Cotyledon

HET XII. CAPITEL.

Van Navel-cruydt oft Cotyledon.

Gheslachten.

Dioscorides vermaent van twee soorten van Cotyledon, oft Navel-cruydt; daerom sullen wy hier oock twee dierghelijcke cruyden beschrijven; met noch een ander, dat van sommige onder de soorten van Sempervivum gherekent wordt.

Ghedaente.

De eerste Cotyledon oft Navel-cruydt heeft langhworpighe, ghelijvighe, gladde, ronde bladeren, die vol saps zijn, aen de kanten niet oft heel weynigh ghekertelt; de welcke van onder met haer middelste op een kleyn steelken vast gemaeckt staen, ende van gedaente een kleyn schotelken met haer middelste holligheydt schijnen te ghelijcken, ende zijn van verwen groen, nochtans somwijlen op haer eygen plaetse, daer sy van selfs voort-ghekomen zijn, sietmense wat purpurachtigh. Tusschen dese bladeren staet een Steel recht op, die korter is dan een spanne, somwijlen in meer sijd-tacken verdeylt: op de welcke kleyne witachtige Bloemkens staen, oft oock seer [189] bleeck purpurverwigh. De Wortel is wit, knobbelachtigh, by nae als een kleyn bolleken oft Aiuyn: uyt de welcke sommighe kleyne veselinghen af hanghende zijn.

2. De andere Cotyledon is de voorgaende van gedaente seer onghelijck, ende komt veel naeder by de Kleyne Donderbaert: want sy heeft dicke, vette, sappighe, lanckworpighe bladeren, die kleyne tonghskens schijnen te gelijcken, in de ronde gesicktelijck gevoeght, alsmen siet aen de blaederen van Donderbaert: uyt het midden van de welcke een kleyn steelken recht op staet, dat witachtighe bloemen draeght: de wortelen zijn veselachtigh.

3. Voor de derde soorte van Cotyledon is nu van sommighe ghehouden dat gewas, ’t welck van Valerius Cordus gekertelt Sempervivum oft Aeizoon serratum gheheeten wordt. Dese heeft oock vele dicke, ghelijfvige ende volsappighe bladerkens; de welcke in de ronde wassende, de ghedaente van een ooghe schijnen te vertoonen, alsmen siet inde Groote Donderbaert, ende in ’t voorgaende Tweede Navel-cruydt: dan die bladerkens zijn veel kleynder, ende aen alle kanten saeghs-ghewijse heel kleyn geschaert ende doorsneden: uyt ’t midden van de welcke eenen steel spruyt, die teer ende dun is, recht op staende, omtrent een spanne hoogh, op sijn t’ sop bloemkens draghende de Bladeloose gelijckende, meestendeel witachtigh sonder eenige vlecken oft spickelkens daer in, dan somtijdts met roodachtighe puntkens oft stickelkens geteeckent ende gespickelt. Sy is in der aerden vast met luttel ende heel dunne wortelkens.

Plaetse.

1. Het eerste Navel-cruydt wast gheerne aen de steen-rotsen, ende by de muren van oude huysen ende timmeragien: men vint het in Italien veel, bijsonder in dat deel ’t welck Toscana heet; ende in Vranckrijck, sonderlingen in Provencen: het wast oock wel in Engelant; maer daer is ’t van ’t ghene dat in Italien wast een weynigh verschillende in ghedaente.

2. Tweede Navel-cruydt wast aen de rotsen ende steenachtighen plaetsen van de berghen: in Oostenrijck ende Italien wordt het somwijlen ghevonden.

3. Het Derde Navel-cruydt wast veel aen seer hooghe steen-klippen, die met eenigh vocht mosch bedeckt ende bewassen zijn.

Tijdt.

1. Navel-cruydt is op sijn beste ende aldergroenste in den Winter-tijdt; in ’t beginsel van den Somer bloeyt het, ende brenght bijster kleyn saeykens voort: daer nae vergaet het cruydt, maer de wortelen blijven over.

2. 3. De andere soorten staen groen ende bloeyen met het Eerste Navel-cruydt.

Naemen.

1. De eerste soorte heet ghemeynlijck in Nederlandt Navel-cruydt; in Italien Copertoie oft Cupertoiule ende Ombilico de Venere; in Vranckrijck Escuelles; in Spaegnien Capedella, Scudetes, om dat de bladeren kleyne schotelkens ghelijcken: dan het heeft sijnen naem by de Griecken ende Latijnen ghekreghen nae de ghedaente van de bladeren, die kleyne Navelkens gelijcken: want de Latijnen noemen ’t Umbilicus Veneris, ende Acetabulum, nae het Griecks Cotyledon; sommighe andere noemen ’t in Latijn Herba coxendicum. Jacobus Manlius noemt het Scatum caeli ende Scatellum. Het heeft oock ettelijcke bastaert naemen: te weten Cepos Aphrodites, dat is op ’t Latijnsch Hortus Veneris, op ’t Nederduydtsch Venus hof; oft Ges omphalos, Terrae umbilicus, oft Navel der Aerden, ende oock Stichis, ende Stergethron.

2. De tweede soorte van Navel-cruydt, in ’t Latijn Cotyledon altera, wordt van sommighe Cymbalion in ’t Griecks ghenoemt.

3. De derde ende kleynste soorte van Navel-cruydt, wordt van sommighe voor een soorte van Sempervivum ghehouden, ende in ’t Latijn Sedum serratum ghenoemt.

Aerd.

1. Het eerste Navel-cruydt is vocht ende wat houtachtigh van aerd, ende een weynighskens, maer niet heel merckelijck, t’ samentreckende; het verkoelt, iaeght af, drijft te rugge, ende verspreyt, soo Galenus betuyght.

2. 3. De tweede ende derde soorten ghelijcken van aerd de soorten van Sedum ende Donderbaert.

Kracht ende Werckinghe.

1 Eerste Navel-cruydt op onstekene brandighe gheswillen gheleyt, ende op vierighe puysten ghebruyckt, gheneest ende versoet die seer haest.

Het is seer nut om den brandt van de te seer verhitte maghe te matighen ende te verkoelen.

Men seght oock, dat de bladeren, mitsgaders de wortel, gheknauwt oft ghegheten, den steen van de Nieren ende van de Blase breken konnen, ende de pisse verwecken.

2. 3. De tweede ende derde soorte van Navel-cruydt mogen in de selve dingen gebruyckt worden, in de welcke de soorten van Donderbaert nut ende bequaem zijn.

BIIVOEGHSEL.

Noch van het Eerste Navel-cruydt oft Cotyledon. Clusius heeft dat aldus wat duydelijcker beschreven: De bladeren van dit cruydt (seght hy) zijn in haer midden met een putteken uytgheholt als eenen navel, (de welcke van onder aen haer middelste met een steelken aen de wortel vast zijn) vol saps, teer ende mals. Tusschen dese bladeren staet eenen steel op, dun ende hol, [190] soo die somtijdts ghevonden wordt, niet seer sterck oft stijf, met sommighe bladerkens beset, die niet rond en zijn als de onderste die uyt de wortel spruyten, maer langhworpigh, ende aen d’ uyterste sijde, die wat breedachtigh is, dick ende vol saps, ghemeynlijck in dry kertelkens verdeylt: uyt den schoot oft oorspronck van de welcke somwijlen andere tackskens spruyten die op haer t’ sop met vele bloemkens, alsoo wel als den middel-steel, gheladen zijn: welcke bloemkens langhworpigh zijn, hol, voor afhanghende, als kleyne bellekens, uyt den grasachtighen witachtigh van verwe: nae de bloemkens komen daer kleyne hauwkens vol kleyn grauw saet; ’t welck van selfs afvallende, dat cruydt seer vermenighvuldight, als het op bequaemen grond valt. De wortel is knobbelachtigh, ende niet soo seer eenen Aiuyn oft Loockbol ghelijckende, als eenen volkomen bol oft wortel van Orchis, somwijlen heel rond, somtijdts als eenen knobbel, oft als de wortel van het Winter-Aconitum, soo datmen die oock wel in stucken breken ende voordt-pooten magh. Het wast van selfs in Spaegnien ende Portugael. De Griecken noemen ’t oock Scytalion ende Cymbalion; de Fransoysen Nombril de Venus: die van Salamanca Vasillos; nae de ghedaente van de bladeren; andere Oreja de monje oft Abad.

Noch van de Tvveede Cotyledon. De Tweede soorte van Navel-cruydt heeft bloemen die grooter zijn dan die van de Eerste, wit, sesbladigh, daer seshoekighe hauwkens nae volghen, vol kleyn saet. Clusius beschrijfter ettelijcke mede-soorten van, de ghene die Dodoneus beschrijft wat ghelijckende. Doch sommighe hebben merckelijck onderschil.

1. Want de eerste is in alles kleynder, ende heeft meer ghetande ende gheschaerde bladers.

2. Een ander soorte van Tvveede Navel-cruydt, seght den selven Clusius in ’t Latijn Cotyledon altera tertia geheeten, heeft smalle onghekertelde, maer spitse ende ruyghachtighe bladeren, in de ronde wassende, als aen de soorten van Donderbaert. Den steel heeft kleynder bladeren, die voor aen purpurachtigh zijn, ende hy wordt in meer andere steelkens verdeylt, die vele bloemen draghen, van smalle, spitse, ghemeynlijck twaelf sterres-ghewijse ghevoeghde bladerkens ghemaeckt, uyt den rooden purpurachtigh van verwe, met twaelf hauwkens krans-ghewijse in ’t midden van de bloeme ghevoeght, met vierentwintigh draeykens omringhelt: in de hauwkens steeckt soo kleynen saet, datmen ’t bijnae met het gesicht niet onderkennen en kan.

3. Tvveede Navel-cruydt met ghespickelde bloemen, in ’t Latijn Cotyledon altera quarta, sive Matthioli ghenoemt, van Dodoneus verhaelt, maer van Clusius wat duydelijcker beschreven, bloeyt in ’t wilt omtrent de Braeckmaendt ende Hoymaendt, inde hoven omtrent Mey. Het saet is rijp in Hoymaendt, oft vroegher. Het heeft vele, dicht by een staende bladeren, langhe tongheskens ghelijckende, dickachtigh, spits, aen de kanten wat ghekertelt, suer ende wat te samen treckende van smaeck: uyt het midden van de welcke eenen steel spruyt, die somwijlen anderhalven voedt hoogh op schiet, nae bovenwaerts ruygh, met korter bladeren beset, die daer ongheschicktelijck aen wassen: op het sop van den steel groeyen uyt elcken oorspronck van de bladeren kleyne steelkens, op de welcke twee oft dry bloemkens staen wit van verwe, van vijf bladerkens gemaeckt, van binnen als met bloedige druppelkens oft spickelkens besproeyt: het middelste oft den grond van de bloeme is bleeck ende blinckende, met tien draeykens omringelt; daer nae volght het saet in hauwkens stekende, ’t welck heel kleyn is en swart. De wortel is grauw, dun, veselachtigh, ende is met vele aenwassende ionghe wortelkens omringhelt, sulcks dat sy veel plaetse in de ronde beslaen, recht als de ghemeyne Groote Donderbaert pleegh te doen. Dese soorte wast in de hoven aldus: Eer den steel voordt komt soo wassen de bladeren in de ronde dicht by een, ghelijckmen aen Donderbaert ende Primula veris siet; ende de bladeren zijn self donckergroen, maer om de kanten wit, oft met hayrachtigh grijs dons beset, lepels-gewijs, oft schups-gewijs gemaeckt, dat is, allenghskens breeder wordende, en nae haer grootte somtijdts in twaelf, somtijdts in twintigh ronde kertelen verdeylt, moesachtigh van smaeck. De placken der vijfbladighe witte bloemen zijn schoon rood, seer fraey om sien: in ’t midden is een tootken oft saet-laeyken dat spits is, in twee horenkens verdeylt, somtijdts groen, somtijdts rood blinckende; somtijdts zijn de steelen selve ende het gantsche opperste deel van dit cruydt heel rood. De bladeren en vergaen des winters niet.

4. Daer wordt noch een ander dierghelijck cruydt ghevonden, van Clusius Cotyledon altera quinta gheheeten; ’t welck het voorgaende gewas seer ghelijckt, maer is sachter, ende heeft smaller ende langher bladeren, niet ghetant oft ghekertelt, maer alleen met eene witte wolachtigheydt ruygh, niet soo grijsachtigh: ende heeft een korter dicker steelken, ’t welck met vele bladerkens beset is: de welcke bladeren gemeynlijck, soo wel van boven als van onder, wat ruygh oft hayrigh zijn: de bloemen gelijcken die van de andere soorte, maer en staen soo veel op een steelken niet.

Voordts soo vermaent Clusius, dat de Groote Donderbaert het oprecht tweede Cotyledon oft Navel-cruydt van Dioscorides is; sulcks dat dese twee cruyden den anderen van krachten ende werckinghe heel ghelijckende zijn. Fabius Columna betoont met vele redenen, dat de Crassula oft Ghemeyne Smeer-wortel voor oprechte Cotyledon altera Dioscoridis te houden is.

Kleyn Bergh-Navel-cruydt is van Lobel beschreven, ende ghelijckt het Tweede Navel-cruydt van Dodoneus ghenoegh: hy noemt het in ’t Latijn Cotyledon minus montanum Sedi folio; ’t welck een soorte van Donderbaert is: dan Lobel houdt dat voor het Onoblerum van Hippocrates. Hedensdaeghs, seght hy, is ’t wel bekent in de cruydt-hoven van Nederlandt: daermen een ander soorte vindt met breede bladeren ende schoone kroonkens van witte bloemen.

De schilderije die Dodoneus hier gheeft voor de derde soorte van Navel-cruydt oft ghekerfde Donderbaert, is eer te houden voor de Alderkleynste soorte van Donderbaert, die van Lobel Sedum minimum tertium ghenoemt wordt. Dan daer is meer op de beschrijvinghe te achten, die met woorden uytdruckelijcke ghedaen kan worden, dan met de schilderije.

Cymbalaria van Italien heeft met Cymbalion, die de Tweede Cotyledon heet, gheene ghelijckenis, als in den naem, ende sal elders bequamelijcker beschreven worden.

Cymbalaria verior, nae de meyninghe van Fabius Columna, is de Smeer-wortel: die hy oock voor de rechte Cotyledon altera Dioscoridis houdt.

Cotyledon Indica soude de Indische Kersse moghen heeten, nae de navels ghewijse ghedaente der bladeren: maer den smaeck heeftse ons by de gheslachten van Kersse doen stellen.

Kracht ende Werckinghe.

1. De bladeren van het eerste Navel-cruydt worden met Honigh de watersuchtighe inghegheven.

Het sap van ’t selve cruydt is seer goet voor de kackhielen ende dierghelijcke geswillen, soo wel van koude als van hitte komende.

Het water ’t welck van de bladeren ghedistilleert wordt, is seer nut in de gebreken van de Longer, Lever, Mage ende van de Moeder, ende oock van de darmen: ende sommighe dagen achter een ghedroncken, gheneest de ghescheurtheydt, ende de sweeringhen van de darmen die door hitte van het roodmelisoen gemeynlijck veroorsaeckt zijn, ende met een onverdraeghlijcke smerte komen. ’T selve doet de wortel in wijn ghesoden.

Het cruydt plaesters-ghewijse op alle sweeren, wonden ende quetsuren ghedaen, gheneest die, ende doet het bloet op houden; ende is seer goet op de klieren ende krop-sweeren ende andere geswillen van den hals ende meer ander ontstekinghen.

2. 3. De andere soorten doen het selve dat de Donderbaert: maer en zijn nochtans niet soo seer bekent ende ghebruyckt.

HET XII. KAPITTEL.

Van navelkruid of Cotyledon. (Cotyledon umbilicus, Umbilicus luteus en Saxifraga aizoon)

Geslachten.

Dioscorides vermaant van twee soorten van Cotyledon of navelkruid en daarom zullen we hier ook twee dergelijke kruiden beschrijven met noch een ander dat van sommige onder de soorten van Sempervivum gerekend wordt.

Gedaante.

De eerste Cotyledon of navelkruid heeft langwerpige, stevige, gladde, ronde bladeren die vol sap zijn en aan de kanten niet of heel weinig gekarteld en die van onder met haar middelste op een klein steeltje vast gemaakt staan en van gedaante op een klein schoteltje met haar middelste holte schijnen te lijken en zijn van kleur groen, nochtans soms op hun eigen plaats daar ze vanzelf voortgekomen zijn ziet men ze wat purperachtig. Tussen deze bladeren staat een steel rechtop die korter is dan een zeventien cm en soms in meer zijtakken verdeeld is waarop kleine witachtige bloempjes staan of ook zeer [189] bleek purperkleurig. De wortel is wit en knobbelig, bijna als een klein bolletje of ui waaruit sommige kleine vezels van hangen.

2. De andere Cotyledon is de voorgaande van gedaante zeer ongelijk en komt veel dichter bij de kleine donderbaard want ze heeft dikke, vette, sappige en langwerpige bladeren die op kleine tongetjes schijnen te lijken en in de ronde regelmatig gevoegd als men ziet aan de bladeren van donderbaard en uit het midden staat een klein steeltje rechtop dat witachtige bloemen draagt, de wortels zijn vezelachtig.

3. Voor de derde soort van Cotyledon is nu van sommige dat gewas gehouden wat van Valerius Cordus gekartelde Sempervivum of Aeizoon serratum genoemd wordt. Deze heeft ook vele dikke, stevige en vol sappige bladeren die in de rondte groeien en de gedaante van een oog schijnen te vertonen als men ziet in de grote donderbaard en in het voorgaande tweede navelkruid, dan die bladeren zijn veel kleiner en aan alle kanten zaagvormig heel klein geschaard en doorsneden en uit het midden een steel spruit die teer en dun is, rechtop staat en omtrent een zeventien cm hoog is en op zijn top bloempjes draagt die op de bladloze lijken en meestal witachtig zijn zonder enige vlekken of spikkeltjes er in, dan soms met roodachtige putjes of spikkeltjes getekend en gespikkeld. Ze is in de aarde vast met weinig en heel dunne worteltjes.

Plaats.

1. Het eerste navelkruid groeit graag aan de steenrotsen en bij de muren van oude huizen en bouwvallen, men vindt het in Italië veel en vooral in dat deel wat Toscane heet en in Frankrijk en vooral in Provence, het groeit ook wel in Engeland, maar daar verschilt het wat van hetgeen dat in Italië groeit in gedaante.

2. Tweede navelkruid groeit aan de rotsen en steenachtige plaatsen van de bergen, in Oostenrijk en Italië wordt het soms gevonden.

3. Het derde navelkruid groeit veel aan zeer hoge steenklippen, die met enig vochtig mos bedekt en begroeid zijn.

Tijd.

1. Navelkruid is op zijn beste en allergroenste in de wintertijd, in het begin van de zomer bloeit het en brengt bijster klein zaad voort en daarna vergaat het kruid, maar de wortels blijven over.

2. 3. De andere soorten staan groen en bloeien met het eerste navelkruid.

Namen.

1. De eerste soort heet gewoonlijk in Nederland navelkruid, in Italië copertoie of cupertoiule en ombilico de venere, in Frankrijk escuelles, in Spanje capedella en scudetes omdat de bladeren op kleine schoteltjes lijken, dan het heeft zijn naam bij de Grieken en Latijnen gekregen naar de gedaante van de bladeren die op kleine naveltjes lijken want de Latijnen noemen het Umbilicus Veneris en Acetabulum naar het Grieks Cotyledon, sommige andere noemen het in Latijn Herba coxendicum. Jacobus Manlius noemt het Scatum caeli en Scatellum. Het heeft ook ettelijke bastaardnamen, te weten Cepos Aphrodites, dat is op het Latijns Hortus Veneris en op het Nederduits Venus hof of Ges omphalos, Terae umbilicus of navel der aarde en ook Stichis en Stergethron.

2. De tweede soort van navelkruid, in het Latijn Cotyledon altera, wordt van sommige in het Grieks Cymbalion genoemd.

3. De derde en kleinste soort van navelkruid wordt van sommige voor een soort van Sempervivum gehouden en in het Latijn Sedum serratum genoemd.

Aard.

1. Het eerste navelkruid is vochtig en wat houtachtig van aard en wat, maar niet heel merkelijk, tezamen trekkend, het verkoelt, jaagt af, drijft terug en verspreidt, zo Galenus betuigt.

2. 3. De tweede en derde soorten lijken van aard op de soorten van Sedum en donderbaard.

Kracht en werking.

1 Het eerste navelkruid op ontstoken brandende zwellen gelegd en op vurige puisten gebruikt geneest en verzoet die zeer gauw.

Het is zeer nuttig om de brand van de te zeer verhitte maag te matigen en te verkoelen.

Men zegt ook dat de bladeren met de wortel gekauwd of gegeten de steen van de nieren en van de blaas breken kunnen en de plas verwekken.

2. 3. De tweede en derde soort van navelkruid mogen in dezelfde dingen gebruikt worden waarin de soorten van donderbaard nuttig en geschikt zijn.

BIJVOEGING.

Noch van het eerste navelkruid of Cotyledon. Clusius heeft dat aldus wat duidelijker beschreven. De bladeren van dit kruid (zegt hij) zijn in hun midden met een putje uitgehold als een navel (die van onderaan hun middelste met een steeltje aan de wortel vast zijn) vol sap, teer en mals. Tussen deze bladeren staat een steel op, dun en hol, [190] zo die somtijds gevonden wordt en niet zeer sterk of stijf en met sommige bladeren bezet die niet rond zijn als de onderste die uit de wortel spruiten, maar langwerpig en aan de uiterste zijde, die wat breedachtig is, dik en vol sap en gewoonlijk in drie karteltjes verdeeld, waarvan uit de schoot of oorsprong soms andere takjes spruiten die op hun top met vele bloempjes, alzo wel als de middelsteel, geladen zijn welke bloempjes langwerpig zijn, hol en voor afhangen als kleine belletjes en uit het grasachtige witachtig van kleur zijn waarna de bloempjes komen en kleine hauwtjes vol klein grauw zaad wat vanzelf afvalt en dat kruid zeer vermenigvuldigt als het op geschikte grond valt. De wortel is knobbelachtig en lijkt niet zo zeer op een ui of lookbol als een volkomen bol of wortel van Orchis, soms heel rond en som als een knobbel of als de wortel van winterakoniet zodat men die ook wel in stukken breken en voortplanten mag. Het groeit vanzelf in Spanje en Portugal. De Grieken noemen het ook Scytalion en Cymbalion, de Fransen nombril de venus, die van Salamanca vasillos, naar de gedaante van de bladeren, anderen oreja de monje of abad.

Noch van de tweede Cotyledon. De tweede soort van navelkruid heeft bloemen die groter zijn dan die van de eerste, wit en zesbladig daar zeshoekige hauwtjes na volgen vol klein zaad. Clusius beschrijft er ettelijke medesoorten van die wat op diegene die Dodonaeus beschrijft lijken. Doch sommige hebben opmerkelijk verschil.

1. Want de eerste is in alles kleiner en heeft meer getande en geschaarde bladeren.

2. Een andere soort van tweede navelkruid, zegt dezelfde Clusius die in het Latijn Cotyledon altera tertia genoemd wordt, heeft smalle ongekartelde, maar spitse en ruigachtige bladeren die in de ronde groeien als aan de soorten van donderbaard. (Sempervivum tectorum var. clusianum) De steel heeft kleinere bladeren die vooraan purperachtig zijn en wordt in meer andere steeltjes verdeeld die vele bloemen dragen van smalle, spitse, gewoonlijk twaalf stervormige gevoegde bladeren gemaakt die uit de rode purperachtig van kleur zijn met twaalf hauwtjes kransgewijs in het midden van de bloem gevoegd en met vierentwintig draadjes omringt, in de hauwtjes steekt zulk klein zaad dat men het bijna met het gezicht niet onderscheiden kan.

(Jovibarba arenaria)

3. Tweede navelkruid met gespikkelde bloemen, in het Latijn Cotyledon altera quarta, sive Matthioli genoemd en van Dodonaeus verhaalt, maar van Clusius wat duidelijker beschreven bloeit in het wild omtrent juni en juli, in de hoven omtrent mei. Het zaad is rijp in juli of vroeger. Het heeft vele, dicht bijeen staande bladeren die op lange tongetjes lijken, dikachtig, spits en aan de kanten wat gekarteld, zuur en wat tezamen trekkend van smaak waaruit het midden een steel spruit die soms vijf en veertig cm hoog op schiet en naar boven ruig en met kortere bladeren bezet is die daar onregelmatig aan groeien en op de top van de steel groeien uit elke oorsprong van de bladeren kleine steeltjes waarop twee of drie bloempjes staan, wit van kleur en van vijf bladeren gemaakt, van binnen als met bloedige druppeltjes of spikkeltjes besproeid, het middelste of de grond van de bloem is bleek en blinkt en met tien draadjes omringt en daarna volgt het zaad dat in hauwtjes steekt en wat heel klein is en zwart. De wortel is grauw, dun, vezelachtig en is met vele aangroeiende jonge worteltjes omringd zodat ze veel plaats in de ronde beslaan net als de gewone grote donderbaard plag te doen. Deze soort groeit in de hoven aldus; ‘eer de steel voortkomt groeien de bladeren in de rondte dicht bijeen zoals men aan donderbaard en Primula veris ziet en de bladeren zijn zelf donkergroen, maar om de kanten wit of met haarachtig grijs dons bezet, lepelvormig of schopvormig gemaakt, dat is dat ze geleidelijk aan breder worden en naar hun grootte soms in twaalf en soms in twintig ronde kartels verdeeld zijn, moesachtig van smaak. De plakken van de vijfbladige witte bloemen zijn mooi rood en zeer fraai om te zien, in het midden is een tandje of zaadlaatje dat spits is en in twee horentjes verdeeld, soms blinkt het groen en soms rood, soms zijn de stelen zelf en het ganse opperste deel van dit kruid heel rood. De bladeren vergaan ‘s winters niet.

(Saxifraga cotyledon?)

4. Daar wordt noch een ander diergelijk kruid gevonden die van Clusius Cotyledon altera quinta genoemd is en wat zeer op het voorgaande gewas lijkt, maar is zachter en heeft smallere en langere bladeren, niet getand of gekarteld, maar alleen met een witte wolligheid ruig en niet zo grijsachtig en heeft een korter dikker steeltje wat met vele bladeren bezet is en die bladeren zijn gewoonlijk, zowel van boven als van onder, wat ruig of harig, de bloemen lijken op die van de andere soort, maar er staan er niet zoveel op een steeltje.

Voorts zo vermaant Clusius dat de grote donderbaard het echte tweede Cotyledon of navelkruid van Dioscorides is zodat deze twee kruiden de anderen van krachten en werking heel gelijk zijn. Fabius Columna betoont met vele redenen dat de Crassula of gewone smeerwortel voor echte Cotyledon altera Dioscoridis te houden is.

(Saxifraga cotyledon) Klein bergnavelkruid is van Lobel beschreven en lijkt op het tweede navelkruid van Dodonaeus genoeg, hij noemt het in het Latijn Cotyledon minus montanum Sedi folio, wat een soort van donderbaard is, dan Lobel houdt dat voor het Onoblerum van Hippocrates. Hedendaags, zegt hij, is het goed bekend in de kruidhoven van Nederland waar men een andere soort vindt met brede bladeren en mooie kroontjes van witte bloemen.

(Sedum minimum) De schilderij die Dodonaeus hier geeft voor de derde soort van navelkruid of gekerfde donderbaard is eerder te houden voor de allerkleinste soort van donderbaard die van Lobel Sedum minumum tertium genoemd wordt. Dan er is meer op de beschrijving te letten die met woorden uitdrukkelijker gedaan kan worden dan met de schilderij.

Cymbalaria van Italië heeft met Cymbalion, die tweede Cotyledon heet, geen gelijkenis dan in de naam en zal elders beter beschreven worden.

Cymbalaria verior, naar de mening van Fabius Columna, is de smeerwortel die hij ook voor de echte Cotyledon altera Dioscoridis houdt.

Cotyledon Indica zou de Indische kers mogen heten naar de navelvormige gedaante der bladeren, maar de smaak heeft het ons bij de geslachten van kers laten stellen.

Kracht en werking.

1. De bladeren van het eerste navelkruid worden met honing de waterzuchtige ingegeven.

Het sap van hetzelfde kruid is zeer goed voor de kakhielen en diergelijke zwellen die zowel van koude als van hitte komen.

Het water wat van de bladeren gedistilleerd wordt is zeer nuttig in de gebreken van de longen, lever, maag en van de baarmoeder en ook van de darmen en sommige dagen achter elkaar gedronken geneest het de breuken en de zweren van de darmen die door hitte van de rode loop gewoonlijk veroorzaakt zijn en met een onverdraaglijke smart komen. Hetzelfde doet de wortel in wijn gekookt.

Het kruid pleistervormig op alle zweren, wonden en kwetsingen gedaan geneest die en laat het bloed ophouden en is zeer goed op de klieren en kropzweren en andere zwellen van de hals en meer andere ontstekingen.

2. 3. De andere soorten doen hetzelfde dat de donderbaard doet, maar zijn nochtans niet zo zeer bekend en in gebruik.