Daphne

HET VIII. CAPITEL.

Van Chamelaea van Duytschlandt oft Ghemeyn Mezereon.

Ghedaente.

De Chamelea van Hooghduytschlandt, die van den ghemeynen man ende in de Apoteken nu ter tijdt eyghentlijck Mezereon gheheeten wordt, is een getackte ende houtachtigh boom-ghewas oft heester, dry voeten hoogh op-schietende, oft noch hoogher wordende alsmen wat neerstigheydt doet om dat te oeffenen ende te onderhouden. De steelkens oft sijd-tackskens zijn taey ende kort, een spanne langh, met langhworpige, breedachtige, sachte ende bleeck-groene bladeren bekleedt. Langhs dese steelkens wassen welrieckende bloemkens, van verwe bleeck-rood-purpur oft peersch: naer de welcke ronde bezien voortkomen, bijnae soo groot als de soorte van Erwten diemen Ochrum noemt: dese bezien zijn eerstelijck groen, ende als sy rijp zijn, rood: ende gedrooght oft dor zijnde, krijghen sy oock gheen swartachtighe verwe: de binnenste keerne van dese vrucht is het Kempsaedt van grootte ende ghedaente gelijck, ende is met wit merch vervult. De wortel is langh, ende sinckt diep in d’aerde.

Den Heeten ende brandende smaeck is in dit gantsche cruydt oock soo merckelijck ende moeyelijck als hy in de Chamelea oft Thymelea soude moghen wesen.

Plaetse.

Dit gheslacht van Chamelea wast gheerne in meest alle de vochtighe donckere oft schaduwachtighe bosschen, ende in de rouwe ende onghebouwde verlaten plaetsen ende wildernissen van Hooghduytschlandt, ende wordt hier te lande in de Cruydt-beminners hoven gheplant.

Tijdt.

Dit cruydt verliest sijn bladeren omtrent het aenkomen van den Winter, ghelijck meest alle de boomen pleghen te doen: dan de bloemen botten uyt stracks nae den Herfst; de welcke in ’t beghinsel van de Lente, ende somtijdts oock wel met den Winter self, wanneer die sacht ende niet te koudt oft te strengh en is, open-gaen: als de bloemen beghinnen te vergaen, dan komen de bladeren eerst voort: maer de bezien worden in den Somer volkomen rijp.

Naemen.

Den ghemeynen man noemt dit cruydt in Hooghduytschlandt Zeilant, Zeidelbast, Leuszkraut ende Kellerhals: maer in de Apoteken van onse landen wordt het eyghentlijck Mezereon gheheeten; met welcken naem dat hier meest bekent is, hoe wel dat sommighe dat Breedt Mezereon pleghen te noemen, tot onderscheydt van de Thymelaea, die by haer Smal Mezereon gheheeten is. Wy hebben ’t in ’t Latijn Chamelaea Germanica willen noemen, dat is Chamelea van Hooghduytschlandt, om dat het de uytlandtsche ende oprechte Chamelea met geele bloemen soo wel ghelijckt, ende om dat het in Hooghduytschlandt met menighte te vinden is, als wy voorseyt hebben. Wy verstaen dat sommighe Italiaenen de vrucht van dese heester Piper montanum, dat is Bergh Peper noemen. Oock zijnder sommighe die dit gewas Laureola heeten; dan de Laureola is van dese Chamelea verscheyden; ende wy sullen die in ’t naevolghende Capitel beschrijven. Maer met wat naem dit cruydt de oude Cruydt-beschrijvers ghenoemt hebben, ende oft van haer dat bekent is gheweest, dat en soude ick niet wel derren oft konnen voor seker verklaeren. Wel is ’t waer dat het eenighsins met het Wit Cneoron van Theophrastus over een schijnt te komen; dan door dien hy dat met soo weynigh woorden beschreven heeft, daerom en magh ick dat selve oock gheensins versekeren. Voorts beschrijft hy de soorten van Cneoron met de naevolghende woorden.

Gheslachten van Cneoron, by Theophrastus: De geslachten van Cneoron, seydt hy, zijn tweederhande; het Wit ende het Swart. Het Wit Cneoron heeft velachtighe (in ’t Griecksch dermatode) bladeren, van ghedaente bijnae als de Olijf-bladeren. Swart Cneoron heeft bladeren als Myrtus, ghelijfvigh ende dick. Maer het Wit is veel leegher dan het Swart, ende welrieckende: dan het Swart en heeft gheenen reuck. Beyde hebben seer diep in der aerden sinckende wortelen; hebben oock seer veele tackskens, die dick, houtachtigh zijn, stracks boven d’aerde oft wat hoogher in meer sijd-tackskens verspreydt, taey ende traegh om breken; ende daerom is ’t datmen die in stede van biesen gebruyckt, om daer iet mede te binden oft vast te maken. Sy botten uyt ende bloeyen nae den Sonnestandt van den Herfst, ende staen noch langh daer na en bloeyen. Dit zijn de woorden van Theophrastus: uyt de welcke eer wat te raden dan te versekeren is. Want dese onse Hooghduytsche Chamelea oft Mezereon en is van bladeren den Olijfboom niet seer onghelijck: de bloemen zijn oock goedt ende sterck van reuck; de welcke insghelijcks oock, als voorseydt is, kort nae den Herfst haer botten beghinnen te vertoonen: de tacken zijn oock houtachtigh, taey ende buyghsaem: de wortel is langh ende diep onder dáerde sinckende. Alle welcke kenteeckenen genoeghsaem uyt-wijsen dat dit gewas soo groote ghemeynschap van ghedaente met dat Wit Cneoron van Theophrastus heeft, dat het misschien wel het selve soude moghen wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt is in alle sijn deelen gheweldighlijcken verhittende van aerd: ende de vruchten, bladeren ende schorssen daer van zijn bijster scherp, ende gheknauwt zijnde bijten de tonghe, ende laten een brandighe smerte ende ghevoelen in de keele ende binnenste van de strote der ghener diese smaecken.

De Apotekers van Hooghduytschlandt ende Nederlandt ghebruycken de bladeren van dit ghewas, als den noodt dat vereyscht, in stede van de oprechte Chamelea: ’t welck sy, nae mijn ghevoelen, seer vryelijck ende sonder achterdencken van dwalinghe doen moghen. Want het Mezereon oft Hooghduytsche Chamelea is van krachten ende werckinghe de andere Chamelea, daer wy te voren af ghehandelt hebben, in alles ghelijck: ende daerom maghmense seer wel in ghebreke van de selve besighen: ende men maghse in der selven voeghen bereyden ende bequaem maken, alsmen de andere pleegh te doen. (593]

BIIVOEGHSEL.

Avicenna, Mesue ende Serapio en schijnen maer twee gheslachten van Mezereon bekent te hebben: te weten de Chamelea ende de Thymelea, die sy Smal ende Breedt Mezereon noemden. Dan voor een mede-soorte van de selve is dit laetsten cruydt oock te houden: ghemerckt dat het selve de andere twee van krachten ende gheweldigheyt van wercken seer gelijck is, ende alle dry des menschen lichaem even schadelijck vallen, als sy niet behoorlijck bereydt ende ghetemt zijn: iae al zijn sy ghetemt soo men best kan, nochtans houden sy een soodanige wildigheydt ende teghenheydt van den menschelijcken aerd, dat het schijnt dat die haer met gheene konst oft neerstigheydt benomen en kan worden: want sy zijn seer heet ende drooghe van aerd, volkomelijck in den derden graed, ende den vierden eenighsins ghenaeckende. De ghene diese Citocacium gheheeten hebben, zijn de selve wel bekent gheweest: om datse den mensche seer haest met groote beroertenisse ter kameren doen gaen; maer noch meer den ghenen diese Rapiens vitam, dat is “T leven benemende, ende Faciens viduas, dat is Weduwen maeckende, ghenoemt hebben, om datse den mensche seer licht om halse brenghen door haer wilde ende ontembaere kracht; ende voorwaer alle dese dry soorten van Mezereon pleghen de maghe, de lever ende alle inwendighe leden groot letsel te doen, de selve verhittende, quetsende ende open bijtende, gaten ende sweeringhen in de darmen maeckende, ende ten laetsten bloedighen kamergangh voortbrenghende: ende in de teere menschen, als kinderen, vrouwen ende andere, de doodt vervroeghende.

Voorts soo is dit gemeyn Hooghduytsch Mezereon in dese landen met den Hooghduytschen naem Zeelbast ghenoegh bekent ende Kemelshals, in stede van Kellerhals; oft oock met den naem Mezereon alleen, oft Mezereon van de Duytschen, iae by sommighe wort het Peperboom gheheeten, by andere Eerdsche Leeuw. Het heeft by Lobel oock dese naemen, Chamaedaphne, Laurus pusilla; by Fuchsius qualijck Daphnoïdes; in ‘t Enghelsch heetet Douch Mezereon.

De schorsse ende bladers van Duytsch Mezereon, seydt den selven Lobel, zijn doncker groen: de roodachtighe bloemkens zijn als die van den Perseboom, maer kleyner: de bezien zijn den Peper ghelijck: de welcke op ghebroken zijnde, ’t saedt vertoonen, dat seer heet van smaeck, de keel ende den mondt verbrandende, iae seer langh ende veel smertende is: ende daerom wordt dat gheheeten Boeren-Peper, ende door misverstandt van de Apotekers Granum Gnidium. In Meert bloeyt het, ende in Oogstmaendt worden de roode bezien rijp.

Veranderinghe der bloemen van Mezereon. Hier te lande vindtmen dese bloemen somtijdts bleeck-rood, somtijdts hoogh-rood van verwe. Dan Petrus Hondius heeft bevonden, dat het saedt van het bleeck-rood somtijdts boomkens voortghebroght heeft die licht-roode bloemen droegen; ende het saedt van het hoogh-rood, licht-roode bloemen droegh. Hier uyt blijckt dat dese veranderinghe van eenerhande ghewas gekomen is, ende dat de saeyinghe onseker is, ghelijck men in veele andere cruyden siet ghebeuren.

Duytsch Mezereon met witte bloemen wordt op sommige plaetsen van Hooghduytschlandt ghevonden, seydt Camerarius.

Italiaensche Chamelaea heeft eenen rechten ghetackten steel, buyghlijck, met een taeye schorsse bedeckt, met dicht by een wassende ghelijfvighe bladeren, de bladeren van Laureola seer gelijck, maer veel kleyner, onder aen meestendeel grijs ende ruygh. De bloemen zijn by een ghehoopt, van vier bladerkens ghemaeckt, seer bleeck peersachtigh, uyt wolachtighe silververwige huyskens voortskomende. Elcke bezie inhoudt maer een saedt, langhworpigh, met een dunne menieverwigh liesken bedeckt, vol ghelijfvigh vleesch, scherp oft heet van smaeck.

Sy bloeyt hier te lande somtijdts tweemaels ‘siaers: ende is ons Duytsch Mezereon heel ghelijck, maer heet nae het landt daer sy meest wast Chamelaea Italica, dat is Italiaensche Mezereon.

Graeuwe Chamelea van Bolonien, in ’t Latijn van Lobel Chamelaea incana Bononiensum gheheeten, is van ghedaente niet onghelijck het Dorycinium van Montpelliers.

Graeuwe Alp-Chamelea, in ’t Latijn Chamelaea Alpina incana gheheeten, seydt Lobel, is de Chamelea van Montpelliers seer ghelijck van smaeck, gedaente, krachten, bladeren ende houtachtighe rijskens, die dun zijn, ende van de selve verwe bekleedt met een gerimpelde schorsse, nochtans is dese seer goedt uyt die te kennen, midts datse de bezie heeft die van den Duytschen Mezereon ghelijck, ende niet dry by een groeyende: oock heeft sy de opperste bladers niet bruyn groen, maer met een dunne ende sachte graeuwe wolachtigheydt bekleedt, gelijck oock de bloemen bleeck-rood zijn, uyt witte fleskens voortkomende, die van den Doornappel ghelijck, maer kleyner. Dese bezien geknouwt maecken seer groote hitte in den keele, ghelijck die van den Zeelbast: ende daerom worden die van den ghemeynen man oock Boeren-Peper genoemt. De bladers gheknouwt geven een slijmachtigh sap gelijck de Zeewinde, Thymelea ende Chamelea van Narbone. Dit gewas is te vinden op de geberghten Alpes, gheleghen aen Savoyen ende Loranen.

Mede-soorten van de Chamelaea ende Thymelaea. Dese sullen van ons uyt Clusius ende andere vermaent worden; naementlijck het Cneorum ende de soorten van Sanamunda, ende meer andere, die elders gheen bequaemer stede en moghen hebben dan hier.

Eerste Sanamunda wast in Spaegnien, tuyght Clusius, ende is een heesterachtigh ghewas, tacken van anderhalven voet hoogh voortbrenghende, taey ende buyghsaem, met een bruyne oft swartachtighe schorsse bedeckt; onder de welcke noch een andere taeye ende in dunne draeykens verdeylbaere schorsse schuylt, de bladeren zijn als die van het Mezereon oft de Chamelea, doch kleyner, korter, ghelijfvigh, die van Zee-Wolfsmelck oft Myrtus aldernaest bijkomende, doch wat ruyghachtigh, om de steelkens dicht ende gheschicktelijck wassende, gomachtigh, van smaeck eerst bitter, daer nae scherp ende heet: tusschen de bladeren wassen de bloemen als die van de Olijfve, geel, langhworpigh, elck in vier bladerkens verdeylt: de vrucht is bijnae als die van de Thymelea, maer swartachtigh van verwe. De wortel is dick ende houtachtigh. Sy bloeyt in Meert ende April. De boeren van Granaden noemense Mierda cruz, om dat sy soo krachtigh is om den buyck te weecken, ende daerom is sy in die landen seer ghebruyckelijck. De geleerde noemense Sanamunda.

Tweede Sanamunda is oock anderhalven voet hoogh, ende heeft taeye buyghsame tacken, met een dicke ghelijfvighe schorsse bekleedt: de welcke als de uyterste schelle wegh ghenomen is, in langhe veselinghen als draeyen ghelijck Kennep oft Lijnen gedeylt ende van een ghetrocken magh worden. De opperste tackskens zijn bewassen met eenen grooten hoop wolachtighe oft donsachtighe bladeren, die boven kleyner zijn, ende voor spits, wat soutachtigh van smaeck, maer daer nae wat scherp ende heet. De bloemkens zijn als die van de Olijfboomen, geelachtigh, veel byeen. De wortel is dick ende houtachtigh als die van de voorgaende soorte. Dese soorte bloeyt in ’t rijck van Granaden in de maendt van Sprockelle. De Mooren van Granaden noemense oock Sanamunda; ende sy ghebruycken die veel. Want een dragme swaer van de selve bladeren inghenomen beroert het lichaem seer krachtighlijck. Dan op andere plaetsen van Spaegnien wastse soo overvloedighlijck, datse nerghens toe ghebruyckt wordt dan om de ovens daer mede heet te maecken; ende daer noemen sy de selve Burhalaga in hun ghemeyne tael.

Derde Sanamunda is grooter dan eenighe van de twee voorgaende soorten, ende heeft witter ende taeyer roeyen oft tacken, met een uytermaten taeye ende qualijck breecksaeme schorsse bedeckt: de uyterste tackskens zijn met dons bekleedt, ende dragen eenen dichten tros oft hoop van bladeren ter aerden ligghende: welcke bladeren elck bijsonder seer kleyn zijn , ghelijfvigh, die van Bladeloose oft Muerpeper seer ghelijck, oock brandende op de tonghe: de bloemen zijn oock als Olijf-bloemen, somtijdts geel, somtijdts grasverwigh. Sy bloeyt met de voorgaende soorte heel vroegh in ’t iaer. Sy wast in Spaegnien op veele plaetsen. Clusius noemtse Sanamunda tertia. Dan dierghelijck ghewas is van sommighe Cneoron gheheeten, van andere Erica Alexandrina, dat nochtans gheen heyde en is, maer van ons met de soorten van Veldt-Cypress beschreven is.

Cneoron van Matthiolus (betuyght den selven Clusius) heeft veele dunne buyghsaeme steelkens oft roeykens, taey, ter aerden verspreydt: daerom wassen ongheschicktelijck veel groene bladeren, als die van de oprechte Thymelea, eerst onlieffelijck, daer nae bitter van smaeck, niet seer scherp: op de t’soppen van de roeykens komen ses, seven oft meer bloemen, dicht by een staende, vierbladigh, peersch uyt den rooden, bijnae de kleyne Santorie bloemen ghelijckende, oock onlieffelijck van smaeck, doch lieffelijck om sien ende welrieckende, ten laetsten het hoofdt beswaerende: de vrucht is kleyn, als die van den Thymelea, niet rood, maer wit, langhworpigh, inhoudende aschverwigh rond saedt. De wortel is langh, soo dick als eenen kleynen vingher, somtijdts witachtigh, meestendeel geelachtigh, taeye, boven ghemeynlijck dunner dan onder, ende verscheyden spruyten uytghevende. Dit ghewas is veel te vinden omtrent Weenen in Oostenrijck ende elders, als omtrent Franckfort, daer het somtijdts witte bloemen voortbrenght. Het bloeyt meestendeel in April, oft wat laeter, iae somtijdts drijmael ‘siaers, soo datmen op een iaer twee reysen rijp saedt daer van kan vergaderen. Sommighe noemen ’t Stein roselin. Het en is gheen rechte soorte van Cneoron, noch oock van Thymelea, want het en is soo heet niet.

Dorycnium met sijn mede-soorten heeft oock eenighe ghemeynschap met dese cruyden: dan is elders noch bequaemer ghestelt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt iaeght af door kamergangh de grove ende taeye slijmerachtighe vochtigheden, ende schrabt af de schavelinghen van de darmen, soo wel als de Laureola, wien dat niet onghelijck en is, maer heeft in hem een stercker kracht, ende wordt oock alsoo in Azijn te weycken gheleyt, om sijn quaedtheydt te benemen.

De keernen van dit ghewas zijn soo heet ende brandende van smaeck, dat de ghene die maer een graenken daer van en eet, die en kan hem selven niet onthouden van ghedurighlijck te drincken ende de keele te spoelen.

Indien dit ghewas de Chamedaphne van Dioscorides is, als sommighe meynen, soo zijn de bladers daer van kleyn ghestooten seer nuttelijck opgheleydt teghen de pijne van den hoofde, ende versoeten den brandt van de maghe, niet door verkoelinghe, maer door hitte. De selve worden met wijn inghenomen om te stillen de pijne van de darmen, die door koude oft winden komen is. “Tsap met wijn ghedroncken doet water maecken, ende verweckt de vrouwen haerlieder maendtstonden. Maer het sekerste is andere bequaemer middelen tot den selven eynden te ghebruycken.

Beteringhe.

De hindernisse die van ’t ghebruyck van dese cruyden gekomen is, wordt ghebetert midts de Orega droogh oft groen innemende, oft gherste-water met poeder van suycker daer [594] in gestroyt dickwijls te drincken; oft twee dragmen Mastick met queevleesch; ende den buyck ende de maghe met olie van roosen te strijcken, ende het poeder van Mastick, ende van roode roosen ende van galnoten daer over te stroyen, ende den slaep te verwecken. Niet teghenstaende alle dese middelen om het quaedt van dit ghewas te beteren, soo moetmen de kinders nimmermeer aen de bloemen van Mezereon laeten komen: want men heeft bevonden, dat de ghene die de schorssen van de bloeyende tackskens af ghetrocken hebbende, hun vingher onverhoeds sonder handen te wasschen in den mondt ghesteken hebben, daer sulcken brandt van ghevoelt hebben, dat sy hun keele in ettelijcke daghen daer nae niet en hebben konnen verkoelen oft op hunnen ouden stel brenghen.

HET VIII. KAPITTEL.

Van Chamelaea van Duitsland of gewone Mezereon. (Daphne mezereum)

Gedaante.

De Chamelea van Hoogduitsland die van de gewone man en in de apotheken tegenwoordig eigenlijk Mezereon genoemd wordt is een getakt en houtachtig boomgewas of heester die negentig cm hoog opschiet of noch hoger wordt als men wat naarstigheid doet om dat te telen en te onderhouden. De steeltjes of zijtakjes zijn taai en kort en zeventien cm lang die met langwerpige, breedachtige, zachte en bleekgroene bladeren bekleed zijn. Langs deze steeltjes groeien welriekende bloempjes die van kleur bleek rood purper of paars zijn waarna ronde bessen voortkomen die bijna zo groot zijn als de soort van erwten die men Ochrum noemt en deze bessen zijn eerst groen en als ze rijp zijn rood en gedroogd of dor krijgen ze ook geen zwartachtige kleur, de binnenste kern van deze vrucht is het hennepzaad van grootte en gedaante gelijk en is met wit merg vervult. De wortel is lang en zinkt diep in de aarde.

De hete en brandende smaak is in dit ganse kruid ook zo merkelijk en moeilijk als het in Chamelea of Thymelea zou mogen wezen.

Plaats.

Dit geslacht van Chamelea groeit graag in meest alle vochtige donkere of schaduwachtige bossen en in de ruwe en ongebouwde verlaten plaatsen en wildernissen van Hoogduitsland en wordt hier te lande in de kruidbeminnaars hoven geplant.

Tijd.

Dit kruid verliest zijn bladeren omtrent het aankomen van de winter zoals meest alle bomen plegen te doen, dan de bloemen botten uit straks na de herfst die in het begin van de lente en soms ook wel met de winter zelf wanneer die zacht en niet te koud of te streng is opengaan en als de bloemen beginnen te vergaan dan komen de bladeren eerst voort, maar de bessen worden in de zomer volkomen rijp.

Namen.

De gewone man noemt dit kruid in Hoogduitsland Zeilant, Zeidelbast, Leuszkraut en Kellerhals, maar in de apotheken van onze landen wordt het eigenlijk Mezereon genoemd en met die naam is het hier meest bekend, hoewel dat sommige dat brede Mezereon plegen te noemen tot onderscheidt van Thymelaea die bij hun smal Mezereon genoemd is. We hebben het in het Latijn Chamelaea Germanica willen noemen, dat is Chamelea van Hoogduitsland omdat het op de buitenlandse en echte Chamelea met gele bloemen zo goed lijkt en omdat het in Hoogduitsland met menigte te vinden is, als we gezegd hebben. Wij begrijpen dat sommige Italianen de vrucht van deze heester Piper montanum, dat is berg peper noemen. Ook zijn er sommige die dit gewas Laureola noemen, dan de Laureola verschilt van deze Chamelea en we zullen die in het volgende kapittel beschrijven. Maar met welke naam dit kruid bij de oude kruidbeschrijvers genoemd is en of het bij hun bekend is geweest, dat zou ik niet goed durven of kunnen voor zeker verklaren. Wel is het waar dat het enigszins met het witte Cneoron van Theophrastus overeen schijnt te komen, dan doordat hij dat met zo weinig woorden beschreven heeft daarom mag ik dat ook geenszins verzekeren. Voorts beschrijft hij de soorten van Cneoron met de volgende woorden.

Geslachten van Cneoron, bij Theophrastus: ‘De geslachten van Cneoron, zegt hij, zijn tweevormig, wit en zwart. Het wit Cneoron heeft velachtige (in het Grieks dermatode) bladeren van gedaante bijna olijfbladeren. Zwart Cneoron heeft bladeren als Myrtus, stevig en dik. Maar het witte is veel lager dan het zwarte en welriekend, dan het zwarte heeft geen reuk. Beide hebben zeer diep in de aarde zinkende wortels en hebben ook zeer vele takjes die dik en houtachtig zijn en straks boven de aarde of wat hoger in meer zijtakjes verspreid zijn, taai en traag om te breken en daarom is het dat men die in plaats van biezen gebruik om er iet mee te binden of vast te maken. Ze botten uit en bloeien na de zonnestand van de herfst en staan noch lang daarna en bloeien’. Dit zijn de woorden van Theophrastus waaruit eerder wat te raden dan te verzekeren is. Want deze onze Hoogduitse Chamelea of Mezereon lijkt niet veel van bladeren op de olijfboom, de bloemen zijn ook goed en sterk van reuk die insgelijks ook als gezegd is kort na de herfst hun knoppen beginnen te vertonen, de takken zijn ook houtachtig, taai en buigzaam en de wortel is lang en zinkt diep onder de aarde, Alle welke kentekens voldoende uitwijzen dat dit gewas zo’n grote gemeenschap van gedaante met dat wit Cneoron van Theophrastus heeft dat het misschien wel hetzelfde zou mogen wezen.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid is in al zijn delen geweldig verhittend van aard en de vruchten, bladeren en schors er van zijn bijster scherp en gekauwd bijten ze de tong en laten een brandende smart en gevoel in de keel en binnenste van de strot van diegene die ze proeven.

De apothekers van Hoogduitsland en Nederland gebruiken de bladeren van dit gewas als de nood dat vereist in plaats van de echte Chamelea wat ze, naar mijn mening, zeer vrijelijk en zonder achterdocht van dwaling doen mogen. Want het Mezereon of Hoogduitse Chamelea is van krachten en werking de andere Chamelea daar we tevoren van gehandeld hebben in alles gelijk en daarom mag men ze zeer goed in gebreke van die gebruiken en men mag ze op dezelfde manier bereiden en geschikt maken zoals men de andere plag te doen. [593]

BIJVOEGING.

Avicenna, Mesue en Serapio schijnen maar twee geslachten van Mezereon gekend te hebben, te weten Chamelea en Thymelea die ze smal en breed Mezereon noemden. Dan voor een medesoort van die is dit laatste kruid ook te houden gemerkt dat het de andere twee van krachten en geweldigheid van werken zeer gelijk is en alle drie het mensen lichaam even schadelijk vallen als ze niet behoorlijk bereid en getemd zijn, ja al zijn ze getemd zo men best kan, nochtans houden ze een zodanige wildheid en tegenheid van de menselijke aard dat het schijnt dat die zich met geen kunst of naarstigheid benomen kan worden want ze zijn zeer heet en droog van aard, volkomen in de derde graad en halen de vierde enigszins. Diegene die ze Citocacium genoemd hebben zijn ze goed bekend geweest omdat ze de mens zeer gauw met grote beroerte ter kamer laten gaan, maar noch meer diegene die ze Rapiens vitam, dat is het leven benemend en Faciens viduas, dat is weduwen makend genoemd hebben omdat ze de mens zeer gemakkelijk om hals brengen door hun wilde en ontembare kracht en voorwaar alle deze drie soorten van Mezereon plegen de maag, de lever en alle inwendige leden groot letsel te doen en die verhitten, kwetsen en open bijten, gaten en zweren in de darmen maken en tenslotte bloedige kamergang voortbrengen en in de tere mensen als kinderen, vrouwen en andere de dood vervroegt.

Voorts zo is dit gewoon Hoogduits Mezereon in deze landen met de Hoogduitse naam zeelbast genoeg bekend en kemelshals in plaats van Kellerhals of ook met de naam Mezereon alleen of Mezereon van de Duitsers, ja bij sommige wordt het peperboom genoemd en bij andere aardse leeuw. Het heeft bij Lobel ook deze namen, Chamaedaphne, Laurus pusilla en bij Fuchsius kwalijk Daphnoïdes, in het Engels heet het douch Mezereon.

De schors en bladeren van Duits Mezereon, zegt dezelfde Lobel, zijn donker groen en de roodachtige bloempjes zijn als die van de perzikboom, maar kleiner, de bessen zijn peper gelijk en als die open gebroken zijn vertonen ze het zaad dat zeer heet van smaak is en de keel en de mond verbranden, ja zeer lang en veel smarten geeft en daarom wordt dat boerenpeper genoemd en door misverstand van de apothekers Granum Gnidium. In maart bloeit het en in augustus worden de rode bessen rijp.

Verandering van de bloemen van Mezereon. Hier te lande vindt men deze bloemen soms bleekrood en soms hoog rood van kleur. Dan Petrus Hondius heeft bevonden dat het zaad van het bleekrode soms boompjes voortbrengt die lichtrode bloemen dragen en het zaad van het hoog rode licht rode bloemen draagt. Hieruit blijkt dat deze verandering van hetzelfde gewas gekomen is en dat het zaaien onzeker is net zoals men in vele andere kruiden ziet gebeuren.

Duits Mezereon met witte bloemen wordt op sommige plaatsen van Hoogduitsland gevonden, zegt Camerarius.

Italiaanse Chamelaea heeft een rechte getakte steel die buigzaam en met een taaie schors bedekt is met dicht bijeen groeiende stevige bladeren en de bladeren van Laureola zeer gelijk, maar veel kleiner en van onder meestal grijs en ruig. De bloemen zijn bijeen gehoopt en van vier bladertjes gemaakt, zeer bleek paarsachtig die uit wolachtige zilverkleurige huisjes voortkomen. Elke bes bevat maar een zaad dat langwerpig en met een dunne meniekleurig vliesje bedekt is en vol stevig vlees en scherp of heet van smaak.

Het bloeit hier te lande soms tweemaal per jaar en is onze Duitse Mezereon heel gelijk, maar heet naar het land daar ze meest groeit Chamelaea Italica, dat is Italiaanse Mezereon.

Grauwe Chamelea van Bologna, in het Latijn van Lobel Chamelaea incana Bononiensum genoemd, is van gedaante vrij gelijk met het Dorycinium van Montpelliers. (Dorycnium hirsutum?)

(Daphne alpina) Grauwe Alpen Chamelea, in het Latijn Chamelaea Alpina incana genoemd zegt Lobel, is de Chamelea van Montpelliers zeer gelijk van smaak, gedaante, krachten, bladeren en houtachtige twijgjes die dun zijn en van dezelfde kleur bekleed met een gerimpelde schors, nochtans is deze zeer goed uit die te herkennen omdat ze de bes heeft die van de Duitse Mezereon gelijk en niet drie bijeen groeien en ook heeft ze de opperste bladeren niet bruin groen, maar met een dunne en zachte grauwe wolligheid bekleed net zoals ook de bloemen bleekrood zijn die uit witte flesjes voortkomen die van de doornappel gelijk, maar kleiner. Deze bessen gekauwd maken zeer grote hitte in de keel als die van de zeelbast en daarom worden die van de gewone man ook boerenpeper genoemd. De bladeren gekauwd geven een slijmachtig sap als de zeewinde, Thymelea en Chamelea van Narbone. Dit gewas is te vinden op de bergen Alpen die gelegen zijn aan Savoye en Lorane.

Medesoorten van Chamelaea en Thymelaea. Deze zullen van ons uit Clusius en andere vermaand worden, namelijk het Cneorum en de soorten van Sanamunda en meer andere die elders geen betere plaats mogen hebben dan hier.

Eerste Sanamunda groeit in Spanje, getuigt Clusius, en is een heesterachtig gewas dat takken van anderhalve voet hoog voortbrengt die taai en buigbaar zijn en met een bruine of zwartachtige schors bedekt zijn waaronder noch een andere taaie en in dunne draadjes verdeelbare schors schuilt, de bladeren zijn als die van het Mezereon of de Chamelea, doch kleiner, korter, steviger en komen dicht bij die van zeewolfsmelk of Myrtus, doch wat ruigachtig die om de steeltjes dicht en regelmatig groeien en gomachtig zijn en van smaak eerst bitter en daarna scherp en heet, tussen de bladeren groeien de bloemen als die van de olijf, geel en langwerpig en elk in vier blaadjes verdeeld, de vrucht is bijna als die van de Thymelea, maar zwartachtig van kleur. De wortel is dik en houtachtig. Ze bloeit in maart en april. De boeren van Granada noemen het mierda cruz omdat ze zo krachtig is om de buik te weken en daarom is ze in die landen zeer gebruikelijk. De geleerde noemen het Sanamunda (Thymelacea sanamunda).

Tweede Sanamunda is ook vijf en veertig cm hoog en heeft taaie buigzame takken die met een dikke stevige schors bekleed zijn en als de uiterste schil weg genomen is in lange vezels als draden gelijk hennep of linnen gedeeld en vaneen getrokken mag worden. De opperste takjes zijn begroeid met een grote hoop wolachtige of donsachtige bladeren die boven kleiner zijn en voor spits, wat zoutachtig van smaak, maar daarna wat scherp en heet. De bloempjes zijn als die van de olijfbomen geelachtig en veel bijeen. De wortel is dik en houtachtig als die van de voorgaande soort. Deze soort bloeit in het rijk van Granada in de maand februari. De Moren van Granada noemen het ook sanamunda en ze gebruiken die veel. Want een drachme zwaar van die bladeren ingenomen beroert het lichaam zeer krachtig. Dan op andere plaatsen van Spanje groeit het zo overvloedig dat ze nergens toe gebruikt wordt dan om de ovens daarmee heet te maken en daar noemen ze die burhalaga in hun gewone taal.

Derde Sanamunda is groter dan enige van de twee voorgaande soorten en heeft wittere en taaiere twijgen of takken met een uitermate taaie en slecht breekbare schors bedekt, de uiterste takjes zijn met dons bekleed en dragen een dichte tros of hoop van bladeren die ter aarde liggen welke bladeren elk apart zeer klein zijn, stevig en die van bladloos of muurpeper zeer gelijk en ook brandend op de tong, de bloemen zijn ook als olijfbloemen en soms geel, soms graskleurig. Ze bloeit met de voorgaande soort heel vroeg in het jaar. Het groeit in Spanje op vele plaatsen. Clusius noemt het Sanamunda tertia.

(Thymelaea hirsuta)

Dan diergelijk gewas is van sommige Cneoron genoemd en van andere Erica Alexandrina, dat nochtans geen heide is maar van ons met de soorten van veldcipres beschreven is.

Cneoron van Matthiolus (betuigt dezelfde Clusius) heeft vele dunne buigzame steeltjes of twijgen die taai en ter aarden verspreid zijn en daarom groeien onregelmatig veel groene bladeren als die van de echte Thymelea die eerst onlieflijk en daarna bitter van smaak worden en niet zeer scherp, op de toppen van de twijgen komen zes, zeven of meer bloemen die dicht bijeen staan, vierbladig en paars uit het rode die bijna op klein duizendguldenkruid lijken en ook onlieflijk van smaak doch lieflijk om te zien en welriekend dat tenslotte het hoofd bezwaart, de vrucht is klein als die van de Thymelea en niet rood, maar wit, langwerpig en bevat askleurig rond zaad. De wortel is lang en zo dik als een kleine vinger, soms witachtig en meestal geelachtig, taai en boven gewoonlijk dunner dan onder en geeft verschillende spruiten uit. Dit gewas is veel te vinden omtrent Wenen in Oostenrijk en elders als omtrent Frankfort daar het soms witte bloemen voortbrengt. Het bloeit meestal in april of wat later, ja soms driemaal per jaar zodat men in een jaar er twee keer rijp zaad van kan verzamelen. Sommige noemen het Stein roselin. Het is geen echte soort van Cneoron noch ook van Thymelea want het is niet zo heet.

Dorycnium met zijn medesoorten heeft ook enige gemeenschap met deze kruiden, dan is elders noch beter gesteld.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid jaagt door kamergang de grove en taaie slijmachtige vochtigheden af en schrabt de schaafsels van de darmen net zo goed af als Laureola waarop dat wat lijkt, maar heeft in zich een sterkere kracht en wordt ook alzo in azijn te weken gelegd om zijn kwaadheid te benemen.

De kernen van dit gewas zijn zo heet en brandend van smaak dat diegene die er maar een korreltje van eet kan zichzelf niet onthouden van steeds te drinken en de keel te spoelen.

Indien dit gewas de Chamedaphne van Dioscorides is, zoals sommige menen, zo zijn de bladeren daarvan klein gestoten zeer nuttig opgelegd tegen de pijn van het hoofd en verzoeten de brand van de maag en niet door verkoeling maar door hitte. Die worden met wijn ingenomen om de pijn van de darmen te stillen die door koude of winden gekomen is. Het sap met wijn gedronken laat water maken en verwekt bij de vrouwen hun maandstonden. Maar het zekerste is andere betere middelen tot hetzelfde doel te gebruiken.

Verbetering.

De hindernis die van het gebruik van deze kruiden gekomen is wordt verbeterd door Origanum droog of groen in te nemen of gerstewater met poeder van suiker daarin [594] gestrooid dikwijls te drinken of twee drachmen mastiek met kweevlees en de buik en maag met olie van rozen te strijken en het poeder van mastiek en van rode rozen en van galnoten daarover te strooien en de slaap te verwekken. Niet tegenstaande al deze middelen om het kwaad van dit gewas te verbeteren moet men de kinderen nimmermeer aan de bloemen van Mezereon laten komen want men heeft bevonden dat diegene die de schors van de bloeiende takjes afgetrokken hebben en hun vinger onverhoeds zonder handen te wassen in de mond gestoken hebben er zo’n brand van voelen dat ze hun keel ettelijke dagen daarna niet hebben kunnen verkoelen of op zijn oude stel brengen.

HET IX. CAPITEL.

Van Laureola.

Ghedaente.

De Laureola wast op anderhalven voet, ende somtijdts oock wel dry voeten hoogh, ende is een heesterachtigh ghewas, wijt ende breedt uyt-ghespreydt staende, met veele tacken ende sijd-scheuten, die taey zijn ende niet lichtelijck en breken als sy ghekromt oft gheboghen worden, ende met een dicke schorsse bekleedt zijn: aen de welcke meest boven aen d’opperste, wassen seer veel ende menighvuldighe langhworpighe ende breedtachtighe dicke ende ghelijfvighe, gladde, doncker groene oft swartachtighe blinckende bladeren, de Laurier-bladeren van ghedaente ghelijck, maer niet soo groot, ende daerom veel naeder komende by die van de grootste soorte van den Myrtus: dan sy en hebben gheenen reuck, als de Myrtus oft Laurier-bladeren doen. De bloemkens zijn langhachtigh, van binnen hol, onder de bladeren wassende, uyt den groenen wat witachtigh van verwe. De vruchten oft bezien zijn eerst groen, daer nae rijp gheworden zijnde sy swart, ende hebben een harde keerne, wat langhworpiger dan het Kempsaedt; het binnenste merch van de welcke wit van verwe is. De wortel is houtachtigh, taey, langh, ende menighvuldigh, diep in d’aerde sinckende.

Soo wel de bladeren ende de vrucht, als de schorsse van de wortelen ende tacken van dit ghewas, in den mondt ghenomen ende geknouwt zijnde, bijten ende ontsteken de keele ende den mondt gheweldighlijcken seer, door haer scherpe ende brandende kracht ende eyghentschap.

Plaetse.

Laureola wordt ghevonden op rouwe ongebouwde verlaten berghachtighe schaduwachtighe ende boschachtighe ghewesten, als omtrent het Meer van Geneven in Vranckrijck, ende op veele plaetsen neffens den Rijn in Hooghduytschlandt: ende omtrent de Maeskant, in ’t landt van Luyck ende by Namen.

Tijdt.

De bloemen van de Laureola botten seer vroegh, korts nae den Sonnenstandt van den Herfst, als de daghen ende de nachten even langh zijn: ende sy worden volkomen ende bloeyen volmaecktelijck in de Winter oft in het Vooriaer: de vruchten oft bezien ende haer saden worden heel rijp in den Mey ende Braeckmaendt. Anders soo blijft dit ghewas altijdts even groen staende; ende kan de koude ende strengigheydt van de straffe Winteren seer wel volherden.

Naem.

Nae de ghedaente van de Laurier-bladeren wordt dit gewas in ’t Griecksch Daphnoïdes geheeten; ende om de selve oorsaecke insgelijcks oock van de laetste Latijnsche Cruydt-beschrijvers in ’t Latijn Laureola, als ofmen seyde Kleyne Laurier; ende met dien naem Laureola oft Laureole is het over al soo wel hier te lande als oock in Vranckrijck van den ghemenen man bekent. Men noemt het oock somtijdts in ’t Griecks Eupetalon om dat het met soo schoone bladeren vercien is; het heet oock Chamaedaphne ende Peplion. Daer is nochtans noch een ander ghewas met naeme Chamaedaphne, ende noch een ander datmen Peplion noemt, beyde van dese Laureola veel verschillende, als hier naemaels blijcken sal.

De bezien oft vruchten van de Laureola worden oock Piper montanum, dat is Bergh Peper, van de Italiaensche Cruydt-beschrijvers, soo wel als die van den ghemeynen Mezereon, ghenoemt. Andere versekeren, dat dit gewas in Hooghduytschlandt oock Zeilant heet.

Voorts soo soude dese onse Laureola seer wel voor het Swart Cneoron, Cneoron nigrum, gehouden mogen worden, dat by Theophrastus beschreven is, als wy in het voorgaende Capitel oock vermaent hebben: want sy ghelijckt van bladeren den Myrtus genoegh, ende is een tackigh, taey ende buyghsaem ghewas, met langhe diepsinckende wortelen, sonder reuck, met swarte vruchten; gantschelijck sulcks als hy Swarte Cneoron beschrijft.

Aerd.

Laureola is van ghestaltenisse ende krachten den Ghemeyne Mezereon oft Hoogduytschen Chamelea heel ghelijck, in alle haer deelen ende gantsche stoffe scherp ende heet oft brandende van aerd wesende.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides schrijft van de Laureola, dat soo wel de drooghe als de versche bladeren daer van, inghenomen zijnde, den buyck weeck maken, ende door den kamergangh alle taeye fluymen ende waterachtighe vochtigheden uyt den lijve leyden oft dryven.

De selve bladeren doen oock braecken, ende keeren de maghe om, ende bovendien verwecken sy de maendtstonden van de vrouwen.

Oock soo trecken de selve bladeren, gheknouwt ende in den mondt ghehouden zijnde, veel waterachtighe vochtigheden, dat is de pituiteuse humeuren, uyt den hoofde.

Sy doen oock niesen, in de neus-gaten gesteken zijnde. Het saedt van Laureola is oock seer krachtigh om te purgeren oft den buyck te beroeren ende weeck te maken, alsmen viertien oft vijftien korenkens daer van seffens met eenigh nat oft dranck in neemt.

Hindernisse.

Laureola is de maghe hinderlijck, soo wel als het Mezereon met sijn mede-soorten: ende ontsteeckt niet alleen den mondt ende de keele alsmense knouwt, maer oock binnen het lichaem ghenomen zijnde verhit ende quetst de inwendighe leden seer.

Beteringhe.

De bladeren van Laureola worden ghebetert ende bequaem ghemaeckt ghelijck de bladeren van Mezereon: insghelijcks oock het saedt oft de vrucht van de selve: anders en zijn sy gheensins sonder achterdencken ende groote voorsichtigheydt te ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

In Vranckrijk is dit ghewas Laureole gheheeten; in Italien Olivella; in Enghelandt Lauriel, oft Lowrije; ende wordt qualijck gheheeten Thymelaea van Tragus, seydt Lobel.

De bloemen daer van, seydt den selven Lobel, groeyen veel ende dicht by een, langhworpigh, dun als ghesterrede buyskens, [595] witgroen oft geelachtigh van verwe. Dit heele ghewas is den Lauwerboom soo gelijck, dat den gemeynen man, soo haest als hy dat siet, ’t selve Lauwerboom heet.

De bladeren van het afgaende iaer (ghelijck Petrus Hondius aenmerckt ende opgheteeckent heeft) vallen allenghskens af, ende daer komender andere nieuwe aen; soo dat de soppen ende opperste tacken der steelen met versche bladeren bewassen zijn; ende men siet daer de lijckteeckenen van de afgevallen bladeren dickwijls aen blijven staen, ghelijck aen de Tithymallen meestendeel ghebeurt: in voeghen dat den steel ten laetsten heel sonder bladeren wordt, behalven aen sijn soppen: ende seer selden sietmen ter sijden eenighe botten uyt-spruyten. Indien de koude oft vorst de steelen doet vergaen, de wortel sal nieuwe spruyten uyt gheven, in sonderheydt als men de onnutte oft bedorven tacken nae de vorst afsnijdt.

Aengaende dat Dodoneus dese Laureola met het Swart Cneorum over een seydt te komen, soo salmen het Bijvoeghsel van het voorgaende Capitel oock moghen lesen; want daer verscheyden soorten van Cneoron beschreven zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Sommighe houden dat de Laureola alle de krachten van Laurus Alexandrina heeft: dan sy is veel gheweldigher in ’t wercken.

De groene bladeren van Laureola met wijn ghesoden, oft het poeder van de drooghe bladeren ghedroncken, ’t ghewicht van een halve dragme, iaeghen alle taeye slijmerigheden af.

De selve bladeren ghestooten ende op de huyt gheleydt tot dat sy daer blaeren doen komen, ghenesen ’t flercijn ende weedom der leden.

De bladeren van Laureola g’eten zijnde, maken ydelheyt van den hoofde. Sommighe drinckense met wijn, om de pijne der darmen te ghenesen.

Extractie van Laureola wordt ghemaeckt, alsmen de bladeren eerst laet weycken in goeden Azijn; ende daer nae de krachten van de selve uyt treckt met den gheest van den wijn, dat is den besten ghebranden wijn: gelijckmen d’extractie van Rhabarber maeckt.

De ghestooten wortel op de blaeuw gheslaghen placken geleydt, verdrijft die.

Het sap van dit cruydt ghedistilleert, warm op de heupen gheleydt, versoet ’t flercijn: ‘selve neemt oock de placken, sproeten ende rimpelen van de huyt wegh, alsmen die daer mede wascht.

HET IX. KAPITTEL.

Van Laureola. (Daphne laureola)

Gedaante.

Laureola groeit vijf en veertig cm op en soms ook wel negentig cm hoog en is een heesterachtig gewas die wijdt en breed uitgespreidt staat met vele takken en zijscheuten die taai zijn en niet gemakkelijk breken als ze gekromd of gebogen worden en met een dikke schors bekleed zijn waaraan meest bovenaan het opperste zeer veel en menigvuldige langwerpige en breedachtige dikke en stevige, gladde, donkergroene of zwartachtig blinkende bladeren groeien die op de laurierbladeren van gedaante lijken, maar niet zo groot en daarom veel dichter bij die van de grootste soort van Myrtus komen, dan ze hebben geen reuk zoals Myrtus of laurierbladeren doen. De bloempjes zijn langachtig en van binnen hol die onder de bladeren groeien en uit het groene wat witachtig van kleur. De vruchten of bessen zijn eerst groen en als ze daarna rijp geworden zijn zwart en hebben een harde kern die wat langwerpiger is dan het hennepzaad, het binnenste merg er van is wit van kleur. De wortel is houtachtig, taai, lang en menigvuldig die diep in de aarde zinkt.

Zowel de bladeren en de vrucht als de schors van de wortels en takken van dit gewas in de mond genomen en gekauwd bijten en ontsteken de keel en de mond geweldig zeer door hun scherpe en brandende kracht en eigenschap.

Plaats.

Laureola wordt op ruwe ongebouwde verlaten bergachtige schaduwachtige en bosachtige gewesten gevonden als omtrent het meer van Geneve in Frankrijk en op vele plaatsen naast de Rijn in Hoogduitsland en omtrent de Maaskant in het land van Luik en bij Namen.

Tijd.

De bloemen van Laureola botten zeer vroeg en kort na de zonnestand van de herfst als de dagen en de nachten even lang zijn en ze worden volkomen en bloeien volmaakt in de winter of in het voorjaar, de vruchten of bessen en hun zaden worden geheel rijp in mei en juni. Anders zo blijft dit gewas altijd even groen staan en kan de koude en strengheid van de straffe winters zeer goed volharden.

Naam.

Naar de gedaante van de laurierbladeren wordt dit gewas in het Grieks Daphnoïdes genoemd en om dezelfde oorzaak insgelijks ook van de laatste Latijnse kruidbeschrijvers in het Latijn Laureola als of men kleine laurier zei en met die naam Laureola of Laureole is het overal zowel hier te lande als ook in Francrijk van de gewone man bekend. Men noemt het ook soms in het Grieks Eupetalon omdat het met zulke mooie bladeren voorzien is, het heet ook Chamaedaphne en Peplion. Daar is nochtans noch een ander gewas met naam Chamaedaphne en noch een andere dat men Peplion noemt die beide van deze Laureola veel verschillen als hier later blijken zal.

De bessen of vruchten van Laureola worden ook Piper montanum, dat is bergpeper van de Italiaanse kruidbeschrijvers genoemd net zoals van de gewone Mezereon. Andere verzekeren dat dit gewas in Hoogduitsland ook Zeilant heet.

Voorts zo zou deze onze Laureola zeer goed voor het zwart Cneoron, Cneoron nigrum, gehouden mogen worden dat bij Theophrastus beschreven is zoals we in het voorgaande kapittel ook vermaand hebben want ze lijkt genoeg van bladeren op Myrtus en is een vertakt, taai en buigbaar gewas met lange diep zinkende wortels, zonder reuk en met zwarte vruchten gans zulks als hij zwarte Cneoron beschrijft.

Aard.

Laureola is van gestalte en krachten de gewone Mezereon of Hoogduitse Chamelea heel gelijk die in al haar delen en ganse stof scherp en heet of brandende van aard is.

Kracht en werking.

Dioscorides schrijft van Laureola dat zowel de droge als de verse bladeren er van ingenomen de buik week maken en door de kamergang alle taaie fluimen en waterachtige vochtigheden uit het lijf leiden of drijven.

Die bladeren laten ook braken en keren de maag om en bovendien verwekken ze de maandstonden van de vrouwen.

Ook zo trekken die bladeren gekauwd en in de mond gehouden veel waterachtige vochtigheden, dat zijn de pituiteuze humeuren, uit het hoofd.

Ze laten ook niezen als ze in de neusgaten gestoken zijn. Het zaad van Laureola is ook zeer krachtig om te purgeren of de buik te beroeren en week te maken als men veertien of vijftien korreltjes er van tegelijk met enig nat of drank inneemt.

Hindernis.

Laureola is de maag hinderlijk zowel als Mezereon met zijn medesoorten en ontsteekt niet alleen de mond en de keel als men ze kauwt, maar ook binnen het lichaam genomen verhit en kwetst ze de inwendige leden zeer.

Verbetering.

De bladeren van Laureola worden verbeterd en geschikt gemaakt als de bladeren van Mezereon en insgelijks ook het zaad of de vrucht er van, anders zijn ze geenszins zonder achterdocht en grote voorzichtigheid te gebruiken.

BIJVOEGING.

In Frankrijk is dit gewas laureole genoemd, in Italië olivella, in Engeland lauriel of lowrije en wordt kwalijk Thymelaea van Tragus genoemd, zegt Lobel.

De bloemen daarvan, zegt dezelfde Lobel, groeien veel en dicht bijeen en zijn langwerpig, dun als stervormige buisjes en [595] witgroen of geelachtig van kleur. Dit hele gewas is de laurier zo gelijk dat de gewone man zo gauw als hij die ziet het laurier noemt.

De bladeren van het vorige jaar (zoals Petrus Hondius opgemerkt en opgetekend heeft) vallen geleidelijk aan af en daar komen er andere nieuwe aan zodat de toppen en opperste takken van de stelen met verse bladeren begroeid zijn en men ziet er de liktekens van de afgevallen bladeren dikwijls aan blijven staan zoals het aan de Tithymallen meestal gebeurt op die manier dat de steel tenslotte heel zonder bladeren wordt behalve aan zijn toppen en zeer zelden ziet men terzijde enige knoppen spruiten. Indien de koude of vorst de stelen laat vergaan zal de wortel nieuwe spruiten uitgeven en vooral als men de onnutte of bedorven takken na de vorst afsnijdt.

Aangaande dat Dodonaeus deze Laureola met het zwart Cneorum overeen zegt te komen zo zal men het bijvoegsel van het voorgaande kapittel ook mogen lezen, want daar zijn verschillende soorten van Cneoron beschreven.

Aard, kracht en werking.

Sommige houden dat Laureola alle krachten van Laurus Alexandrina heeft, dan ze is veel geweldiger in het werken.

De groene bladeren van Laureola met wijn gekookt of het poeder van de droge bladeren gedronken het gewicht van een halve drachme jagen alle taaie slijmerigheden af.

Die bladeren gestoten en op de huid gelegd totdat ze er blaren laten komen genezen jicht en weedom van de leden.

De bladeren van Laureola gegeten maken leegheid aan het hoofd. Sommige drinken het met wijn om de pijn van de darmen te genezen.

Extract van Laureola wordt gemaakt als men de bladeren eerst laat weken in goede azijn en daarna de krachten er van uittrekt met de geest van de wijn, dat is de beste gebrande wijn net zoals men de extract van rabarber maakt.

De gestoten wortel op de blauw geslagen plekken gelegd verdrijft die.

Het sap van dit kruid gedistilleerd en warm op de heupen gelegd verzoet jicht en hetzelfde neemt ook de plekken, sproeten en rimpels van de huid weg als men die daarmee wast.

HET VII. CAPITEL.

Van Thymelea oft Smal Mezereon.

Ghedaente.

De Thymelea is oock een kleyn boomken oft heesterken ghelijck: want sy brenght veele dunne ghetackte rijsen oft steelen voort, wat hoogher dan anderhalven voet, rondom bewassen oft bekleedt met langhworpighe smalle bladeren, de bladerkens van Vlas van ghedaente bijnae ghelijckende, smaller ende kleyner dan de bladeren van de Chamelea. De bloemen zijn wit ende kleyn, op tsop van de rijskens oft steelkens vergadert ende ghehoopt staende: de vruchten zijn rond, eerstmael groen, ende als sy rijp zijn, rood, de ronde bezien van de Oxycantha oft Berberis bijnae ghelijckende: in de welcke een keerne begrepen is, van buyten swart van schijne, ende van binnen vervult met wit merch. De wortel is houtachtigh ende hard.

Dit gantsche gewas is in alle sijn deelen oock niet min scherp ende brandende van smaeck dan de Chamelae.

Plaetse.

Dit ghewas groeyet in sommighe hooghe berghachtighe rouwe ende onghebouwde ghewesten van de heete landen: hier te lande wordt het selve ghevonden.

Tijdt.

De Thymelea bloeyt op alle tijden van ’t iaer, maer de vrucht wordt in den Herfst volkomen rijp.

Naem.

Den ghemeynen man die dit cruydt in de hoven van de liefhebbers hier te lande ghesien heeft, heeft het [591] den naem van Smal Mezereon oft Wit Mezereon ghegheven, ghelijck sy de Chamelea Breede Mezereon ghenoemt hebben. De Griecken noemen de selve Thymelaea; die van Surien, soo Dioscorides betuyght, Apolinon; die van Euboae in Grieckenlandt Aetolion; sommighe andere oock Chamelaea ende Pyros achue, maer oneyghentlijck: andere heeten ’t oock Cestron ende Cneoron. Maer, soo Dioscorides seyt het bladt van dit cruydt heet eyghentlijck Cneoron; ende de vrucht heet Coccos Cnidios, in ’t Latijn Granum Cnidium. Nochtans die cruyden, die Theophrastus Cneora noemt, schijnen van de Thymelea te verschillen, ten waer datmen het Swart Cneoron van Theophrastus, ende onse Thymelea voor eenerhande ghewas soude willen houden: want Theophrastus beschrijft twee soorten van Cneoron, de eene Wit, ende de andere Swart.

Aerd.

De Thymelea is van haeren gantschen aerd ende nature, soo wel de bladeren als de vruchten, gheweldighlijcken verhittende, ende scherp, iae brandende van krachten.

Kracht ende Werckinghe.

Het saedt oft de keernen van de Thymelea, seydt Dioscorides, iaeght van onder af alle biteuse oft galachtighe ende oock pituiteuse oft slijmerachtighe vochtigheden ende wateren des lichaems, alsmen dat binnenste merch van twintigh korenkens seffens inneemt: maer het is soo heet ende scherp, dat het de keele ende het binnenste van de strote brandt ende quetst: daerom salmen dat met Terwen meel oft gheroost Gersten meel, dat is met Polenta vermenghen, oft in een Rosijne, oft met ghepijnden oft ghesoden honigh bestreken zijnde in te swelghen gheven, sonder dat te knauwen oft te bijten.

Het selve saedt ghestooten ende ghestampt zijnde, met Edick ende Nitrum van buyten op de huyt ghestreken, brenght de krancken tot sweeten, als sy daer niet wel toegheraken en konnen.

De bladeren van de Thymelea moeten ghepluckt ende vergadert worden omtrent den Oogst, oft alsmen dat koren maeyt: ende dan moetmense in de locht oft schaduwe uyt de sonne te drooghen legghen. Alsmense ghebruycken oft ingheven wil, moetmense stooten, oft stampen, ende de zenuwen oft ribbekens uyt-nemen ende wegh worpen. Dese bladeren in gewaterden oft lichten wijn geleyt, purgeren het lichaem, ende maken den buyck weeck, midts daer alle waterachtighe overvloedigheden met den kamergangh uyt-drijvende. Dan sy sullen sachter ende niet soo gheweldighlijck wercken, alsmense op een matigh vier langhsaem te sieden stelt, ende die met ghestampt moes-cruydt vermenght.

De selve bladeren kleyn ghestooten zijnde menghtmen met onrijpe druyven-sap oft Veriuys, ende men maeckt daer kleyne koeckskens van, diemen bewaert om daer nae te ghebruycken als ’t pas gheven sal.

Hindernisse.

Dit cruydt is de mage seer teghenstaende ende schadelijck, ende van buyten op-gheleydt oft ghehouden zijnde doet het de swangher vrouwen van kinde misvallen, ende brenght de vrucht in haere buyck totter doodt. Daerom salmen, soo wel de vruchten als de bladeren daer van, seer selden ghebruycken, ten zy datse wel bereydt ende met andere dingen bedwongen ende eenighsins ghetemt zijn. Want alsdan selfs en behoorense oock nimmermeer dan met groot verstandt ende voorsichtigheydt ghebruyckt te worden.

BIIVOEGHSEL.

Dit ghewas heeft somtijdts steelen eenen duym dick bewassen met bladeren grooter dan Lijn-bladeren, niet voor bot als de bladeren van Chamelea, noch oock niet soo breuckigh, maer spits, taey ende wat gomachtighs van haer gevende, als mense knauwt. De bloemen ghelijcken de Olijf-bloemen eenighsins, ende zijn elck van vier witte bladerkens ghemaeckt. De vruchten zijn vol saps, ende ghelijck als eenen Radijs, met een dicke heel taeye ende stercke schorsse bedeckt. De Griecken noemden ’t oock Linon; de Spaegniaerts noemen ’t Tornisco.

De Thymelea, als Lobel betuyght, is soo gheheeten als Thymeleae, om dat sy van ghedaente eensdeels den Tithymalus ende eensdeels den Olijfboom Elaea geheeten gelijckt; want sy heeft bladeren tusschen Cypressen Wolfs-melck ende Zee Wolfs-melck. De schorsse is soo taey, dat sy van onder tot boven toe sonder breken afghetrocken wordt, ghelijck die van de Laureola. Midden in de bezien leydt een keerne, die van buyten swart is, maer ’t binnenste merch is wit, heet van smaeck, ghelijck het Granum Gnidium. Ende voorwaer (seydt Lobel) dese keerne magh wel voor het Granum Gnidium oft Coccos Gnidios van Dioscorides (daermen de olie die Cnidelaeon pleegh te heeten, uyt maeckte) ghehouden worden, ende niet de keerne van den Duytschen Mezereon, die al te sterck ende heet van aerd is. Plinius verwerret de Chamelea met de Thymelaea.

Thymelaea Tragi is de Laureola, die hier naer in een bijsonder Capitel beschreven wordt.

Bellonius schrijft, dat in Candien de oprechte Thymelaea overvloedighlijcken groeyt, gantsch met de Thymelea die van Dioscorides vermaent wordt, in alle teeckenen over een komende.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Thymelea (immers in dien sy dat gewas is wiens saedt het Granum Gnidium van de ouders gheheeten was) magh vrijelijck ghebruyckt worden dan de Chamelaea: want sy en is geensins soo gheweldigh in ’t wercken als die, maer veel soeter ende min schadelijck. Daerom seydt Lobel daer aldus van : Een ieghelijck magh ghebruycken het sap van Thymelea alsoo wel als ’t sap van de Chamelea; nochtans wordt dat moeyelijcker uyt-gedruckt ende uytgeperst, om sijn taeye vettigheydt: welcke oock niet en wordt dan met laeuwen wijn, oft eenighe andere dierghelijcke vochtigheydt daer by ghegoten, uyt-gekreghen, ghelijck men doet als ’t sap van de Zee-koole oft Soutenelle uyt-geperst wordt: Want de ionge bladerkens met de bloemen worden seer langh ende veel gestampt, dickwijls in ’t stooten met een weynigh laeuwen wijn nat ghemaeckt: daer nae worden die stijf uyt-ghedouwt met een persse, tot dat ’t sap door de stamijne gheloopen is. Dat ghedaen zijnde, wordt het sap een wijle tijdts ghesoden met kleyn vier, tot dat het dickachtigh is. Ten laetsten wordt het gestelt in de heete Sonne tot dat het hard wordt, met suycker daer onder gemenght, om dat het niet en soude schimmelen.

Thymelea oft ’t saedt van de selve buyten opgheleydt zijnde, ende dan ghewaterden wijn ghedroncken, drijft het water af.

De Spaegniaerts pleghen met de bezien van dit ghewas in de maenden van October ende November de voghelkens te vangen.

Beteringhe van Thymelaea oft Mezereon.

De groene bladerkens van dese cruyden salmen in seer goeden ende stercken Azijn eenen dagh ende nacht laeten weycken, ende daer nae de selve uyt nemen ende ghebruycken: oft men sal de selve uyt nemen ende ghedrooght zijnde bewaeren. Ende waer ’t dat in desen Azijn te voren Quee-appel oft saedt van Berberis gheleghen hadde, die soude te beter ende te bequaemer zijn om dese bladeren daer mede te bereyden. Alsmen dese bladeren alsoo bereydt ghebruycken wilt, dan salmen die met Anijs-saedt ende Mastick ghepoedert ingheven; oft men sal de selve bladeren in Wey van soete-melck ende sonderlinghe van Geyten-melck, oft in sop van Capoenen sieden, ende die Wey oft dat sop te drincken gheven. [ 592]

HET VII. KAPITTEL.

Van Thymelea of smal Mezereon. (Daphne gnidium of Daphne cneorum)

Gedaante.

Thymelea is ook een klein boompje of heestertje gelijk want het brengt vele dunne getakte twijgen of stelen voort die wat hoger zijn dan vijf en veertig cm en rondom begroeid of bekleed zijn met langwerpige smalle bladeren en bijna lijken op de bladertjes van vlas van gedaante, smaller en kleiner dan de bladeren van Chamelea. De bloemen zijn wit en klein die op de top van de twijgjes of steeltjes verzameld en gehoopt staan, de vruchten zijn rond en eerst groen en als ze rijp zijn rood en lijken bijna op de ronde bessen van de Oxycantha of Berberis waarin een kern begrepen is die van buiten zwart van schijn is en van binnen gevuld met wit merg. De wortel is houtachtig en hard.

Dit ganse gewas is in al zijn delen ook niet minder scherp en brandende van smaak dan Chamelae.

Plaats.

Dit gewas groeit in sommige hoge bergachtige ruwe en ongebouwde gewesten van de hete landen en hier te lande wordt het gevonden.

Tijd.

Thymelea bloeit op alle tijden van het jaar, maar de vrucht wordt in de herfst volkomen rijp.

Naam.

De gewone man die dit kruid in de hoven van de liefhebbers hier te lande gezien heeft die heeft het [591] de naam van smal Mezereon of wit Mezereon gegeven net zoals ze de Chamelea brede Mezereon genoemd hebben. De Grieken noemen dat Thymelaea en die van Syrie, zo Dioscorides betuigt, Apolinon, die van Euboae in Griekenland Aetolion en sommige andere ook Chamelaea en Pyros achue, maar oneigenlijk, andere noemen het ook Cestron en Cneoron. Maar, zo Dioscorides zegt, het blad van dit kruid heet eigenlijk Cneoron en de vrucht heet Coccos Cnidios, in het Latijn Granum Cnidium. Nochtans die kruiden, die Theophrastus Cneora noemt schijnen van de Thymelea te verschillen tenzij dat men het zwart Cneoron van Theophrastus en onze Thymelea voor hetzelfde gewas zou willen houden, want Theophrastus beschrijft twee soorten van Cneoron en de ene is wit en de andere zwart.

Aard.

Thymelea is van zijn ganse aard en natuur zowel de bladeren als de vruchten geweldig verhittende en scherp, ja brandend van krachten.

Kracht en werking.

Het zaad of de kernen van Thymelea, zegt Dioscorides, jaagt van onder af alle biteuze of galachtige en ook pituiteuze of slijmachtige vochtigheden en wateren van het lichaam als men dat binnenste merg van twintig korreltjes tegelijk inneemt, maar het is zo heet en scherp dat het de keel en het binnenste van de strot brandt en kwetst en daarom zal men dat met tarwemeel of geroosterde gerstemeel, dat is met Polenta, vermengen of in een rozijn of met pijnhoning of gekookte honing bestreken in te zwelgen geven zonder dat te kauwen of te bijten.

Het zelfde zaad gestoten en gestampt met azijn en Nitrum van buiten op de huid gestreken brengt de zieke tot zweten als ze daar niet goed toe komen kunnen.

De bladeren van Thymelea moeten geplukt en verzameld worden omtrent de oogst of als men het koren maait en dan moet men het in de lucht of schaduw uit de zon te drogen leggen. Als men het gebruiken of ingeven wil moet men het stoten of stampen en de zenuwen of ribjes er uitnemen en weg werpen. Deze bladeren in gewaterde of lichte wijn gelegd purgeren het lichaam en maken de buik week en drijven daardoor alle waterachtige overvloedigheden met de kamergang uit. Dan ze zullen zachter en niet zo geweldig werken als men ze op een matig vuur langzaam te koken stelt en die met gestampt moeskruid vermengt.

Die bladeren klein gestoten mengt men met onrijpe druivensap of verjus en men maakt daar kleine koekjes van die men bewaart om daarna te gebruiken als het pas geven zal.

Hindernis.

Dit kruid staat de maag zeer tegen en schadelijk en van buiten opgelegd of gehouden laat het de zwangere vrouwen van kind misvallen en brengt de vrucht in haar buik tot de dood. Daarom zal men zowel de vruchten als de bladeren daarvan zeer zelden gebruiken tenzij dat ze goed bereid en met andere dingen bedwongen en enigszins getemd zijn. Want dan zelfs behoren ze ook nimmermeer dan met groot verstand en voorzichtigheid gebruikt te worden.

BIJVOEGING.

Dit gewas heeft soms stelen van een duim dik die begroeid zijn met bladeren die groter zijn dan lijnbladeren en zijn voor niet bot als de bladeren van Chamelea, noch ook niet zo breekbaar, maar spits en taai die wat gomachtigs van zich geven als men ze kauwt. De bloemen lijken enigszins op de olijfbloemen en zijn elk van vier witte bladertjes gemaakt. De vruchten zijn vol sap en gelijk als een radijs met een dikke heel taaie en sterke schors bedekt. De Grieken noemden het ook Linon, de Spanjaarden noemen het tornisco.

Thymelea, als Lobel betuigt, is zo genoemd als Thymeleae omdat ze van gedaante eensdeels op Tithymalus en eensdeels op de olijfboom die Elaea heet lijkt, want ze heeft bladeren tussen cipreswolfsmelk en zeewolfsmelk. De schors is zo taai dat ze van onder tot boven toe zonder breken afgetrokken wordt als die van Laureola. Midden in de bessen ligt een kern die van buiten zwart is, maar het binnenste merg is wit en heet van smaak als het Granum Gnidium. En voorwaar (zegt Lobel) deze kern mag wel voor het Granum Gnidium of Coccos Gnidios van Dioscorides (daar men de olie die Cnidelaeon plag te heten uit maakte) gehouden worden en niet de kern van de Duitse Mezereon die al te sterk en heet van aard is. Plinius verwart Chamelea met Thymelaea.

Thymelaea Tragi is de Laureola die hierna in een apart kapittel beschreven wordt.

(Thymelaea) Bellonius schrijft dat in Kreta de echte Thymelaea overvloedig groeit en gans met de Thymelea die van Dioscorides vermaand wordt in alle tekens overeen komt.

Aard, kracht en werking.

Thymelea (immers indien ze dat gewas is wiens zaad het Granum Gnidium van de ouders genoemd was) mag vrij gebruikt worden voor de Chamelaea want ze is geenszins zo geweldig in het werken als die, maar veel zoeter en minder schadelijk. Daarom zegt Lobel daar aldus van: ‘iedereen mag het sap van Thymelea alzo gebruiken goed als het sap van de Chamelea, nochtans wordt dat moeilijker uitgedrukt en uitgeperst vanwege zijn taaie vettigheid wat er ook niet uitgekregen wordt dan met lauwe wijn of enige andere diergelijke vochtigheid er bij te gieten gelijk men doet als het sap van de zeekool of soutenelle uitgeperst wordt, want de jonge bladertjes met de bloemen worden zeer lang en veel gestampt en dikwijls in het stoten met wat lauwe wijn nat gemaakt en daarna worden die stijf uitgeduwd met een pers totdat het sap door de zeef gelopen is. Als dat gedaan is wordt het sap een tijdje gekookt met klein vuur totdat het dikachtig is. Tenslotte wordt het in de hete zon gesteld totdat het hard wordt en suiker er onder mengen zodat het niet zou schimmelen.

Thymelea of het zaad er van buiten opgelegd en dan gewaterde wijn gedronken drijft het water af.

De Spanjaarden plegen met de bessen van dit gewas in de maanden van oktober en november de vogeltjes te vangen.

Verbetering van Thymelaea of Mezereon.

De groene bladertjes van deze kruiden zal men in zeer goede en sterke azijn een dag en nacht laten weken en daarna die uitnemen en gebruiken of men zal die uitnemen en gedroogd zijnde bewaren. En is het dat in deze azijn tevoren kweeappel of zaad van Berberis gelegen heeft die zou te beter en te geschikter zijn om deze bladeren daarmee te bereiden. Als men deze bladeren alzo bereidt gebruiken wil dan zal men die met anijszaad en mastiek gepoederd ingeven of men zal die bladeren in wei van zoete melk en vooral van geitenmelk of in sap van kapoenen koken en die wei of dat sap te drinken geven. [ 592]