Prunella

HET XVIII. CAPITEL.

Van Bruynelle.

Ghedaente.

Bruynelle heeft dunne vierkante gehayrde steelen, aen de sijde een weynigh ter aerden waert huckende oft deynsende: want sy en konnen niet recht over eynde staen ende haer selven op-houden. De bladeren zijn breedt, maer langhachtigh, voor scherp, die van de Munte ghelijck, doch kleynder, ende oock met een dunne hayrigheydt wat rouw in ’t aentasten, sonder eenighen merckelijcken reuck. De bloemen wassen aen ’t opperste van de steelen, in maniere van een adere t’ samen ghedronghen, van verwe meestendeel bruyn met blaeuw vermenght, dat is doncker purpur; somtijts oock, maer selden, witachtigh. De wortelen zijn dun, met veel faselinghen hayrs-ghewijse by een hanghende.

Plaetse.

De Bruynelle wast op ongheboude steenachtighe plaetsen, dickwijls oock op grasachtighe velden, als aen de kanten van de beemden ende weyden: men vindtse oock somwijlen in de bosschen.

Tijdt.

Sy bloeyt van den Mey af meest al den somer door tot in de Herfstmaendt; ende soo langhe machmense plucken tot onsen ghebruycke.

Naemen.

Men noemt dit cruydt nu ter tijdt op ’t Latijnsch Brunella ende Prunella; op ’t Hooghduytsch Braunellen; op ’t Nederduytsch Bruynelle. Matthiolus heet het Consolida minor, ende Solidago minor: dan Ruellius is van een ander meyninghe, houdende de Maeghdelieven voor de oprechte Consolida minor. Het en is oock gheensins het Symphytum petraeum, als sommighe ghelooven; want Bruynelle en is gheensins welrieckende, noch oock houtachtigh, als het oprecht Symphytum petraeum soude moeten wesen, om met sijne beschrijvinghe wel over een te komen. [197]

Aerd.

De Bruynelle is warm ende droogh van aerd, ende met eenen oock een weynigh afvaeghende: het welck haren tamelijcken bitteren smaeck merckelijcken ghenoegh uyt-wijst.

Kracht ende Werckinghe.

Men gelooft dat de Bruynelle van krachten met het Senegroen gheheel over een komt; want sy helpt ende gheneest alle inwendighe ende uytwendighe wonden, min noch meer dan Senegroen, in wijn ghesoden, ende ghedroncken.

Bruynelle wort oock seer goet gehouden tegen de sweeringhen ende ander ghebreken des monts, ende is seer sonderlingen tegen de sieckte van de Tonge, die men gemeynlijck de Bruyn noemt; dat is als de tonghe ontsteeckt, swart, rouw ende droogh wort, ende seer dick swilt. Dese sieckte heeft in Duytschlant eerst in eenige oorloghe in den leger van krijghslieden nae langhdurigh ongemack haren oorsprongh gekregen, ende is Die Braun geheeten geweest: de welcke selden alleen komt, maer gemeynlijck een gedurighe kortse ende eenige beroerte der sinnen ende ontstellinghe der herssenen met haer brenght. Dan om die te genesen, salmen de Bruynelle in water sieden, nae datmen een aeder onder de tonge geslagen sal hebben; ende den krancken daer mede dickwijls den mondt ende de tonghe doen wasschen ende uyt-spoelen, doende daer somwijlen een weynighskens edicks by, oft wat honigh van Roosen.

Dit voornoemde ghebreck wordt van meest alle Medicijns van onse tijden voor een nieuwe sieckte ghehouden, ende van de welcke de ouders gantsch gheene kennisse en souden gehadt hebben: maer nochtans, in dien men dat met die sieckte daer Paulus Egineta in sijn derde boeck af vermaent (de welcke hy Erysipelas cerebri, dat is Roose oft vierigheyt van de herssenen noemt) wilt te samen brengen, soo salmen bevinde, dat het een diergelijcke sieckte oft misschien oock de selfde is: bovendien soo komt de genesinge van de sieckte met die van de Bruyn oock daer in over een, dat den selven Egineta de aderen onder de tonghe in de sieckte daer hy af spreeckt gebiedt te laten; ’t welck in de Bruyn van alle de Meesters ende Veldt-scheerders die den leger volghen ghemeynlijck ghepleeght wordt.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Bruynelle. In Italien vintmen seven soorten van de Bruynelle; twee met blaeuwe bloemen, de eene met hayrighe steelen ende bladeren, de ander met sachter ende gladder oft kaler bladeren, die de Senegroen heel ghelijckt, in dien sy die selve niet en is; twee met purpure bloemen, ende dry met witte bloemen. Dan carolus Clusius heeft die gheslachten wat bescheedelijcker uyt-ghedruckt in sijn 4.boeck der Vremder ghewassen: de welcke wy hier in ’t kort beschrijven sullen, daer van maer twee verscheyden soorten maeckende, die alleen dickwijls in de verwe van de bloemen verschillen.

1. Eerste Vremde Bruynelle. Dese heeft eenen vierkantighen steel, met een sachte wollachtigheydt bewassen, gheknoopt oft in ledekens verdeylt: uyt elcken knoop spruyten twee bladeren recht teghen malkanderen over staende, wat noppachtigh oft hayrigh, die van de ghemeyne Bruynelle by nae ghelijck, bitterachtigh van smaeck; dan de hoofdekens die op ’t sop van de steelkens staen zijn dicker dan die van de Ghemeyne: de bloemen zijn veel grooter, anders die van de Ghemeyne seer ghelijck, niet onlieffelijck van reuck; ende wat wijder open staende, met helmkens, die ghemeynlijck wat donckerder purpurverwigh zijn; hoe wel dat sy somtijdts bleecker zijn, ende bijkans witachtigh, somtijdts oock wat aschverwigh: in elck huysken steken ghemeynlijck vier saeykens: de wortel is swart, met vele dickachtighe ende witachtighe faselinghen beset. Dese soorte bloeyt in Oostenrijck ende elders in de somersche maenden; dan ’t saet wordt in de Hoymaendt ende Oogstmaent rijp. Hy en gheeftse ander gheenen naem dan Prunella prima non vulgaris.

2. Tweede Vremde Bruynelle met witte bloemen. Dese wordt van den selven Clusius beschreven, ende Prunella secunda non vulgaria albo flore ghenoemt. Sy heeft oock vierkantighe, hayrighe getackte steelen, omtrent een spanne hoogh, hebbende uyt elcken knoop insghelijcks oock twee bladeren reght teghen den anderen over staende, niet als die van de Ghemeyne Bruynelle wat rondtachtigh van ghedaente, maer langhworpigh, ende met sommighe diepe snippelinghen verdeylt, van smaeck t’ samentreckende als de Ghemeyne Bruynelle. Op ’t opperste van de steelen ende tackskens komen de bloemen voort aders-ghewijse, als in de Ghemeyne wassende: de welcke sy van ghedaente niet onghelijck en zijn, dan de verwe is somwijlen verscheyden; want sy zijn somtijdts sneeuwit, somtijdts aschverwigh, somtijdts lijfverwigh, somtijdts oock purpurverwigh. Het saet is als dat van de andere. De wortel is veselachtigh, alle iaer nieuwe rijskens oft ranghskens uytschietende, met de welcke sy haer vernieuwt ende voorts pleegh te setten. Dese soorte bloeydt vroegher dan de Eerste, te weten in den Mey; maer somtijdts oock wel in de Braeckmaent. Sy wast op grassachtighe plaetsen, ende oock wel op steenachtighe landen, die van de rivieren somwijlen overloopen ende besproeyt worden.

Bruynelle met dieper ghekerfde bladeren, die onder een ander [198] gheslacht van cruyden ghereckent wordt, houdt Lobel voor een Bruynelle, ende heetse oock Symphytum petraeum.

Naemen.

De Cruydt-beschrijvers en komen met den anderen niet wel over een, hoe men dit cruydt soude moghen noemen: want sommighe heeten ’t Prunella, nae de ghedaente van de Pruymbladeren, sommighe Consolida minima; Lobel schijntse voor Symphytum petraeum te houden, hoe wel dat hy niet en versekert, datter het oprecht Symphytum petraeum is, al is ’t sake dat het die van Montpelliers langhen tijdt oock soo gheheeten hebben. Dan ghemerckt dat Dodoneus van een ander meyninghe is, die oock sijn redenen voortbrenght, waer mede hy de selve bevestight, sullen wy het gheschil onghedeylt laten, sonder daer meer woorden af te maken. Voorts soo heet dit cruydt in ’t Fransch oock herbe au Charpentier; om dat het de wonden die van hout ende slaghen komen ghenesen kan. Andere segghen dat het Bruynelle heet, om dat het de Bruyn gheneest, al ofmen seyde Bruyn-heelende cruydt: ander segghen dat het Bruynelle heet, als Bruyn-heylighe, met de welcke sy wat ghelijckenisse schijnt te hebben.

Voorts, soo zijnder verscheyden cruyden, die den naem Symphytum, Consolida oft Solidago, dat is Wondt-cruydt oft Heelende cruydt, voeren; dan die zijn elders op hun eyghen plaetsen beschreven; als zijn de Corael-Violieren; het Kalissen-hout; de Galantwortel; de Herba Doria; het Heydensch Wondt-cruydt; den Heyden Yssop; de Ridders sporen, oft Consolida regalis; de Maeghdelieven, die oock Consolida minor heeten, alsoo wel als de teghenwoordighe Bruynelle. By de gheslachten van Bernagie is oock een Symphytum pumilum repens, Boraginis facie; daer is oock een Symphytum petraeum Matthioli. Dan alle dese zijn elders bijsonderlijck beschreven, ende daerom onnoodigh om hier in ’t langh verhaelt te worden.

Krachten van de Bruynelle.

Bruynelle heelt de wonden, in sonderheydt die met hout oft yser gheslaghen zijn; gheneest de pletteringhen, ende ontdoet ’t gheronnen bloedt: sy gheneest oock de geelsucht; ende opent de Galblase, Lever ende Milte.

Sy gheneest oock de voorts-etende sweeringhen, die niet alleen aen den mondt komen, maer oock aen de schamelheydt, als die met ’t sap van dit cruydt ghewassen worden.

De selve heelt oock toe de inwendighe wonden, ende oock de ghescheurtheydt van de ionghe kinderen.

Sommighe houden de Bruynelle voor middelmatigh in de wermte ende koude, oft immers luttel koudt; ende daerom segghen sy, dat sy met Olie ende Edick vermenght, de pijne in ’t hooft gheneest ende versoet, op ‘t voor-hooft gheleydt zijnde.

Het ghedistilleert water van de Bruynelle gheneest alle de inwendige ghebreken des lichaems, ende ghedroncken lost uyt de maghe ende oock uyt het gheheele lijf alle het gheronnen bloedt, dat uyt zijn aderen ghegaen is; ende het versoet de ontstekinghe ende verhittinghen van het inghewant.

’T selve water ghedroncken, bewaert den mensche teghen de peste, suyvert de borst, doet pissen, ende gheneest de derde-daeghsche kortse, ende oock de vierde-daeghsche; ende helpt de vrouwen wiens moeder beghint te verrotten oft te bederven.

Van buyten gebruycktmen dat selve water oock, om de wonden daer mede te suyveren ende te ghenesen, al waer daer oock eenighe ontstekinghe by.

Teghen alle de voorseyde ghebreken machmen oock ghebruycken het water daer de bloemen ende bladeren van Bruynelle in ghesoden zijn gheweest; maer alsmen die in wijn oft honigh-water sied, dan wercken sy noch veel krachtigher.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van bruinelle. (Prunella vulgaris)

Gedaante.

Bruinelle heeft dunne vierkante gehaarde stelen die aan de zijden wat naar de aarde hurken of deinzen want ze kunnen niet recht overeind staan en zichzelf ophouden. De bladeren zijn breed, maar langachtig en voor scherp en die van munt gelijk, doch kleiner en ook met een dunne harigheid wat ruw in het aanvoelen, zonder enige merkelijke reuk. De bloemen groeien aan het opperste van de stelen in manier van een aar tezamen gedrongen en van kleur meestal bruin met blauw vermengt, dat is donkerpurper en soms ook, maar zelden, witachtig. De wortels zijn dun die met veel vezels haarvormig bijeen hangen.

Plaats.

Bruinelle groeit op ongebouwde steenachtige plaatsen en dikwijls ook op grasachtige velden als aan de kanten van de beemden en weiden, men vindt ze ook soms in de bossen.

Tijd.

Ze bloeit van mei af meestal de zomer door tot in de herfstmaand en zolang mag men ze plukken tot ons gebruik.

Namen.

Men noemt dit kruid tegenwoordig op het Latijns Brunella en Prunella, op het Hoogduits Braunellen, op het Nederduits bruynelle. Matthiolus noemt het Consolida minor en Solidago minor, dan Ruellius is van een andere mening en houdt de madelieven voor de echte Consolida minor. Het is ook geenszins het Symphytum petraeum, als sommige geloven, want bruinelle is geenszins welriekend, noch ook houtachtig als het echt Symphytum petraeum zou moeten wezen om met zijn beschrijving goed overeen te komen. [197]

Aard.

Bruinelle is warm en droog van aard en meteen ook wat afvegend die haar tamelijk bittere smaak opmerkelijk genoeg uitwijst.

Kracht en werking.

Men gelooft dat bruinelle van krachten met het zenegroen geheel overeen komt want ze helpt en geneest alle inwendige en uitwendige wonden, min of meer als zenegroen, in wijn gekookt en gedronken.

Bruinelle wordt ook zeer goed gehouden tegen de zweren en andere gebreken van de mond en is zeer goed tegen de ziekte van de tong die men gewoonlijk de bruyn noemt, dat is als de tong ontsteekt, zwart, ruw en droog wordt en zeer dik opzwelt. Deze ziekte heeft in Duitsland eerst in enige oorlog in het leger van krijgslieden na langdurig ongemak haar oorsprong gekregen en is Die Braun genoemd geweest die zelden alleen komt, maar gewoonlijk een gedurige koorts en enige beroerte van de zinnen en onstelling van de hersens met haar meebrengt. Dan om die te genezen zal men bruinelle in water koken nadat men een ader onder de tong geslagen zal hebben en de zieke daarmee dikwijls de mond en de tong laten wassen en uitspoelen en doen daar soms wat azijn of wat honing van rozen bij.

Dit voornoemde gebrek wordt van meest alle dokters van onze tijden voor een nieuwe ziekte gehouden waarvan de ouders gans geen kennis gehad zouden hebben, maar nochtans indien men dat met die ziekte daar Paulus Egineta in zijn derde boek van vermaant (die het Erysipelas cerebri, dat is roos of vurigheid van de hersens noemt) wil tezamen brengen zal men bevinden dat het een diergelijke ziekte of misschien ook dezelfde is, bovendien zo komt de genezing van de ziekte met die van de bruyn ook daarin overeen dat dezelfde Egineta de aderen onder de tong in de ziekte daar hij van spreekt gebiedt te laten, wat in de bruyn van alle dokters en veldscheerders die het leger volgen gewoonlijk gedaan wordt.

BIJVOEGING.

Geslachten van bruinelle. In Italië vindt men zeven soorten van bruinelle, twee met blauwe bloemen, de ene met harige stelen en bladeren en de ander met zachter en gladder of kaler bladeren die veel op zenegroen lijkt indien ze hetzelfde niet is, twee met purperen bloemen en drie met witte bloemen. Dan Carolus Clusius heeft die geslachten wat beter uitgedrukt in zijn 4^de boek van de vreemde gewassen die we hier in het kort beschrijven zullen en daarvan maar twee verschillende soorten maken die alleen dikwijls in de kleur van de bloemen verschillen.

1. Eerste vreemde bruinelle. Deze heeft een vierkantige steel met een zachte wolligheid begroeit, geknoopt of in leden verdeeld en uit elke knoop spruiten twee bladeren die recht tegenover elkaar staan, wat nopachtig of harig en die van de gewone bruinelle bijna gelijk en bitterachtig van smaak, dan de hoofdjes die op de top van de steeltjes staan zijn dikker dan die van de gewone en de bloemen zijn veel groter, anders die van de gewone zeer gelijk en niet onlieflijk van reuk en staan wat wijder open met helmpjes die gewoonlijk wat donkerder purperkleurig zijn, hoewel ze somtijds bleker zijn en bijna witachtig, soms ook wat askleurig en in elk huisje steken gewoonlijk vier zaadjes, de wortel is zwart en met vele dikachtige en witachtige vezels bezet. Deze soort bloeit in Oostenrijk en elders in de zomerse maanden, dan het zaad wordt in juli en augustus rijp. Hij geeft het geen andere naam dan Prunella prima non vulgaris.

(Prunella grandiflora)

2. Tweede vreemde bruinelle met witte bloemen. Deze wordt van dezelfde Clusius beschreven en Prunella secunda non vulgaria albo flore genoemd. Het heeft ook vierkantige, harige getakte stelen van omtrent een zeventien cm hoog en heeft uit elke knoop insgelijks ook twee bladeren die recht tegenover elkaar staan, niet als die van de gewone bruinelle wat rondachtig van gedaante, maar langwerpig en met sommige diepe snippers verdeeld, van smaak tezamen trekkend als de gewone bruinelle. Op het opperste van de stelen en takjes komen de bloemen aarvormig voort als in de gewone die ze van gedaante veel gelijkt, dan de kleur is soms verschillend, want ze zijn soms sneeuwwit, soms askleurig, soms vleeskleurig en soms ook purperkleurig. Het zaad is als dat van de anderen. De wortel is vezelachtig en schiet elk jaar nieuwe twijgen of takjes uit waarmee ze zich vernieuwt en voort plag te zetten. Deze soort bloeit vroeger dan de eerste, te weten in mei, maar soms ook wel in juni. Ze groeit op grasachtige plaatsen en ook wel op steenachtige landen die van de rivieren soms overlopen en besproeid worden.

Bruinelle met dieper gekerfde bladeren die onder een ander [198] geslacht van kruiden gerekend wordt houdt Lobel voor een bruinelle en noemt ze ook Symphytum petraeum.

Namen.

De kruidbeschrijvers komen met elkaar niet goed overeen hoe men dit kruid zou mogen noemen, want sommige noemen het Prunella naar de gedaante van de pruimbladeren, sommige Consolida minima en Lobel schijnt het voor Symphytum petraeum te houden hoewel dat hij niet verzekert dat het echt Symphytum petraeum is al is het zaak dat die van Montpellier het lange tijd ook zo genoemd hebben. Dan gemerkt dat Dodonaeus van een andere mening is die ook zijn redenen voortbrengt waarmee hij dat bevestigt zullen we het geschil ongedeeld laten zonder er meer woorden van te maken. Voorts zo heet dit kruid in het Frans ook herbe au charpentier omdat het de wonden die van hout en slagen komen genezen kan. Andere zeggen dat het bruynelle heet omdat het de bruyn geneest al of men zei bruyn helend kruid, ander zeggen dat het bruynelle heet als bruyn-heylighe waarmee ze wat overeenkomst schijnt te hebben.

Voorts zijn er verschillende kruiden die de naam Symphytum, Consolida of Solidago voeren, dat is wondkruid of helend kruid, dan die zijn elders op hun eigen plaatsen beschreven zoals koraalviolen, zoethout, galantwortel, Herba Doria, heidens wondkruid, heide hysop, riddersporen of Consolida regalis, madelieven die ook Consolida minor genoemd wordt net als de tegenwoordige bruinelle. Bij de geslachten van bernagie is ook een Symphytum pumilum repens, Boraginis facie, er is ook een Symphytum petraeum Matthioli. Dan deze zijn alle elders apart beschreven en daarom onnodig om hier in het lang verhaald te worden.

Krachten van bruinelle.

Bruinelle heelt de wonden en vooral die met hout of ijzer geslagen zijn, geneest de verplettering en lost het gestolde bloed op, ze geneest ook de geelzucht en opent de galblaas, lever en milt.

Ze geneest ook de voort etende zweren die niet alleen aan de mond komen, maar ook aan de schaamstreek als die met het sap van dit kruid gewassen worden.

Dezelfde heelt ook toe de inwendige wonden en ook de breuken van de jonge kinderen.

Sommige houden bruinelle voor middelmatig in warmte en koude of immers weinig koud en daarom zeggen ze dat ze met olie en azijn vermengt de pijn in het hoofd geneest en verzoet als het op het voorhoofd gelegd is.

Het gedistilleerde water van de bruinelle geneest alle inwendige gebreken van het lichaam en gedronken lost uit de maag en ook uit het gehele lichaam alle gestolde bloed dat uit zijn aderen gegaan is en het verzoet de ontsteking en verhitting van het ingewand.

Hetzelfde water gedronken bewaart de mens tegen de pest, zuivert de borst, laat plassen en geneest de derdedaagse malariakoorts en ook de vierdaagse en helpt de vrouwen wiens baarmoeder begint te verrotten of te bederven.

Van buiten gebruikt men dat water ook om de wonden daarmee te zuiveren en te genezen al was er ook enige ontsteking bij.

Tegen alle voor vermelde gebreken mag men ook het water gebruiken daar de bloemen en bladeren van bruinelle in gekookt zijn geweest, maar als men die in wijn of honingwater kookt dan werken ze noch veel krachtiger.