele tacken. Daerom is haer den naem Vermicularis oft Vermiculata oock mede-ghedeylt, midts dat de worms ghewijse ghedaente der bladeren, soo wel in de heete soorten van Muer-peper, als in de teghenwoordige verkoelende geslachten van Donderbaert ghesien wordt.

Gheslachten van Kleyn Donderbaert, uyt Lobel ende andere.

1. Kleyn Donderbaert met gekrolde ’t sopkens, van Lobel beschreven, ende in ’t Latijn Aïzoon Scorpioïdes geheeten, komt voorts ghelijck de Bladeloose, maer is scherper van bladeren. De troskens van de bloemen zijn ghekrolt gelijck de Scorpioen-steerten; ende de bloemen van de Scorpioen-cruyden oft Echion, witachtigh van verwe, met geele veselinghen in ’t midden: andersins en is ’t de andere niet onghelijck.

2. Bloedt-roode Kleyn Donderbaert, oft Duyn-Papekullekens, oock van Lobel beschreven, ende eensdeels van Dodoneus vermaent, als hy schrijft dat de Bladeloose somwijlen roodtachtighe steelen ende bladeren krijght, wordt veel in de Duynen ende sandachtighe heyden ghevonden: de bladers en zijn den voorgaenden niet seer onghelijck, maer veel smaller, somtijts overal bloet-root, ende somtijdts alleenlijck boven aen de ’t soppen. De steelen cruypen langhs der aerde, anderhalven palme langh, oft wat meer: uyt de welcke voordts komt eenen krans van schoone geele bloemkens. ’T heele cruydt is heet, brandende, langh in den mondt ghehouden, maer niet soo seer als de Muer peper. Hy noemt dat in ’t Latijn Aizoon Haematodes.

3. Kleyn Somer-Donderbaert, seght Lobel, is een plante van een palme hoogh, hebbende kleyne bladerkens, die van den Kleynen Donderbaert ghelijck, maer ronder. De bloemen zijn geel: de wortel is nerghens toe nut, ende koudt van smaeck. ’T groeyt in Nederlant seer weeldigh in de hoven.

4. Veldt-Cypress, met ghedaente van Bladeloose, van Lobel Chamaepitys Vermiculata ghenoemt, is van ons in ’t Bijvoeghsel van Bastaert Veldt-Cypress beschreven.

5. Bergh Donderbaert van Fabius Columna in ’t Latijn Vermiculata montana nova gheheeten, is een cruydeken nauws een palme hoogh, in Apulien tusschen ’t koren wassende, met dunne witachtighe kleyne gheveselde wortelen, uytghevende verscheyden ronde rijskens, met vele ledekens; daer andere sijd-steelen uyt spruyten, ter aerden ligghende, bewassen met bladeren een vingher-breedde langh, seer smal, rondt, ghelijvigh, glat, wormachtigh, als die van Bladeloose, maer dunner, spits, doch niet stekeligh. By de bloemen zijn de steelkens wat ruyghachtigh: welcke bloemen komen uyt elck ledeken oft holte der sijd-steelen, dicht ende veel te samen, sterre wijs, groen, met vele bleecke kleyne draeykens in ’t midden: de vrucht (oft eer het saet) is als een blaesken; daer de vijf straelen der bloemen noch op blijven: ende wordt bleeck, ende wat ruyghachtigh, alsse verdort: ’t binnenste wit mergh van die vrucht en kan van de schorsse niet scheyden, ende de vrucht valt af, noch heel zijnde. Het bloeyt ende wordt volkomen in den Somer. De bladeren groen geknauwt zijnde, smaecken als Tamme Klaveren, maer uyt den sarpen met eenighe droogheydt ende bitterheydt: als sy droogh zijn, dan hebben sy wat meer bitterheydts, doch en konnen gheen hitte wercken: daerom en is dit gheen Muer-peper.

6. Bergh-Donderbaert in steenachtighe aerde groeyende, is van Lobel beschreven, ende in ’t Latijn gheheeten Sedum petraeum montanum. Het is een aerdigh cruydeken, meestendeel groeyende aen de steenrotsen, voordt-brenghende in een ghewas vele kleyne bladerkens in de ronde staende, gelijck die van den Donderbaert, oft eer ghelijck die van het Kleyn Bergh-Navelcruydt, maer veel smaller ende stijf, ghelijck spitsche tongeskens; uyt het middel van de welcke opschieten kleyne steelkens, twee vinghers oft oock een palme hooghe, met kleyne geele bloemkens, die van den Kleynen Donderbaert ghelijck, nae de welcke volghen kleyne schildekens, die van den Thlaspi eenighsins ghelijckende. Sommighe noement ’t onrechte Phyllon Dioscoridis: want het komt veel naerder van ghedaente ende voordts-komen de soorten van Donderbaert, wesende t’ samentreckende ende drooghende van smaeck. Hedens-daeghs vint men die in de hoven van Nederlandt.

7. Welrieckende Kleyne Donderbaert, wast veel op de berghen van Tyrol, ende krijght welrieckende purpurverwighe bloemen, by nae als die van Aster Atticus: ende is een seer fraey ghewas: de verwe van de bloeme is wat levendigher oft blijer purpur dan in de ghemeyne soorte van Kleyn Donderbaert.

8. Vremde Kleyne Donderbaert, van sommighe voor Cepaea ghehouden, van andere voor Lunaria, heeft dicke ende vette ghelijvighe bladers. De bladers ende het saet ghelijcken de Ghemeyne [185] Donderbaert eensdeels, hoe wel dat sy alle iaer vergaen ende des winters niet over en blijven. In de maendt van April heeft dit ghewas bladeren als die van de Porceleyne, maer op ’t sop ghekertelt, ende aen wat sijde sy teghen de stralen van de Sonne staen, vertoonen sy sommighe silver-verwighe kantkens, die soo geschickt staen, dat sy de ghedaente van een ooghe, min noch meer dan die van de Ghemeyne Kleyne Donderbaert, schijnen te hebben. In de Mey krijght het eenen geblaedden steel, een palme hoogh, krom, wat achterwaerts ghebooght, ende in luttel tackskens verspreyt, wat roodachtigh van verwe: de welcke in de Braeckmaendt sterrachtighe bloemkens voordtbrenght, blinckende, wit ende kleyn: in de Oogstmaendt krijght het vijf huyskens, oock sterres-ghewijse ghevoeght, vol van heel kleyn sadeken.

Gheslachten van Kleyn Donderbaert, uyt Clusius. Sommige van dese verschillen van de voorbeschrevene, sommige komen daer mede wat over een, als uyt haer volghende beschrijvinghe blijcken kan.

1. De eerste soorte is de ghene die ghemeynlijck den toenaem Vermicularis voert.

2. De tweede soorte is diesghelijck, maer heeft dichter ende meer bladeren.

3. De derde soorte van Kleyn Donderbaert, is Sedum palustre van Clusius ghenoemt (nochtans isser een ander ghewas Sedum aquatile ghenoemt, hier van seer verre ghescheyden, te weten het Water-Ruyters-cruydt) ende heeft bladeren als de andere, maer wat ruyghachtigh, met purpure oft lijfverwighe vijfbladighe bloemkens, met sommighe draeykens van binnen; daer nae volghen soo vele horenkens als elcke bloeme bladerkens gehat heeft, eerst groen, daer na purpurachtigh, met kleyn saet. De bladeren ghelijcken die van Muer-peper veel van ghedaente, maer zijn kleynder, ende en hebben gheenen scherpen smaeck.

4. De vierde soort wort in Vranckrijck veel in salaet gebruyckt, ende heeft ronde dicke, sappighe spitse bladeren, ende krijght geele bloemen.

5. De vijfde ghelijckt de vierde, dan heeft ghekronckelde steerten van tacken, daer de bloemen aen staen; sulcks als wy voren oock beschreven hebben.

6. De seste soorte noemt hy Sedum minus sextum, oft Sedum alpinum primum. Sy heeft vele tacken, met dunne spitse bladerkens, seer verdrooghende van smaeck: bleeck-geele bloemen.

7. De sevenste soorte heeft wat dicker bladeren, als die van Muer-peper, witter en malsser, niet scherp van smaeck, maer waterachtigh, als alle de andere soorten van Kleyne Donderbaert. De bloem is niet geel, als die van Muer-peper, maer wit.

8. De achtste soorte is de ghemeyne Muer-peper, in ’t volghende Capitel van Dodoneus ghestelt.

9. De neghenste soorte heeft dicht by een ghedronghen bladerkens, dick, seer kleyn, aschverwigh, nae den blauwen by nae treckende: soo dat dit heel ghewas anders niet en schijnt te wesen dan een mosch: den smaeck is suer. Elck steelken draeght ghemeynlijck dry bloemkens van vijf bladerkens gemaeckt, wit van verwe, met sommighe geele draeyens van binnen. Dit ghewas kruypt verre ende wijt voordt.

10. De tiende soorte heeft wat grooter bladeren, langher, dickachtigh, aen de kanten met noppen beset, eerst suer van smaeck, daer nae bitterachtigh ende heet. Den steel is ruygh, ende draeght vele krans-ghewijse by een staende witte vijf-bladighe bloemkens, van binnen geel.

11. De elfste soorte heeft langher bladeren, smal als die van ’t Gras, herd, groen, kael, eerst suerachtigh, daer nae onlieflijck van smaeck. Sy krijght eenen steel met een oft twee bloemkens, grooter dan die van de voorgaende, wit, vijfbladigh, in ’t midden geel, die de ghedaente van een hert hebben.

12. De twaelfste heeft smaller bladeren, stijver, wat ruygh, van onder af in de ronde haer selven spreydende, als het Navel-cruydt, wat t’ samentreckende van smaeck, nochtans een weynigh bitter: de steelkens draghen vijf oft ses geele bloemkens: daer nae volghen dicke spitse hauwkens, met kleyn plat, grauw oft rosachtigh saet. Dese soorte is van Lobel oock beschreven; als oock magh zijn de volghende.

13. De dertiende soorte heeft vele bladerkens, met dry kerfkens diep door-sneden, by nae als de bladeren van Veldt-Cypress, maer kleynder ende groender, sonder eenighe ruyghigheydt, van smaeck seer verdrooghende en t’ samentreckende: daer nae krijghtse kleyne opstaende steelkens, twee dweerse vingheren langh, die elck een vijfbladigh uyt den grasachtighen geel bloemken draghen. Sy kruypt verre voordt, ende beslaet veel landts, als mosch.

Kracht ende Werckinghe.

De soorten van Kleyne Donderbaert zijn de Groote van krachten ghelijck, wel verstaende de ghene die niet scherp en zijn, ende gheensins heet van krachten, oft het vel ophalende ende verbluysterende: maer die gheenen anderen smaeck en hebben dan die wat t’ samentreckende is ende waterachtigh, gantsch sonder eenighe scherpigheydt oft hitte. Want men moet wel toesien datmen de scherpe ende heete, sulcks als is de Muer-peper, ende de tiende soorte van Clusius beschreven, voor de onschadelijcke Kleyne Donderbaert niet en ghebruyckt: ’t welck ons den smaeck terstont te kennen gheven sal, sonder datmen die langhe hoeft te herproeven.

HET IX, KAPITTEL.

Van kleine donderbaard. (Sedum reflexum, Sedum album)

Geslachten.

Daar worden twee soorten van kleine donderbaard meest overal gekend waarvan de eerste eigenlijk kleine donderbaard heet en de tweede wordt bladloos genoemd.

Gedaante.

1. De eerste van deze soorten is een klein kruidje met heel vele dunne tere steeltjes die langs de aarde kruipen en met bijster vele dikke, stevige, sapachtige, kleine, langwerpige spitse bladeren bekleed zijn en wat uit het groene naar het blauwe trekken. Daartussen komen andere recht opstaande steeltjes gesproten van een tien cm hoog die op hun top een soort kroon of krans voortbrengen die met gele bloempjes versierd is. De wortel is vezelachtig.

2. De andere soort van kleine donderbaard is ook een klein gewas dat ook vele tere dunne steeltjes voortbrengt en zelden hoger dan een tien cm met op de top in wijde kleine kransjes kleine bloempjes staan die van gedaante de voorgaande gelijk zijn, maar wit van kleur en wat kleiner. De bladeren groeien om de stelen en zijn weinig in het getal en klein, maar langwerpig en van voren bot of stomp en langachtig rond, groter dan een korreltje tarwe en ook wat kleiner dan de kernen van de pijnappelen die goed geschild en mooi gemaakt zijn en op die van gedaante lijken. Deze bladeren en de stelen daar ze aan groeien zijn gewoonlijk wat roodachtig van kleur. De wortel die langs de aarde kruipt maakt zichzelf daaraan vast met sommige vezels die ze herwaarts en derwaarts naar beneden spreidt.

Plaats.

1. Eerste kleine donderbaard groeit in Nederland in de hoven, in andere landstreken ziet men het aan de muren groeien. [184]

2. De tweede soort van kleine donderbaard of bladloos groeit overal aan de oude muren, dan ze komt ook wel voort omtrent de dijken en bij de tuinen van de gebouwde landen, in open en lustige gewesten.

Tijd.

Beide bloeien in de zomerse maanden.

Namen.

1. De eerste van deze twee soorten van donderbaard wordt in het Grieks Aeizoon micron genoemd, in het Latijn Sedum minus of Sempervivum minus, sommige noemen het in het Grieks Brytyon of Theobrotion, in het Latijn Cerannia en Vitalis, in het Nederlands mag men het kleine donderbaard noemen, want de Hoogduitsers noemen het Klein Hausswurtz en Klein Donnerbaer, de Italianen sempervivo minore, de Fransen tricque madame, de Engelsen prikmadam.

2. De andere soort van kleine donderbaard is in Nederland bladeloose genoemd en van de apothekers Crassula minor en daar voegen ze de toenaam minor bij, dat is kleine, om die van de smeerwortel te onderscheiden die ze Crassula major noemen. Men noemt het ook Vermicularis, de Italianen noemen het pignola, granellosa en grasella.

Aard.

De soorten van kleine donderbaard hebben ook een verkoelende kracht en zijn die van de grote gelijk en zijn goed tegen dezelfde gebreken waarin de grote gebruikt wordt.

Kracht en werking.

De eerste kleine donderbaard is zeer goed om de hete maag te verkoelen en daarom wordt ze op vele plaatsen gebruikt onder de kruiden die men in salade doet of met azijn en zout plag te eten waaronder ze een zeer goede smaak heeft en de mond zeer aangenaam en behaaglijk is.

BIJVOEGING.

De eerste van deze twee kruiden noemen sommige in het Latijn Sedum medium teretifolium of Sempervinum minus officinarum, in het Hoogduits Klein Hauszwurtz menle en Klein Donnerbaer, in het Frans niet alleen tricque madame, maar ook petite joubarbe, in het Italiaanse ook pignola omdat het de bladeren rond heeft als dennenzaden of pingels.

De bladeloose of tweede soort noemt men in het Hoogduits Klein Hauszwurtz weible, in het Engels wilde prick madam en mous tayle, in Nederduits ook papekullekens. De naam bladloos is ook een medesoort van muurpeper meegedeeld. Want niet alleen dit tegenwoordig kruid (dat van Dodonaeus alhier omdat het dezelfde krachten en smaak van donderbaard heeft met recht voor een medesoort van kleine donderbaard beschreven wordt) is hier te lande met die naam bekend, maar men vindt noch een ander bladloos die van de voor vermelde zeer verschilt en die van Lobel en andere voor een soort van muurpeper gehouden is en niet voor een medesoort van donderbaard, want al is het dat ze van aanzien en van plaats van groeien die gelijk is zodat het te verwonderen is dat ze een tegengestelde natuur heeft, als dezelfde Lobel wel vermaant, te weten van te verwarmen en de huid te kwetsen, nochtans wordt ze van de tegenwoordige verscheiden door haar scherpe smaak en door haar ronde langwerpige en steviger bladeren die van voren botter zijn als wormpjes en hangen aan de gehele takken. Daarom is haar de naam Vermicularis of Vermiculata ook meegedeeld omdat dat de wormvormige gedaante der bladeren zowel in de hete soorten van muurpeper als in de tegenwoordige verkoelende geslachten van donderbaard gezien wordt.

Geslachten van kleine donderbaard uit Lobel en andere. (Sedum reflexum)

1. Kleine donderbaard met gekrulde topjes, van Lobel beschreven en in het Latijn Aïzoon Scorpioïdes genoemd, komt voort gelijk de bladloos, maar is scherper van bladeren. De trosjes van de bloemen zijn gekruld zoals de schorpioenstaarten en de bloemen van de schorpioenkruiden of Echion en witachtig van kleur met gele vezels in het midden, anderszins lijkt het op de andere.

2. Bloedrode kleine donderbaard of duinpapekulletjes, ook van Lobel beschreven en eensdeels van Dodonaeus vermaant als hij schrijft dat de bladloos soms roodachtige stelen en bladeren krijgt, wordt veel in de duinen en zandachtige heide gevonden, de bladeren lijken vrij veel op de voorgaande, maar veel smaller en soms overal bloedrood en somtijds alleen bovenaan de toppen. De stelen kruipen langs de aarde en zijn vijftien cm lang of wat meer waaruit een krans van mooie gele bloempjes voortkomt. Het hele kruid is heet en brandend lang in de mond gehouden, maar niet zo zeer als de muurpeper. Hij noemt dat in het Latijn Aizoon Haematodes. (Sedum minus haematodes)

(Sedum aestivum)

3. Kleine zomerdonderbaard, zegt Lobel, is een plant van een tien cm hoog en heeft kleine bladeren die van de kleine donderbaard gelijk, maar ronder. De bloemen zijn geel, de wortel is nergens toe nut en koud van smaak. Het groeit in Nederland zeer welig in de hoven.

(Salsola fruticosa)

4. Veldcypres met gedaante van bladloos, van Lobel Chamaepitys Vermiculata genoemd, is van ons in het bijvoegsel van bastaard veldcypres beschreven.

(Polygonum douglasii of montanum)

5. Berg donderbaard van Fabius Columna, in het Latijn Vermiculata montana nova genoemd, is een kruidje van nauwelijks een tien cm hoog en groeit in Apulië tussen het koren met dunne, witachtige, kleine gevezelde wortels en geeft verschillende ronde twijgen uit met vele leden daar andere zijstelen uit spruiten die ter aarde liggen en begroeid zijn met bladeren van een vingerbreed lang, zeer smal, rond, stevig, glad en wormachtig als die van bladloos, maar dunner en spits, doch niet stekelig. Bij de bloemen zijn de steeltjes wat ruigachtig en de bloemen komen uit elk lid of holte van de zijstelen, dicht en veel tezamen, stervormig, groen en met vele bleke kleine draadjes in het midden, de vrucht (of eerder het zaad) is als een blaasje daar de vijf stralen van de bloemen noch op blijven en wordt bleek en wat ruigachtig als ze verdort, het binnenste witte merg van die vrucht kan van de schors niet scheiden en de vrucht valt af als ze noch heel is. Het bloeit en wordt volkomen in de zomer. De bladeren groen gekauwd smaken als tamme klaver, maar uit het scherpe met enige droogte en bitterheid en als ze droog zijn hebben ze wat meer bitterheid, doch kunnen geen hitte verwekken, daarom is dit geen muurpeper.

(Sedum montanum)

6. Berg donderbaard die in steenachtige aarde groeit is van Lobel beschreven en in het Latijn Sedum petraeum montanum genoemd. Het is een aardig kruidje die meestal aan de steenrotsen groeit en in een gewas vele kleine bladeren voortbrengt die in de rondte staan zoals die van de donderbaard of eerder als die van het klein bergnavelkruid, maar veel smaller en stijf als spitse tongetjes waaruit het midden kleine steeltjes opschieten van twee vingers of ook een tien cm hoog met kleine gele bloempjes die van de kleine donderbaard gelijk waarna kleine schildjes volgen die van de Thlaspi enigszins gelijk. Sommige noemen het onechte Phyllon Dioscoridis, want het komt veel dichter van gedaante en voortkomen bij de soorten van donderbaard omdat het tezamen trekkend en verdrogend van smaak is. Hedendaags vindt men die in de hoven van Nederland.

7. Welriekende kleine donderbaard groeit veel op de bergen van Tirol en krijgt welriekende purperkleurige bloemen bijna als die van Aster Atticus en is een zeer fraai gewas, de kleur van de bloem is wat levendiger of blijer purper dan in de gewone soort van klein donderbaard.

(Sedem cepaea) 8. Vreemde kleine donderbaard die van sommige voor Cepaea gehouden wordt en van andere voor Lunaria heeft dikke en vette, stevige bladeren. De bladeren en het zaad lijken eensdeels op de gewone [185] donderbaard, hoewel dat ze alle jaar vergaan en ‘s winters niet over blijven. In de maand april heeft dit gewas bladeren als die van de postelein, maar op de top gekarteld en aan de kant daar ze tegen de stralen van de zon staan vertonen ze sommige zilverkleurige kantjes die zo geschikt staan dat ze de gedaante van een oog, min of meer als die van de gewone kleine donderbaard, schijnen te hebben. In mei krijgt het een bladerige steel van een tien cm hoog, krom en water achterover gebogen en in weinig takjes verspreidt, wat roodachtig van kleur die in juni sterachtige bloempjes voortbrengt, blinkend, wit en klein en in juli krijgt het vijf huisjes die ook stervormig gevoegd zijn vol van heel klein zaad.

Geslachten van kleine donderbaard uit Clusius. Sommige van deze verschillen van de voorbeschrevene en sommige komen daarmee wat overeen als uit hun volgende beschrijving blijken kan.

1. De eerste soort is diegene die gewoonlijk de toenaam Vermicularis voert.

2. De tweede soort is diergelijk, maar heeft dichter en meer bladeren.

3. (Sedum villosum) De derde soort van klein donderbaard is Sedum palustre van Clusius genoemd (nochtans is er een ander gewas Sedum aquatile genoemd die hiervan zeer veel verschilt, te weten het waterruiterskruid) en heeft bladeren als de andere, maar wat ruigachtig met purperen of vleeskleurige vijfbladige bloempjes en met sommige draadjes vanbinnen, daarna volgen zoveel horentjes als elke bloem bladeren gehad heeft, eerst groen en daarna purperachtig met klein zaad. De bladeren lijken veel op die van muurpeper van gedaante, maar zijn kleiner en hebben geen scherpe smaak.

4. De vierde soort wordt in Frankrijk veel in salade gebruikt en heeft ronde, dikke, sappige spitse bladeren en krijgt gele bloemen.

5 De vijfde lijkt op de vierde, dan heeft gekronkelde staarten van takken daar de bloemen aanstaan zoals we voren ook beschreven hebben.

6. (Sedum aizoides) De zesde soort noemt hij Sedum minus sextum of Sedum alpinum primum. Ze heeft vele takken met dunne spitse bladeren, zeer verdrogend van smaak en bleekgele bloemen.

7. De zevende soort heeft wat dikker bladeren als die van muurpeper, witter en malser, niet scherp van smaak, maar waterachtig als alle andere soorten van kleine donderbaard. De bloem is niet geel als die van muurpeper, maar wit.

8. De achtste soort is de gewone muurpeper die in het volgende kapittel van Dodonaeus gesteld is.

9. De negende soort heeft dicht bijeen gedrongen bladeren, dik en zeer klein, askleurig en trekken bijna naar het blauwe zodat dit geheel gewas niets anders schijnt te wezen dan een mos, de smaak is zuur. Elk steeltje draagt gewoonlijk drie bloempjes die van vijf bladeren gemaakt zijn en wit van kleur met sommige gele draden van binnen. Dit gewas kruipt ver en wijdt voort.

10. De tiende soort heeft wat groter bladeren, langer, dikachtig en aan de kanten met noppen bezet, eerst zuur van smaak en daarna bitterachtig en heet. De steel is ruig en draagt vele kransvormig bijeen staande witte vijfbladige bloempjes, van binnen geel.

11. De elfde soort heeft langere bladeren, smal als die van gras, hard, groen en kaal, eerst zuurachtig en daarna onlieflijk van smaak. Ze krijgt een steel met een of twee bloempjes, groter dan die van de voorgaande, wit en vijfbladig, in het midden geel die de gedaante van een hart hebben.

12. De twaalfde heeft smallere bladeren, stijver, wat ruig die van onder af in de ronde zichzelf verspreiden als het navelkruid, wat tezamen trekkend van smaak, nochtans wat bitter, de steeltjes dragen vijf of zes gele bloempjes en daarna volgen dikke spitse hauwtjes met klein plat, grauw of rosachtig zaad. Deze soort is van Lobel ook beschreven als ook mag zijn de volgende.

13. De dertiende soort heeft vele bladeren met drie kerfjes diep doorsneden, bijna als de bladeren van veldcypres, maar kleiner en groener, zonder enige ruigheid en van smaak zeer verdrogend en tezamen trekkend, daarna krijgt het kleine opstaande steeltjes van twee dwarse vingers lang die elk een vijfbladig uit de grasachtige gele bloempjes dragen. Ze kruipt ver voort en beslaat veel land als mos.

Kracht en werking.

De soorten van kleine donderbaard zijn de grote van krachten gelijk, wel verstaande diegene die niet scherp zijn en geenszins heet van krachten of het vel ophalen en blaren maken, maar die geen andere smaak hebben dan die wat tezamen trekkend is en waterachtig, gans zonder enige scherpte of hitte. Want men moet wel toezien dat men de scherpe en hete, zoals de muurpeper en de tiende soort is van Clusius beschreven, niet voor de onschadelijke kleine donderbaard gebruikt, wat ons de smaak terstond te kennen zal geven zonder dat men die lang hoeft te herproeven.