Smilax

China, Carlo Santo, ende meer andere sulcke wortelen. 44.

China is de wortel van een cruydt dat dry oft vier palmen hoogh op schiet, met veele dunne doornachtighe rijsen, die van de Stekende Winde niet seer onghelijck, selden dicker dan den kleynsten vingher; bewassen met luttel bladeren, soo groot als die van Breede Weghbree; oft, ghelijck andere segghen, als ionghe Arangie-bladeren; oft als Granaet-bladeren. Andere segghen, dat dit ghewas by de boomen ghesaeyt, grooter wordt, ende sich selven daer om hecht ende vlecht als Veyl: maer andere versekeren dat het wast als Riet. Ende voorwaer de wortel is als die van Acorus, Groot Riet, oft Wilden Zee-Galigaen, somtijdts een vuyst dick, somtijdts wat grooter, somtijdts kleyner, ghemeynlijck een palme langh, sommighe tsamen hanghende ghelijck die van Pioene Wijfken, sommighe gheheel, sommighe met stucken ende brocken, gheveselt; sommighe [1472] boven knoopachtigher; sommighe boven dick, beneden dun, als een langhe Peere, gherimpelt; somtijdts buyten rosachtigh, binnen wit; somtijdts buyten roodtachtigh, binnen heel roodt: allegader versch uyt der aerden ghehaelt zijnde seer malsch ende vet, sonder merckelijcken smaeck.

Dit ghewas groeyt in Oost-Indien, oft eyghentlijck in Sina oft China: van waer dat in West-Indien ghebroght zijnde, tamelijcken wel aerdt.

Nae dit voorseyde landt zijn dese wortelen China oft Echina ghenoemt gheweest, als ofmen Wortel uyt China seyde: dan in Oost-Indien self heeten sy Lampatan, Lampaos ende Bonti; in Persien Chop china.

Van dit ghewas is de wortel bijnae alleen ghebruyckelijck; ende wordt ghehouden voor droogh in den tweeden graed, met wat hitte: want sy en is soo heet niet als Salsa oft Pock-hout: daerom achten die van China dese wortel voor de alderbequaemste baete teghen de Pocken, midts dat de ghene, diemen daer mede gheneest, hun selven soo seer niet en hoeven te speenen van veelderley spijsen, dan alleen van Ossen-vleesch oft Vercken-vleesch, Visch ende rauwe vruchten. Voorwaer, alsmen de China versch krijghen kan, ende die swaer is, vast, dicht, onvermeluwet ende wit (want de roode oft rosse en is niet seer goedt) dan salmen daer wonderlijcke krachten in bevinden teghen alle heete ende oock langhe sieckten, niet alleen teghen de Pocken, maer oock teghen de Pest, allerley kortsen, ende alle inwendighe verrottinghen: want sy gheneest de krancke meest door het sweeten, maer maecktse daerom heel slap, ende verdrooght het lichaem wonderlijcken seer. Sy versoet de pijnen van de leden, ende ’t flercijn, in handen ende voeten, maer meest in de heupen; belet alle sinckinghen ende catarren; doet de huyt goede verwe krijghen: ende gheeft het qualijck ghevoedt lichaem kracht: gheneest de geelsucht, ende watersucht, ende alle onghesteltheydt ende verstoptheden van de lever, de gheraecktheydt, lammigheydt, bevinghe, ende alle ghebreken van de zenuwen, ’t graveel ende allerley qualen van de blase. Is goedt teghen de ghescheurtheydt oft breucksel: ende midts datse de vochtigheden opdrooght, isse sonderlinghen nut teghen alle koude ghebreken, ende die van swaer, grof oft melancholijck bloedt komen. Sy sterckt oock de maghe, ende doet alle winden scheyden; versoet de pijne van de selve; ende oock alle verouderde pijnen des hoofts. Dan tot alle dese ghebreken wordt het afsiedsel oft water, daer de wortel in ghesoden is, meest ghebruyckt. Maer hier te lande neemtmen meer danmen in heete landen doet: want men neemt twee oncen van dese wortel in kleyne schijfkens ghesneden, ende men weycktse eeenen dagh ende eenen nacht langh in stroom-water: die van China nemen wel twee oncen ende een half teghen seven maten waters: Monardes en doet maer een once in ses maten water (elcke maet van achtien oncen) ende laet het op tamelijck vier tot de helft toe versieden: ende dit water koudt gheworden zijnde wordt doorghedaen oft ghesijghet, ende bewaert op een warme plaetse, om langher goedt te blijven. Den ghenen die dit water ghebruycken sal (te weten in de Pocken) moet eerst ghesuyvert oft ghepurgeert zijn met Syroopen daer veel Turbith oft Agaricus by is: ende men sal by de voorseyde Syroopen wat van dit water gieten, ende dat als eenen Julep te drincken gheven. Als dit ghedaen is, sal hy nuchteren tien oncen van dit water warm drincken (dan Garcias en gheeft dat nimmermeer warm; ten zy dat de pijnen seer groot ende veroudert zijn) ende daer nae sal hy twee uren langh sweeten; ende voorts als in ’t Capitel van Pock-hout gheseydt is. Een ure voor middagh sal hy eerst een kommeken Hoender-sop oft ander vleesch-sop slorpen: daer nae sal hy wat Rosijnen eten, oft drooghe Pruymen, ende de korst van wel ghebacken Broodt, daer nae Biscuyt oft Tweeback (die van China eten ghehonight Broodt) met de helft van een ghesoden iongh Hoenken, oft het vierendeel van een Hinne, met wat Sout; oft Hamelen vleesch met Sout, Saffraen ende drooghe Coliander, somtijdts oock ghebraden vleesch; sluytende de maeltijdt met Quee-cruydt. Sijnen dranck sal wesen ’t selve water dat hy ’s morghens ghenomen heeft. Acht uren nae de maeltijdt sal hy wederom te bedde gaen; den dranck nemende als voren, ende sweeten; dan eten; ende daer nae slapen. Dit moet hy dertigh daghen langh onderhouden; ende middeler tijdt de voorseyde Syroopen noch eens innemen, oft eenigh andere lichte minorativen; oft eenen dranck van Manna, oft Cassie, oft Rhabarber, gheweyckt in ’t water, daer dese China, oft Gerste, Pruymen, Soet-hout oft Endivie in ghesoden zijn. Ende indien den krancken alle daghen gheenen afganck en heeft, salmen een klisterie maecken van dit afsiedsel van China, met Roosen Honigh, Violetten Olie, ende Cassie. Dan sal hy hem selven noch viertigh daghen van veel eten speenen, ende van bijslapen, ende van Wijn; daerom salmen een once van de voorseyde onghesoden wortel drooghen, ende daer ses pinten waters op gieten dat selve tot de helft toe laten versieden, ende dat water voor ghemeynen dranck ghebruycken (maer alsmen dese wortel ghebruyckt teghen de slappigheydt van de maghe, die van veel slijmerigheyt ghekomen is, om den etens lust te doen wederkeeren, salmen dit water by den Wijn oft ghemeynen dranck gieten.) Garcias siedt dit water oock als voren: maer als den krancken met pijn in ’t hooft ghequelt is, oft met eenighen last in de zenuwen, dan doet hy daer Roosen oft oock Rosmarijn by; oft Eppe, als de lever verstopt is; sap van Soet-hout, alsser eenigh ghesweer oft zeer in de blase oft nieren is: somtijdts doet hy daer een once Gerste by. Ende dan, seydt hy, ten eynde van de twintigh daghen, oft ten langhsten van de dertigh, sal hy heel ghenesen; somtijdts oock vroegher, al is ’t dat de pijnen tot den vijftiensten dagh toe ghemeynlijck vermeerderen: want daer nae verminderen sy van dagh tot dagh. Indien den krancken te seer verhit wordt door ’t ghebruyck van dese wortel, soo en salmense soo stijf niet sieden; ofmen sal by dat water wat Endivie-water doen, oft water van Grijsecom, oft van Buglosse: ghevoelt hy al-even veel hittes (ghelijck het ghebeurt dat sommighe door dese wortel heel ontsteken, ende over hun gantsche lichaem uytslaen, al oft sy pockskens ende roodt-hont hadden) dan raedt den selven Garcias datmen ’t ghebruyck van dese wortel staken sal, ende tot op een ander tijdt uytstellen. Want voorwaer dit water is beter in de verouderde dan in de eerst beghinnende Pocken, te weten als daer groote gheswillen, ende vuyle sweeren oft zeerigheden by zijn: ende het is uytnemende goedt om de onlijdelijcke smerten ende pijnen te versoeten; ende gheneest oock alle de ghene die eenighe gheswil aen ‘t ghemacht, ende in sonderheydt aen de klootkens hebben: ende het scheydt de waterighe harde klapooren ende kropklieren. Sommighe doen by dit warm afsiedsel anderhalve draghme van ’t poeder van dese wortel, alsoo dickwijls als sy dat ’s morghens ende ’s avondts innemen. Sommighe nemen des morghens een weynighsken conserven van dese ghepoederde wortel, met Honigh oft Suycker ghemaeckt, ende drincken daer op dit voorseyde water wel warm. Sommighe nemen ter wijlen dat sy reysen oft scheep varen alle daghe ’s morghens ende ’s avondts twee draghmen poeder van dese wortel, met Wijn oft water, daer de selve wortel in ghesoden is. Sommighe sieden een once van dese wortel met twee draghmen wortel van Eppe in sestien ponden waters op langhsaem vier sonder roock, tot datter ses pondt versoden is: ende sy drincken dat alle daghe des morghens lauw, blijvende daer nae noch wtee uren op ’t bedde; ’t selve doen sy des avondts: maer over dagh drincken sy dat koudt. Dan alle de ghene die dat water ghebruycken, moetmen ’t ghesicht van alle vrouwen verbieden.

De selve wortel noch versch zijnde ende malsch, wordt in China rauw oft met vleesch ghesoden zijnde ghegeten als Rapen. Men distilleert oock een water uyt de selve versche wortel tot alle de voorseyde sieckten, ende teghen den aenwas oft overvloedighe vleesch aen den hals van de blase, ende aen de mans roede, ende teghens de zeerigheden der selver. ‘Tselve water verweckt oock den bijslapens lust. Het en is nochtans soo goedt niet als het water, daer dese wortel in ghesoden is gheweest. ‘Tschuym, dat op ’t water drijft, alsmen dese wortel siedt, wordt op de quade zeeren ende gheswillen ghestreken: ende den dicken domp oft roock, die daer van opvlieght, versacht de pijnen, alsmen de leden daer over houdt. Somtijdts stooftmen de gheswillen [1473] met dit warm water; oft men doopt daer fijne doecken in, ende men leghtse op de zeeren, om die daer mede te suyveren.

Twee soorten van Valsche China, van Lobel beschreven.

1. De eerste noemt hy Valsche China van Guyenne; ende die ghelijckt de wortelen van Riet oft Acorus; ende wast by Tholouse; ende is de oprechte China niet onghelijck, bijkants sonder smaeck, maer dicker, bleecker, seer hardt, quaet om breken, ende houtachtigher, rondom beset met knobbelachtighe knoopen, buyten geel, binnen wit, met een Rietachtighe ghedaente; ende seer tsamentreckende, heel van grover ende tragher kracht: ende sy en dient gheensins niet teghen de Pocken, hoe wel datse krachtigh is om de quade zeeren ende kroppen te ghenesen.

2. De tweede noemt hy Ander Indiaensche China, in ’t Latijn China spuria pyriformis turbinata: ende die heeft grootachtighe wortelkens, spitsachtigh als een Peper, uyt Indien ghesonden voor oprecht China; maer qualijck: want sy zijn meer stoppende, vollijfvigh ende dicht, van verwe ende snede als Rhabarber, sonder reuck, buyten ros; dienen eer om te stoppen, ende de sweetinghe te beletten, dan om het selve te verwecken. Sommighe segghen dat het noch wortelen en zijn, noch Riet, noch Wilden Galigaen: maer stucken van eenen grooten boom.

Een ander Valsche China oft Pseudo-China is een wortel uyt Wingandecaouw ghebroght, seydt Clusius, heel knoopachtigh, met veele knobbelen, rosachtigh, aen haer opperste noch een stucksken van haer Rijs behoudende, sulcks alsmen in de Stekende Winde siet, te weten hardt, houtigh, seer ghezenuwet. De wortel selve is van binnen oock ros, als de wortel van Butomon oft Pseudo-Acorus, eerst sout, daer nae drooghende van smaeck.

Tsinaw is oock een wortel uyt Wingandecaouw wassende, de China seer ghelijck: de welcke in stucken ghesneden, ghestooten, ende met water begoten, om het sap uyt te douwen, ghebruyckt wordt om daer Broodt van te backen.

Cinirevent is de Ravetseni oft Rhabarber.

Rhabarber van Peru, in ’t Latijn Rhabarbarum Americanum, is de ander Rhabarber heel ghelijck, seydt Monardes, te weten rondt, bruyn van schors, binnen roodt, met wit gheplackt, verwende als Saffraen, bitter; dan hier van hebben wy in ’t langh ghehandelt in ’t laetste van den twaelfsten Boeck.

De wortel van Quimbaya, in ’t Latijn Radix Quimbaya, is een langhe dunne wortel, tusschen de boomen wassende; van de welcke een stuck soo langh als eenen arm in achtien oncen water gheweyckt, het meeste deel van dat water indrinckt: ende ‘t water datter overblijft, is seer goedt om den buyck weeck te maecken, sonder groote beroerte, te weten alsmen daer dry oncen tseffens van indrinckt.

Bexigo del Peru zijn misschien de selve wortelen van Quimbaya; want een vierendeel loots daer van inghenomen, maeckt den buyck sachtelijck weeck. Sy zijn eer rijsen dan wortelen, langh, bijnae allesins eenen vingher dick, ende ghekronckelt, met een aschgrauwe schors, binnen seer ghezenuwet, scherp ende ten laetsten heet van smaeck; ende zijn misschien een Atragena van Peru, seydt Clusius.

Carlos santo, in ’t Latijn Carolus Sanctus; anders Radix Indica, dat is Wortel van Indien, in Mechioacan veel wassende, is ons Hoppe-cruydt seer ghelijck, ende vlecht sich selven om de staken oft bijstaende heesteren: anders light het ter aerden: de bladeren zijn bijnae als Hoppe-bladeren, doncker groen, swaer van reuck, doch niet heel onlieflijck. Het en heeft bloemen noch vruchten. De wortel is boven dick ende gheknobbelt, benedenwaerts verdeylt in andere kleyner wortelen, soo dick als den grootsten vingher, witachtigh: ende haer schorsse is licht om aftrecken, specerijachtigh van reuck, maer bitter, met eenighe scherpigheydt; de middel-zenuwe van de selve wortel is van veele dunne vliesen ghemaeckt, die van een ghescheyden moghen worden.

Dese wortel is heet ende droogh in ’t beghinsel van den tweeden graed; dan haer meeste kracht is in de schors; de welcke eenen tijdt langhe gheknauwt zijnde het los tandtvleesch vast maeckt, ende bewaert de tanden van verrottinghe, ende neemt de bruynigheydt oft sleeuwigheyt wegh, ende maeckt eenen goeden aedem: maer men moet den mondt ten laetsten met water afspoelen, om de bitterheyt te benemen. Om de hooftpijn te ghenesen, salmen dese schors knauwen met een bladt van Taback: want soo (ende oock alleen) gheknauwt, treckt sy veel slijm ende ander vochtigheydt uyt het hooft, ende gheneest midts dien alle sinckinghen, de snoteringhe, ende de pijne des hoofts: sy doet sommighe braecken, ende drijft daer mede veel galle en slijm uyt de maghe; in sonderheydt het water daer sy in ghesoden is: ’t welck oock goedt is teghen het scheursel oft de sinckinghen der darmen, een maendt oft twee alle daghe ghedroncken. Dit water wordt oock teghen de Pocken ghebruyckt, ende teghen de vallende sieckte. Maer andere prijsen het poeder meer dan dit water. Want een weynighsken poeder van dese schors, met witten Wijn oft Coriander-water oft Caneel-water inghenomen, opent de verstopte moeder, verweckt de maendtstonden, doet de winden scheyden, ende gheneest de ghebreken des herten die van de moeder komen: wordt de vrouwen ghegheven, die in ’t kinderbaeren flouw worden: (dan het doet haer sterckelijck sweeten: ) ende met Wijn oft water van Arangie-bloemen, doet haer ghemackelijck baren. Sommighe segghen, dat de wortel alle de krachten van Rosmarijn heeft. Andere nemen twee draghmen van dese wortel met de schors, kleyn ghesneden, ende siedense in dry pinten waters tot de helft toe; ende drincken ses oncen van dit water met Suycker, teghen de voorseyde ghebreken.

Colles is een groote ende welrieckende wortel van den Witten Chameleon, in Candien seer ghemeyn, maer onnut. Dan uyt de bloem-knopppe van dat ghewas vloeyt een Gomme in de Somersche maenden, die de kinders tusschen hunne handen kloppen, om daer een groot gheluydt mede te maecken. Sy wordt oock voor Mastick ghebruyckt. [1474]

China, Carlo Santo, ende meer andere zulke wortels. 44.

(Smilax china) China is de wortel van een kruid dat dertig of veertig cm hoog opschiet met vele dunne doornachtige twijgen die veel op die van de stekende winde lijken en zelden dikker zijn dan de kleinste vinger en begroeid met weinig bladeren en zo groot als die van brede weegbree of, zoals andere zeggen, als jonge oranjebladeren of als granaatbladeren. Andere zeggen dat dit gewas als het bij de bomen gezaaid wordt groter wordt en zichzelf daarom hecht en vlecht als klimop, maar andere verzekeren dat het groeit als riet. En voorwaar, de wortel is als die van Acorus, groot riet of wilde zee galigaan en soms een vuist dik, soms wat groter en soms kleiner en gewoonlijk tien cm lang waarvan sommige tezamen hangen als die van pioen wijfje, sommige heel en sommige met stukken en brokken, gevezeld en sommige [1472] boven meer geknoopt en sommige boven dik en beneden dun als een lange peer, gerimpeld en soms buiten rosachtig en binnen wit, soms buiten roodachtig en binnen heel rood, allen vers uit de aarde gehaald zijn zeer mals en vet zonder merkelijke smaak.

Dit gewas groeit in Oost-Indië of eigenlijk in Sina of China vanwaar dat in West-Indië gebracht wordt en tamelijk goed aard.

Naar dit voor vermelde land zijn deze wortels China of Echina genoemd als of men wortel uit China zei, dan in Oost-Indië zelf heten ze lampatan, lampaos en bonti, in Perzië chop china.

Van dit gewas is de wortel bijna alleen gebruikelijk en wordt voor droog in de tweede graad gehouden met wat hitte want ze is niet zo heet zoals Salsa of pokhout en daarom achten die van China deze wortel voor de allerbeste baat tegen de pokken omdat diegene die men daarmee geneest zichzelf niet zo zeer behoeven te onthouden van vele spijzen, dan alleen van ossenvlees of varkensvlees, vis en rauwe vruchten. Voorwaar, als men de China vers krijgen kan en die zwaar is, vast, dicht en niet vermolmt en wit (want de rode of rosse is niet zeer goed) dan zal men er wonderlijke krachten in bevinden tegen alle hete en ook lange ziekten en niet alleen tegen de pokken, maar ook tegen de pest, allerlei koortsen en alle inwendige verrotting want ze geneest de zieke meest door het zweten, maar maakt ze daarom heel slap en verdroogt het lichaam wonderlijk zeer. Ze verzoet de pijnen van de leden en jicht in handen en voeten, maar meest in de heupen, belet alle zinkingen en katarren en laat de huid een goede kleur krijgen en geeft het slecht gevoede lichaam kracht, geneest de geelzucht en waterzucht en alle ongesteldheid en verstoppingen van de lever, m. s., lamheid, beving en alle gebreken van de zenuwen, niergruis en allerlei kwalen van de blaas. Is goed tegen de breuken of breuk en omdat ze de vochtigheden opdroogt is ze bijzonder nuttig tegen alle koude gebreken en die van zwaar, grof of melancholisch bloed komen. Ze versterkt ook de maag en laat alle winden scheiden, verzoet de pijn er van en ook alle verouderde pijnen van het hoofd. Dan tot al deze gebreken wordt het afkooksel of water daar de wortel in gekookt zijn meest gebruikt. Maar hier te lande neemt men meer dan men in hete landen doet want men neemt twee ons van deze wortel die in kleine schijfjes gesneden zijn en men weekt ze een dag en een nacht lang in stromend water, die van China nemen wel twee ons en een half tegen zeven maten water, Monardus doet maar een ons in zes maten water (elke maat van achttien ons) en laat het op een rustig vuur vier tot de helft toe verkoken en als dit water koud geworden is wordt het doorgedaan of gezeefd en bewaard op een warme plaats om langer goed te blijven. Diegene die dit water gebruiken zal (te weten in de pokken) moet eerst gezuiverd of gepurgeerd zijn met siropen daar veel Turbit of Agaricus bij is en men zal bij de voor vermelde siropen wat van dit water gieten en dat als een julep te drinken geven. Als dit gedaan is zal hij nuchter tien ons van dit water warm drinken (dan Garcias geeft dat nimmermeer warm tenzij dat de pijnen zeer groot en verouderd zijn) en daarna zal hij twee uren lang zweten en voorts als in het kapittel van pokhout gezegd is. Een uur voor de middag zal hij eerst een kommetje hoendersap of ander vleessap slurpen en daarna zal hij wat rozijnen eten of droge pruimen en de korst van goed gebakken brood en daarna biscuit of tweebak (die van China eten honigbrood) met de helft van een gekookt jonge kip of het vierendeel van een kip met wat zout of jong geitenvlees met zout, saffraan en droge koriander en soms ook gebraden vlees en de maaltijd sluiten met marmelade. Zijn drank zal hetzelfde water wezen dat hij ’s morgens genomen heeft. Acht uren na de maaltijd zal hij wederom te bed gaan, de drank nemen als tevoren en zweten, dan eten en daarna slapen. Dit moet hij dertig dagen lang onderhouden en ondertussen de voor vermelde siropen noch eens innemen of enige andere lichte minorativen of een drank van manna of Cassia of rabarber dat geweekt is in het water daar deze China of gerst, pruimen, zoethout of andijvie in gekookt zijn. En indien de zieke elke dag geen afgang heeft zal men een klysma maken van dit afkooksel van China met rozenhonig, violenolie en Cassia. Dan zal hij zichzelf nog veertig dagen van veel eten onthouden en van bijslapen en van wijn en daarom zal men een ons van de voor vermelde niet gekookte wortel drogen en er zes pinten water op gieten en dat tot de helft toe laten verkoken en dat water voor gewone drank gebruiken (maar als men deze wortel gebruikt tegen de slapheid van de maag die van veel slijmerigheid gekomen is om de eetlust te laten weerkeren zal men dit water bij de wijn of gewone drank gieten.) Garcias kookt dit water ook als tevoren, maar als de zieke met pijn in het hoofd gekweld is of met enige last in de zenuwen dan doet hij er rozen of ook rozemarijn bij of eppe als de lever verstopt is en sap van zoethout als er enig zweer of zeer in de blaas of nieren is en soms doet hij er een ons gerst bij. En dan, zegt hij, op het eind van twintig dagen of ten langste van dertig zal hij heel genezen en soms ook vroeger al is het dat de pijnen tot de vijftiende dag toe gewoonlijk vermeerderen want daarna verminderen ze van dag tot dag. Indien de zieke te zeer verhit wordt door het gebruik van deze wortel zal men ze niet zo stijf koken of men zal bij dat water wat andijviewater doen of water van aardrook of van buglosse en voelt hij evenveel hitte (net zoals het gebeurt dat sommige door deze wortel heel ontsteken en over hun ganse lichaam uitslaan al of ze pokjes en rode hond hebben) dan raadt die Garcias aan dat men het gebruik van deze wortel staken zal en tot op een ander tijd uitstellen. Want voorwaar dit water is beter in de verouderde dan in de net beginnende pokken, te weten als er grote gezwellen en vuile zweren of zeren bij zijn en het is uitnemend goed om de onlijdelijke smarten en pijnen te verzoeten en geneest ook al diegene die enige gezwel aan het geslacht en vooral aan de klootjes hebben en het scheidt de waterige harde klaporen en kropklieren. Sommige doen bij dit warm afkooksel anderhalve drachme van het poeder van deze wortel net zo vaak als ze dat ’s morgens en ’s avonds innemen. Sommige nemen ‘s morgens wat conserven van deze gepoederde wortel die met honig of suiker gemaakt is en drinken daarop dit voor vermelde water wel warm. Sommige nemen terwijl dat ze reizen of scheep varen elke dag ’s morgens en ’s avonds twee drachmen poeder van deze wortel met wijn of water daar die wortel in gekookt is. Sommige koken een ons van deze wortel met twee drachmen wortel van eppe in zestien ponden water op langzaam vuur zonder rook totdat er zes pond verkookt is en ze drinken dat elke dag ‘s morgens lauw en blijven daarna noch twee uren op bed en hetzelfde doen ze ’s avonds, maar overdag drinken ze dat koud. Dan al diegene die dat water gebruiken moet men het aanzicht van alle vrouwen verbieden.

Die wortel die noch vers en mals is wordt in China rauw of met vlees gekookt gegeten als rapen. Men distilleert ook een water uit die verse wortel tot alle voor vermelde ziekten en tegen de aanwas of overvloedig vlees aan de hals van de blaas en aan de mannelijke roede en tegen de zeren er van. Hetzelfde water verwekt ook de bijslapen lust. Het is nochtans niet zo goed als het water daar deze wortel in gekookt is geweest. Het schuim dat op ’t water drijft als men deze wortel kookt wordt op de kwade zeren en gezwellen gestreken en de dikke damp of rook die daarvan opvliegt verzacht de pijnen als men de leden daarover houdt. Soms stooft men de gezwellen [1473] met dit warm water of men doopt daar fijne doeken in en men legt ze op de zeren om die daarmee te zuiveren.

Twee soorten van valse China zijn van Lobel beschreven.

1. De eerste noemt hij valse China van Guyenne en die lijkt op de wortels van riet of Acorus en groeit bij Touluse en lijkt op de echte China en is bijna zonder smaak, maar dikker, bleker en zeer hard, slecht om te breken en houtachtiger, rondom bezet met knobbelachtige knopen, buiten geel en binnen wit met een rietachtige gedaante en zeer tezamen trekkend, geheel van grovere en tragere kracht en ze dient geenszins tegen de pokken hoewel dat ze krachtig is om de kwade zeren en kroppen te genezen.

2. De tweede noemt hij ander Indiaanse China, in het Latijn China spuria pyriformis turbinata, en die heeft grootachtige worteltjes die spitsachtig zijn als een peper en uit Indien gezonden worden voor echt China, maar kwalijk, want ze zijn meer stoppend, zeer stevig en dicht, van kleur en snede als rabarber en zonder reuk, buiten ros en dienen eerder om te stoppen en het zweten te beletten dan om dat te verwekken. Sommige zeggen dat het geen wortels zijn en ook geen riet of wilde galigaan, maar stukken van een grote boom.

Een andere valse China of Pseudo-China is een wortel die uit Virginiana gebracht wordt, zegt Clusius, en heel knoopachtig en met vele knobbels die rosachtig is en aan haar opperste noch een stukje van haar twijg behoudt zulks als men in de stekende winde ziet, te weten hard, houtig en met zeer veel zenuwen. De wortel zelf is van binnen ook ros zoals de wortel van Butomus of Pseudo-Acorus, eerst zout en daarna verdrogend van smaak.

Tsinaw is ook een wortel uit Virginiana die daar groeit en veel op China lijkt die in stukken gesneden, gestoten en met water begoten wordt om het sap er uit te duwen gebruikt wordt om er brood van te bakken.

Cinirevent is de ravetseni of rabarber.

Rabarber van Peru, in het Latijn Rhabarbarum Americanum, is de andere rabarber heel gelijk, zegt Monardus, te weten rond, bruin van schors en binnen rood en met wit geplekt en kleurt als saffraan en is bitter, dan hiervan hebben we in het lang gehandeld op het eind van het twaalfde boek.

Carthagenas purging roots

De wortel van Quimbaya, in het Latijn Radix Quimbaya, is een lange dunne wortel die tussen de bomen groeit waarvan een stuk zo lang als een arm in achttien ons water geweekt wordt en het meeste deel van dat water inzuigt en het water dat er overblijft is zeer goed om de buik week te maken zonder grote beroerte, te weten als men er drie ons tegelijk van opdrinkt.

Bexigo del Peru zijn misschien dezelfde wortels van Quimbaya, want een vierendeel lood ervan ingenomen maakt de buik zacht week. Het zijn eerder twijgen dan wortels, lang en bijna alleszins een vingerdik en gekronkeld met een asgrauwe schors en binnen met zeer vele zenuwen, scherp en ten slotte heet van smaak en zijn misschien een Atragena van Peru, zegt Clusius.

(Menispermum canadense) Carlos santo, in het Latijn Carolus Sanctus of anders Radix Indica, dat is wortel van Indien die in Mechioacan veel groeit is ons hopkruid zeer gelijk en vlecht zichzelf om de staken of bijstaande heesters en anders licht het ter aarde, de bladeren zijn bijna als hopbladeren, donker groen en zwaar van reuk, doch niet heel onlieflijk. Het heeft bloemen noch vruchten. De wortel is boven dik en geknobbeld en beneden verdeeld in andere kleinere wortels die zo dik zijn als de grootste vinger en witachtig en haar schors kan er gemakkelijk af getrokken worden en is specerijachtig van reuk, maar bitter met enige scherpte, de middelzenuw van die wortel is van vele dunne vliezen gemaakt die vaneen gescheiden mogen worden.

Deze wortel is heet en droog in het begin van de tweede graad, dan haar meeste kracht is in de schors en als die een tijd lang gekauwd wordt maakt ze het los tandvlees vast en bewaart de tanden van verrotting en neemt de bruinheid of stroefheid weg en maakt een goede adem, maar men moet de mond tenslotte met water afspoelen om de bitterheid te benemen. Om de hoofdpijn te genezen zal men deze schors kauwen met een blad van tabak want zo (en ook alleen) gekauwd trekt ze veel slijm en andere vochtigheid uit het hoofd en geneest daardoor alle zinkingen, snotteren en de pijn van het hoofd, ze laat sommige braken en drijft daarmee veel gal en slijm uit de maag en vooral het water daar ze in gekookt is wat ook goed is tegen de breuken of de zinkingen van de darmen een maand of twee elke dag gedronken. Dit water wordt ook tegen de pokken gebruikt en tegen de vallende ziekte. Maar andere prijzen het poeder meer dan dit water. Want wat poeder van deze schors met witte wijn of korianderwater of kaneelwater ingenomen opent de verstopte baarmoeder, verwekt de maandstonden, laat de winden scheiden en geneest de gebreken van het hart die van de baarmoeder komen en wordt de vrouwen gegeven die in het kinderbaren flauw worden (dan het laat ze sterk zweten) en met wijn of water van oranjebloemen laat ze gemakkelijk baren. Sommige zeggen dat de wortel alle krachten van rozemarijn heeft. Andere nemen twee drachmen van deze wortel met de schors, klein gesneden, en koken het in drie pinten water tot de helft toe en drinken zes ons van dit water met suiker tegen de voor vermelde gebreken.

Colles is een grote en welriekende wortel van de witte Chameleon die in Kreta zeer algemeen is, maar onnut. Dan uit de bloemknop van dat gewas vloeit een gom in de zomerse maanden die de kinderen tussen hun handen kloppen om er een groot geluid mee te maken. Ze wordt ook voor mastiek gebruikt. [1474]