Genista

HET II. CAPITEL.

Van de Acker-Brem.

Gheslachten.

De gheslachten van Acker-Brem zijn drijerhande: het eerste is den Ghemeynen Acker-Brem: het ander wast hoogher: het derde is heel kleyn, ende leegh.

Ghedaente.

1. De eerste soorte van Acker-Brem is meer met bladeren langhs de tackskens beset, dan de voorbeschreven Bremmen; dan sy is leegher dan die; ende wast selden recht op, maer huckt nederwaerts, ende deynst een weynighskens aen de sijden. De rijskens zijn oock dun ende gras green, uyt een kleyn houtachtigh struycksken oft stam spruytende, die breeder ende langher zijn dan die van den Ghemeynen Brem. Omtrent de tsoppen van dese rijskens komen veele bloemen voort, schoon geel, sulcks als die van den Ghemeynen Brem; daer nae volghen oock dierghelijcke hauwkens oft saedt-huyskens met oock soodanigh saedt vervult als de voorgaende. De wortel is houtachtigh.

2. De ander soorte van Acker-Brem, daer Clusius van schrijft, is heesterachtigher ende hoogher dan de voorgaende, by de dry voeten hoogh opschietende. Den stam oft struyck is sonder knoopen, eenen vingher dick, met een witachtighe schorsse bekleedt, sich selven bovenin veele breuckighe broose rijskens verdeylende: om de welcke wassen veele bladeren als Lijnbladeren, oft Thymelen, aen de bovenste sijde groen, aen de onderste grijs ende blinckende ghelijck silver. De bloemen komen aers-ghewijs voort, ende zijn geel, die van den voorbeschreven Acker-Brem niet onghelijck.

3. Daer is noch een ander heel kleyne ende seer leeghe soorte van Acker-Brem, die oock niet recht op en wast, maer schier op der aerden blijft liggende: de steelkens van de welcke plat ende breedt als vellekens zijn, ende de ghedaente van een langhworpige bladeren schijnen te hebben: uyt de welcke daer nae wederom andere diergelijcke rijskens oft platte bladerachtige ranckskens groeyen, ende daer nae noch andere ende andere, tot het tsop toe, sonder eenighe andere bladeren voorts te brengen; in voegen dat dese steelkens dit ghewas voor bladeren ende voor steelen strecken. Aen d’opperste van dese bladighe steelkens komen geele bloemkens voort, als die van Ghemeynen Brem, maer kleyner; ende daer nae volghen dierghelijcke hauwkens met saedt, maer oock kleyner. De wortel is dun.

Plaetse.

1. De eerste soorte van Acker-Brem wordt in Hoogh ende Nederduytschlandt veel ghevonden op onghebouwt (1196) landt; somtijdts oock in vochtighe oft schaduwachtighe plaetsen; somtijdts in bosschen ende aen de gheberghten ende hooghe landen. In Italien is sy oock ghemeyn ghenoegh.

2. De ander soorte van Acker-Brem en is van Clusius in Spaegnien, te weten in ’t landtschap van Murria, besijden de weghen, groeyende ghevonden.

3. De derde Leeghste soorte wast oock in de vochtighe plaetsen ende ackers van Duytschlandt ende Languedock.

Tijdt.

1. Den eerste Acker-Brem bloeyt hier te lande in Hoymaendt ende Oogstmaendt; ende dan wordt hy van sommighe ghepluckt ende afghesneden, om in de verwerijen te ghebruycken.

2. De tweede soorte bloeyt in Spaegnien in den Meert, als den selven Clusius betuyght.

3. De derde soorte bloeyt met de eerste, oft wat laeter.

Naem.

1. De eerste soorte van dese Acker-Bremmen wordt van veele in ’t Latijn Flos tinctorius gheheeten; maer men soude haer beter Genista tinctoria noemen. In onse tael heet sy Acker-Brem, ende tot onderscheydt van de ander Ghemeynen Acker-Brem: ende daer van is ’t dat Plinius vermaent, segghende in ‘t 18.capitel van sijn 16.boeck, datmen eenen Brem vindt, die bequaem is om de kleederen daer mede te verwen. De Hooghduytschen noemense Ferbblumen ende Heydenschmuck; de Italiaenen, indien ick ’t wel hebbe, Ceratta, Braglia ende Cosaria, soo Matthiolus in ’t capitel vande Lysimachia oft Wederick schrijft. In ’t Enghelsch heetse Dieweed.

2. De ander soorte van Acker-Brem wordt in Spaegnien Scoba ghenoemt; ende magh in onse tael Grooten Acker-Brem ghenoemt worden.

3. De derde soorte wordt van sommighe Genista humilis, dat is Leeghen Brem, oft eyghentlijck Leegen Acker-Brem gheheeten; in ’t Hooghduytsch Edtpfriemen; als ofmen Genista terrestris oft Chamaegenista seyde.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den eersten Acker-Brem is van bitteren smaeck den Ghemeynen Brem ghelijck; ende daerom oock warm ende droogh van naturen tot in den tweeden graed: voorts van alle andere krachten ende werckinghen schijnt hy den selven heel ghelijck te wesen: dan hy wordt om sijn bloemens wille ghepluckt, ende in de verwerijen ghebruyckt, om de kleederen geel te verwen, als voorseydt is.

BIIVOEGHSEL.

De eerste soorte van Acker-Brem wast veel in Savoyen ende Piemont, ende West-Enghelandt, seydt Lobel; ende verciert daer de beemden met de menighte van haer tortskens ende geele blinckende bloemen: in Spaegnien en wast sy niet, seydt Clusius, maer veel in Hongarijen; daerse Festo verag heet. Haer bladeren zijn die van Wildt Vlas ghelijcker dan de ghemeyne Brembladeren. Dan den selven Lobel twijffelt, ofse de Lutea Plinii soude moghen wesen: ende heetse Vulgi Genistella infectoria; in ’t Enghelsch Dieweed ende Woodwaren; ende seydt datse Tragus qualijck voor de Ferula aenghesien heeft. In Duytschlandt heetse oock Gelbserbblumen; in Italien Scopa ende Fior de tintori; in Vranckrijck Herbe à iaunir, ende Fleur à teindre. Misschien dat Crescentius met sijne Scopa oock dit oft diergelijck gewas verstaet.

De groote soorte heet den selven Lobel Acker-Brem, in ’t Latijn Genistella infectoria, oft Genistella tinctoria Clusii; dan Clusius selve noemtse in ’t Latijn Genista tinctoria Hispanica. Ende desen Brem is seer behaeghelijck om sien. Maer ter wijlen dat hy bloeyt, vindtmen daer een soorte van Brem-Rape onder, die Clusius in ’t Griecks Haemoderon noemt, in ’t Spaensch Yerva tora; welcke Rape seer schoon is, eenen voet hoogh, somtijdts eenen arm dick, van de middel des steels tot de tsop toe verciert met veele groote, langhe, geele, voorwaerts gapende ende in vijf deelen ghesnippelde bloemen; ende is heel vocht, vol vet ende olieachtigh sap.

De derde oft Kleyne soorte van Acker-Brem, oft een medesoorte daer van, noemt Lobel Kleyn ghevederde Brem, in ’t Latijn Genistella montana, oft Genista graminea montana, anders Genista angulosa Cordi, Chamaespartium tragi; Clusius heetse Chamaegenista secunda; ende sy heet oock anders Genista sagittalis, om datse uytspreyt bladers van anderhalve palme langh, veders-ghewijs drijkant, ghelijck de veders van eenen pijl, lidts-ghewijs als een knoops-gewijse afscheydtselen ghekerft, met ghetroste bloemen als die van Acker-Brem, seydt Lobel, die ons een ander soorte van de selve uyt Clusius beschrijft: Ander ghevederde Spaensch Kleyn Brem, seydt hy, in ’t Latijn Genistalla pinnata altera Hispanica ghenoemt, oft Chamaegenista peregrina Clusii, en groeyt nauws een palme hoogh; maer is seer stockachtigh, met bladers die van de Chameles niet seer onghelijck, doch hardt ende ghelijfvigh, rondt ende een weynigh uytghesneden, ghekronckelt ende stijfachtigh, d’een uyt den anderen komende midden uyt het ribbeken van ’t bladt, ghelijck in den kleynen voorbeschreven Brem; maer om datter somtijdts twee oft dry tsamen uytspruyten, soo swilt dit ribbeken een weynigh, ende verandert in een tacksken: ghemerckt dat het gheheel ghewas bladerachtigh is; aen het uyterste van dese bladeren groeyen vijf oft ses oft meer bloemen by een ghevoeght, uyt hayrachtighe huyskens, die van de Genistella ghelijck, maer kleyner, ende gheheel goudtgeel: dan de tweede onderste bladerkens van die bloemen sijn beset met een grijse wolachtigheydt. Sy bloeyt in Meert in ’t Rijck van Valentzen op onghebouwde plaetsen. Hier by hoort een ander soorte van Kleynen Acker-Brem, van Clusius voor de twee voorgaende soorten beschreven. Eersten Leeghen Brem, seydt Clusius, oft Chamaegenista prima, leydt ter aerden verspreyt met veele rijskens, die rondt zijn, taey, ghestreept, groen, een palm oft meer langh, in ettelijcke tackskens verdeylt; daer aen wassen bladerkens, twee, dry oft meer by een uyt een knobbelken, de bladeren van Ghemeyne hierlandtschen Brem ghelijckende, met eenen verheven rugghe, ende bijnae ghevouwen, onder grijsachtigh, boven groen, wat bitterachtigh van smaeck: daer tusschen spruyten de bloemen een oft twee by een, geel, vierbladigh, kleyner dan de ghemeyne Brem-bloemen, op sommighe plaetsen niet, oft niet veel, elders heel wel rieckende; daer nae volghen platte hauwen, ruygh, inhoudende kleyn geelachtigh saedt, als dat van de gheslachten van Cytisus. De wortel is hardt, houtigh, wat gheveselt: dan de rijskens krijghen oock kleyne faselinghen in der aerden. Desen Brem wast in Hungarijen ende Oostenrijck; ende heet daer Gelbe Klee, dat is Geele Klaveren: in de hoven wast sy grooter ende weeldigher.

Noch van de krachten.

Soo van krachten als van hooghde gaet den ghemeynen Brem desen Acker-Brem te boven, hoe wel hy in alle sijn deelen oock bitter van smaeck is. ‘Tcruydt selve noch versch zijnde ghesoden, ende dat water ghedroncken, stopt het braecken, ende alle buyckloopen: ende gheneest de ghene die van slangen ghebeten zijn. “Tsaedt ghestooten, is de maghe nut, ende gheneest de rispen: ’t selve in den neus ghesteken, stelpt het bloet; met olie op den huyt ghestreken, doet sweeten. De bloemen worden in sout bewaert als de ghemeyne Brem-kappers.

De Koeyen, die de Rape van den Spaenschen Acker-Brem eten, worden ritsigh ende lustigh om bespronghen te worden, als de landtlieden van Spaegnien ghelooven.

HET II. KAPITTEL.

Van de akkerbrem. (Genista tinctoria, Genista sagittalis)

Geslachten.

De geslachten van akkerbrem zijn drievormig, het eerste is de gewone akkerbrem, de ander groeit hoger en het derde is heel klein en laag.

Gedaante.

1. De eerste soort van akkerbrem is meer met bladeren langs de takjes bezet dan de voorbeschreven bremmen, dan ze is lager dan die en groeit zelden rechtop, maar hurkt nederwaarts en deinst wat aan de zijden. De twijgjes zijn ook dun en grasgroen die uit een klein houtachtig struikje of stam spruiten die breder en langer zijn dan die van de gewone brem. Omtrent de toppen van deze twijgjes komen vele bloemen voort die mooi geel zijn zoals die van de gewone brem en daarna volgen ook diergelijke hauwtjes of zaadhuisjes met ook zodanig zaad vervult als de voorgaande. De wortel is houtachtig.

2. De andere soort van akkerbrem daar Clusius van schrijft is heesterachtiger en hoger dan de voorgaande en wordt rond negentig cm hoog. De stam of struik is zonder knopen en een vinger dik en is met een witachtige schors bekleed die zichzelf boven in vele breukbare broze twijgjes verdeelt waarom vele bladeren groeien als lijnbladeren of Thymelen, aan de bovenste zijde groen en aan de onderste grijs en blinkend als zilver. De bloemen komen aarvormig voort en zijn geel en die van de voorbeschreven akkerbrem vrij gelijk.

3. Daar is noch een andere heel kleine en zeer lage soort van akkerbrem die ook niet rechtop groeit, maar vrijwel op de aarde blijft liggen, de steeltjes er van zijn plat en breed als velletjes en schijnen de gedaante van langwerpig bladeren te hebben waaruit daarna wederom andere diergelijke twijgjes of platte bladachtige rankjes groeien en daarna noch andere en andere tot de top toe zonder enige andere bladeren voort te brengen, op die manier dat deze steeltjes dit gewas voor bladeren en voor stelen strekken. Aan het opperste van deze bladachtige steeltjes komen gele bloempjes voort als die van gewone brem, maar kleiner en daarna volgen diergelijke hauwtjes met zaad, maar ook kleiner. De wortel is dun.

Plaats.

1. De eerste soort van akkerbrem wordt veel in Hoog en Nederduitsland gevonden op ongebouwd (1196) land en soms ook in vochtige of schaduwachtige plaatsen, soms in bossen en aan de bergen en hoge landen. In Italië is ze ook algemeen genoeg.

2. De andere soort van akkerbrem is van Clusius in Spanje, te weten in het landschap van Murria naast de wegen groeiend gevonden.

3. De derde laagste soort groeit ook in de vochtige plaatsen en akkers van Duitsland en Languedoc.

Tijd.

1. De eerste akkerbrem bloeit hier te lande in juli en augustus en dan wordt het van sommige geplukt en afgesneden om in de ververijen te gebruiken.

2. De tweede soort bloeit in Spanje in maart, als dezelfde Clusius betuigt.

3. De derde soort bloeit met de eerste of wat later.

Naam.

1. De eerste soort van deze akkerbrem wordt van vele in het Latijn Flos tinctorius genoemd, maar men zou het beter Genista tinctoria noemen. In onze taal heet ze akkerbrem en tot onderscheidt van de andere gewone akkerbrem en daarvan is het dat Plinius vermaant en zegt in het 18^de kapittel van zijn 16^de boek dat men een brem vindt die geschikt is om de kleren daarmee te verven. De Hoogduitsers noemen het Ferbblumen en Heydenschmuck, de Italianen, indien ik het goed heb, ceratta, braglia en cosaria, zo Matthiolus in het kapittel van Lysimachia of wederik schrijft. In het Engels heet ze dieweed.

2. De andere soort van akkerbrem wordt in Spanje scoba genoemd en mag in onze taal grote akkerbrem genoemd worden.

3. De derde soort wordt van sommige Genista humilis, dat is lage brem of eigenlijk lage akkerbrem genoemd, in het Hoogduits Edtpfriemen alsof men Genista terrestris of Chamaegenista zei.

Aard, kracht en werking.

De eerste akkerbrem is van bittere smaak de gewone brem gelijk en daarom ook warm en droog van naturen tot in de tweede graad, voorts van alle andere krachten en werkingen schijnt ze die heel gelijk te wezen, dan het wordt vanwege zijn bloemen geplukt en in de ververijen gebruikt om de kleren geel te verven, als gezegd is.

BIJVOEGING.

De eerste soort van akkerbrem groeit veel in Savoye en Piemont en West Engeland, zegt Lobel, en versiert daar de beemden met de menigte van haar toortsen en gele blinkende bloemen, in Spanje groeit ze niet, zegt Clusius, maar veel in Hongarije daar ze festo verag heet. Haar bladeren lijken meer op die van wild vlas dan de gewone brembladeren. Dan dezelfde Lobel twijfelt of ze de Lutea Plinii zou mogen wezen en noemt het Vulgi Genistella infectoria, in het Engels dieweed en woodwaren en zegt dat Tragus het kwalijk voor de Ferula aangezien heeft. In Duitsland heet het ook Gelbserbblumen, in Italië scopa en fior de tintori, in Frankrijk herbe à jaunir en fleur à teindre. Misschien dat Crescentius met zijne Scopa ook dit of diergelijk gewas verstaat.

(Genista hispanica) De grote soort noemt dezelfde Lobel akkerbrem, in het Latijn Genistella infectoria of Genistella tinctoria Clusii, dan Clusius zelf noemt het in het Latijn Genista tinctoria Hispanica. En deze brem is zeer behaaglijk om te zien. Maar terwijl dat het bloeit vindt men er een soort van bremraap onder die Clusius in het Grieks Haemoderon noemt en in het Spaans yerva tora, welke raap zeer mooi is en dertig cm hoog die soms een arm dik is en van de midden van de steel tot de top toe versiert met vele grote, lange gele voorwaarts gapende en in vijf delen gesnipperde bloemen en is heel vochtig en vol vet en olieachtig sap.

(Chamaespartium sagittalis) De derde of kleine soort van akkerbrem of een medesoort er van noemt Lobel klein gevederde brem, in het Latijn Genistella montana of Genista graminea montana, anders Genista angulosa Cordi, Chamaespartium tragi, Clusius noemt het Chamaegenista secunda en ze heet ook anders Genista sagittalis omdat ze bladeren van vijftien cm lang uitspreidt die veervormig, driekantig en als de veren van een pijl lidvormig als een knoopvormige afscheidingen gekerfd is en met getroste bloemen als die van akkerbrem, zegt Lobel, die ons een andere soort van die uit Clusius beschrijft: (Genista tridentata) ‘Andere gevederde Spaanse kleine brem, zegt hij, in het Latijn Genistalla pinnata altera Hispanica genoemd oft Chamaegenista peregrina Clusii, groeit nauwelijks tien cm hoog, maar is zeer stokachtig en met bladeren die van de Chameles vrij gelijk, doch hard en stevig, rond en wat uitgesneden, gekronkeld en stijfachtig en de een komt uit de ander midden uit het ribje van het blad zoals in de kleine voor beschreven brem, maar omdat er soms twee of drie tezamen uitspruiten zo zwelt dit ribje wat en verandert in een takje, gemerkt dat het gehele gewas bladachtig is en aan het uiterste van deze bladeren groeien vijf of zes of meer bloemen bijeen gevoegd uit haarachtige huisjes die van de Genistella gelijk, maar kleiner en geheel goudgeel, dan de tweede onderste blaadjes van die bloemen zijn bezet met een grijze wolligheid. Ze bloeit in maart in het rijk van Valencia op ongebouwde plaatsen’. Hierbij hoort een andere soort van kleine akkerbrem die van Clusius voor de twee voorgaande soorten beschreven is. Eerste lage brem, zegt Clusius, of (Genista pilosa) Chamaegenista prima, ligt ter aarde verspreidt met vele twijgjes die rond zijn, taai, gestreept, groen en tien cm of meer lang en in ettelijke takjes verdeeld en daaraan groeien blaadjes met twee, drie of meer bijeen uit een knobbeltje die op de bladeren van gewone inlandse brem lijken en met een verheven rug en bijna gevouwen, onder grijsachtig en boven groen, wat bitterachtig van smaak, daartussen spruiten de bloemen een of twee bij een die geel, vierbladig en kleiner zijn dan de gewone brembloemen die op sommige plaatsen niet of niet veel en elders heel goed ruiken en daarna volgen platte hauwen die ruig zijn en heel klein geelachtig zaad bevatten zoals dat van de geslachten van Cytisus. De wortel is hard, houtig en wat gevezeld, dan de twijgjes krijgen ook kleine vezels in de aarde. Deze brem groeit in Hongarije en Oostenrijk en heet daar Gelbe Klee, dat is gele klaver, in de hoven groeit ze groter en weliger.

Noch van de krachten.

Zowel van krachten als van hoogte gaat de gewone brem deze akkerbrem te boven, hoewel het in al zijn delen ook bitter van smaak is. Het kruid zelf dat noch vers is gekookt en dat water gedronken stopt het braken en alle buiklopen en geneest diegene die van slangen gebeten zijn. Het zaad gestoten is voor de maag nuttig en geneest het oprispen en hetzelfde in de neus gestoken stelpt het bloed, met olie op de huid gestreken laat zweten. De bloemen worden in zout bewaard als de gewone bremkappers.

De koeien die de raap van de Spaanse akkerbrem eten worden ritsig en lustig om besprongen te worden, zoals de landlieden van Spanje geloven.