Prunus

HET VI. CAPITEL.

Van Persen.

Gheslachten.

In dit Capitel spreken wy van de Gemeyne Persen, die ander gheen verschil en hebben dan in de vruchten, die sommighe wit oft groenachtigh, sommighe geel, sommige peerschachtigh zijn: dan behalven dese isser noch een ander gheslacht, dat een middelsoorte tusschen den Perse-boom ende tusschen den Amandel-boom schijnt te wesen. Beneffens dese isser een soorte van Persen die vroeghe Persen heet; dan die sullen wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven.

Ghedaente.

1. Den ghemeynen Perse-boom is wel een boomachtigh ghewas; dan hy en wordt nimmermeer geenen grooten boom: want hy geeft ettelijcke teere tacken uyt, die soo onsterck ende broos zijn, dat sy somtijdts hun vruchten niet en konnen dragen, maer door ’t gewicht van de selve scheuren oft breken. Sijn bladeren zijn langh, rondom wat gheschaerdt, de Wilge-bladeren niet onghelijck; dan dat sy korter ende bitter van smaeck zijn. De bloemen zijn bleeck peersch. De vruchten, diemen Persen noemt, zijn rondt, hebbende op de een sijde een diepe rechte vore, voorts alom met een dunne sachte wolachtige schelle bedeckt: ende zijn van buyten ghemeynlijck wit: dan sommighe zijn aen d’een sijde, sommighe aen beyde sijden doncker-roodt; sommighe oock heel geel van verwe. Het binnenste vleesch is de buytenste schorsse van verwe heel ghelijck: want als de schorsse geel is, dan is het mergh oft vleesch oock geel: alsse bruyn-roodt is, dan is het vleesch oock sulcks: het welck oock wit is in de gene die een witte schorsse hebben; dan de gene, wiens schorsse aen d’een sijde roodtachtigh is, hebben in haer vleesch, daer het sijnen steen oft keerne naest is, oock een roode purpure verwe: ende soodanighe Persen zijn van smaeck uytermaten wijnachtigh, ende daerom seer lieffelijck om eten: dan de geele zijn harder dan de andere. Voorts in ’t middel van dese vrucht leydt eenen harden steen, van buyten rouw, ende met veele voren oft ongelijcke kloven doortogen: ende daer in schuylt een keerne ghelijck een Amandel keerne, oock met een dierghelijck velleken bekleedt: dan het binnenste mergh is nut, wat bitterachtigh van smaeck.

Wt de schorsen van den Persen-boom, als hy ghesneden oft ghequetst wordt, vloeyt een Gomme; de welcke in ’t eerst vocht is, maer met langheydt van tijden droogher ende harder wordt, ghelijckmen aen de Amandelen ende Kriecken siet ghebeuren.

2. Men vindt noch een ander soorte van Perse-boomen, wiens vruchten van buyten met gheene sachte dons oft wolachtigheydt bedeckt en zijn, maer heel gladt, effen ende kael zijn, van buyten ende van binnen heel groen, harder van vleesch dan de voorgaende Persen: in wiens keerne oft steen een groote Note schuylt als een Amandel: soo dat dese vrucht half Perse half Amandel schijnt te wesen.

Plaetse.

De Perse-boomen worden in de hoven ende wijngaerden gheplant.

Tijdt.

Den Perse-boom wast haest ende lichtelijck; ende brenght sijn vruchten voort het derde oft vierde iaer nae dat hy gesaeyt oft gheplant is: maer hy vergaet oock seer lichtelijck: noch en blijft niet langh in ’t leven. Hy bloeyt in den April, ende korts daer nae soo komen de bladeren voort. De vruchten worden hier te lande in de Herfstmaent rijp.

Naem.

Desen boom heet hier te lande Perse-boom; in Hooghduytschlandt Pfersichbaum; in Vranckrijck Perscher oft Pescher; in Enghelandt Perche tree. Sijnen Latijnschen naem is Persica ende Malus Persica; den Grieckschen Melea Persice.

De vruchten selve heeten in ’t Nederduytsch Persen; in ’t Hooghduytsch Pfirsich; in ’t Fransoys Pesches; in ’t Italiaensch Pesche; in ’t Spaensch Pexegos; in ’t Beemsch Breskew; in ’t Griecksch Melon Persicon, oft alleenlijck Persicon, als Galenus betuyght; in ’t Latijn oock Persicum oft Malum Persicum. Ende van de selve de [1248] ghene, die niet lichtelijck van haeren steen oft keerne en scheyden, ende daer vast aen houden, worden Duracina geheeten: als ofmen Herde Persen seyde.

2. De ander soorte van Persen magh in ’t Latijn Nux Persica, dat is Perse-Note heeten, oft Amandel Perse; om datse in ’t Fransch Persenaux oft Persenoix ghenoemt wordt. Want sy schijnt een middelsoorte te wesen tusschen den Perse-boom ende den Amandelboom, als voorseydt is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Persen zijn koudt ende vochtigh van naturen, van beydts in den tweeden graed. Haer sap ende gantsche stoffe is haest bedorven oft verrot; ende het en kan de lijve gheen voedtsel by brenghen, maer pleegh het selve schadelijck te wesen, in sonderheydt alsmense nae andere spijsen in ’t laetste van de maeltijdt eet: want dan maecken sy dat de ander spijse met haer in de maghe bederft: maer alsmense voor alle andere spijse in ’t beghinsel van de maeltijdt inneemt, dan en zijn sy soo quaedt oft soo hinderlijck niet: want gemerckt dat sy vocht ende slibberigh zijn, daerom sincken sy haest ende lichtelijck nae beneden, ende midtsdien den buyck weeck maeckende zijn oorsaeck, dat de ander spijse te eer ende te ghemackelijcker nederwaerts ghedreven ende van onder uytghelaeten wordt.

De binnenste keernen van de Persen zijn warm ende droogh van aerd: ende door haer bitterheydt openende ende afvaghende; nut om alle verstoptheydt van de milte ende lever te openen oft te ontsluyten: in ’t kort, zijn van krachten ende werckinghen de Bittere Amandelen seer gelijck.

Alsmen de keernen in ’t water van Poleye weyckt ende stampt, dan trecktmen oft douwtmen daer een sap uyt als Melck; het welck dickwijls in den mondt gehouden, seer goedt is tegen de bekommeringe van de spraecke, als iemandt van de Popelsije gheraeckt is: ende het doet veel speecksel ende slijm voortkomen.

De bladeren van den Perseboom, die bitter van smaeck zijn, hebben oock een verwarmende ende verdrooghende kracht: ende daer door openen oft ontsluyten sy de verstoptheydt van de longheren, lever, milte, ende van ‘t gantsche inghewant; ende hebben een kracht om te purgeren ende den buyck weeck, ledigh ende suyver te maecken van alle slijmerige koude, ende oock heete galachtige overtollige vochtigheden: ende tot dien eynde worden sy gesoden in Water, Wey oft ghewaterden ende anders heel lichten ende onstercken Wijn.

De selve bladeren ghestooten ende op den navel gheleydt, dooden ende doen afgaen de wormen van de ionghe kinderen.

De Perse-bladeren ghedrooght, kleyn ghestooten, ende op de versche oft bloeyende wonden gestroyt, heelen ende ghenesen die.

De bloemen van de Perseboom, soo men seydt, in sonderheydt met Suycker inghemaeckt oft gheconfijt, konnen oock den buyck weeck ende suyver maecken.

De Gomme, die uyt de Perse-struycken vloeyt, is middelmatigh van ghestaltenisse, maer taey ende lijmachtigh van stoffe; ende door die slijmerachtigheydt kan sy de dunne scherpe vochtigheden bedwingen ende krachteloos maecken. Sy is goedt om de uyt-teerende oft hoestende menschen te helpen, ende om alle bloedtspouwinghe ende andere vloeden te stelpen oft te beletten, met eenighe leckinghe oft alleen inghenomen.

BIIVOEGHSEL.

Om dat den Perseboom teerer is ende eer sterft dan eenighe andere vruchtboomen, daerom is hy oock heel onbequaem om daer eenighe gheboomte op te inten: dan hy selve wordt op verscheyden gheboomte gheintet: selfs Cossicus versekert, dat hy op een Koolstruyck ghegriffet magh worden: dan om goedt te wesen, moet hy op eenen anderen Perseboom gheintet worden: om langh te duren, op den bitteren Amandelboom, oft op eenen Pruymelaer van Damast, oft Queeboom: om twee maenden vroegher vruchten te draghen dan hy ghemeynlijck pleegh, moetmen hem op een wijnstock inten, oft op eenen Moerbesie-boom; ende dan zijn de vruchten roodtachtigh van vleesch: om half Note half Perse te hebben, salmen hem op eenen Nootboom inten: maer op den Amandelboom gheintet zijnde sal Amandel-Persen draghen, die in Italien Pesche mandorle heeten, in ’t Latijn Amygdalo Persicus; van de welcke een soorte is met gheen vore oft klove, maer kael, gladt, effen, blinckende ende blosende als eenen rabaut oft anderen rooden Appel, vast van vleesch, vol saps, seer wijnigh van smaeck, die sy Melo Pesche noemen: een soorte van de welcke gheen steenen in en heeft, maer keernen oft saedt als de Appelen hebben. Een soorte is heel kleyn, Perseboom Naentken gheheeten; de welcke seer vroegh rijp is, ende heeft bijster kleyne vruchten, soet ende aenghenaem van smaeck; nochtans van de Abricots ghenoegh verschillende. Dan op verscheyden plaetsen van Italien vindtmen verscheyden soorten van dit ghewas, (al is ’t saecke datmen die van Genua voor de beste houdt) soo wel groene, geele, witte, rosse, bloedtroode, als andere, die sommighe smets; sommighe wijnachtigh, sommighe sarpachtigh van smaeck zijn; de welcke sy sommighe Pesche oft Persche Partitore noemen, sommighe Ammare; sommighe oock Duranine, die hard zijn, ende niet haest af en vallen: onder welck gheslacht oock hooren de Pesche Cotogne, dat is Quee Persen: alsoo gheheeten nae haer geele verwe ende lieffelijcken reuck: dan een gheslacht van Noot-Persen oft Pesche Nori heeft oock herde vruchten, van verwe ende smaeck de Queen gelijck; een ander soorte heeten sy Pesche Carote, om dat sy bloedt-roodt zijn, oft de Caroten van verwe gelijcken. Voorts soo is dit geboomte eerst uyt Persien gebroght, daer de vruchten vergiftigh zijn, ende van niemanden gheten worden; maer in andere landen ghebroght zijnde, hebben die schadelijckheydt afgheleydt. Van bladeren ghelijcken sy de Amandelboomen oft Wilgheboomen: maer de bloemen zijn peerscher dan de Amandelbloemen. Den ghemeynen man pleegh meest alle dese soorten van Persen, tot onderscheydt van de Abricots, Spade Persen te noemen. Een soorte is Vijghe Persen geheeten. Daer zijn oock Myrecotons, in ’t Fransch soo geheeten, in ’t Latijn Persica lutea pulpa, om dat het vleesch veel geeler is dan dat van de andere soorten. Doracia Pauli Aeginetae zijn soorten van Abricots oft Vroeghe Persen. De Fransoysen heetse oock wel Perses. Maer Prin ende Cin van Petrus Crescentius waeren boomen van bladeren de Mispel-bladeren ghelijck; van vruchten middelbaer tusschen Persen ende Abricots.

Malus Persica Theophrasti is den Citroen-boom.

Persica arbor Plinij ende Persea Theophrasti zijn niet ten vollen bekent: daerom salmen die onder de Vremde ende min bekende ghewassen beschrijven.

Nux Persica is de Okernote.

Noch van de krachten.

De Persen zijn ghemeynlijck lieffelijck ende aenghenaem van smaeck, ende bequaem om door haeren reuck het herte te verquicken, ende oock om den stanck des aedems te beteren, die van de maghe komt. Dan de ghene die hun ghesontheydt lief hebben, moeten daer soo luttel van eten als ’t moghelijck is, ende dat eer nuchteren dan andersints; om datse met andere spijsen geten seer haest bederven ende veel slijms doen wassen, ende het heel lichaem koudt maecken, ende kortsen veroorsaecken: in sonderheydt de ghene die op vochte plaetsen ghegroeyt zijn: want de ghene die in drooghe plaetsen voortkomen, zijn onschadelijcker. Andere segghen, dat de ghene die hardt zijn, ende vast aen den steen houden, de beste zijn: maer meest alle andere stemmen ghelijck, dat de beste Persen zijn de ghene die droogh ende hardt zijn, van vleesch roodtachtigh, ende aen den steen niet en kleven: maer datse allevenwel de ionghe heete menschen nutter zijn dan de oude koude ende vochte menschen, oft die slap van maghe zijn. Dan andere seggen, dat sy alle haere schadelijckheydt af legghen sullen alsmense in Water oft Wijn siedt: andere segghen, datse ghesondste zijn ende oock alderlieffelijckste van smaeck, alsmense in heete asschen braedt: andere houden voor seker, dat sy niet en schaden, alsmense met haer gantsche schorsse eet: andere versekeren, dat sy gheen quaedt en sullen doen alsmen de keerne korts daer nae eet. Maer den ghemeynen man is van gevoelen, dat de Perse in stucken ghesneden ende in rooden Wijn gheleydt, midts dien Wijn afgietende, veel ghesonder ende beter van smaeck is: dan voorwaer den Wijn en betert de Persen niet, iae maeckt eer dat haer quaet sap te rasscher ende lichtelijcker tot in de aders treckt. Voorts soo zijnder sommighe diese in pekel oft Oxymel oft in Honigh alleen bewaeren, in sonderheydt de Persen: oft sy drooghense in de Sonne als Vijghen, nae dat den steen uytghenomen is: ende segghen, dat het water, daer drooghe Persen in ghesoden zijn, ghedroncken, alle vloeden ende buyckloopen stopt. ‘Tselve betuyght Dioscorides oock, segghende dat de Persen inghenomen eer sy rijp zijn, den buyckloop stelpen; maer als sy rijp zijn maecken sy den buyck weeck, als Galenus schrijft.

De keernen van Persen gheten stillen de pijne ende krimpinghe in de buyck; ende, als gheseydt is, sy boeten al ’t quaedt dat van de Persen selve komt. Ses oft seven van dese keernen voor de maeltijdt gheten, beletten droncken te worden. In tijdt van Peste salmense oock nuchteren moghen eten: dan, om datse seer bitter zijn, salmense met Suycker bedecken als Amandelen. De selve ghestooten ende in Edick ghesoden als een papken, beletten het uytvallen des hayrs, alsmen ’t hooft daer mede wrijft: ghestooten ende ghebroght in ghedaente van Melck oft Saen, met water van Jiser-cruydt op ’t voorhooft ende den slaep van den hoofde ghestreken, stillen den hooftsweer. Olie uyt dese keernen gheperst, stilt oock de pijne des hoofts, in sonderheydt die aen d’een sijde komt; doet slaepen; stilt de pijne der ooren; vier oncen seffens ghedroncken, oft met een clisterie inghegoten, verdrijft de krimpinghe in den buyck oft colijcke; maer is oock seer nut om de pijne der nieren, die van den ghebroken steen oft graveel komt, te versoeten. Om de puckels ende roode placken des aensichts te verdrijven, neemt vier oncen keernen van Persen, met twee oncen ghepelt Cauwoorde saedt, ende stootse wel tsamen, ende perstse wel stijf uyt, datter Olie magh uyt komen: ende strijckt de huyt daer mede.

De bloeme van de Perseboom is seer goedt tegen de swaermoedigheydt ende teghen de wormen, is ’t datmen Syroopen maeckt van seven oft acht infusien van dien, om nuchter te ghebruycken: [1249] ende desen Syroop heeft de selve kracht van den Syroop van Roosen solutijf: ende dient beter de ghene die van ’t opstijghen des moeders ghequelt zijn, dan den Syroop van Roosen. Een Conserve daer van is de maghe nut, ende maeckt den buyck weeck. De versche bloemen geten maecken oock den buyck weeck, ende doen braecken met moyte ende sweetinghe: in salaet geten iaghen ’t water van de leversuchtighe af. Alsmen dese bloemen in eenen aerden pot doet, ende wel gestopt zijnde in d’aerde graeft, oft met heete mest bedeckt, ende daer nae; alsse bereyt zijn wel uytdouwt, soo komt daer een Olie van de welcke aen de pols aderen, langhs den ruggraet, ende aen ’t slaep van den hoofde ghestreken, de kortsen belet worden te komen.

Gomme van den Perseboom in Edick gheleydt ende ontdaen, suyvert de huyt, ende doet alle sproeten ende placken vergaen, maer om ’t bloetspouwen te ghenesen, salmense met water van Weghbree oft Porceleyne ingheven: teghen den hoest ende kortheydt des aedems, met Honigh water, oft Meede, oft afsiedsel van Hoefbladers; teghen den steen met wat Saffraens, oft met Radijs sap, Citroensap, oft witten Wijn, ’t ghewicht van een half loot tseffens.

De Persebladeren veel ghebruyckt, hebben kracht om de derdedaeghsche kortsen te ghenesen. ‘Tsap uyt dese bladers ghedouwt in de ooren ghedruypt, doodet de wormen die daer in groeyen, ende suyveren het etter dat daer uyt vloeyt. ‘Tpoeder van de drooghe bladers twee scrupelen swaer met water ende Wijn-azijn ghedroncken, doodet de wormen vande buyck. In Italien wordt een water uyt dese bladeren ghedistilleert in de Meymaendt, seer goedt om te doen pissen, de nieren ende de blase te suyveren, de ooren te ghenesen, de wormen te dooden, ende oock den hooftsweer te versoeten, van buyten ghestreken.

Sommighe voorsegghen sekerlijck een groote sterfte van Peerden ende andere beesten, als sy sien dat de Perseboomen hun bladers te vroegh verliesen.

HET VI. KAPITTEL.

Van perzik. (Prunus persica)

Geslachten.

In dit kapittel spreken we van de gewone perzik die geen ander verschil hebben dan in de vruchten waarvan sommige wit of groenachtig, sommige geel en sommige paarsachtig zijn, dan behalve deze is er noch een ander geslacht dat een middelsoort tussen de perzik en tussen de amandel schijnt te wezen. Naast deze is er een soort van perzik die vroege perzik heet, dan die zullen we in het volgende kapittel beschrijven.

Gedaante.

1. De gewone perzikboom is wel een boomachtig gewas, dan het wordt nimmermeer een grote boom want hij geeft ettelijke tere takken uit die zo zwak en broos zijn dat ze soms hun vruchten niet kunnen dragen, maar door het gewicht ervan scheuren of breken. Zijn bladeren zijn lang en rondom wat geschaard en lijken veel op wilgenbladeren, dan dat ze korter en bitter van smaak zijn. De bloemen zijn bleekpaars. De vruchten die men perzik noemt zijn rond en hebben op de ene zijde een diepe rechte voor en voorts alom met een dunne zachte wolachtige schil bedekt en zijn van buiten gewoonlijk wit, dan sommige zijn aan de ene zijde en sommige aan beide zijden donkerrood, sommige ook heel geel van kleur. Het binnenste vlees is de buitenste schors van kleur heel gelijk want als de schors geel is dan is het merg of vlees ook geel en als ze bruinrood is dan is het vlees ook zulks wat ook wit is in diegene die een witte schors hebben, dan diegene wiens schors aan de ene zijde roodachtig is hebben in hun vlees daar het ’t dichtste bij zijn steen of kern is ook een rode purperen kleur en zodanige perziken zijn van smaak uitermate wijnachtig en daarom zeer lieflijk om te eten, dan de gele zijn harder dan de anderen. Voorts ligt in het midden van deze vrucht een harde steen die van buiten ruw en met vele voren of ongelijke kloven doortogen is en daarin schuilt een kern als een amandelkern die ook met een diergelijk velletje bekleed is, dan het binnenste merg is nuttig en wat bitterachtig van smaak.

Uit de schorsen van de perzikboom als hij gesneden of gekwetst wordt vloeit een gom die in het begin vochtig is maar op den duur droger en harder wordt net zoals men aan de amandels en krieken ziet gebeuren.

2. Men vindt noch een andere soort van perzikbomen wiens vruchten van buiten niet met zacht dons of wolligheid bedekt zijn, maar heel glad, effen en kaal zijn en van buiten en van binnen heel groen en harder van vlees dan de voorgaande perzik en in zijn kern of steen schuilt een grote noot als een amandel zodat deze vrucht half perzik en half amandel schijnt te wezen.

Plaats.

De perzikbomen worden in de hoven en wijngaarden geplant.

Tijd.

De perzikboom groeit gauw en gemakkelijk en brengt zijn vruchten het derde of vierde jaar voort nadat hij gezaaid of geplant is, maar hij vergaat ook zeer gemakkelijk en blijft niet lang in het leven. Hij bloeit in april en kort daarna komen de bladeren voort. De vruchten worden hier te lande in de herfstmaand rijp.

Naam.

Deze boom heet hier te lande perse-boom, in Hoogduitsland Pfersichbaum, in Frankrijk perscher of pescher, in Engeland perche tree. Zijn Latijnse naam is Persica en Malus Persica, de Griekse Melea Persice.

De vruchten zelf heten in het Nederduits persen, in het Hoogduits Pfirsich, in het Frans pesches, in het Italiaans pesche, in het Spaans pexegos, in het Boheems breskew, in het Grieks Melon Persicon of alleen Persicon, als Galenus betuigt, in het Latijn ook Persicum of Malum Persicum. En van die diegene [1248] die niet gemakkelijk van hun steen of kern scheiden en daaraan vast houden worden Duracina genoemd alsof men harde perzik zei.

2. De ander soort van perzik mag in het Latijn Nux Persica, dat is perziknoot heten of amandel perzik omdat ze in het Frans persinaux of persenoix genoemd wordt. Want ze schijnt een middelsoort te wezen tussen de perzikboom en de amandelboom, als gezegd is.

Aard, kracht en werking.

Perziken zijn koud en vochtig van naturen en van beide in de tweede graad. Haar sap en ganse stof is gauw bedorven of verrot en het kan het lijf geen voedsel bijbrengen, maar plag daarvoor schadelijk te wezen en vooral als men ze na andere spijzen op het eind van de maaltijd eet want dan maken ze dat de ander spijs met haar in de maag bederft, maar als men ze voor alle andere spijs in het begin van de maaltijd inneemt dan zijn ze niet zo kwaad of hinderlijk, want gemerkt dat ze vochtig en slibberig zijn daarom zinken ze gauw en gemakkelijk naar beneden en omdat ze daardoor de buik week maken zijn ze de oorzaak dat de ander spijzen eerder en te gemakkelijker naar beneden gedreven en van onder uitgelaten wordt.

De binnenste kernen van de perzik zijn warm en droog van aard en door haar bitterheid openend en afvegend en nuttig om alle verstopping van de milt en lever te openen of te ontsluiten, in het kort, ze zijn van krachten en werkingen de bittere amandelen zeer gelijk.

Als men de kernen in het water van polei weekt en stampt dan trekt men of duwt men er een sap uit als melk wat dikwijls in de mond gehouden zeer goed is tegen de bekommering van de spraak als iemand van de m.s. geraakt is en het laat veel speeksel en slijm voortkomen.

De bladeren van perzikboom die bitter van smaak zijn hebben ook een verwarmende en verdrogende kracht en daardoor openen of ontsluiten ze de verstopping van de longen, lever, milt en van het ganse ingewand en hebben een kracht om te purgeren en de buik week, leeg en zuiver te maken van alle slijmerige koude en ook hete galachtige overtollige vochtigheden en tot dat doel worden ze in water, wei of gewaterde en anders heel lichte en zwakke wijn gekookt.

Die bladeren gestoten en op de navel gelegd doden en laten de wormen van de jonge kinderen afgaan.

De perzikbladeren gedroogd en klein gestoten en op de verse of bloedende wonden gestrooid helen en genezen die.

De bloemen van de perzikboom, zo men zegt, en vooral met suiker ingemaakt of gekonfijt kunnen ook de buik week en zuiver maken.

De gom die uit de perzikstammen vloeit is middelmatig van gestalte, maar taai en lijmachtig van stof en door die slijmachtigheid kan ze de dunne scherpe vochtigheden bedwingen en krachteloos maken. Ze is goed om de uitterende of hoestende mensen te helpen en om alle bloedspuwing en andere vloeden te stelpen of te beletten, met enige likking of alleen ingenomen.

BIJVOEGING.

Omdat de perzikboom teerder is en eerder sterft dan enige andere vruchtbomen daarom is het ook heel ongeschikt om er enige bomen op te enten, dan hij zelf wordt op verschillende bomen geënt en zelfs Cossicus verzekert dat hij op een koolstruik geënt mag worden, dan om goed te wezen moet hij op een andere perzikboom geënt worden, om lang goed over te blijven op de bittere amandelboom of op een pruim van Damascus of kweeboom, om twee maanden vroeger vruchten te dragen dan hij gewoonlijk doet moet men hem op een wijnstok enten of op een moerbeiboom en dan zijn de vruchten roodachtig van vlees, om half noot half perzik te hebben zal men hem op een notenboom enten, maar op de amandelboom geënt zal amandelperzik dragen die in Italië pesche mandorle heet en in het Latijn Amygdalo Persicus waarvan een soort is zonder voor of kloof, maar kaal, glad, effen en blinkt en bloost als een rabaut of andere rode appel, vast van vlees en vol sap en zeer wijnachtig van smaak die ze melo pesche noemen, een soort er van die geen stenen heeft, maar kernen of zaad als appels hebben. (Prunus x amygdalo-persica of Prunus persicoides) Een soort is heel klein en perzikboom naantje genoemd die zeer vroeg rijp is en bijster kleine vruchten heeft die zoet en aangenaam van smaak zijn, nochtans van de abrikoos genoeg verschillen. Dan op verschillende plaatsen van Italië vindt men verschillende soorten van dit gewas (al is het zo dat men die van Genua voor de beste houdt) zowel groene, gele, witte, roze, bloedrode als andere waarvan sommige zonder smaak,sommige wijnachtig, sommige scherpachtig van smaak zijn die ze soms pesche of persche partitore noemen, sommige ammare en sommige ook duranine die hard zijn en niet gauw afvallen onder welk geslacht ook de pesche cotogne horen, dat is kwee perzik die zo genoemd is naar haar gele kleur en lieflijke reuk, dan een geslacht van nootperzik of pesche nori heeft ook harde vruchten die van kleur en smaak de kwee gelijk zijn en een andere soort noemen ze pesche carote omdat ze bloedrood zijn of op de caroten van kleur lijken. Voorts is dit geboomte eerst uit Perzië gebracht daar de vruchten vergiftig zijn en van niemand gegeten worden, maar in andere landen gebracht hebben ze die schadelijkheid afgelegd. Van bladeren lijken ze op de amandelbomen of wilgenbomen, maar de bloemen zijn paarser dan de amandelbloemen. De gewone man plag meest al deze soorten van perzik tot onderscheidt van de abrikoos late perzik te noemen. Een soort is vijgperzik genoemd. Daar zijn ook Myrecotons, in het Frans zo genoemd, in het Latijn Persica lutea pulpa, omdat het vlees veel geler is dan dat van de andere soorten. Doracia Pauli Aeginetae zijn soorten van abrikozen of vroege perzik. De Fransen noemen ze ook wel perses. Maar prin en cin van Petrus Crescentius waren bomen van bladeren de mispelbladeren gelijk en van vruchten middelbaar tussen perzik en abrikoos.

Malus Persica Theophrasti is de citroenboom.

Persica arbor Plinij en Persea Theophrasti zijn niet volledig bekend en daarom zal men die onder de vreemde en minder bekende gewassen beschrijven.

Nux Persica is de walnoot.

Noch van de krachten.

De perziken zijn gewoonlijk lieflijk en aangenaam van smaak en geschikt om door hun reuk het hart te verkwikken en ook om de stank van de adem te verbeteren die van de maag komt. Dan diegene die hun gezondheid lief hebben moeten er zo weinig van eten als het mogelijk is en dat eerder nuchter dan anderszins omdat ze met andere spijzen gegeten zeer gauw bederven en veel slijm laten groeien en het hele lichaam koud maken en koortsen veroorzaken en vooral diegene die op vochtige plaatsen gegroeid zijn want diegene die in droge plaatsen voortkomen zijn onschadelijker. Andere zeggen dat diegene die hard zijn en vast aan de steen houden de beste zijn, maar meest alle andere stemmen overeen dat de beste perziken diegene zijn die droog en hard zijn, van vlees roodachtig en niet aan de steen kleven, maar dat ze alle evenwel voor de jonge hete mensen nuttiger zijn dan de oude koude en vochtige mensen of die slap van maag zijn. Dan andere zeggen dat ze alle schadelijkheid afleggen zullen als men ze in water of wijn kookt, andere zeggen dat ze de gezondste en ook allerlieflijkste van smaak zijn als men ze in hete as braadt en andere houden voor zeker dat ze niet schaden als men ze met hun ganse schors eet, andere verzekeren dat ze geen kwaad zullen doen als men de kern kort er na eet. Maar de gewone man is van mening dat als de perzik in stukken gesneden en in rode wijn gelegd wordt en die wijn eraf gieten veel gezonder en beter van smaak is, dan voorwaar de wijn verbetert de perzik niet, ja maakt eerder dat haar kwaad sap sneller en gemakkelijker tot in de aderen trekt. Voorts zo zijn er sommige die ze in pekel of oxymel of alleen in honig bewaren en vooral de perzik of ze drogen ze in de zon als vijgen nadat de steen er uit genomen is en zeggen dat het water daar droge perziken in gekookt zijn gedronken alle vloeden en buiklopen stopt. Hetzelfde betuigt Dioscorides ook en zegt dat de perzik ingenomen eer ze rijp zijn de buikloop stelpen, maar als ze rijp zijn maken ze die buik week, als Galenus schrijft.

De kernen van perzik gegeten stillen de pijn en krampen in de buik en, als gezegd is, ze boeten al het kwaad dat van de perzik zelf komt. Zes of zeven van deze kernen voor de maaltijd gegeten beletten dronken te worden. In tijd van pest zal men ze ook nuchter mogen eten, dan omdat ze zeer bitter zijn zal men ze met suiker bedekken als amandels. Die gestoten en in azijn gekookt als een papje beletten het uitvallen van het haar als men het hoofd daarmee wrijft, gestoten en in gedaante van melk of room gebracht en met water van ijzerkruid op het voorhoofd en slaap van het hoofd gestreken stillen de hoofdpijn. Olie uit deze kernen geperst stilt ook de hoofdpijn en vooral die aan de ene zijde komt, laat slapen, stilt de pijn van de oren en vier ons tegelijk gedronken of met een klysma ingegoten verdrijft de krampen in de buik of koliek, maar is ook zeer nuttig om de pijn van de nieren die van de gebroken steen of niergruis komt te verzoeten. Om de pukkels en rode plekken van het aanzicht te verdrijven, neem vier ons kernen van perzik met twee ons gepelde kouwoerdenzaad en stoot ze goed tezamen en perst ze goed stijf uit zodat er olie mag uitkomen en bestrijk de huid daarmee.

De bloem van perzikboom is zeer goed tegen de zwaarmoedigheid en tegen de wormen, als men er siropen van maakt van zeven of acht infusies van die om nuchter te gebruiken [1249] en deze siroop heeft dezelfde kracht van de siroop van rozen solutief en dient beter diegene die van het opstijgen van de baarmoeder gekweld zijn dan de siroop van rozen. Een konserf daarvan is de maag nuttig en maakt de buik week. De verse bloemen gegeten maken ook de buik week en laten met moeite braken en zweten, in salade gegeten jagen ze het water van de leverzuchtige af. Als men deze bloemen in een aarden pot doet en goed gestopt in de aarde begraaft of met hete mest bedekt en daarna als ze bereid zijn goed uitduwt dan komt er een olie van en als die aan de polsaderen, langs de ruggraat en aan de slaap van het hoofd gestreken wordt belet het de koortsen te komen.

Gom van perzikboom in azijn gelegd en opgelost zuivert de huid en laat alle sproeten en plekken vergaan, maar om het bloedspouwen te genezen zal men ze met water van weegbree of postelein ingeven, tegen de hoest en kortheid van adem met honigwater of mede of afkooksel van hoefbladeren, tegen de steen met wat saffraan of met radijssap, citroensap of witte wijn het gewicht van een half lood tegelijk.

De perzikbladeren veel gebruikt hebben kracht om de derdedaagse malariakoortsen te genezen. Het sap uit deze bladeren geduwd en in de oren gedrupt doodt de wormen die daarin groeien en zuiveren het etter dat er uit vloeit. Het poeder van de droge bladeren twee scrupels zwaar met water en wijnazijn gedronken doodt de wormen van de buik. In Italië wordt een water uit deze bladeren in mei gedistilleerd dat zeer goed is om te laten plassen, de nieren en de blaas te zuiveren, de oren te genezen, de wormen te doden en ook de hoofdpijn te verzoeten, van buiten gestreken.

Sommige voorzeggen zeker een grote sterfte van paarden en andere beesten als ze zien dat de perzikbomen hun bladeren te vroeg verliezen.

HET VIII. CAPITEL.

Van Amandelen.

Ghedaente.

Den Amandel-boom is van wasse ende van bladeren den Perse-boom ghelijck; maer hy wordt hoogher, ende heeft dicker ende stercker struycken, ende blijft langher levende. Sijn bladeren zijn langh, voor spitsch, rondom ghekerft, als de Perse-bladeren. De bloemen zijn oock dierghelijck. De vruchten, die men Amandelen noemt, ghelijcken de Persen oock: ende hebben aen d’een sijde daer beneffens een vore als een klove, ende op haer buytenste snoester een dunne sachte wolachtigheydt, ende daer onder heel luttel vleesch; dan ’t selve en is niet bequaem om eten, maer hardt, ende taey oft knorselachtigh. Daer onder schuylt den steen oft Note, die langher is dan den Perse-steen, niet soo rouw oft oneffen in ’t aenraecken, maer glat ende effen, tamelijcken hardt ende quaedt om breken: ende als dien steen oft schael ghebroken is, dan sietmen de binnenste keerne oft keeste, die de oprechte Amandel is, wat langher dan de keerne van de Persen, soet van smaeck; ende die noemtmen dan Soete Amandelen: ende somtijdts bitter; ende dan noemtmense Bittere Amandelen. De wortel van desen boom sinckt diep in d’aerde.

De Gomme, die uyt de struycken ende tacken van den Amandel-boom vloeydt, is oock die van de Perse-boomen ghelijck.

Plaetse.

De Amandelboomen wassen geern in warme ghewesten: ende daerom willen sy hier in Nederlandt seer qualijck groeyen oft vruchten draghen.

Tijdt.

De Amandel-boomen bloeyen vroegh, te weten met de Kerse-boomen: dan de vruchten worden in de Hoymaendt somtijdts volkomen ende rijp.

Naem.

Desen boom heet hier te lande Amandel-boom, in Hooghduytschlandt Mandelbaum; in Vranckrijck Amandier; in ’t Griecks heet hy Amygdale; in ’t Latijn Amygdalus.

De vruchten heeten in ’t Nederduytsch Amandelen; in ’t Griecks Amygdalon; in ’t Latijn Amygdalum, oft, alsmen nu in de Apoteken seydt, Amygdala; in ’t Hooghduytsch Mandell; in ’t Fransoys Amandes; in ’t Engelsch Almond; in ’t Beemsch Mandlij; in ’t Italiaensch Mandole; in ’t Spaensch Almandras, Amelles ende Amendoas. De soete heeten Amygdala dulcia, dat is Soete Amandelen; de bittere Amygdala amara, dat is, Bittere Amandelen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Soete Amandelen zijn redelijcken warm ende droogh van nature, te weten niet versch, maer dor gheworden zijnde. Dan de Bittere Amandelen zijn warm ende droogh wel tot in den tweeden graedt. Beyde hebben daer beneffens noch een olieachtighe oft vette stoffe; de welcke daer uyt gheperst oft ghedouwt kan worden, doch niet seer veel.

De Amandelen versch ghepluckt zijn aengenaem van smaeck, ende gheven wat voedtsels; doch dat selve is dick ende eerdachtigh; maer de ghene die langhe gepluckt ende dor geworden zijn, geven noch dicker ende grover voedtsel. Sy sincken oock traeghelijck nae beneden, sonderlingen als sy sonder de fluymen oft vellen ingenomen worden: want ghelijck de buysten, basten oft semelen van het Koren kracht hebben om den buyck weecker ende losser te maecken, ende om de overvloedigheden gemaeckelijcker te doen sincken, soo zijn de dunne oft binnenste fluymen van de Amandelen tot ’t selve oock goedt ende bequaem; in voeghen, dat de Amandelen die ghepelt, ende van dese fluymen verlost zijn, soo traghelijck nae beneden sincken, dat sy den buyck, die te weeck was, stoppen ende hardt [1251] maecken konnen: daerom worden sy seer nuttelijck ghegheven alle de ghene die met ’t roodtmelizoen oft met eenighen anderen buyckloop ghequelt zijn.

Wt de Soete Amandelen, als daer eenigh sop oft nat by ghegoten is, wordt een wit melckachtigh sap ghetrocken, Amandel-melck gheheeten; ’t welck niet alleen goedt is om het lichaem te voeden, maer is oock seer nut alle de gene die ’t roodtmelizoen oft enigen anderen vloet hebben: ende is oock seer behulpelijck de ghene die het pleuris oft ontstekinghe in de sijden hebben, en etter spouwen, als Alexander Trallianus betuyght: want de Amandelen hebben eenighe openende ende verteerende kracht, mitsgaders een afvaginghe: door de welcke sy de borst ende longeren seer toeghedaen ende nut zijn, ende seer behulpelijck om het etterachtigh spouwsel gemackelijcker te doen voortkomen ende rijsen.

Men maeckt van dese Soete Amandelen oock ettelijcke soorten van Koecken ende Taerten; als zijn de Marsepeynen ende andere diergelijcke lackernijen; de welcke meer verdrooghen, ende bequaemer zijn om den buyckloop te stoppen, dan het Amandel-melck; ende zijn daer-en-boven oock wel alsoo goedt om de voorseyde ghebreken van de longer ende borst te genesen, ende het etterachtigh spouwsel ghemackelijck te doen rijsen ende voortkomen.

De Olie, die uyt de Soete Amandelen verschelijck geperst is, kan alle smerte ende weedom verdrijven oft versoeten. Men geeft die te drincken de gene die van ’t pleuris oft versweeringhe der sijden sieck zijn, te weten nae dat sy in de ader gelaten zijn. De selve Olie is oock seer nut de ghene die eenighe gebreken in de Nieren hebben, ende met de smerten van ’t graveel ghequelt zijn: want sy opent, maeckt wijt ende slibberigh de doorganghen oft aderen van de pisse; ende maeckt dat sy bequaemer zijn om de steenkens oft ’t graveel te doen rijsen oft afkomen. Sy is oock bequaem om den buyck sachter ende weecker te maecken: daerom is sy nut om de colijcke te ghenesen. Men houtse oock voor seer goedt voor de vrouwen die van kinde verleeght zijn: want sy kan de naeweeen seer lichtelijck ende haestelijck versoeten oft wegh nemen.

De Bittere Amandelen hebben een dunmaeckende, verteerende ende openende kracht: ende ontsluyten alle verstoptheydt van de longeren, lever, nieren ende milte, ende van alle andere inwendighe leden: ende daerom zijn sy goedt om de pijnen van de sijde te versoeten. Sy maecken den buyck oock weeck: daer toe verwecken sy de maendtstonden, ende pisse; ende genesen de droppelpisse, ende koude pisse; om de selve oorsaecke zijn sy oock goedt teghen dat hoesten, kortheydt van adem, met eenighe leckinghe vermenght ende gebruyckt: want sy doen al ’t gene dat inde borst ende inde longeren vast is gemackelijck rijsen ende voortkomen. Dese Bittere Amandelen zijn oock goedt de gene die bloet spouwen, met Ameldonck vermenght ende ingenomen.

Men seydt oock, dat de ghene die vijf oft ses Bittere Amandelen nuchter inneemt, van dien gheheelen dagh niet droncken en sal worden.

Bittere Amandelen suyveren oock de huyt, ende doen alle plecken ende vlecken van ’t aensicht, ende van het gantsche lichaem vergaen.

De selve Bittere Amandelen suyveren alle quade vuyle verrotte sweeringhen ende voortsetende oft cruypende zeeren, alleen oft met Honigh vermenght; ende ghenesen de beten van de verwoede Honden, daerop gheleyt.

Bittere Amandelen met Edick oft met Olie van Roosen vermenght, ghenesen de pijne vanden hoofde, op ’t voorhooft, oft aen den slaep van den hoofde gheleyt, oft ghestreken, als Dioscorides seydt.

Wt dese Bittere Amandelen wordt oock een Olie ghedouwt; de welcke seer groote kracht heeft om te doen pissen, in sonderheydt als daer ettelijcke Scorpioenen in geworpen ende versmoort zijn; ende dan wordt dese Olie in ’t Latijn Oleum Scorpionum, dat is Scorpioen Olie, geheeten; ende wordt seer krachtigh bevonden om de graveelachtighe menschen ende andere die hun water niet dan met groote moeyte ende sonder pijne te doen pissen, te weten aen ’t ghemacht oft aen de monde van de blase gestreken.

De Gomme van de Amandelboomen heeft een verwarmende ende tsamentreckende kracht, seydt Dioscorides; hoe wel datse daer in niet seer haest oft lichtelijck ghemerckt en wordt. Dan sy kan nut wesen alle de gene die bloet spouwen, doch niet door eenighe tsamentreckende kracht, maer alleen door de taeygheydt oft slijmachtigheydt die sy heeft; met de welcke sy de doorgangen ende lochtgaetkens oft mondekens van de aderen toe stoppen kan; ende door de selve taeye stoffe kan dese Gomme seer nut zijn de gene die met eenen verouderden hoest gequelt zijn: sy kan daer door oock de groote onlijdelijcke smerten van ’t graveel versoeten, ende voor allen de scherpigheydt oft brandachtigheydt van de pisse bedwingen, te weten als sy met soeten Wijn gedroncken wordt, oft met eenigen anderen soeten dranck, als met het water, daer Calissiehout oft Rosijnen in ghesoden zijn. Dat de selve Gomme in Azijn ontdaen oft gesmolten, de placken, sproeten ende masen van de huyt suyveren ende wegh soude konnen nemen, ’t welck Dioscorides daer oock van schrijft, dat selve en dunckt my niet qualijck met de reden over een te komen.

BIIVOEGHSEL.

De Amandel-boomen brenghen de landtlieden veel winst aen: want sy en hoeven niet veel oeffeninghe, ende wassen wel op drooghe sandtachtighe plaetsen: daer-en-boven soo magh tusschen de selve het Koren seer wel wassen, door dien dat sy kleyn ende luttel loof hebben; maer de locht, daer sy onder staen, moet warm wesen: ende daerom sietmen in Provence ende Dolfine daer heele wyde velden mede bewassen; ende oock in Apulien, Sicilien ende andere eylanden van de Middelandtsche Zee, ende in de platte landen van Afrijcken. De vruchten zijn van hunnen eyghen aerdt bitter van keest, seydt Theophrastus, maer door oeffeninghe worden sy soet, te weten alsmen Verckens mest, by de wortel leyt, oft daer pisse over giet ende wel met aerden bedeckt; dan sy sullen wederom bitter worden, alsmen haer eerste scheuten van de beesten laet eten: men moet oock wel gade slaen, dat daer geen Peerde mest omtrent en komt; want sy souden onvruchtbaer worden: dan om de ghene die noyt ghedraghen en hebben tot haerer tijdt te doen draghen, salmen de wortel in de winter ontdecken, oft een deel van de struyck neffens der aerden doorbooren, ende eenen eycken prop in ’t gat slaen, ende daer menschen pisse over gieten. Voorts soo heeten de beste Amandelen in Italien Mandorle Ambrosine. Dese vrucht is rijp als sy haer schorsse begint te verlaten: dan is ’t datse in Pekel ghewasschen wordt, soo wordtse wit, ende blijft langh goedt, maer noch langher, is ’t datse terstont ghedrooght wordt; maer op datse de schorsse eer quijt wordt, salmense eenen tijdt langh op stroo laten ligghen. Sommighe heeten de Amandelen in ’t Latijn oock Nux longa, als ofmen Langhe Note seyde. De Olie van de Bittere Amandelen hiet in oude tijden Metopium.

Amygdalo-Persica is de Amandel-Persen, te weten Perselaeren oft Amandel-boom gheintet.

Amygdalus Guyanensis & Peruana zijn by de Indische cruyden hier nae beschreven, mitsgaders veele andere niet wel bekende vruchten, de Amandelen wat ghelijckende.

Petroamygdalus oft Petraea amygdalus, als ofmen Steen-Amandel seyde, wast in Candien, maer heeft weynigh ghelijckenisse met den Amandel-boom: daerom isse hier nae oock uytghestelt onder den naem Lazigiri.

Noch van de krachten.

De Soete Amandelen zijn lieflijcker ende bequaemer om eten voor de ghesonde, maer niet soo dienstelijck om de siecken te helpen als de Bittere: nochtans door dien dat sy altijdt eenighe bitterigheydt hebben (hoe wel die meest door de soetigheydt overwonnen ende verdooft wordt) daerom vertoonen sy oock een verdeylende afvaghende kracht; door de welcke sy goedt zijn de ghene die eenighe slijmigheydt inde keel hebben, oft de longersuchtighe, oft die graveelachtigh zijn ende niet ghemackelijck en konnen pissen: ende mits dien zijn oock goedt teghen de vochtighe ghebrecken van de maghe, te weten ongheschelt zijnde inghenomen: dan ghepelt zijnde, oft oock met Suycker bedeckt, vermeerderen sy de bijslapens macht ende lust inde mans ende vrouwen: inden mondt ghehouden benemen sy de smerten des tandtvleesch: ende veel gheten doen wel slapen: de groene dienen de swanghere vrouwen, om datse haer de walginghe benemen, ende de quade onredelijcke lusten in goeden appetijt oft etens lust veranderen. Dan als sy volkomen rijp zijn, gheven sy de magher menschen groote kracht ende voedsel, sonderlinghen met Suycker ghenoten.

Olie van Soete Amandels wordt oock van de Handtschoenmakers ghebruyckt; ende wordt ghemaeckt van oude Soete Amandels die heel zijn, in eenen sack oft stamijne ghesloten, ende in een panne verwarmt sonder te verbranden, ende dan in een warme persse gheleyt ende uytghedouwt.

De Italiaenen ende die van Provencen maecken Marsepeynen van Honigh ende Amandels, seer goedt om de fluymen te lossen, ende voor de menschen die uytdrooghen.

Bitter Amandelen gheten, doe alle pijne des inghewants vergaen, drijven de wormen uyt, ende ghenesen het graveel, de droppelpisse, ende ghebreken van de nieren, met Termentijm oft met soeten Wijn inghenomen: met Honigh ende Melck gheleckt, zijn goedt voor de colijcke, leversucht ende hoest. Melck van dese Bittere amandelen ghemaeckt, is oock nut teghen de Sciatica oft Heupgicht. De selve op de navel gheleyt, doen de wormen sterven: met Wijn ghemenght, ghenesen de bloedighe puystkens aen de beenen: selfs aen ’t ghemacht ghehouden, doen [1252] de maendtstonden voortkomen: kleyn ghestooten ende met water van Jiser-cruydt aen ’t slach van den hoofde ghestreken, oft ghebonden, doen rusten ende slapen. Olie uyt dese Bittere Amandelen ghemaeckt, alsmen die inde panne roost ende dickwijls roert, ende daer nae stijf uytperst, is seer goedt teghen de opstijginghe des moeders, onder den navel ghestreken: dan aen de lendenen oft navel ghesmeert is oock goedt teghen ’t graveel, koude pisse, droppelpisse, ende pijne der nieren: aen den slaep van den hoofde ghestreken, doet den hooftsweer vergaen, ende brenght ruste: warm in de suysende ooren ghedaen, beneemt de tuyten, ende brenght het ghehoor weder: maeckt de verharde zenuwen sacht. Sy gheneest oock de enghborstigheydt ende miltsucht. Sy verdrijft oock alle plecken ende ander onsuyverheydt des aensichts; ende doet de rimpelen vergaen, met Honigh ghemenght: ende wordt goedt ghehouden om het duyster ghesicht te verklaeren: maer met Wijn ghemenght, suyvert de tranende zeeren des hoofts.

Dese Bittere Amandelen by ander spijse ghemenght, doen de Vossen, Katten ende Hoenders sterven.

De wortels van de bittere Amandel-boomen in Water oft Wijn ghesoden, nemen wegh de sproeten ende plecken des aensichts, daer mede ghestreken.

De Gomme van dese Bittere ende oock van de Soete Amandel-boomen met Azijn ghemenght, gheneest de drooghe schorftheydt ende krauwagie: met ghewaterden Wijn ghedroncken gheneest de heesheydt. De sijde lakenen worden met dese Gomme oock vast ende stijf ghemaeckt, op dat sy soo haest niet en rimpelen oft fronselen.

Looghe van Amandel-boom asschen, ende oock van de ghebrande schorsse ende schellen, is goedt om de kanckerachtighe voortsetende sweeringhen te ghenesen.

HET VIII. CAPITEL.

Van amandelen. (Prunus dulcis)

Gedaante.

De amandelboom is van groei en van bladeren de perzikboom gelijk, maar hij wordt hoger en heeft dikker en sterker stammen en blijft langer leven. Zijn bladeren zijn lang en voor spits, rondom gekerfd zoals de perzikbladeren. De bloemen zijn ook diergelijk. De vruchten die men amandels noemt lijken ook op perziken en hebben aan de ene zijde daarnaast een voor als een kloof en op hun buitenste schil een dunne zachte wolligheid en daaronder heel weinig vlees, dan dat is niet geschikt om te eten, maar hard en taai of korrelachtig. Daaronder schuilt de steen of noot die langer is dan de perziksteen en niet zo ruw of oneffen in het aanraken, maar glad en effen, tamelijk hard en slecht om te breken en als die steen of schaal gebroken is dan ziet men de binnenste kern of keest die de echte amandel is en is wat langer dan de kern van de perzik en zoet van smaak en die noemt men dan zoete amandels en soms zijn ze bitter en dan noemt men ze bittere amandels. De wortel van deze boom zinkt diep in de aarde.

De gom die uit de stammen en takken van de amandelboom vloeit is ook die van de perzikbomen gelijk.

Plaats.

De amandelbomen groeien graag in warme gewesten en daarom willen ze hier in Nederland zeer kwalijk groeien of vruchten dragen.

Tijd.

De amandelbomen bloeien vroeg, te weten met de kersenbomen, dan de vruchten worden in juli soms volkomen en rijp.

Naam.

Deze boom heet hier te lande amandelboom, in Hoogduitsland Mandelbaum, in Frankrijk amandier, in het Grieks heet het Amygdale en in het Latijn Amygdalus.

De vruchten heten in het Nederduits amandelen, in het Grieks Amygdalon en in het Latijn Amygdalum of, zoals men nu in de apotheken zegt, Amygdala, in het Hoogduits Mandell, in het Frans amandes, in het Engels almond, in het Boheems mandlij, in het Italiaans mandole, in het Spaans almandras, amelles en amendoas. De zoete heten Amygdala dulcia, dat is zoete amandels en de bittere Amygdala amara, dat is bittere amandels.

Aard, kracht en werking.

De zoete amandels zijn redelijk warm en droog van nature, te weten niet vers, maar als ze dor geworden zijn. Dan de bittere amandels zijn warm en droog wel tot in de tweede graad. Beide hebben daarnaast noch een olieachtige of vette stof die daaruit geperst of geduwd kan worden, doch niet zeer veel.

De amandels vers geplukt zijn aangenaam van smaak en geven wat voedsel, doch dat is dik en aardachtig, maar diegene die lang geleden geplukt en dor geworden zijn geven noch dikker en grover voedsel. Ze zinken ook traag naar beneden en vooral als ze zonder de fluimen of vellen ingenomen worden, want net zoals de buisten, basten of zemelen van het koren kracht hebben om de buik weker en losser te maken en om de overvloedigheden gemakkelijker te laten zinken zo zijn de dunne of binnenste fluimen van de amandels tot hetzelfde ook goed en geschikt op die manier dat de amandels die gepeld en van deze fluimen verlost zijn zo traag naar beneden zinken dat ze de buik die te week was stoppen en hard [1251] maken kunnen en daarom worden ze zeer nuttig gegeven aan diegene die met de rode loop of met enige andere buikloop gekweld zijn.

Uit de zoete amandels, als er enig sap of nat bij gegoten is, wordt een wit melkachtig sap getrokken dat amandelmelk heet wat niet alleen goed is om het lichaam te voeden, maar is ook zeer nuttig voor al diegene die de rode loop of enige andere vloed hebben en is ook zeer behulpzaam diegene die pleuris of ontsteking in de zijden hebben en etter spuwen, als Alexander Trallianus betuigt, want de amandels hebben enige openende en verterende kracht met een afveging waardoor ze de borst en longen zeer toegedaan en nuttig zijn en zeer behulpzaam om het etterachtig spuugsel gemakkelijker te laten voortkomen en rijzen.

Men maakt van deze zoete amandels ook ettelijke soorten van koeken en taarten zoals marsepeinen en andere diergelijke lekkernijen zijn die meer verdrogen en beter zijn om de buikloop te stoppen dan amandelmelk en zijn daarboven ook wel zo goed om de voor vermelde gebreken van de longen en borst te genezen en het etterachtig spuugsel gemakkelijk te laten rijzen en voortkomen.

De olie die vers uit de zoete amandels geperst is kan alle smart en weedom verdrijven of verzoeten. Men geeft die te drinken diegene die van het pleuris of verzwering van de zijden ziek zijn, te weten nadat ze in de ader gelaten zijn. Die olie is ook zeer nuttig diegene die enige gebreken in de nieren hebben en met de smarten van het niergruis gekweld zijn, want ze opent, maakt wijdt en slibberig de doorgangen of aderen van de plas en maakt dat ze beter zijn om de steentjes of het niergruis te laten rijzen of af te komen. Ze is ook geschikt om de buik zachter en weker te maken en daarom is ze nuttig om de maagpijn te genezen. Men houdt ze ook voor zeer goed voor de vrouwen die van kind geleegd zijn want ze kan de naweeën zeer gemakkelijk en gauw verzoeten of weg nemen.

De bittere amandelen hebben een dun makende, verterende en openende kracht en ontsluiten alle verstopping van de longen, lever, nieren en milt en van alle andere inwendige leden en daarom zijn ze goed om de pijnen van de zijde te verzoeten. Ze maken de buik ook week en daarbij verwekken ze de maandstonden en plas en genezen de druppelplas en koude plas en vanwege dezelfde oorzaak zijn ze ook goed tegen dat hoesten, kortheid van adem, met enige likking vermengt en gebruikt, want ze doen al hetgeen dat in de borst en in de longen vast is gemakkelijk rijzen en voortkomen. Deze bittere amandels zijn ook goed diegene die bloed spuwen, met stijfsel vermengt en ingenomen.

Men zegt ook dat diegene die vijf of zes bittere amandels nuchter inneemt die gehele dag niet dronken zal worden.

Bittere amandels zuiveren ook de huid en laten alle plekken en vlekken van het aanzicht en van het ganse lichaam vergaan.

Die bittere amandels zuiveren alle kwade vuile verrotte zweren en voortsetende of kruipende zeren, alleen of met honig vermengt, en genezen de beten van de dolle honden, daarop gelegd.

Bittere amandels met azijn of met olie van rozen vermengt genezen de pijn van het hoofd, op het voorhoofd of aan de slaap van het hoofd gelegd of gestreken, als Dioscorides zegt.

Uit deze bittere amandels wordt ook een olie geduwd die zeer grote kracht heeft om te laten plassen en vooral als er ettelijke schorpioenen in geworpen en versmoord zijn en dan wordt deze olie in het Latijn Oleum Scorpionum genoemd, dat is schorpioen olie, en wordt zeer krachtig bevonden om de niersteenachtige mensen en andere die hun water niet dan met grote moeite en zonder pijn te laten plassen, te weten aan het geslacht of aan de mond van de blaas gestreken.

De gom van de amandelbomen heeft een verwarmende en tezamen trekkende kracht, zegt Dioscorides, hoewel dat ze daarin niet zeer gauw of gemakkelijk gemerkt wordt. Dan ze kan nuttig wezen al diegene die bloed spuwen, doch niet door enige tezamen trekkende kracht, maar alleen door de taaiheid of slijmachtigheid die ze heeft waarmee ze de doorgangen en luchtgaatjes of mondjes van de aderen toe stoppen kan en door die taaie stof kan deze gom zeer nuttig zijn voor diegene die met een verouderde hoest gekweld zijn en ze kan daardoor ook de grote onlijdelijke smarten van het niergruis verzoeten en voor alles de scherpte of het branden van de plas bedwingen, te weten als ze met zoete wijn gedronken wordt of met enige andere zoete drank zoals met het water daar zoethout of rozijnen in gekookt zijn. Dat die gom in azijn opgelost of gesmolten de plekken, sproeten en mazelen van de huid zuiveren en weg zou kunnen nemen, wat Dioscorides daar ook van schrijft, dat lijkt me niet slecht met de reden overeen te komen.

BIJVOEGING.

De amandelbomen brengen de landlieden veel winst aan want ze behoeven niet veel teelt en groeien goed op droge zandachtige plaatsen en daarboven mag tussen die het koren zeer goed groeien doordat ze klein en weinig loof hebben, maar de lucht daar ze onder staan moet warm wezen en daarom ziet men in Provence en Dolfine er hele wijde velden mee begroeid en ook in Apulië, Sicilië en andere eilanden van de Middellandse Zee en in de platte landen van Afrika. De vruchten zijn van hun eigen aard bitter van kern, zegt Theophrastus, maar door teelt worden ze zoet, te weten als men varkensmest bij de wortel legt of er plas over giet en goed met aarde bedekt, dan zullen ze wederom bitter worden als men hun eerste scheuten van de beesten laat eten, men moet er ook wel op letten dat er geen paardenmest omtrent komt; want ze zouden onvruchtbaar worden, dan om diegene die nooit gedragen hebben tot hun tijd om te laten dragen zal men de wortel in de winter ontbloten of een deel van de stam naast de aarde doorboren en een eiken prop in het gat slaan en daar mensenplas over gieten. Voorts zo heten de beste amandels in Italië mandorle ambrosine. Deze vrucht is rijp als ze haar schors begint te verlaten, dan is het dat ze in pekel gewassen wordt dan wordt ze wit en blijft lang goed, maar noch langer is het dat ze terstond gedroogd wordt, maar zodat ze de schors eerder kwijt wordt zal men ze een tijd lang op stro laten liggen. Sommige noemen de amandels in het Latijn ook Nux longa, alsof men lange noot zei. De olie van de bittere amandels heette in oude tijden Metopium.

Amygdalo-Persica is de amandelperzik, te weten perziken die op de amandelboom geënt zijn.

Amygdalus Guyanensis & Peruana zijn bij de Indische kruiden hierna beschreven met vele andere niet goed bekende vruchten die wat op amandels lijken.

Petroamygdalus of Petraea amygdalus alsof men steenamandel zei groeit in Kreta maar heeft weinig gelijkenis met de amandelboom en daarom is ze hierna ook uitgesteld onder de naam Lazigiri.

Noch van de krachten.

De zoete amandels zijn lieflijker en beter om te eten voor de gezonde, maar niet zo nuttig om de zieken te helpen als de bittere, nochtans doordat ze altijd enige bitterheid hebben (hoewel die meest door de zoetheid overwonnen en verdoofd wordt) daarom vertonen ze ook een verdelende, afvegende kracht waardoor ze goed zijn voor diegene die enige slijmerigheid in de keel hebben of de longzuchtige of die niergruisachtig zijn en niet gemakkelijk kunnen plassen en daardoor zijn ze ook goed tegen de vochtige gebreken van de maag, te weten ongeschild ingenomen, dan gepelt of ook met suiker bedekt vermeerderen ze de bijslapen macht en lust in de mans en vrouwen en in de mond gehouden benemen ze de smarten van het tandvlees en veel gegeten laten goed slapen, de groene dienen de zwangere vrouwen omdat ze bij hun de walging benemen en de kwade onredelijke lusten in goede appetijt of eetlust veranderen. Dan als ze volkomen rijp zijn geven ze de magere mensen grote kracht en voedsel en vooral met suiker genoten.

Olie van zoete amandels wordt ook van de handschoenmakers gebruikt en wordt gemaakt van oude zoete amandels die heel zijn en in een zak of zeef gesloten en in een pan verwarmt zonder te verbranden en dan in een warme pers gelegd en uitgeduwd.

De Italianen en die van Provence maken marsepeinen van honig en amandels die zeer goed is om de fluimen te lossen en voor de mensen die uitdrogen.

Bittere amandels gegeten laten alle pijn van het ingewand vergaan, drijven de wormen uit en genezen niergruis, druppelplas en gebreken van de nieren met terpentijn of met zoete wijn ingenomen en met honig en melk gelikt zijn goed voor maagpijn, leverzucht en hoest. Melk van deze bittere amandels gemaakt is ook nuttig tegen Sciatica of heupjicht. Die op de navel gelegd laat de wormen sterven en met wijn gemengd genezen de bloedige puistjes aan de benen, zelfs aan het geslacht gehouden laten [1252] de maandstonden voortkomen en klein gestoten en met water van ijzerkruid aan de slag van het hoofd gestreken of gebonden laten rusten en slapen. Olie uit deze bittere amandels gemaakt, als men die in de pan roostert en dikwijls roert en daarna stijf uitperst, is zeer goed tegen de opstijging van de baarmoeder, onder de navel gestreken, dan aan de lendenen of navel gesmeerd is het ook goed tegen niergruis, koude plas, druppelplas en pijn van de nieren, aan de slaap van het hoofd gestreken laat de hoofdpijn vergaan en brengt rust, warm in de suizende oren gedaan beneemt het tuiten en brengt het gehoor weer, maakt de verharde zenuwen zacht. Ze geneest ook de benauwdheid en miltzucht. Ze verdrijft ook alle plekken en ander onzuiverheid van het aanzicht en laat de rimpels vergaan, met honig gemengd, en wordt goed gehouden om het duister gezicht te verhelderen, maar met wijn gemengd zuivert het de tranende zeren van het hoofd.

Deze bittere amandelen bij ander spijs gemengd laat de vossen, katten en hoenders sterven.

De wortels van de bittere amandelbomen in water of wijn gekookt nemen de sproeten en plekken van het aanzicht weg, daarmee gestreken.

De gom van deze bittere en ook van de zoete amandelbomen met azijn gemengd geneest de droge schurft en jeuk en met gewaterde wijn gedronken geneest het de heesheid. De zijden lakens worden met deze gom ook vast en stijf gemaakt zodat ze niet zo gauw rimpelen of verfrommelen.

Loog van amandelboomas en ook van de gebrande schors en schillen is goed om de kankerachtige voortsetende zweren te genezen.

HET XIV. CAPITEL.

Van Pruymen.

Gheslachten.

De Pruymen zijn eyghentlijck maer eenerhande, hoe wel daer groot verschil in de verwe, grootte ende smaeck van de vruchten is. Dan sommighe rekenen by de Pruymen een wilde soorte die men Slehen oft Kleyne Pruymen noemt, daer wy in ‘t 14. Capitel van ons 26.boeck bijsonderlijck van gheschreven hebben. Theophrastus vermaent oock van een Egyptische Pruyme; ende die sullen wy nae de ghemeyne Pruymen teghenwoordighlijck beschrijven. ]1260]

Ghedaente.

Den Pruymboom wordt tamelijcken hoogh ende dick, gelijck andere boomen, ende worpt veele tacken uyt, die met bruyne effenachtige schorssen bekleedt zijn. De bladeren zijn wat langachtigh, schier rondt, rondom wat gesneden ende gekerft. De bloemen zijn wit. De vruchten, diemen Pruymen noemt, zijn meest langworpigh, van buyten met een sachte effene gladde dunne blinckende schelle bedeckt; iae de welcke het vleesch volght, dat gelijvig ende sappigh genoegh is: ende in ’t middel van dien leydt eenen langachtighen herden steen, daer in de keerne besloten is. Dan dese vruchten zijn van den anderen dickwijls seer verscheyden, aengaende haer verwe, gedaente ende grootte; want sommige zijn uyt den blauwen wat swartachtigh van verwe; de welcke oock tweederhande zijn, sommige langer, sommige ronder van maecksel: sommige zijn heel geel oft waschverigh: andere zijn licht roodt oft peerschachtigh; ende dese zijn ghemeynlijck wel de grootste van alle de soorten van Pruymen. Men vinter oock sommige die groen blijven, ende zijn seer langhworpigh van maecksel, seer soet ende aenghenaem van smaeck. Sommige zijn oock drooger van vleesch ende niet soo waterachtigh, daerom oock lichtelijcker van haer steenen scheydende: ander zijn vochter ende volsappiger, die veel vaster aen haer steenen houden. De wortel van dese boomen spreyt haer verre onder d’aerde, ende worpt tot veele plaetsen ionghe scheuten uyt, die oock hoogh opwassen, is ’t dat sy niet in tijdts afghehouden worden.

Dese Pruymen worden somtijdts oock op andere boomen gheintet; de welcke van ghedaente haer moeder, maer van sape den boom, daer sy op gheset zijn, ghelijcken, als Plinius betuyght.

Plaetse.

De Pruymen wassen op alle plaetsen van de werelt, die ons bekent zijn: dan sy aerden best in de hoven, in lichte ende opene aerde.

Dan nae de verscheydentheydt van de ghewesten oft landouwen daer sy wassen, soo hebben sy oock verscheyden ghedaente ende eyghentheydt oft krachten, als wy hier nae betoonen sullen.

Theophrastus ende Plinius vermaenen van eenen Egyptischen Pruym-boom; den welcken seer hoogh ende groot wordt, ende vruchten voortbrenght van aerdt ende van grootte de Mispelen allermeest ghelijckende: den welcken in de maendt van Pyaneysion, dat is in ’t beginsel van October, begint te bloeyen: maer omtrent den Winter worden de vruchten volkomen ende rijp, wanneer hy sijn bladeren oock behoudt; want sy altijdt op den boom blijven. Dan dusdanighe Pruym-boomen en zijn hedensdaeghs niet bekent.

Tijdt.

De Ghemeyne oft Tamme Pruym-boomen bloeyen in April, ende dan komen de bladeren oock seer haest voort. De Pruymen worden in den Somer rijp; doch sommighe vroeger, sommighe wat spader.

Naemen.

Desen boom heet in onse tael Pruym-boom, in ’t Hooghduytsch Pflaumenbaum; in ’t Fransoys Prunier, in ’t Spaensch Cinielo, Andrino, ende Amexeyra; in ’t Latijn Prunus; in ’t Griecks Coccymelea.

De vruchten heeten in ’t Nederduytsch Pruymen; in ’t Hooghduytsch Pflaumen ende Praumen; in ’t Fransoys Prune; in ’t Italiaensch oock Prune ende Susine; in ’t Spaensch Prunas, Andrinas, Amexas ende Cirvelas; in ’t Beemsch Sswestka Slywa; in ’t Latijn Prunum; in ’t Griecks Coccymelon. Dan behalven de voorgaende naemen soo hebben de Pruymen oock ettelijcke toenaemen, nae de plaetsen ende landen daer sy pleghen te wassen: want sommighe hieten in oude tijden van Pruymen van Damasck, in ’t Latijn Pruna Damascena, die in Syrien by Damasco wiessen: andere heeten Spaensche Pruymen, in ’t Latijn Pruna Hispanica, die uyt Spaegnien ghesonden wierden. Ende soo worden hedensdaeghs sommighe Pruymen Pruna Pannonica oft Pruna Hungarica, dat is Hungersche Pruymen toeghenoemt, andere Marhernsche Pruymen, in ’t Latijn Pruna Moravica; ende noch andere Fransche Pruymen, in ’t Latijn Pruna Gallica, nae de plaetsen daer sy groeyen.

Clearchus Peripateticus den Philosooph seydt, dat de Pruymen van Damasck in de eylanden van Rhodes ende van Sicilien Brabyla ghenoemt wierden; gelijckse den Poët Theocritus oock noemt, seggende: De tacken van de boomen vallen ter aerden, omdat sy seer geladen zijn met haer vruchten oft Brabyla: elders seydt hy, Soeter dan Brabya, willende te kennen gheven hoe soet ende goedt van smaeck de voorseyde Pruymen van Damasck waeren. Want, als Atheneus daer van schrijft, de Pruymen van Damasck oft Brabyla zijn kleyner dan de gemeyne Pruymen, van smaeck de selve gelijck, doch wat scherper, mondigher oft smakelijcker; datmen in ’t Griecks drimyteros pleegh te segghen. Seleurus, als den selven Atheneus betuyght, versekert dat de Brabyla, de Ela, de Coccymela, ende de Madrya eenerhande vruchten zijn: ende dat de Madrya soo ghenoemt worden, als ofmen Malodrya seyde: Brabyla, om datse maeghe aenghenaem ende den buyck nut zijn, mits datse de spijse uyt de darmen drijven: Ela, als ofmen Mela seyde, ghelijck Demetrius Irton in sijn boeck Etymologia betuyght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Pruymen versch van den boom gepluckt, doch volkomen rijp zijnde, hoedanigh die oock mogen wesen, verkoelen ende maecken vochtigh van haeren eygen aerdt: ende voor spijse ingenomen brengen den lijve heel luttel voedsels, ende doen quaedt bloedt groeyen. Want ghelijckerwijs de Pruymen van selfs bijster haest bedorven ende verrot worden, soo is oock hun sap in den lijve seer onderworpen de bedervenis ende verrottinghe; daer door plegen sy de andere spijse, die daer by is oock te bederven. Dan sy zijn alleen nut voor de gene die te hardt van buyck zijn: want de Pruymen als spijse genoten maecken den buyck redelijcken sacht, ende weeck, door haer verkoelende ende vochtmakende kracht, ende taeyachtighe slibberachtighe stoffe.

Maer de gedrooghde Pruymen zijn veel beter om in te nemen dan de versche, ende de maghe aenghenaemer; oock brenghen sy veel meer ende veel beter voedsel by; ende ’t welck niet seer haest bedorven en wordt.

De Pruymen, die in Syrien, te weten by de stadt van Damasco groeyen, worden ghemeynlijck voor de beste Pruymen ghehouden, als Galenus betuyght lib. De aliment.facult,daer nae volghen de ghene die in Spaegnien wassen: dan die en hebben gheen tsamentreckinghe in haer: daer-en-teghen zijn sommighe Pruymen van Damasck heel tsamentreckende. Want ghemeynlijck bevindtmen, dat de Pruymen van Damasck meer tsamentreckende van smaeck zijn, ende de Spaensche meer soetigheyts hebben. ]1251]

Dioscorides seydt dat de ghedrooghde Pruymen van Damasck den buyck hardt maecken: maer Galenus (lib. De simp.medic.facultat.) versekert merckelijck dat sy hem weeck maecken, ende sachten kamergangh doen hebben: maer dat de Spaensche Pruymen dat selve soo krachtighlijck niet en doen: dan als sy in Honigh water oft Honigh-wijn, te wetendaer wat veelachtigh Honigh by is, gesoden worden, dan maecken sy den buyck weeck, als den selven Galenus betuyght: al waer ‘t saecke datmense maer alleen sonder dien Honigh in en nam: maer sy wercken noch veel sterckelijcker alsmen daer Honigh-water nae drinckt.

Dan nu ter tijdt en vindtmen in dese landen de oprechte Pruymen van Damasck, te weten die in Syrien gewassen zijn niet: maer in stede van die worden daer hedensdaeghs de Honghersche Pruymen meest ghepresen ende gheacht, te weten die langhworpigh van maecksel ende soet van smaeck zijn. Doch de Mehrensche Pruymen worden voor bequaemer ghehouden om den buyck weeck te maecken, in sonderheyt de ghene die omtrent Brunnen, welck de hooftstadt van Morania oft Mehrenlandt is, ghewassen zijn: want die Pruymen, als sy alle haer waterachtige vochtigheyt af gheleyt hebben, ende gantsch droogh gheworden zijn, dan hebben sy eenen seer goeden ende soeten smaeck, zijn de monde seer aengenaem; ende maecken den buyck soo sachtelijck ende gemackelijcken weeck ende los, dat sy dies aengaende de Cassie ende de Manna te boven gaen, als Thomas Jordanus versekert.

De Gomme, die uyt de Pruym-boom vloeyt, is pappende, klevende ende toeheelende van aerd, seydt Dioscorides: ende de selve met wijn ghedroncken, breeckt den steen, ende doet het graveel lossen ende rijsen: met edick vermenght ende op de huyt gestreken, doet alle sproeten, placken ende maesen van de ionghe kinderen vergaen ende verdwijnen. In ’t kort, dese Gomme vermagh al ’t selve dat de Gommen van de Perselaeren ende Krieckelaeren doen.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van Pruymen zijn onmoghelijck ende oock onnodigh om al te samen verhaelt te worden: dan de schoone groote bruyn blauwe soete zijn de ghene die over al meest Pruna Damascena gheheeten worden; in ’t Hooghduytsch Quetschen ende Blauw Spilling; hier te lande Damast Pruymen: dan de andere Pruymen, die in Vranckrijck ende Nederlandt met dien naem bekent zijn, ende nochtans altijdt eenige sarpigheydt behouden, al waeren sy half bedorven, die en moghen den naem Pruna Damascena niet wel met recht voeren: want sy al te veel tsamentreckinghe ende stoppinghe in haer hebben. De ghene die te Damasck self wassen zijn daer oock dier, als Bellonius schrijft, ende zijn grooter dan Okernoten, vast van vleesch, soet van smaeck, met wat sarps daer by, te weten als sy droogh zijn; ende daer in schuylt een langhe, ende eer platte dan ronde oft dicke keerne. De andere ghemeyne castanie-bruyne Pruymen, de geelachtighe Cerea ende Cereola Pruna, nae haer waschgeele verwe; de groote roode rondtachtighe, Pruna asinina, in ’t Hooghduytsch Rosz pflaumen, ende hier te lande Rospruymen; de alderkleynste ronde Pruymkens heeten in ’t Hooghduytsch Klein Herbstpflaumen, ende hier te lande Palloken. Dan in ’t kort, alle Pruymen heeten meest in Engelandt Plumtree, in Hooghduytschlandt Quetschen oft Wetschen; in Italien Brugne, Susine, Succine, Pruni domestici, ende een seer groote groene, nochtans seer soete soorte, Verdaccir; in ’t Fransch Prunier oft Prunelier, ende Damoines; maer dat is den naem van Kleyne ronde Pruymkens; ende Partagons oft Perticons, daer Gesnerus af vermaent, die oock seer schoon ende gheacht zijn. Men vindt oock Muscus-Pruymen; de welcke (soo Costeus schrijft) komen alsmen een pruymstruycksken met Muscus bestrijckt, eermen dat intet. In sommighe hoven vindtmen Pruym-Kersen, wiens vleesch een Pruyme is, bekleedt met een groenachtigh vel oft schelle; maer den steen ende keerne is van de Perse; ende heeten in Vranckrijck Prune-pesches, ende Pesches noix. Maer de Daey Pruymen zijn langhworpigh, als Daeyen oft Amandelen; ende heeten daerom oock Amandel-pruymen; ende Bellonius vermaent van een kleyn boomken dat hy Nuciprunus, dat is Note-Pruymen, noemt, ende oock van een ander dat hy Cerviprunus heet. Dan om alle den Somer langh Pruymen te hebben tot Alderheylighen toe, griffien sommighe verscheyden soorten van Pruymen op de Stekelbezien, Tamme Moerbezeien, oft op Krieckelaeren. Sy vermenighvuldighen seer, soo wel op andere Pruym-boomen, als Appel-boomen, Amandel-boomen, Perse-boomen ende Sorben-boomen gheintet.

Men seydt dat de Pruymen schadelijcke vruchten draghen, ten zy dat het mosch datter veel op wast, met eenen groven lijnen doeck oft iet anders wel afghewreven wordt.

Myrobalaen Pruymen, oneyghentlijck gheheeten, in ’t Latijn Prunus Myrobalanus cognominata, wassen op hooghe boomen met seer wijde ende breede tacken, ende dicht met loof bewassen: de schorsse van den struyck is effener ende lieffelijcker om sien dan die van de andere Pruymen; ende de dunne tacken zijn met een heel teere schorsse bedeckt: de bladeren zijn tusschen de Kriecken ende Pruym-bladeren, rondom wat gheschaert: de bloem is wit, oock eelder dan die van ghemeyne Pruymen. Over ander iaer komt de vrucht overvloedighlijck voort, ende is rondt, van een langh dun steelken tusschen de bladeren afhanghende, lieffelijck om sien, eerst groen, daer nae roodt, ten laetsten purpur swart, volsappigh ende lieffelijck mergh hebbende, ende eenen kleynen steen. Clusius beschrijft dese Pruymen; dan en versekert niet oft sy eerst uyt Turckijen oft uyt Vranckrijck ghekomen is, maer seydt dat de soorte van Pruymen, die in Vranckrijck voor de Myrobalana Chepula ghehouden wordt, gantsch sulcks is als de voorbeschreven soorte; maer hy seydt daer noch by, dat hy eenen boom ghesien heeft uyt de keerne van de Pruyme ghesproten, wiens vrucht kleyner is ende soeter van vleesch. Maer dese soorte is een mede-soorte van Ghemeyne Pruymen: want sy en ghelijckt de Myrobalanen van vruchten gheensins niet: ende de steenen hebben gheen groeven oft voren, als die van de oprechte Myrobalanen.

Wilde Pruymen zijn de Slehen, in ’t Latijn Prunum silvestre, Pruneolum, Prunellum, elders beschreven.

Noch van de krachten.

Meest alle de Pruymen zijn koudt in ’t beghinsel van den tweeden, ende vocht in ’t laetste van den derden graed. Dese soete maecken den buyck los, ende de sure maecken hem hardt.

De beste Pruymen zijn de ghene die volkomen rijp zijn, dun van vel, soet van smaeck, ende niet scherps met allen en hebbende, noch oock niet tsamentreckende: ghepluckt eer de Sonne beghint te schijnen. De Witte zijn harder van schelle, ende worden daerom traeghelijcker verdouwt. Dan voor allen worden de Pruymen van Damasck veel gheacht ende ghepresen, om datse min vochtigheyt hebben dan d’andere. Wt Hongarijen komt oock een heel kleyne soorte, veel lieffelijcker, sonderlinghen in wijn ghesoden, ende met Suycker bestroyt, voor andere spijsen geten: de welcke oock de bequaemste is om den buyck los te maecken, om datse heel soet is, sonder eenighe tsamentreckinghe daer by. Die van Brignolen in Provencen worden nu ter tijdt in deughden, sap ende ghesontheyt voor d’alderbeste gehouden, seydt Lobel. Men gheeft van de Pruymen in Suycker ghesoden, oft hun sap, tot een pondt toe. Sommighe doen de suere oft Damast Pruymen in potten, ende gieten daer nieuwen oft Soeten wijn over, ende stoppense wel toe.

Soodanighe Pruymen iaghen de galle uyt den lijfve, matighen de groote hitte, maecken ’t lichaem koudt ende vocht, verwecken den etens lust, ende verslaen den dorst; ende zijn de ionghe bloedighe ende heete menschen nut in heete tijden des iaers; maer moeten voor alle andere spijsen ghegeten worden. Dan de ghene die oudt, vol vochtigheyt, koudt ende weeck van maghe zijn, sullen hun van de Pruymen wachten, om datse waterigh ende windige vochtigheden doen groeyen ende de maghe merckelijck verkouwen: maer voor allen zijn sy schadelijck de gene die de colijcke oft buyckpijn onderhevigh zijn. Doch alsmen daer Roosen-Suycker nae eet, oft souten kost, dan schaden sy min. De oude lieden pleghen daer ouden stercken wijn nae te drincken. Eenighe verbeterense met Tamarinden ende Cassie; maer dan en zijn sy gheen spijse meer, maer een purgatie: als oock zijn de Pruymen die uyt Armenien pleghen te komen; want ’t volck van dat landt maecken gaten in de Pruym-boomen, ende in die gaten dede sy Scammonia, ende stopten die gaten wederom toe met leem; ende alsoo lieten sy dien Pruym-boomen wassen; ende die Pruymen maeckten stercken stoelgangh, ende waeren seer doordringhende ende doorbrekende van aerdt. Sy sullen een slaepmaeckende kracht hebben, is ’t datmen sap van Mandragora oft Heul in de ionghe doorboorde struycken doet, midts dat gat wel toestoppende.

Wt alle dese soorten, insonderheyt van de Pruymen van Damast, worden veele dinghen in de Apoteken bereydt, bequaem om den buyck los te maecken; als Diaprunum ende meer andere.

Men maeckt oock een Pruym-vleesch, alsmen de steenen uytneemt, ende het mergh drooght; ’t welck seer goedt is in de heete brandende kortsen.

De kernen van de Pruymen die wat bitterachtigh, maer anders niet onlieflijck van smaeck zijn, worden seer goedt ghehouden om ’t herte te verquicken, ende de maghe kracht te gheven, in sonderheyt die van de drooghe Pruymen.

De bladeren van den Pruym-boom verkoelen, trecken tsamen, ende beletten alle vloeden ende sinckinghen. Tot dien eynde siedtmen dese bladeren in wijn, ende men wascht den mondt, oft men gorgelt de keele daer mede, om de catarrhen, die op de huyghe ende tandt-vleesch sincken, te beletten. Den selven Azijn, daer de bladeren met de Gomme in ghesoden zijn, gheneest alle zeerigheden ende schaden, welckerhande die zijn moghen, alsse hier mede ghewasschen worden.

HET XIV. KAPITTEL.

Van pruimen. (Prunus domestica)

Geslachten.

De pruimen zijn eigenlijk maar een soort hoewel er groot verschil in kleur, grootte en smaak van de vruchten is. Dan sommige rekenen bij de pruimen een wilde soort die men slee of kleine pruimen noemt daar we in het 14^de kapittel van ons 26^ste boek apart van geschreven hebben. Theophrastus vermaant ook van een Egyptische pruim en die zullen we nu na de gewone pruimen beschrijven. [1260]

Gedaante.

De pruimboom wordt tamelijk hoog en dik zoals andere bomen en werpt vele takken uit die met bruine effenachtige schorsen bekleed zijn. De bladeren zijn wat langachtig en vrijwel rond, rondom wat gesneden en gekerfd. De bloemen zijn wit. De vruchten, die men pruimen noemt zijn meest langwerpig en van buiten met een zachte effen, gladde, dunne blinkende schil bedekt, ja die het vlees volgt dat stevig en sappig genoeg is en in het midden er van ligt een langachtige harde steen waarin de kern besloten is. Dan deze vruchten verschillen van elkaar dikwijls zeer veel aangaande hun kleur, gedaante en grootte want sommige zijn uit het blauwe wat zwartachtig van kleur die ook tweevormig zijn, sommige zijn langer en sommige ronder van vorm, sommige zijn heel geel of waskleurig, andere zijn licht rood of paarsachtig en deze zijn gewoonlijk wel de grootste van alle soorten van pruimen. Men vindt er ook sommige die groen blijven en die zijn zeer langwerpig van vorm, zeer zoet en aangenaam van smaak. Sommige zijn ook droger van vlees en niet zo waterachtig die daarom ook gemakkelijker van hun stenen scheiden en ander zijn vochtiger en vol sappiger die veel vaster aan hun stenen houden. De wortel van deze bomen spreidt zich verre onder de aarde en werpt op vele plaatsen jonge scheuten uit die ook hoog opgroeien als ze niet op tijd afgehouwen worden.

Deze pruimen worden soms ook op andere bomen geënt die van gedaante op hun moeder maar van sap op de boom daar ze op gezet zijn lijken, als Plinius betuigt.

Plaats.

Pruimen groeien op alle plaatsen van de wereld die ons bekend zijn, dan ze aarden best in de hoven in lichte en losse aarde.

Dan naar de verscheidenheid van de gewesten of landstreken daar ze groeien hebben ze ook verschillende gedaante en eigenschap of krachten zoals we hierna aantonen zullen.

Theophrastus en Plinius vermanen van een Egyptische pruimboom die zeer hoog en groot wordt en vruchten voortbrengt die van aard en van grootte het meest op mispels lijken die in de maand van Pyaneysion, dat is in het begin van oktober, begint te bloeien maar omtrent de winter worden de vruchten volkomen en rijp wanneer hij zijn bladeren ook behoudt want ze blijven altijd aan de boom. Dan dusdanige pruimbomen zijn tegenwoordig niet bekend.

Tijd.

De gewone of tamme pruimbomen bloeien in april en dan komen de bladeren ook zeer gauw voort. De pruimen worden in de zomer rijp, doch sommige vroeger en sommige wat later.

Namen.

Deze boom heet in onze taal pruym-boom, in het Hoogduits Pflaumenbaum, in het Frans prunier, in het Spaans cinielo, andrino en amexeyra,in het Latijn Prunus en in het Grieks Coccymelea.

De vruchten heten in het Nederduits pruymen, in het Hoogduits Pflaumen en Praumen, in het Frans prune, in het Italiaans ook prune en susine, in het Spaans prunas, andrinas, amexas en cirvelas, in het Boheems sswestka slywas, in het Latijn Prunum en in het Grieks Coccymelon. Dan behalve de voorgaande namen hebben de pruimen ook ettelijke toenamen naar de plaatsen en landen daar ze plegen te groeien want sommige heten in oude tijden van pruimen van Damasck, in het Latijn Pruna Damascena die in Syrië bij Damascus groeiden, andere heten Spaanse pruimen, in het Latijn Pruna Hispanica die uit Spanje gezonden werden. En zo worden tegenwoordig sommige pruimen Pruna Pannonica of Pruna Hungarica, dat is Hongaarse pruimen toegenoemd, andere Marhernsche pruimen, in het Latijn Pruna Moravica en noch andere Franse pruimen, in het Latijn Pruna Gallica, naar de plaatsen daar ze groeien.

Clearchus Peripateticus de filosoof zegt dat de pruimen van Damascus in de eilanden van Rhodes en van Sicilië Brabyla genoemd werden net zoals de poëet Theocritus ze ook noemt en zegt: ‘De takken van de bomen vallen ter aarde omdat ze zeer geladen zijn met hun vruchten of Brabyla’, elders zegt hij; ‘Zoeter dan Brabya’, en wil te kennen geven hoe zoet en goed van smaak de voor vermelde pruimen van Damascus waren. Want, als Atheneus er van schrijft, de pruimen van Damascus of Brabyla zijn kleiner dan de gewone pruimen en van smaak die gelijk, doch wat scherper, mondiger of smakelijker dat men in het Grieks drimyteros plag te noemen. Seleurus, zoals dezelfde Atheneus betuigt, verzekert dat Brabyla, Ela, Coccymela en Madrya dezelfde vruchten zijn en dat Madrya zo genoemd worden als of men Malodrya zei, Brabyla omdat ze voor de maag aangenaam en de buik nuttig zijn omdat ze de spijs uit de darmen drijven, Ela als of men Mela zei, net zoals Demetrius Irton in zijn boek Etymologia betuigt.

Aard, kracht en werking.

De pruimen vers van de boom geplukt, doch volkomen rijp en hoedanig die ook mogen wezen verkoelen en maken van hun eigen aard vochtig en voor spijs ingenomen brengen ze het lijf heel weinig voedsel en laten kwaad bloed groeien. Want net zoals de pruimen vanzelf bijster gauw bedorven en verrot worden zo is ook hun sap in het lijf zeer onderworpen aan bederf en verrotting en daardoor plegen ze de andere spijs die er bij is ook te bederven. Dan ze zijn alleen nuttig voor diegene die te hard van buik zijn want de pruimen als spijs genoten maken de buik redelijk zacht en week door hun verkoelende en vochtmakende kracht en taaiachtige slibachtige stof.

Maar de gedroogde pruimen zijn veel beter om in te nemen dan de verse en de maag aangenamer en ook brengen ze veel meer en veel beter voedsel bij wat niet zeer gauw bedorven wordt.

De pruimen die in Syrië, te weten bij de stad Damascus groeien, worden gewoonlijk voor de beste pruimen gehouden, als Galenus betuigt in lib. De aliment.facult en daarna volgen diegene die in Spanje groeien, dan die hebben geen tezamen trekking in zich en daartegen zijn sommige pruimen van Damascus heel tezamen trekkend. Want gewoonlijk bevindt men dat de pruimen van Damascus meer tezamen trekkend van smaak zijn en de Spaanse meer zoetigheid hebben. ]1251]

Dioscorides zegt dat de gedroogde pruimen van Damascus de buik hard maken, maar Galenus (lib. De simp.medic.facultat.) verzekert opmerkelijk dat ze hem week maken en zachte kamergang laten hebben, maar dat de Spaanse pruimen dat niet zo krachtig doen, dan als ze in honigwater of honigwijn, te weten daar wat veel honig bij is, gekookt worden dan maken ze de buik week, zoals dezelfde Galenus betuigt, al is het zo dat men ze maar alleen zonder die honig innam, maar ze werken noch veel sterker als men er honigwater na drinkt.

Dan tegenwoordig vindt men in deze landen de echte pruimen van Damascus niet, te weten die in Syrië gegroeid zijn, maar in plaats van die worden er tegenwoordig de Hongaarse pruimen meest geprezen en geacht, te weten die langwerpig van vorm en zoet van smaak zijn. Doch de Mehrensche pruimen worden voor beter gehouden om de buik week te maken en vooral diegene die omtrent Brunnen, wat de hoofdstad van Moravia of Mehrenland is, gegroeid zijn want die pruimen als ze al hun waterachtige vochtigheid afgelegd hebben en gans droog geworden zijn dan hebben ze een zeer goede en zoete smaak en zijn de mond zeer aangenaam en maken de buik zo zacht en gemakkelijk week en los dat ze wat dat aangaat Cassia en Manna te boven gaan, als Thomas Jordanus verzekert.

De gom die uit de pruimboom vloeit is pappend, klevend en toe helend van aard, zegt Dioscorides, en die met wijn gedronken breekt de steen en laat het niergruis lossen en rijzen en met azijn vermengt en op de huid gestreken laat alle sproeten, plekken en mazelen van de jonge kinderen vergaan en verdwijnen. In het kort, deze gom kan al hetzelfde dat de gommen van perzik en kriek doen.

BIJVOEGING.

De soorten van pruimen zijn onmogelijk en ook onnodig om alle tezamen verhaald te worden, dan de mooie grote bruinblauwe zoete zijn diegene die overal meest Pruna Damascena genoemd worden, in het Hoogduits Quetschen en Blauw Spilling, hier te lande Damast pruimen, dan de andere pruimen die in Frankrijk en Nederland met die naam bekend zijn en nochtans altijd enige scherpte behouden al waren ze half bedorven mogen niet goed de naam Pruna Damascena met recht voeren want ze hebben al te veel tezamen trekking en verstopping in zich. Diegene die te Damascus zelf groeien zijn er ook duur, als Bellonius schrijft, en zijn groter dan walnoten, vast van vlees en zoet van smaak met wat scherps er bij, te weten als ze droog zijn en daarin schuilt een lange en eerder platte dan ronde of dikke kern. De andere gewone kastanjebruine pruimen, de geelachtige Cerea en Cereola Pruna, naar hun wasgele kleur, de grote rode rondachtige Pruna asinina, in het Hoogduits Rosz pflaumen en hier te lande rospruimen, de allerkleinste ronde pruimpjes heten in het Hoogduits Klein Herbstpflaumen en hier te lande palloken. Dan in het kort, alle pruimen heten meest in Engeland plumtree, in Hoogduitsland Quetschen of Wetschen, in Italië brugne, susine, Succine, pruni domestici en een zeer grote groene, nochtans zeer zoete soort verdaccir, in het Frans prunier of prunelier en damoines, maar dat is de naam van kleine ronde pruimpjes en partagons of perticons daar Gesnerus van vermaant die ook zeer mooi en geacht zijn. Men vindt ook muskuspruimen die (zo Costeus schrijft) komen als men een pruimstruikje met muskus bestrijkt eer men ze ent. In sommige hoven vindt men pruimkersen wiens vlees een pruim is en bekleed is met een groenachtig vel of schil, maar de steen en kern is van de perzik en heten in Frankrijk prune-pesches en pesches noix. (Prunus x amygdalo-persica of Prunus persicoides) Maar de dadelpruimen zijn langwerpig als dadels of amandels en heten daarom ook amandelpruimen en Bellonius vermaant van een klein boompje dat hij Nuciprunus, dat is nootpruimen, noemt en ook van een ander dat hij Cerviprunus heet. Dan om de hele zomer lang pruimen te hebben tot Allerheiligen toe enten sommige verschillende soorten van pruimen op de stekelbes, tamme moerbei of op krieken. Ze vermenigvuldigen zeer en zowel op andere pruimbomen als appelbomen, amandelbomen, perzikbomen en Sorbus bomen geënt.

Men zegt dat de pruimen schadelijke vruchten dragen tenzij dat het mos dat er veel op groeit met een grove linnen doek of iets anders goed afgewreven wordt.

(Prunus cerasifera) Myrobalaan pruimen die zo oneigenlijk genoemd worden, in het Latijn Prunus Myrobalanus cognominata, groeien op hoge bomen met zeer wijde en brede takken en zijn dicht met loof begroeid, de schors van de stam is meer effen en lieflijker om te zien dan die van de andere pruimen en de dunne takken zijn met een heel tere schors bedekt, de bladeren zijn tussen de krieken en pruimbladeren, rondom wat geschaard, de bloem is wit en ook ijler dan die van gewone pruimen. Om het jaar komt de vrucht overvloedig voort en is rond die van een lang dun steeltje tussen de bladeren afhangen, lieflijk om te zien die eerst groen en daarna rood en tenslotte purperzwart worden, vol sappig en lieflijk merg hebben en een kleine steen. Clusius beschrijft deze pruimen dan verzekert niet of ze eerst uit Turkije of uit Frankrijk gekomen is, maar zegt dat de soort van pruimen die in Frankrijk voor de Myrobalana Chepula gehouden wordt gans zulks is als de voorbeschreven soort, maar hij zegt er noch bij dat hij een boom gezien heeft die uit de kern van de pruim gesproten is wiens vrucht kleiner is en zoeter van vlees. Maar deze soort is een medesoort van gewone pruimen want ze lijkt geheel niet van vrucht op de Myrobalanen en de stenen hebben geen groeven of voren zoals die van de echte Myrobalanen.

Wilde pruimen zijn de slehen, in het Latijn Prunum silvestre, Pruneolum, Prunellum en elders beschreven.

Noch van de krachten.

Meest alle pruimen zijn koud in het begin van de tweede en vochtig op het eind van de derde graad. Deze zoete maken de buik los en de zure maken hem hard.

De beste pruimen zijn diegene die volkomen rijp zijn, dun van vel, zoet van smaak en niets scherps hebben, noch ook niet tezamen trekkend en geplukt eer de zon begint te schijnen. De witte zijn harder van schil en worden daarom trager verteerd. Dan voor alles worden de pruimen van Damascus veel geacht en geprezen omdat ze minder vochtigheid hebben dan de andere. Uit Hongarije komt ook een heel kleine soort die veel lieflijker is en vooral in wijn gekookt en met suiker bestrooit en voor andere spijzen gegeten die ook de beste is om de buik los te maken omdat ze heel zoet is zonder enige tezamen trekking er bij. Die van Brignole in Provence worden tegenwoordig in deugden, sap en gezondheid voor de allerbeste gehouden, zegt Lobel. Men geeft van de pruimen in suiker gekookt of hun sap tot een pond toe. Sommige doen de zure of Damast pruimen in potten en gieten er nieuwe of zoete wijn over en stoppen ze goed dicht.

Zodanige pruimen jagen de gal uit het lijf, matigen de grote hitte en maken het lichaam koud en vochtig, verwekken de eetlust en verslaan de dorst en zijn de jonge bloedige en hete mensen nuttig in hete tijden van het jaar, maar moeten voor alle andere spijzen gegeten worden. Dan diegene die oud, vol vochtigheid en koud en week van maag zijn zullen zich van de pruimen wachten omdat ze waterig en winderige vochtigheden laten groeien en de maag merkelijk verkoelen, maar voor alles zijn ze schadelijk diegene die aan koliek of buikpijn onderhevig zijn. Doch als men er rozensuiker na eet of zoute kost dan schaden ze minder. De oude lieden plegen er oude sterke wijn na te drinken. Enige verbeteren ze met tamarinden en Cassia, maar dan zijn ze geen spijs meer, maar een purgatief zoals ook de pruimen zijn die uit Armenië plegen te komen want het volk van dat landt maakt gaten in de pruimbomen en in die gaten doen ze Scammonia en stoppen die gaten wederom toe met leem en zo laten ze die pruimbomen groeien en die pruimen maken sterke stoelgang en zijn zeer doordringend en doorbrekend van aard. Ze zullen een slaapmakende kracht hebben als ge er sap van Mandragora of heul in de jonge doorboorde stammen doet en dat gat goed dicht stoppen.

Uit al deze soorten en vooral van de pruimen van Damascus worden vele dingen in de apotheken bereid die geschikt zijn om de buik los te maken zoals Diaprunum en meer andere.

Men maakt ook een pruimvlees als men de stenen er uitneemt en het merg droogt wat zeer goed is in de hete brandende koortsen.

De kernen van de pruimen die wat bitterachtig, maar anders niet onlieflijk van smaak zijn worden zeer goed gehouden om het hart te verkwikken en de maag kracht te geven en vooral die van de droge pruimen.

De bladeren van de pruimboom verkoelen, trekken tezamen en beletten alle vloeden en zinkingen. Tot dat doel kookt men deze bladeren in wijn en men wast de mond of men gorgelt de keel daarmee om de katarren die op de huig en tandvlees zinken te beletten. Dezelfde azijn daar de bladeren met de gom in gekookt zijn geneest alle zeren en schaden wat dat ook mag zijn als ze hiermee gewassen worden.

HET XVII. CAPITEL.

Van Kriecken ende Kersen.

Gheslachten.

Onder den Latijnschen naem Cerasa worden nu ter tijdt vierderhande gheslachten van Kriecken oft Kersen begrepen; te weten ten eersten de Wilde Kersen, die soet zijn: ten tweeden de Tamme oft Spaensche Kersen, die oock soet zijn: den derden de Tamme suerachtighe oft wijnachtighe, die in Brabandt Kriecken heeten: ten vierden de Kleyne oft Leeghe, die Naenkens Kersekens heeten: by de welcke noch een ander soorte van Matthiolus ghevoeght wordt, wiens vruchten veel by een ende druyfs-ghewijs wassen. Daer-en-boven soo is elck een van de voorseyde vier gheslachten oock tweederley, te weten roodt ende swart.

Ghedaente.

1. De eerste soorte van dese boomen, dat is den Wilden Krieckelaer, wordt eenen grooten ende hooghen boom, met eenen tamelijcken dicken struyck, hem selven nae bovenwaerts in veele tacken verspreydende. De schorssen zijn wat effen, uyt den peerschen oft rooden bruyn oft swartachtigh van verwe: de welcke haer laten af blecken schier ghelijck de schorssen van Bercken, ende seer taey ende buyghsaem zijn. Het hout selve is in de middel oft aen sijn herte oock wat bruyn oft swartachtigh, maer rondom oft naest de schorssen witachtigh. De bladeren zijn groot, breedt, langhachtigh, met aderen oft ribbekens doortoghen, ende rondom de kanten geschaert oft ghekerft. De bloemen zijn wit, tamelijcken groot, in vijf bladerkens verdeylt, ende in de middel met ettelijcke draeykens van ghelijcke verwe verciert. Ende daer nae volghen de vruchten oft kersen, uyt den ronden wat [1265] langhworpigh van maecksel, aen dunne seer langhe steelkens wassende; ende in de middel van elcke vrucht is een hart steenken, rondom met luttel mergh oft vleesch bedeckt: dan in het steenken selve schuylt de keerne, met een kleyne ende niet seer merckelijcke bitterheyt niet onaenghenaem van smaeck. Voorts soo zijn dese vruchten somtijdts roodt, somtijdts swartachtigh van verwe; ende het binnenste mergh oft vleesch, dat om den steen wast, is soet van smaeck.

2. De ander oft de Tamme soorte van dese boomen, daer de Spaensche kersen op wassen, is van schorssen, groote bladeren, ende van witte bloemen de voorgaende seer gelijck: dan en wordt soo groot noch soo hoogh niet, maer blijft leegher; ende heeft soo dicke struycken niet; maer de vruchten zijn grooter, met meer vleesch beset, ende veel meer saps oft vochtigheyts in hebbende: anders zijn sy oock soet van smaeck, ende van verwe sommighe bleeck-roodt, ende schier half roodt ende half wit, sommighe bruyn, ende volnaer heel swart: ende daer in leydt oock eenen steen met een keerne als in de voorgaende.

De derde soorte, in Brabandt eyghentlijck Kriecken-boomkens genoemt, zijn leegher ende teerer dan de twee voorgaende boomen; ende hebben veel dunner struycken, doch rouwer schorssen, maer oock seer taey ende buyghsaem. De bladeren zijn die van de voorgaende van maecksel wel ghelijck, maer kleyner. De bloemen zijn oock dierghelijck, dat is wit van verwe. Dan de vruchten, die in Brabandt eyghentlijck Kriecken heeten, zijn rondt, meer vleeschs ende saps dan de Kersen hebbende, wat sarpachtigh oft amperachtigh ende wijnachtigh van smaeck; oock somtijdts roodt, ende somtijdts swart oft bruyn van verwe, ghelijck de Kerssen: dan daer beneffens isser noch een ander soorte, die bijnae witte vruchten draeght; maer die is seer selden te vinden.

Veranderinghe. In dese Kriecken isser noch een ander verschil te aenmercken: want de Kriecken-boomkens, die niet gheint en zijn, oft op haer ghelijck ghegriffiet zijn, die brenghen somtijdts seer groote Kriecken voort, aen korte steelkens hangende, iae dickwijls soo bijster groot, dat een van die Kriecken sestien oft meer van van sijn Kriecksteenkens opweeght. Maer de ghene, die op de Wilde oft oock op de Spaensche Kerselaeren gheintet zijn, krijghen kleyner Kriecken, die oock aen langher steelkens hangen, ende veel vroegher rijp zijn dan de voorgaende; ende daer-en-boven kleyner steenkens hebben dan de selve.

Wt alle de voorbeschreven Kersen-boomen ende Kriecken-boomen vloeydt oock een Gomme, sonderlingen als de schorsse wat ghequetst wordt: welcke Gomme eerst weeck, ende uyt den geelen wat bleeckachtigh van verwe is, maer metter tijdt hardt ende droogh wordt.

4. Het vierde gheslacht van dese boomen, dat Leeghen Kriecken-boom heet, is neer ende kleyn, dat het eyghentlijck geenen boom en is, maer een kleyn heesterachtigh ende tackachtigh ghewas, somwijlen niet meer dan anderhalven voet hoogh wordende: De bladerkens zijn de andere Kriecke oft Kerse-boom-bladeren van gedaente ghelijck; dan sy zijn heel kleyn. De vruchten oft Krieckskens zijn oock kleyn; anders de voorgaende gantsch ghelijck.

5. Beneffens de vier voorbeschreven gheslachten, heeft ons Matthiolus de schilderije van een vijfde mede-geslacht van dese Kriecken oft Kersen ghetoont: wiens vruchten veel by een druyfs-ghewijs oft tros-ghewijs vergadert zijn; ende niet elck bijsonder oft verscheyden wassen als den voorgaende Kriecken pleghen.

Plaetse.

1. Het eerste ende wildt geslacht van Kersen wast van sijnen eyghen aerdt in de bosschen, langhs de kanten van de ackers ende bouwlanden, ende andere wilde oft verlaten plaetsen, veel meer ende liever dan elders.

2.3. De Spaensche Kersen, ende de ghene die in Brabant Kriecken heeten, worden alleen in de hoven onderhouden.

4. De Naenkens Kersen worden in Beemerlandt, Marhernlandt ende Oostenrijck langhs de weghen ende paden dickwijls wassende ghevonden, ende, als Matthiolus betuyght, in het landtschap van Trenten.

5. De vijfde soorte van Kersen, die tros-ghewijs by een hanghen, is aen den selven Matthiolus van Francisucs Calzolatius uyt Verone ghesonden gheweest.

Tijdt.

De Kriecken ende Kersen bloeyen meest in April: dan in ’t leveren van de vruchten verrasschen de eene d’andere wat: want sommighe worden vroegher rijp, sommighe spader. Doch altijdt worden de roode vroeger rijp dan de swarte van het selve gheslacht. Maer voor allen gaen de Kleyne Wilde Kersen, die in Braeckmaendt rijp zijn; daer nae volghen de wijnachtighe oft amperachtigh, diemen in Brabandt Kriecken noemt, te weten omtrent het beghinsel van de Hoymaendt; in sonderheyt als sy op Wilde Kerseleeren gheintet zijn: want de andere worden traeger rijp. De ghene, die het langhsaemste ende spaedtste van allen rijp worden, zijn de Spaensche, dat is de Tamme soete Kersen.

Naem.

Alle dese boomen heeten in ’t Griecks Kerasos; in ’t Latijn Cerasus; in’t Nederduytsch Kersen-boom ende Kriecken-boom; in ’t Hooghduytsch Kirschenbaum; in ’t Fransch Cerisier.

De vrucht wordt in ‘t Griecks oock Kerasion ende Kerason gheheeten; in ’t Latijn oock Cerasum; in ’t Nederduytsch Kersen ende Kriecken; in ’t Hooghduytsch Kirschen ende Chirschen; in ’t Fransch Cerises; in ’t Italiaensch Cerogio oft Ciregio; in ’t Spaensch Cerezas; in ’t Behemsch Wissne.

1. De vruchten van het eerste gheslacht heeten ghemeynlijck Kleyne Kersen, om dat sy kleyner zijn dan de andere, al is ’t saecke dat sy op hoogher ende grooter boomen wassen: oft sy heeten oock Wilde Kersen, in ’t Hooghduytsch Wilde Kirschen, om dat de boomen in ’t wildt wassen: men maghse oock Vroeghe Kersen heeten, om dat sy vroegher rijp worden dan de andere, in ’t Latijn Cerasa parva, Cerasa silvestria, ende Cerasa praecocia.

2. De vruchten van het tweede gheslacht worden Spaensche Kersen toeghenoemt. Het soude wel moghen wesen, dat dit de Cerasa Lusitana, dat is Portugaelsche Kersen, zijn daer Plinius van vermaent; de welcke voor de beste in Nederlandt, selfs in tijden van Plinius, ghehouden wierden.

3. De vruchten van het derde gheslacht heeten in Brabandt, als voorseydt is, Kriecken ende op andere plaetsen van Nederlandt Kersen, in Hooghduytschlandt Amarellen, de swarte Weichszlen ende Weinstell; in Italien meestendeel Marasche ende Amerine, ende somtijdts Marchiane oft Duracine. Plinius in ‘t 25.capitel van sijn 15.boeck [1266] seydt dat de beste Kriecken zijn de gene die Duracina heeten, ende in Campanien Pliniana toeghenoemt worden. Tot dit geslacht moeten oock gebroght worden, soo het schijnt, de ronde Kriecken, die hy Caeciliana noemt: want gheene vruchten van Kersen oft Kriecken zijn heel volkomen rondt dan de dese. Hier by hooren oock de heel swarte Kriecken, die hy Actia noemt: want sommighe van dese Kriecken zijn oock swart, als voorseydt is; de welcke ghedrooght ende seer langhe bewaert konnen worden.

4. De vierde soorte van Kriecken moghen Naenkens-Kersen oft Kriecken-boom Naenken heeten, nae den Latijnschen oft Grieckschen naem Chamaecerasus, dat is Leeghen oft Neeren Krieckelaer.

5. De vijfde soorte is van Matthiolus Cerasum Racemosum genoemt, dat is Kriecken oft Kerssen met trossen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Onder alle dese vruchten zijn de beste de ghene die suerachtigh ende wijnachtigh van smaeck zijn, dat is die wy Kriecken in Brabandt noemen. De erghste ende schadelijckste van allen zijn de Kleyne oft Wilde Kersen, die soet van smaeck zijn, ende voor alle de andere rijp worden: want sy zijn quaet van gijl, ende sy bederven seer haest in de mage, ende doen quade vochtigheden in den lijfve vergaderen; waer van niet alleen veel ghewormte ende onghedierte in den buyck oft darmen groeyt, maer oock dickwijls quade ende besmettelijcke pestilentiale kortsen veroorsaeckt worden. Ende daerom in de wel ghestelde ende wijselijck ghehouverneerde steden ende landen pleeghmen sterckelijck te verbieden, datmen de selve in tijde van peste oft besmettelijcke sieckten geensins niet te koope houden oft op de merckt brenghen en sal.

De Spaensche oft Groote Kersen komen de Kleyne oft Wilde Kersen van smaeck ende krachten aldernaest by; sy en worden nochtans soo haest in de maghe niet bedorven: want sy zijn wat kouder van aerdt; hoe wel dat sy nochtans gheen goet sap oft voedsel van haer gheven..

De oprechte Kriecken, alsoo in Brabandt ghenoemt, te weten de wijnachtighe roode, zijn wel beter van sap dan de Kersen, doch nochtans waterachtigh, koudt ende vochtmaeckende: sy zijn goedt om den dorst te verslaen: ende zijn de verhitte maghe seer nut ende bequaem; want sy stercken die eensdeels; selfs en zijn de kortsighe menschen behulpelijck: sy sincken haest nae beneden, ende maecken den buyck weeck oft los: maer sy gheven gheen oft seer luttel voedsel. Dan de Swarte Kriecken van desen gheslachte zijn droogher van aerdt, ende oock wat tsamentreckende. De selve Swarte Kriecken ghedrooght zijnde, als de Pruymen, zijn goet van smaeck ende de maghe seer aenghenaem; ende daer-en-boven soo maecken sy den weecken oft sachten buyck hardt, ende stoppen allerhanden vloedt oft loop des buycks.

De Gomme, die uyt de Kkerse oft Kriecke-boom vloeyt, is goedt met ghewaterden wijn inghenomen de ghene die van den steen oft graveel ghequelt zijn, soo men seydt: ende voorwaer sy magh hun eenighsins helpen door haer taeye oft lijmachtige eygentheydt; met de welcke sy de weghen ende doorganghen van de pisse ende van ’t graveel gladt ende slibberigh maeckt, ende insghelijcks oock door dien dat sy met de selve kracht de scherpigheyt ende bijtachtigheydt van de heete vochtigheden verkoelende ende bedwinghende, de pijne ende weedom benemen kan: want door de selve kracht geneest sy den ouden hoest; ende magh ghebruyckt worden teghen de rouwigheyt van de keele, longer ende borst, ende tot de heescheyt. Dioscorides voeght daer noch meer by, te weten dat de selve Gomme de huyt van ’t gantsch lichaem een goede verwe doet krijghen, ’t ghesicht verscherpt ende betert, de maghe gretigh maeckt, ende den etens lust vermeerdert.

BIIVOEGHSEL.

Om dat de eerste oft immers de beste Kriecken uyt een stadt van Ponto Cerasus ghenoemt ghebroght zijn, daerom zijn alle dese vruchten Cerasa gheheeten. De Wilde Kriecken, Wilde Kersen genoemt, zijn somtijdts op d’een sijde roodt, op d’ander wit, met luttel vleesch, dat aen den steen vast kleeft: dan de soorte met heel swarte vruchten, Swarte Kleyne Kersekens ghenoemt, is gemeyner, als oock is de ander soorte Roode Kleyne Kersekens gheheeten. Een soorte heet Swarte Kersen, wat grooter dan de voorgaende Kleyne Kersekens; ende ’t sap is bruyn, als is de soorte die in Italien Ciregio Corbine heet, seer soet van smaeck, maer niet seer ghebruyckelijck in de maeltijden; om dat sy de handen ende lippen al te seer verwen. Hier by rekenen sommighe de soort die Hertekens heet, nae de ghedaente van de vrucht ende van steen. Een Wilde soorte heeten de Fransoysen Putier, in ’t Latijn Cerasus silvestris.

De Tamme oft Spaensche Kersen zijn ghemeynlijck groot ende witachtigh, hardt van vleesch, soet van smaeck, ende aen den steen klevende. In Italien is een swarte soorte van de selve, die beter ende sappigher is dan de roode. Dan een grooter soorte van de selve heetmen hier te lande Groote Kersen: wiens vruchten noch langhworpigher zijn dan de Spaensche, ende veel aen eenen steel hangen, seer soet van smaeck. Alle dese soorten heeten in Brabandt Kersen; in Vranckrijck Guignes, Guindes ende Guindoules; in Hollandt Kriecken, ende omtrent Parijs Cerises, in ’t Latijn Cerasa dulcia.

Aengaende de ander Tamme soorte, in Brabandt ende Vlaenderen Kriecken ghenoemt, in Hollandt Kersen oft Korsen, ende heel Vranckrijck door Cerises, maer alleen Guignes omtrent Parijs, die hebben meestendeel korte steelkens, ende zijn rondt, roodt, vleesachtigh, vol saps, suerachtigh oft rinsch, met een soete keerne: ende dese zijn in Italien veelerhande, Guisciole, Visciose, Ciregie, Amarine, Merende, Merendole ende Marasche geheeten: in onse tael Rijnscher Kriecken; in ’t Latijn Cerasa acida, oft oock austera. Een soorte daer van, die wat suetsuer is, heeten de Italiaenen Ciregii Palombine; een ander Duracine; in ’t Latijn Duracina; in ’t Fransch Dureines; die meest gheacht wordt; ende sulcks schijnt oock te wesen de soorte die in Vranckrijck Agriotes oft Griotes heet, suer ende alderbequaemste om bewaert oft gheconfijt te worden, ende alderlaetste rijp wordende: ’t welck oock bijnae ghebeurt in de swarte soorte van dese Kriecken, die in Vranckrijck Merises heeten; ende in ’t Latijn van sommighe Merasus; in Brabandt Morellen (om dat sy soo swart zijn) oft Swarte Kriecken; hoe wel dat haer sap roodt verwt als bresilie-hout, ende wat bitterachtigh oft lieffelijcken wrangh van smaeck is: ende dese worden rijp in de Hoymaendt, ende moghen versch duren tot in ’t eynde van de Oogstmaendt. Daer-en-tegen isser een roode soorte van de selve wijnachtighe Kriecken, Aquainole in Italien ghenoemt; de welcke niet goedt en is dan alsse versch ghepluckt is. Onder dit gheslacht worden de Pruym-Kriecken oock gherekent, die wasch geel zijn, maer niet seer smaeckelijck; ende een andere seer groote soorte van suersuete Kriecken, Walsche Kriecken ghenoemt, niet verre van Armentiers wassende. Hier by stellen sommighe de Krieck-boomen sonder bladeren, vroegh bloeyende, daer Lobel van vermaent; ende de ghemeyne Krieck-bloemen met dobbel bloemen; ende een ander min ghemeyne soorte met groote ende seer dobbel bloemen, luttel vruchten draghende. Den Roos-Krieckelaer, van Petrus Hondius vermaent, ende Cerasus Rosea oft flore rosea ghenoemt, is een mede-soorte van dese Kriecken met dobbele bloemen: want elcke bloem heeft twintigh ende wel meer bladeren: ende heeft dat eyghens, dat op een tackskens twee, dry oft vier vruchten voortkomen, in sonderheydt als de bloemen tamelijcken oudt zijn: sarp oft wijnachtigh van smaeck. Sy magh bequaemelijcker Cerasus flore multiplici heeten.

Den Krieckelaer Naenkens, seydt Clusius, is een heester somtijdts twee, dry oft meer voeten hoogh, maer in dorre plaetsen selden hoogher dan eenen voet wordende. De rijsen zijn dun, taey, met een swarte aschverwighe bruynachtighe schorsse, met knobbelen: uyt de welcke kleyne bladerkens spruyten als die van Myrtus Tarentina, ende daer by witte vijfbladighe bloemen, met veele draeykens, als ghemeyne Krieck-bloemen, doch kleyner: onder die bloemen spruyten andere bladeren, grooter dan de voorgaende, ende die van de ghemeyne Sure oft Wranghe Kriecken ghelijckende, oock rondom gheschaert, doch veel kleyner, ende bruyngroen blinckende, bitterachtigh van smaeck: daer nae volght een kleyne vrucht, rondt, ghelijfvigh, roodt als sy rijp is, verdrooghende, ende niet soo aenghenaem van smaeck als de Sure Kriecken, een steenachtighe keerne inhoudende. Dese soorte wast veel in Oostenrijck ende Hungarijen. Hy noemtse Chamaecerasos in ’t Griecks; in ’t Latijn Chamaecerasus; in ’t Oostenrijcksch Erdweixel; in ‘t Hungersch Vad megy, dat is Silvestris Merasus: in Vranckrijck salse Cerisier nain moghen heeten, ghelijck sy in Italien met den naem Ciregie nane bekent is. Sommighe zijn van ghevoelen, dat de vierde soorte van Periclymenum rectum, die Clusius beschrijft, ende het tweede Xylosteum van Dodoneus, den oprechten Chamaecerasus is. Dan Lobel vermaent van een Chamaecerasus Apigena, anders Chamaecerasus Cordi ghenoemt, ende Xylosteum alterum quorumdam; de welcke tweemael rijpe vruchten draeght in een iaer, aen langhe steelkens hanghende, ghelijck de Kriecken: dan sy hebben onder twee witachtighe gaetkens als ooghskens; ende daer in schuylen vijf oft ses witte blinckende steenkens: daer het Xylosteum maer een saedt en heeft: ’t ghewas is maer eenen voet hoogh, van bladers, tacken ende struycken den Cornoelie-boom ghelijck, witachtighe, ende knobbelachtigh, met witachtighe bleeck oft geelachtighe bloemen.

Den selven Clusius vermaent, dat de Mahaleb, van sommighe Steynweyxel, dat is Petrosa Cerasus oft Steen-kersen ghenoemt, anders Petrocerasus, oft Chamaecerasus montana, oock eenighe ghelijckenisse met de Kriecke-boomen heeft; als oock doet de Cerasus racemosa oft Cerasus avium, die in Hungarijen Zelnice fa, in Duytschlandt Elxen ghenoemt wordt: als in ’t Capitel van Vogel-Kersen gheseydt is. Lobel vermaent daer oock van; dan behalven die vermaent hy noch van een ander Cerasus avium, die een soorte van oprechten Kriecken is, die veel te gader aen eenen steel groeyen.

Hondts-Kersen, oft Cerasus canum, anders Chamaecerasus gheheeten, zijn elders in een bijsonder Capitel beschreven. De Cerasus Macedonica wast veel in Oostenrijck ende Hungarijen, seydt Clusius, hebbende bloemen, vruchten ende bladeren als die van ghemeyne Kriecken: maer wordt selden vijf voeten hoogh. [1267]

De Cerasus laurea oft Lauro-Cerasus, anders Cerarus Trapecuntica, sal hier nae beschreven worden: want sy en heeft hier te lande noch gheen vruchten ghedraghen: ende haer bladeren hebben meer ghelijckenis met de bladeren van den Laurier, oft beter met de Citroen-boomen, dan met dese Kriecke-boomen. Maer de Laurea Cerasus van Plinius is anders niet dan den ghemeynen Krieckelaer op eenen Laurier-boom gheintet.

Kriecken van over Zee, in ’t Latijn Cerasus ultramarina, zijn soorten van Halicacabus, voren by de weecke ende cruydtachtighe ghewasschen beschreven.

Dan het is van alle Kriecke-boomen te weten, dat de Wilde nimmermeer soo ronde bladeren en hebben als de Tamme; ende dat kleyne boomkens de beste ende meeste vruchten draghen: daer-en-boven dat noch de Tamme noch de Wilde in de seer heete landen niet wel aerden en konnen; ende daerom noyt in Egyptenlandt en hebben willen wassen; maer in koude plaetsen aerden sy wel; ende behoeven seer luttel oeffeninghe: iae vergaen haest alsse alle iaer ghemest worden: maer in stede van mest salmen haer tackskens ende overvloedighe bottekens afsnoeyen, ende kleyn ghekapt zijnde in stede van mest om de wortel legghen: andere leggen kalck aen die wortel, oft begieten de dickwijls met warm water, op dat de vruchten vroegher rijp moghen worden: maer soo gheoeffent zijnde sterven sy haest: daerom is ’t best datmen de Tamme Krieckelaer op de Wilde intet; ende dan sullen de boomen stercker worden ende langher leven: maer andere grieffien de Kriecke-boomen op de Sorben oft Pruym-boomen; andere op Laurus-boomen ende die segghen, datse dan grooter ende schooner vruchten draghen sullen, goedt van reuck, ende sulcks datse van de ruspen ende ghewormte niet en sullen beschadight worden. Eenighe nemen ’t mergh uyt de ionghe tacken van de Kriecke-boomen, ende plantense weder, verhopende dat de Kriecken gheen steenen en sullen hebben.

Eyghentheyt van de Kriecken.

De Kriecken der Brabanders oft Kersen der Hollanders, met wijnigh oft sarpachtighe vruchten, hebben dat eyghens, dat haer wortelen weldigh ende wijtveldigh voortkruypen, soo datse paden oft bedden der hoven somtijdts wel twintigh oft dertigh voeten in de ronde met haer ionghe spruytkens alle iaer op een nieuw voortkomende beslaen: ende daerom de cruydt-beminners dickwijls moeyelijck ende lastigh vallen. Daer-en-teghen de Kerselaers der Brabanders oft Krieckelaers der Hollanders, in sonderheyt die Wilde Kerselaers met smalle bladeren, die in ’t Latijn Cerasus silvestris angustifolio heeten, en spreyden die spruyten uyt haere wortel soo veel oft wijtloopende niet uyt. Daerom raedt ons Petrus Hondius, dese Wilde boomen in de hoven te planten, ende daer de Tamme op de inten: ende dan en sullen sy ten eersten de hoven met haer spruyten niet lastigh vallen, midts datse haer wortelen dichter by een houden; ten anderen, soo en sullen de vruchten, die daer van komen, grooter zijn, ende niet soo suer, maer wat soeter ende smaeckelijcker: ten derden, de stam oft struyck wast ghemeynlijck hoogher, rechter oft, effener ende schooner om sien: sulcks alsser hedensdaeghs veel in Brabandt ghesien worden, die bijster hoogh, recht ende lustigh om sien zijn: ten vierden, dat de boomen langher leven.

Ander eyghentheyt der Krieckelaers. Alle dese boomen, seydt den selven Hondius, hebben ghemeynlijck alle iaer omtrent den Herfst oft oock wel vroegher, op haer bladeren merckelijcke placken als slanghen hoofden, al oft sy daer in ghedruckt waren, te weten een dickachtigh hooft, ende een krom gheboghen palinghs-ghewijs lichaem, ende eenen smallen spitsen steert, ende ten laetsten een gheplackte doorschijnende huyt van een slanghe: dan dit en sietmen op alle bladeren niet, maer alleenlijck op het meest deel: ende oock allesins niet even merckelijck: somtijdts sietmen maer een slanghe ghedaente, somtijdts twee, dry oft vier op een bladt. Oft dit van den eyghen aerdt der Krieckelaeren komt, oft van eenighe swarte vlieghen, die met haer slijmerighe klevende buycken, de buycken der slacken ghelijckende, op de bladeren (in sonderheydt van de Krieckelaeren) blijven sitten; ende daer op stervende, de selve door haeren stanck ende verrottinghe doen vergaen ende dor worden, soo verre als haer lichaem streckt, dat staet noch te ondersoecken.

Noch van de krachten.

De Kriecken zijn meest alle goedt ghegeten van de heete menschen, ende in heete tijden des iaers; maer sy schaden de oude koude lieden, ende de ghene die weeck oft vocht van maghe zijn; ende maecken meest al veele winden ende krimpinghen in den buyck, ende doen wormen in de darmen groeyen, maer in sonderheydt diemen Hertekens noemt. De suere worden voor krachtigher ghehouden om den stoelgangh te vervoorderen, nochtans allerley Kriecken (uytghenomen de heel rijnsche oft suere] voor alle andere spijse ghenoten, pleghen den buyck los te maecken: maer in ’t laetst van de maeltijdt geten, maecken hem hardt, sonderlinghen als sy ghedrooght zijn. De suersuete oft wijnachtighe Kriecken zijn de lieffelijckste, ende goedt om met Suycker te confijten, soo voor ghesonde als siecke menschen; ende worden veel ghedaen in pasteyen, toerten, ende andere lackernijen. Men doetse veel by den wijn; welcken wijn wel smaeckelijk is, maer nochtans veel krimpselen in den buyck ende andere qualen in ’t lijf veroorsaeckt. De selve, ende oock de heel sure oft rijnsche Kriecken ververschen ende verkoelen oft matighen de hitte die van de galachtighe vochtigheden komt: als oock doen de swarte suere Kriecken oft Morellen, die soo groot ende ghesont om eten zijn, ende de maghe soo verstercken, dat sy sonder eenighe schade te vreesen vrijelijck met menighte rauw ghegeten moghen worden: ende zijn in sausen, pasteyen ende taerten seer ghebruyckelijck: andere maecken daer Diaceraseon van : andere doense in glasen, ende bewaerense met Suycker, ende houdense dan voor noch beter dan rauw.

Wt de versche ghepluckte Kriecken wordt water ghedistilleert met kleyn vier; van ’t welck een half once tseffens in den mondt gegoten, de krancke van de vallende sieckte doet opstaen.

De keernen der Kersen ende Kriecken zijn goedt de ghene die steenachtigh zijn.

De gomme van de Krieckelaers in sap van Weghbre geweyckt, ende met kleyne spruyten in de moeder ghegoten, is seer goedt om te stoppen den seer grooten vloedt van de vrouwen. De selve in Azijn ontdaen ende op de huyt ghestreken, verdrijft alle placken ende onsuyverheydt des huyts.

HET XVII. KAPITTEL.

Van krieken en kersen. (Prunus padus, Prunus cerasus)

Geslachten.

Onder de Latijnse naam Cerasa worden tegenwoordig vier geslachten van krieken of kersen begrepen, te weten ten eerste de wilde kersen die zoet zijn, ten tweede de tamme of Spaanse kersen die ook zoet zijn, den derde de tamme zuurachtige of wijnachtige die in Brabant krieken heten, ten vierde de kleine of lage die naantjes kersjes heten waarbij noch een andere soort van Matthiolus gevoegd wordt wiens vruchten veel bijeen en druifvormig groeien. Daarboven zo is elk van de voor vermelde vier geslachten ook tweevormig, te weten rood en zwart.

Gedaante.

1. De eerste soort van deze bomen, dat is de wilde kriek, wordt een grote en hoge boom met een tamelijke dikke stam die zichzelf naar boven in vele takken verspreiden. De schorsen zijn wat effen en uit het paarse of rode bruin of zwartachtig van kleur die zich laten afbleken vrijwel gelijk de schorsen van berken en zeer taai en buigzaam zijn. Het hout zelf is in het midden of aan zijn hart ook wat bruin of zwartachtig, maar rondom of naast de schorsen witachtig. De bladeren zijn groot, breed en langachtig en met aderen of ribben doortogen en rondom de kanten geschaard of gekerfd. De bloemen zijn wit en tamelijk groot die in vijf bladertjes verdeeld zijn en in het midden met ettelijke draadjes van gelijke kleur versierd zijn. En daarna volgen de vruchten of kersen die uit de ronden wat [1265] langwerpig van vorm zijn en aan dunne zeer lange steeltjes groeien en in het midden van elke vrucht is een hard steentje dat rondom met wat merg of vlees bedek is, dan in het steentje zelf schuilt de kern die met een kleine en niet zeer opmerkelijke bitterheid niet onaangenaam van smaak is. Voorts zo zijn deze vruchten soms rood en soms zwartachtig van kleur en het binnenste merg of vlees dat om de steen groeit is zoet van smaak.

(Var. polygyna)

2. De andere of tamme soort van deze bomen daar de Spaanse kersen op groeien is van schorsen, grote bladeren en van witte bloemen de voorgaande zeer gelijk, dan wordt niet zo hoog of groot, maar blijft lager en heeft niet zulke dikke stammen, maar de vruchten zijn groter en met meer vlees bezet en hebben veel meer sap of vochtigheid in zich, anders zijn ze ook zoet van smaak en van kleur sommige bleekrood en vrijwel half rood en half wit, sommige bruin en volledig zwart en daarin ligt ook een steen met een kern zoals in de voorgaande.

De derde soort die in Brabant eigenlijk kriekenboompjes genoemd worden zijn lager en teerder dan de twee voorgaande bomen en hebben veel dunner stammen, doch ruwere schorsen, maar ook zeer taai en buigzaam. De bladeren zijn die van de voorgaande van vorm wel gelijk, maar kleiner. De bloemen zijn ook diergelijk, dat is wit van kleur. Dan de vruchten die in Brabant eigenlijk krieken heten zijn rond die meer vlees en sap dan de kersen hebben en wat scherpachtig of bitterachtig en wijnachtig van smaak zijn en ook soms rood en soms zwart of bruin van kleur zoals de kersen, dan daarnaast is er noch een andere soort die bijna witte vruchten draagt, maar die is zeer zelden te vinden.

Verandering. In deze krieken is er noch een ander verschil op te merken, want de kriekenboompjes die niet geënt zijn of op hun gelijke geënt zijn brengen soms zeer grote krieken voort die aan korte steeltjes hangen, ja dikwijls zo bijster groot dat een van die krieken zestien of meer dan zijn krieksteentjes weegt. Maar diegene die op de wilde of ook op de Spaanse kersen geënt zijn krijgen kleiner krieken die ook aan langere steeltjes hangen en veel vroeger rijp zijn dan de voorgaande en daarboven kleinere steentjes hebben dan die.

Uit alle voorbeschreven kersenbomen en kriekenbomen vloeit ook een gom en vooral als de schors wat gekwetst wordt welke gom eerst week en uit het gele wat bleekachtig van kleur is maar op den duur wordt die hard en droog.

4. Het vierde geslacht van deze bomen, dat lage kriekenboom heet, is laag en klein zodat het eigenlijk geen boom is, maar een klein heesterachtig en takachtig gewas dat soms niet meer dan vijf en veertig cm hoog wordt. De bladertjes zijn de andere krieken of kersenboombladeren van gedaante gelijk, dan ze zijn heel klein. De vruchten of kriekjes zijn ook klein, anders de voorgaande gans gelijk.

5. Naast de vier voorbeschreven geslachten, heeft ons Matthiolus de schilderij van een vijfde medegeslacht van deze krieken of kersen getoond wiens vruchten veel bijeen druif of trosvormig verzameld zijn en niet elk apart of verschillend groeien zoals de voorgaande krieken doen.

Plaats.

1. Het eerste en wilde geslacht van kersen groeit van zijnen eigen aard in de bossen, langs de kanten van de akkers en bouwlanden en andere wilde of verlaten plaatsen veel meer en liever dan elders.

2.3. De Spaanse kersen en diegene die in Brabant krieken heten worden alleen in de hoven onderhouden.

4. De naantjes kersen worden in Bohemen, Marhernland en Oostenrijk langs de wegen en paden dikwijls groeiend gevonden en, als Matthiolus betuigt, in het landschap van Trente.

5. De vijfde soort van kersen die trosvormigs bijeen hangen is aan dezelfde Matthiolus van Francisucs Calzolatius uit Verona gezonden geweest.

Tijd.

De krieken en kersen bloeien meest in april, dan in het leveren van de vruchten verrassen de ene de andere wat want sommige worden vroeger rijp en sommige later. Doch altijd worden de rode vroeger rijp dan de zwarte van hetzelfde geslacht. Maar voor alles gaan de kleine wilde kersen die in juni rijp zijn en daarna volgen de wijnachtige of bitterachtige die men in Brabant krieken noemt, te weten omtrent het begin van juli en vooral als ze op wilde kersen geënt zijn want de andere worden trager rijp. Diegene die het langzaamste en laatste van allen rijp worden zijn de Spaanse, dat is de tamme zoete kers.

Naam.

Al deze bomen heten in het Grieks Kerasos en in het Latijn Cerasus, in het Nederduits kersenboom en krieckenboom, in het Hoogduits Kirschenbaum en in het Frans cerisier.

De vrucht wordt in het Grieks ook Kerasion en Kerason genoemd en in het Latijn ook Cerasum, in het Nederduits kersen en kriecken, in het Hoogduits Kirschen en Chirschen, in het Frans cerises, in het Italiaans cerogio of ciregio, in het Spaans cerezas, in het Boheems wissne.

1. De vruchten van het eerste geslacht heten gewoonlijk kleine kersen omdat ze kleiner zijn dan de andere al is het zo dat ze op hogere en grotere bomen groeien of ze heten ook wilde kersen, in het Hoogduits Wilde Kirschen omdat de bomen in het wild groeien en men mag ze ook vroege kersen noemen omdat ze vroeger rijp worden dan de andere, in het Latijn Cerasa parva, Cerasa silvestria en Cerasa praecocia.

2. De vruchten van het tweede geslacht worden Spaanse kersen genoemd. Het zou wel mogen wezen dat dit de Cerasa Lusitana, dat is Portugese kersen, (Prunus lusitanica) zijn daar Plinius van vermaant die voor de beste in Nederland en zelfs in tijden van Plinius gehouden werden.

3. De vruchten van het derde geslacht heten in Brabant, als gezegd is, kriecken en op andere plaatsen van Nederland kersen, in Hoogduitsland Amarelen, swarte Weichszeln en Weinstell, in Italië meestal marasche en amerine en soms marchiane of duracine. Plinius in het 25^ste kapittel van zijn 15^de boek [1266] zegt dat de beste krieken zijn diegene die Duracina heten en in Campanië Pliniana toegenoemd worden. Tot dit geslacht moeten ook gebracht worden, zo het schijnt, de ronde krieken die hij Caeciliana noemt want geen vruchten van kersen of krieken zijn heel volkomen rond dan deze. Hierbij horen ook de heel zwarte krieken die hij Actia noemt want sommige van deze krieken zijn ook zwart, als gezegd is, en als die gedroogd worden kunnen ze zeer lang bewaard worden.

(Cerasus fruticosa?)4. De vierde soort van krieken mogen naenkens-kersen of kriekenboom naantje heten naar de Latijnse of Griekse naam Chamaecerasus, dat is lage of kleine krieckelaer.

5. De vijfde soort is van Matthiolus Cerasum Racemosum genoemt, dat is krieken of kersen met trossen.

Aard, kracht en werking.

Onder al deze vruchten zijn de beste diegene die zuurachtig en wijnachtig van smaak zijn en dat is die we in Brabant krieken noemen. De ergste en schadelijkste van allen zijn de kleine of wilde kersen die zoet van smaak zijn en voor alle andere rijp worden want ze zijn kwaad van gijl en ze bederven zeer gauw in de maag en laten kwade vochtigheden in het lijf verzamelen waarvan niet alleen veel wormen en ongedierte in de buik of darmen groeit, maar ook dikwijls kwade en besmettelijke pestachtige koortsen veroorzaakt worden. En daarom in de wel gestelde en wijs geregeerde steden en landen plag men sterk te verbieden dat men die in tijde van pest of besmettelijke ziekten niet te koop houden of op de markt brengen zal.

De Spaanse of grote kersen komen het dichtst bij de kleine of wilde kersen van smaak en krachten en worden nochtans niet zo gauw in de maag bedorven want ze zijn wat kouder van aard, hoewel dat ze nochtans geen goed sap of voedsel van zich geven.

De echte krieken zo ze in Brabant genoemd worden, te weten de wijnachtige rode, zijn wel beter van sap dan de kersen, doch nochtans waterachtig, maken koud en vochtig, ze zijn goed om de dorst te verslaan en zijn de verhitte maag zeer nuttig en geschikt want ze versterken die eensdeels en zijn zelfs de koortsige mensen behulpzaam, ze zinken gauw naar beneden en maken de buik week of los, maar ze geven geen of zeer weinig voedsel. Dan de zwarte krieken van dit geslacht zijn droger van aard en ook wat tezamen trekkend. Die zwarte krieken die gedroogd zijn zoals de pruimen zijn goed van smaak en de maag zeer aangenaam en daarboven maken ze de weke of zachte buik hard en stoppen allerhande vloed of loop van de buik.

De gom die uit de kers of kriekboom vloeit is goed met gewaterde wijn ingenomen voor diegene die van de steen of niergruis gekweld zijn, zo men zegt, en voorwaar ze mag hun enigszins helpen door haar taaie of lijmachtige eigenschap waarmee ze de wegen en doorgangen van de plas en niergruis glad en slibberig maakt en insgelijks ook doordat ze met die kracht de scherpte en bijten van de hete vochtigheden verkoelt en bedwingt en de pijn en weedom benemen kan, want door dezelfde kracht geneest ze de oude hoest en mag gebruikt worden tegen de rouwheid van de keel, longen en borst en tot de heesheid. Dioscorides voegt er noch meer bij, te weten dat die gom de huid van het ganse lichaam een goede kleur laat krijgen, het gezicht verscherpt en verbetert, de maag gretig maakt en de eetlust vermeerdert.

BIJVOEGING.

Omdat de eerste of immers de beste krieken uit een stad van Pontus dat Cerasus genoemd wordt gebracht zijn daarom zijn al deze vruchten Cerasa genoemd. De wilde krieken die wilde kersen genoemd zijn, zijn soms aan de ene zijde rood en aan de ander wit, met weinig vlees dat aan de steen vast kleeft, dan de soort met heel zwarte vruchten die zwarte kleine kersekens genoemd worden is algemener zoals ook is de andere soort die rode kleine kersjes heet. Een soort heet zwarte kersen die wat groter is dan de voorgaande kleine kersjes en het sap is bruin zoals is de soort die in Italië ciregio corbine heet die zeer zoet van smaak is, maar niet zeer gebruikelijk in de maaltijden omdat ze de handen en lippen al te zeer kleuren. Hierbij rekenen sommige de soort die hertekens heet naar de gedaante van de vrucht en van steen. Een wilde soort noemen de Fransen putier, in het Latijn Cerasus silvestris.

(var. polygyna) De tamme of Spaanse kersen zijn gewoonlijk groot en witachtig, hard van vlees en zoet van smaak en kleven aan de steen. In Italië is een zwarte soort er van die beter en sappiger is dan de rode. Dan een grotere soort er van noemt men hier te lande grote kersen wiens vruchten noch langwerpiger zijn dan de Spaanse en veel aan een steel hangen die zeer zoet van smaak is. Al deze soorten heten in Brabant kersen, in Frankrijk guignes, guindes en guindoules, in Holland krieken en omtrent Parijs cerises, in het Latijn Cerasa dulcia.

Aangaande de andere tamme soort, in Brabant en Vlaanderen kriecken genoemd en in Holland kersen of korsen en heel Frankrijk door cerises, maar alleen guignes omtrent Parijs hebben meestal korte steeltjes en zijn rondt, rood, vleesachtig en vol sap, zuurachtig of rins met een zoete kern en die zijn in Italië veelvormig en worden guisciole, visciose, ciregie, amarine, merende, merendole en Marasche genoemd en in onze taal Rijnscher krieken, (van rins) in het Latijn Cerasa acida of ook austera. Een soort er van die wat zoetzuur is noemen de Italianen ciregie Palombine, een ander duracine, in het Latijn Duracina, in het Frans dureines die meest geacht wordt en zulks schijnt ook te wezen de soort die in Frankrijk agriotes of griotes heet die zuur en het allerbest is om bewaard of gekonfijt te worden en allerlaatste rijp wordt wat ook bijna gebeurt in de zwarte soort van deze krieken die in Frankrijk merises heten en in het Latijn van sommige Merasus, in Brabant morellen (omdat ze zo zwart zijn) of zwarte krieken, hoewel dat haar sap rood kleurt als Braziliëhout en wat bitterachtig of lieflijk wrang van smaak is en deze worden rijp in juli en mogen vers blijven tot het eind van augustus. Daartegen is er een rode soort van die wijnachtige krieken die aquainole in Italië genoemd wordt die niet goed is dan als ze vers geplukt is. Onder dit geslacht worden de pruimkrieken ook gerekend die wasgeel zijn, maar niet zeer smakelijk en een andere zeer grote soort van zuurzoete krieken die Waalse krieken genoemd worden en niet ver van Armentiers groeien. Hierbij stellen sommige de kriekbomen zonder bladeren die vroeg bloeien, daar Lobel van vermaant, en de gewone kriekbloemen met dubbele bloemen en een andere minder algemene soort met grote en zeer dubbele bloemen die weinig vruchten draagt. De rooskriek die van Petrus Hondius vermaand is en Cerasus Rosea of flore rosea genoemd wordt is een medesoort van deze krieken met dubbele bloemen want elke bloem heeft twintig en wel meer bladeren en heeft dat eigens dat op een takje twee, drie of vier vruchten voortkomen en vooral als de bloemen tamelijk oud zijn die scherp of wijnachtig van smaak zijn. Ze mag geschikt Cerasus flore multiplici heten.

(Prunus fruticosa) Kriekelaar naantje, zegt Clusius, is een heester die soms zestig, negentig of meer voeten hoog wordt maar in dorre plaatsen zelden hoger dan dertig cm wordt. De twijgen zijn dun, taai en met een zwarte askleurige bruinachtige schors met knobbels waaruit kleine bladertjes spruiten als die van Myrtus Tarentina en daarbij witte vijfbladige bloemen met vele draadjes zoals gewone kriekbloemen, doch kleiner en onder die bloemen spruiten andere bladeren die groter zijn dan de voorgaande en op die van de gewone zure of wrange krieken lijken, ook rondom geschaard, doch veel kleiner en bruingroen blinked, bitterachtig van smaak en daarna volgt een kleine vrucht die rond, stevig en rood is als ze rijp is, verdrogend en niet zo aangenaam van smaak zoals de zure krieken die een steenachtige kern bevatten. Deze soort groeit veel in Oostenrijk en Hongarije. Hij noemt het Chamaecerasos in het Grieks en in het Latijn Chamaecerasus, in Oostenrijk Erdweixel, in het Hongaars vad megy, dat is Silvestris Merasus, in Frankrijk zal ze cerisier nain mogen heten net zoals ze in Italië met de naam ciregie nane bekend is. Sommige zijn van mening dat de vierde soort van Periclymenum rectum die Clusius beschrijft en het tweede Xylosteum van Dodonaeus de echte Chamaecerasus is. (Lonicera alpigena) Dan Lobel vermaant van een Chamaecerasus Apigena, anders Chamaecerasus Cordi genoemd, en Xylosteum alterum quorumdam die tweemaal rijpe vruchten draagt in een jaar en aan lange steeltjes hangt zoals de krieken, dan ze hebben onder twee witachtige gaatjes als oogjes en daarin schuilen vijf of zes witte blinkende steentjes daar het Xylosteum maar een zaad heeft, het gewas is maar dertig cm hoog en van bladeren, takken en stammen lijkt het op de kornoeljeboom, witachtig en knobbelachtig met witachtige bleke of geelachtige bloemen.

(Prunus mahaleb) Dezelfde Clusius vermaant dat de Mahaleb die van sommige Steynweyxel, dat is Petrosa Cerasus of steenkersen genoemd, anders Petrocerasus of Chamaecerasus montana, ook enige gelijkenis met de kriekenbomen heeft zoals ook doet de Cerasus racemosa of Cerasus avium die in Hongarije zelnice fa en in Duitsland Elxen genoemd wordt zoals in het kapittel van vogelkersen gezegd is. Lobel vermaant er ook van, dan behalve die vermaant hij noch van een ander Cerasus avium dat een soort van echte krieken is die veel tezamen aan een steel groeien.

Hondskersen of Cerasus canum die anders Chamaecerasus heten zijn elders in een apart kapittel beschreven. Cerasus Macedonica groeit veel in Oostenrijk en Hongarije, zegt Clusius, en heeft bloemen, vruchten en bladeren als die van gewone krieken, maar wordt zelden honderd vijftig cm hoog. [1267]

(Prunus laurocerasus) Cerasus laurea of Lauro-Cerasus, anders Cerarus Trapecuntica, zal hierna beschreven worden want ze heeft hier te lande noch geen vruchten gedragen en haar bladeren hebben meer gelijkenis met de bladeren van laurier of beter met de citroenbomen dan met deze kriekbomen. Maar de Laurea Cerasus van Plinius is niets anders dan de gewone kriek die op een laurierboom geënt is.

Krieken van over zee, in het Latijn Cerasus ultramarina, zijn soorten van Halicacabus en tevoren bij de weke en kruidachtige gewassen beschreven.

Dan het is van alle kriekenbomen te weten dat de wilde nimmermeer zulke ronde bladeren hebben als de tamme en dat kleine boompjes de beste en meeste vruchten dragen en daarboven dat noch de tamme, noch de wilde in de zeer hete landen niet goed aarden kunnen en daarom nooit in Egypte hebben willen groeien, maar in koude plaatsen aarden ze goed en behoeven zeer weinig teelt, ja vergaan gauw als ze elk jaar bemest worden, maar in plaats van mest zal men hun takjes en overvloedige knopjes afsnoeien en die klein kappen en in plaats van mest om de wortel leggen, andere leggen kalk aan de wortel of begieten die dikwijls met warm water zodat de vruchten vroeger rijp mogen worden, maar zo geteeld sterven ze gauw en daarom is het ’t beste dat men de tamme krieken op de wilde ent en dan zullen de bomen sterker worden en langer leven, maar andere enten de kriekenbomen op de Sorbus of pruimbomen, andere op laurieren en die zeggen dat ze dan grotere en mooier vruchten dragen zullen die goed van reuk zijn en zulks dat ze van de rupsen en gewormte niet beschadigd zullen worden. Enige nemen het merg uit de jonge takken van de kriekenbomen en planten ze weer en hopen dat de krieken geen stenen zullen hebben.

Eigenschap van de krieken.

De krieken van de Brabanders of kersen van de Hollanders met wijnachtig of scherpachtige vruchten hebben dat eigens dat hun wortels weelderig en wijdt voortkruipen zodat ze paden of bedden van de hoven soms wel zes of negen meter in de rondte met hun jonge spruitjes die elk jaar opnieuw voortkomen beslaan en daarom de kruidbeminnaars dikwijls moeilijk en lastig vallen. Daartegen de kerselaars van de Brabanders of kriekelaars van de Hollanders en vooral die wilde kerselaars met smalle bladeren die in het Latijn Cerasus silvestris angustifolio heten spreiden die spruiten uit hun wortel niet zo ver of wijdt. Daarom raadt Petrus Hondius ons aan om deze wilde bomen in de hoven te planten en daar de tamme op de enten en dan zullen ze ten eerste de hoven met hun spruiten niet lastig vallen omdat ze hun wortels dichter bijeen houden en ten andere zullen de vruchten die er van komen groter zijn en niet zo zuur, maar wat zoeter en smakelijker, ten derde de stam of struik groeit gewoonlijk hoger, rechter of meer effen en is mooier om te zien zulks als er tegenwoordig veel in Brabant gezien worden die bijster hoog, recht en lustig om te zien zijn, ten vierde dat de bomen langer leven.

Ander eigenschap van de krieken. Al deze bomen, zegt dezelfde Hondius, hebben gewoonlijk elk jaar omtrent de herfst of ook wel vroeger op hun bladeren opmerkelijke plekken als slangenhoofden al of ze daarin gedrukt waren, te weten een dikachtig hoofd en een krom gebogen palingvormig lichaam en een smalle spitse staart en tenslotte een geplekte doorschijnende huid van een slang, dan dit ziet men niet op alle bladeren, maar alleen op het meeste deel en ook alleszins niet even opmerkelijk, soms ziet men maar een slangengedaante, soms twee, drie of vier op een blad. Of dit van de eigen aard van de krieken komt of van enige zwarte vliegen die met hun slijmerige klevende buiken die op de buiken van slakken lijken op de bladeren (en vooral van de krieken) blijven zitten en daar op sterven en die door hun stank en verrotting laten vergaan en dor worden, zover als hun lichaam strekt, dat staat noch te onderzoeken.

Noch van de krachten.

De krieken zijn meest alle goed gegeten van de hete mensen en in hete tijden van het jaar, maar ze schaden de oude koude lieden en diegene die week of vochtig van maag zijn en maken meestal vele winden en krampen in de buik en laten wormen in de darmen groeien, maar vooral die men hartjes noemt. De zure worden voor krachtiger gehouden om de stoelgang te bevorderen, nochtans allerlei krieken (uitgezonderd de heel rinse of zure) voor alle andere spijs genoten plegen de buik los te maken, maar op het eind van de maaltijd gegeten maken hem hard en vooral als ze gedroogd zijn. De zuurzoete of wijnachtige krieken zijn de lieflijkste en goed om met suiker te konfijten en zo voor gezonde als zieke mensen en worden veel gedaan in pasteien, taarten en andere lekkernij. Men doet ze veel bij de wijn welke wijn wel smakelijk is, maar nochtans veel krampen in de buik en andere kwalen in het lijf veroorzaakt. Die en ook de heel zure of rinse krieken verversen en verkoelen of matigen de hitte die van de galachtige vochtigheden komt zoals ook de zwarte zure krieken of morellen doen die zo groot en gezond om te eten zijn en de maag zo versterken dat ze zonder enige schade te vrezen vrij met menigte rauw gegeten mogen worden en zijn in sausen, pasteien en taarten zeer gebruikelijk, andere maken er Diaceraseon van, andere doen ze in glazen en bewaren ze met suiker en houden ze dan voor noch beter dan rauw.

Uit de vers geplukte krieken wordt water gedistilleerd met klein vuur waarvan een half ons tegelijk in de mond gegoten de zieke van de vallende ziekte laat opstaan.

De kernen van de kersen en krieken zijn goed diegene die steenachtig zijn.

De gom van de krieken in sap van weegbree geweekt en met kleine spuiten in de baarmoeder gegoten is zeer goed om de zeer grote vloed van de vrouwen te stoppen. Die in azijn opgelost en op de huid gestreken verdrijft alle plekken en onzuiverheid van de huid.

HET VII. CAPITEL.

Van Vroeghe Persen.

Ghedaente.

De Abricots, anders Vroeghe Persen gheheeten, wassen op grooter boomen dan de Perse-boomen: de oock dicker Struycken hebben, ende meer iaeren in ’t leven blijven, in sonderheydt als sy op eenighe andere boomen gheintet zijn. De bladeren van dese boomen en zijn niet als die van de Ghemeyne oft Spaede Persen, maer breedt, ende voor spitsch, ghelijck die van den ghemeynen oft Swarten Populier, doch kleyner, ende de Bercken-bladeren meer ghelijck, om de kanten wat gekertelt oft gheschaerdt. De bloemen zijn witachtigh. De vrucht is rondt als een Perse, van binnen als van buyten heel geel: ende daer in is een harde Note oft bruynen steen besloten, van buyten niet rouw oft oneffen als den Perse-steen, maer effen ende glat, oock korter ende kleyner: ende daer in schuylt een soete keerne.

Veranderinghe. Dese vruchten schillen van den anderen aengaende haer grootte: want sommighe zijn kleyn, ende niet grooter dan de ghemeyne Pruymen; sommighe zijn bijnae soo groot als de middelbaere Persen, oft oock alsoo groot.

Wt de struyck van desen boom, te weten daer de schorsse gespleten oft ghekloven is, oft uyt de tacken selve vloeyt een Gomme, als uyt den Persen-boom.

Plaetse.

Dese boomen worden inde hoven geset ende onderhouden: ende sommige wassen daer ongeint, ende worden grooter ende hoogher. Dan men intse allerbequaemelijckst op eenen Pruymboom: ende indien het stocksken, dat men inten wil, van eenen tammen ende te voren oock geinten boom ghesneden is, soo sullen de vruchten die daer aen komen, grooter ende schooner zijn.

Tijdt.

Dese Avant-Persen rijpen vroegher dan de gemeyne Persen, te weten in de Hoymaendt, daer de andere selden voor de Herfstmaendt rijp worden.

Naem.

In ’t Griecks noemtmen desen boom Melea Armeniaca; in ’t Latijn Malus Armeniaca.

De vruchten selve heeten hier te lande Vroege Persen, oft Avant-Persen; in Vranckrijck Abricoz; in Enghelandt Abrckock; in Spaegnien Alvarcoques, Alnarchigas ende Albercocs; in Italien Armeniache, Bacoche, Grisomele, ende Moniache; in Hooghduytschlandt Molletten, Molletin, S. Johans Pfersig; in ’t Griecks heeten sy Melon Armeniacon; somtijdts oock Prococcion oft Bericoccion, met eenen naem die van den Latijnschen Praecoquum, in stede van Praecox (als ofmen Vroeghen Appel seyde verdraeydt ende bedorven is.) In ’t Latijn worden sy Malum Armeniacum ghenoemt, oft Armenicum alleen, soo den ghemeynen man in de Apoteken seydt.

Galenus (in ’t boeck De aliment.facult.) schijnt een onderschil tusschen de Mala Praecocia ende de Armeniaca te stellen, seggende dat de Praecocia ongelijck veel beter ende ghesonder zijn dan de Armeniaca. Doch hy bekent dat beyde Armeniaca ghenoemt pleghen te worden; oft, als andere segghen, Armenia. Dan elders (te weten De simpl.medicam.facultat.) versekert hy dat soo wel den boom als de vrucht van Prococcion pleegh te heeten. Sommige nieuwe Cruydt-beschrijvers willen daer een sulcken onderscheydt tusschen stellen; te weten dat de groote ende gheinte Vroeghe Persen Armeniaca behooren te heeten; in ’t Fransoys Avant Perses; ende de kleyne, die niet gheintet zijn, Praecocia; in ’t Fransoys Abricoz.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Vroeghe Persen zijn oock koudt ende vocht inden tweeden graedt, nochtans niet soo vocht als de Gemeyne Persen: daerom en bederven oft en verrotten sy soo haest ende soo lichtelijck niet, ende zijn de maghe ende den mondt aenghenaemer ende bequaemer. Sy zijn nochtans oock haest bedorven, ende geven den lichaeme als geen voedtsel: oft ’t gene dat sy geven, is koudt, waterigh, ende vol overtollige vochtigheden. Alsmense nae andere spijsen eet, dan bederven sy de selve oock: maer in ’t beginsel van de maeltijdt ghenoten, sincken lichtelijck ende haestelijck nederwaerts, ende vervoorderen den afgangh van de ander spijsen, ghelijck de Gemeyne Persen pleghen.

De binnenste keerne oft keest van dese Persen is soet, ende geensins bitter; ende daerom van de Ghemeyne Perse steen geensins van aerdt ende krachten ghelijck.

Wat de bladeren van dese boomen voor een kracht oft eyghentheydt moghen hebben, dat en is van ons noch niet versocht gheweest.

BIIVOEGHSEL.

De teghenwoordighe Abricots zijn ghemeynlijck grooter dan de ghemeyne Perse-boomen; ende aerden beter als sy op de Quee-boomen, Pruym-boomen oft Amandel-boomen gheintet [1250] worden. De bladeren zijn bijnae ruyts-ghewijs, rondom ghekertelt, anders herts-ghewijs, de bladeren van de Blauwe Syringa ghelijck. Dan sommighe heeten de selve Groote Vroege Persen; in ’t Latijn Armeniaca maiora; ende de Kleyne, die nochtans van de Vroeghe Naentkens Persen verschillen, heeten sy Vroege Persekens, in ’t Latijn Armeniaca minora; in ’t Fransch eyghentlijck Armegnes, ende Petits Abricots. De bloemen zijn wit als Kriecke-bloemen; de vruchten half goudtgeel, half purpur-roodt: den steen is somtijdts soet, somtijdts bitter. In ‘t Fransch heeten sy oock Amarelles, maer meest Avant pesche, Abricot, Pesche de Troye, Muonae, Carmagniole, Voieme, soo sy in Italien oock pleghen te heeten: daer sy oock Albricochi ende Bacoche ghenoemt worden, anders Grisomele ende Armeniache, Armeriache, Montache, in stede van Moniache; welcken naemen ghemaeckt zijn van de Muniacus van Petrus Crescentius, uyt den Latijnschen Armenium Malum oft Armeniacum ende Praecox. In ’t Griecks heeten sy oock Armeniacon, Armenion ende Vericoccion, ende, als sommighe meynen; Doracion Pauli Aeginetae. In ’t Spaensch heeten sy Albiricoques, Albarchigas, ende Albergos, ende Alvaricoques; in ’t Enghelsch Abrecock tree. Sommighe noemense Pruym-Persen.

Noch van de krachten.

Al is ’t saecke dat sommighe segghen, dat dese Vroeghe Persen nae de bedorven woorden van Galenus, de onschadelijckste ende lieflijckste van alle de Persen zijn, ende oock soo haest in de maghe niet en bederven oft rotten, ende daerom van de selve niet gherekent en worden onder de Persen, maer onder de Pruymen, soo wel om haeren lieflijcken reuck, als oock om dat sy van buyten ende binnen meer de Pruymen dan de Persen ghelijcken; nochtans in Italien achtmense met recht voor ergher dan de Spade Persen: ende men ghelooft dat sy het roodtmelizoen, oft ten minsten eenighen quaden buyckloop veroorsaecken, veel ghegheten: dan sy eten daer Anijs saedt oft ghesouten ende wel geroockt vleesch nae, oft drincken daer stercken wijn nae, op dat sy min schaden; ende segghen datse den dorst verslaen, den etens lust vermeerderen, de pisse verwecken: niettemin sy en laten als dan de menschen geen hinder te doen.

Is ’t dat ghy een glas oft aerden pot vullet wel stijf inghedout met versche bloemen van Avant Persen (oft oock van ghemeyne Persen, als in ’t voorgaende Bijvoeghsel oock vermaent is) ende dat seer wel stopt met leem oft pot-aerde, soo datter geen vochtigheydt magh in komen, ende alsoo eenen voet oft twee diep in d’aerde graeft omtrent een weecke (oft een maendt langh in eenen hoop Peerde mest graeft) ende daer nae de bloemen met een persse uyt douwt, ghy sult een Olie hebben, die uytermaten goedt is om te verdrijven de heete kortsen, alsmen daer mede den pols strijckt aen beyde ermen, ende ’t slach van den hoofde met den ruggegraet, eer de kortsen aenkomen.

Olie uyt de keernen van de Abricots gheperst, is goedt teghen de speene, swillinghe van de quaede sweeringhen, belemmertheydt van de tonghe, ende pijnen der ooren. Dan het is te weten, dat de keernen somtijdts bitter zijn als die van de Gemeyne Persen; ende somtijdts soet: maer de bittere zijn waerschijnelijck bequaemer om de voorseyde olie te maecken, dan de soete. Dese Olie vier oncen tseffens met Malveseye ghedroncken, drijft ’t graveel af, ende gheneest de colijcke oft buyckpijn. Dese keerne doodet oock de wormen.

Water uyt de bloemen ghedistilleert, wordt ghelooft alle de selve kracht te hebben.

HET VII. KAPITTEL.

Van vroege perziken, abrikoos. (Prunus armeniaca)

Gedaante.

De abrikoos die anders vroege perzik heet groeit op grotere bomen dan perzikbomen die ook dikkere stammen hebben en meer jaren in het leven blijven en vooral als ze op enige andere bomen geent zijn. De bladeren van deze bomen zijn niet zoals die van de gewone of late perzik, maar breed en voor spits zoals die van de gewone of zwarte populier, doch kleiner en lijken meer op berkenbladeren en om de kanten wat gekarteld of geschaard. De bloemen zijn witachtig. De vrucht is rond als een perzik en van binnen als van buiten heel geel en daarin is een harde noot of bruine steen besloten die van buiten niet rouw of oneffen is als de perziksteen, maar effen en glad en ook korter en kleiner en daarin schuilt een zoete kern.

Verandering. Deze vruchten verschillen van elkaar aangaande hun grootte, want sommige zijn klein en niet groter dan de gewone pruimen, sommige zijn bijna zo groot als de middelbare perzik of ook zo groot.

Uit de stam van deze boom, te weten daar de schors gespleten of gekloven is of uit de takken zelf vloeit een gom zoals uit de perzikboom.

Plaats.

Deze bomen worden in de hoven gezet en onderhouden en sommige groeien er niet geënt en worden groter en hoger. Dan men ent ze allerbest op een pruimboom en indien het stokje dat men enten wil van een tamme en tevoren ook geënte boom gesneden is dan zullen de vruchten die daaraan komen groter en mooier zijn.

Tijd.

Deze avant perzik rijpen vroeger dan de gewone perzik, te weten in juli daar de andere zelden voor de herfstmaand rijp worden.

Naam.

In het Grieks noemt men deze boom Melea Armeniaca, in het Latijn Malus Armeniaca.

De vruchten zelf heten hier te lande vroeger perzik of avant perzik, in Frankrijk abricoz, in Engeland abrckock, in Spanje alvarcoques, alnarchigas en albercocs, in Italië armeniache, bacoche, grisomele en moniache, in Hoogduitsland Molletten, Molletin, S. Johans Pfersig, in het Grieks heten ze Melon Armeniacon en soms ook Prococcion of Bericoccion met een naam die van de Latijnse Praecoquum, in plaats van Praecox (alsof men vroege appel zei verdraaid en bedorven is.) In het Latijn worden ze Malum Armeniacum genoemd of alleen Armenicum zo de gewone man in de apotheken zegt.

Galenus (in het boek De aliment.facult.) schijnt een verschil tussen Mala Praecocia en Armeniaca te stellen en zegt dat de Praecocia duidelijk veel beter en gezonder zijn dan de Armeniaca. Doch hij bekent dat beide Armeniaca genoemd plegen te worden of, zoals andere zeggen, Armenia. Dan elders (te weten De simpl.medicam.facultat.) verzekert hij dat zowel de boom als de vrucht van Prococcion plag te heten. Sommige nieuwe kruidbeschrijvers willen er zo’n onderscheid tussen stellen, te weten dat de grote en geënte vroege perzik Armeniaca behoort te heten, in het Frans avant perses en de kleine die niet geënt zijn Praecocia, in het Frans abricoz.

Aard, kracht en werking.

Deze vroege perzik zijn ook koud en vochtig in de tweede graad, nochtans niet zo vochtig als de gewone perzik en daarom bederven of verrotten ze niet zo gauw en zo gemakkelijk en zijn voor de maag en de mond aangenamer en beter. Ze zijn nochtans ook gauw bedorven en geven het lichaam als geen voedsel of hetgeen dat ze geven is koud, waterig en vol overtollige vochtigheden. Als men ze na andere spijzen eet dan bederven ze die ook, maar in het begin van de maaltijd genoten zinken ze gemakkelijk en gauw nederwaarts en bevorderen de afgang van de ander spijzen net zoals de gewone perzik ook doen.

De binnenste kern of keest van deze perzik is zoet en geenszins bitter en lijkt daarom geenszins op de gewone perziksteen van aard en krachten.

Wat de bladeren van deze bomen voor een kracht of eigenschap mogen hebben is van ons noch niet onderzocht geweest.

BIJVOEGING.

De tegenwoordige abrikozen zijn gewoonlijk groter dan de gewone perzikbomen en aarden beter als ze op kweebomen, pruimbomen of amandelbomen geënt [1250] worden. De bladeren zijn bijna ruitvormig en rondom gekarteld, anders hartvormig en lijken op de bladeren van de blauwe Syringa. Dan sommige noemen die grote vroege perzik, in het Latijn Armeniaca majora en de kleine, die nochtans van de vroege naantjes perzik verschillen, noemen ze vroeger perzikjes, in het Latijn Armeniaca minora, in het Frans eigenlijk armegnes en petits abricots. De bloemen zijn wit als kriekenbloemen, de vruchten half goudgeel, half purperrood, de steen is soms zoet en soms bitter. In het Frans heten ze ook amarelles, maar meest avant pesche, abricot, pesche de Troye, muonae, carmagniole en voieme zo ze in Italië ook plegen te heten daar ze ook albricochi en bacoche genoemd worden, anders grisomele en armeniache, armeriache en montache in plaats van moniache welke namen gemaakt zijn van de Muniacus van Petrus Crescentius uit het Latijnse Armenium Malum of Armeniacum en Praecox. In het Grieks heten ze ook Armeniacon, Armenion en Vericoccion en, zoals sommige menen, Doracion Pauli Aeginetae. In het Spaans heten ze albiricoques, albarchigas en albergos en alvaricoques, in het Engels abrecock tree. Sommige noemen het pruimperzik.

Noch van de krachten.

Al is het zo dat sommige zeggen dat deze vroege perzik naar de bedorven woorden van Galenus de onschadelijkste en lieflijkste van alle perziken zijn en ook niet zo gauw in de maag bederven of verrotten en daarom van die niet onder de perzik gerekend worden, maar onder de pruimen zowel om hun lieflijke reuk en ook omdat ze van buiten en van binnen meer op pruimen dan op perzik lijken, nochtans in Italië acht men ze met recht voor erger dan de late perzik en men gelooft dat ze de rode loop of tenminste enige kwade buikloop veroorzaken als ze veel gegeten worden dan ze eten er anijszaad of gezouten en goed gerookt vlees na of drinken er sterke wijn na zodat ze minder schaden en zeggen dat ze de dorst verslaan, de eetlust vermeerderen en de plas verwekken, niettemin ze doen dan de mensen geen hinder.

Is het dat ge een glas of aarden pot vult en goed stijf induwt met verse bloemen van avant perzik (of ook van gewone perzik zoals in het voorgaande bijvoegsel ook vermaand is) en dat zeer goed stopt met leem of potaarde zodat er geen vochtigheid kan inkomen en alzo dertig of zestig cm diep in de aarde begraaft omtrent een week (of een maand lang in een hoop paardenmest graaft) en daarna de bloemen met een pers uitduwt dan zal ge een olie hebben die uitermate goed is om de hete koortsen te verdrijven als men daarmee de pols bestrijkt aan beide armen en de slag van het hoofd met de ruggengraat eer de koortsen aankomen.

Olie uit de kernen van de abrikoos geperst is goed tegen de aambeien, zwelling van de kwade zweren, belemmering van de tong en pijnen van de oren. Dan het is te weten dat de kernen soms bitter zijn als die van de gewone perzik en soms zoet, maar de bittere zijn waarschijnlijk beter om de voor vermelde olie te maken dan de zoete. Deze olie vier ons tegelijk met malvezei gedronken drijft het niergruis af en geneest koliek of buikpijn. Deze kern doodt ook de wormen.

Water uit de bloemen gedistilleerd wordt geloofd al dezelfde kracht te hebben.