Hordeum

HET XVI. CAPITEL.

Van Gerste.

Gheslachten.

In de Gerste isser oock soo luttel onderscheydt, datmer eyghentlijck geen bijsondere soorten van en behoort te beschrijven: nochtans plegen sommighe daer eenige gheslachten van te aenmercken, als Somer-Gerste, ende Winter-Gerste; de welcke alleenlijck nae den tijdt van haer saeyinghe verschillende zijn, ende daerom groot oft kleyn worden, ende veel oft luttel graens plegen voort te brengen: daerom sullen wy hier oprechtelijck maer een soorte van Gerste beschrijven, ende de andere verscheydentheden maer lichtelijcken vermaenen ende aenraecken.

Ghedaente.

De Gerste heeft halmen ghelijck de Terwe, doch korter, ende niet soo sterck, maer brooser, verdeylt, ghemeynlijck in vijf oft ses knoopen. De bladeren, die aen dese halmen wassen, zijn breeder, ende rouwer in ’t aentasten. De aeren zijn met langhe rouwe ende seer scherp stekende baerdekens oft vlimmen besett ende ghewapent, ende in verscheyden rijen, reken oft streken vervolghens ghevoeght; te weten somtijdts in twee, dickwijls in dry oft vier, maer ghemeynlijck in ses rijen oft reken gheschickt, als Theophrastus betuyght, oft, als Tragus schrijft, in acht rijen. Dan hoe meer daer van dese streken oft rijen zijn, hoe de graenen dichter ende vaster by een ligghen. Het Koren oft Graen is in een dun langhworpigh kafachtigh velleken besloten. De wortelen zijn menighvuldigh ende dun.

De Gerste is, nae het segghen van Plinius, het weeckste van alle de voedende Saden, doch het ghene dat alderminst van alle de soorten van Graen door onweder oft ander ongeval, als ongesteltheydt des lochts, beschadight wordt: ende oock het gene dat aldermeest vermenighvuldight wordt, ende aldereerst ende alderghemackelijckst voortkomt ende vruchten draeght.

Plaetse.

De Gerste wast over al, ende is heel Europa door ghemeyn: ende wordt ghesaeyt in ontdaen, ontloken ende drooghe aerde, seydt Columella, oft ook op de seer harde, oft oock op de seer weecke. Maer wast liefst op de vette velden.

Tijdt.

Men saeyt de Gerste veel in den herfst, oft voor het aenkomen van den Winter, maer meestendeel ende dickwijler in den Meert, April ende Mey.

Naem.

Dit Koren wordt in onse tael Gerste gheheeten; in ’t Hooghduytsch Gersten; in ’t Fransoys Orge; in ’t Italiaensche Orzo; in ‘t Spaensch Cenada. De Latijnschen naem is Hordeum; den Grieckschen Krithe.

De soorte, die veele rijen Korenkens in haer aeren heeft, wort in onse tael Winter Gerste ghenoemt, om dat sy voor den Winter ghesaeyt wordt, ende daerom meer ende menighvuldigher aeren pleegh voort te brenghen: in ’t Griecksch Polystichon; in ’t Latijn Hordeum polystichum, dat is Gerste met menighvuldighe aeren; in ’t Hooghduytsch Grosz Gersten, dat is Groote Gerst.

De medesoorte van de selve, die eyghentlijck ses Korenen in haer aeren heeft, heet in ’t Griecks Hexastichon, (809] in ’t Latijn Hordeum Hexastichon (dat is Gerste met ses Koren-rijen) oft, soo Columella dat noemt, Hordeum Cantherinum.

Dan de Kleyne soorte, niet meer dan twee Koren-rijen hebbende, is in ’t Griecks Distichon, in ’t Latijn Hordeum Distichon (dat is Gerste met twee rijen van Koren) van Columella Galaticum gheheeten; in ’t Hooghduytsch Futter Gersten, Klein Gersten, dat is Kleyne Gerste oft Voeder Gerste; hoe wel die nae den tijdt van haer saeyinghe oock Somer-Gerste magh heeten.

De Gerste die heel dichte volle aderen heeft, ende heel recht op schiet, is Achilaïs crithe van Hippocrates gheheeten: dese is den brandt, roest ende bederffenisse, aerugo gheheeten, onderworpen: maer de Gerste, die krom wast, ende haer selven nederwaerts ombuyght, heet in ’t Griecksch Eteoecrithos; dese is min onderheevigh van de voorseyde bederffenis, oft roest.

Tot het gheslacht van Gerste dunckt my oock te brenghen ende te rekenen zijn, seydt Ruellius, de Drijmaendighe, dat is Somer-Gerste, in ’t Fransoys Secourgeon ghenoemt, om dieswille dat de selve gebruyckt wordt om ’t ghemeyn volck te voeden, alsser een groote dierte ende ghebreck van Koren in ’t landt is; ende om dat sy den honghers noot in stede van Terwe oft Rogge verwinnen kan.

In Vranckrijck (als den selven Ruellius betuyght) wordt oock een soorte van Gerste ghesaeyt die men Hordeum mundum in ’t Latijn, ende Orge mondé in ’t Fransch, dat is in onse tael Ghepelde oft Ghesuyverde Gerste noemt; wiens graen bloot is, ende van selfs uyt sijn bolsteren rijst; voorts met de Gerste gantschelijck over een komende is: sulcke Terwe is van Galenus Gymnocrithon ende Nudum Hordeum, dat is Bloote oft Caele Gerste, gheheeten, in het Boeck van de Krachten der voedselen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Gerste, als Galenus betuyght, en is de Terwe van krachten geensins gelijck: want de Terwe verwarmt merckelijck: daer-en-teghen en verwarmt de Gerste geensins niet, ende daer-en-boven in welcker voeghen die ghebruyckt wordt, ’t zy oock datmen daer brooden van maeckt, men sal daer eenen verkoelende kracht in bevinden ende aenmercken. Voorts soo verschilt sy van de Terwe oock aengaende de stoffe van haer voedtsel dat sy den lijfve gheeft: want de Terwe is dick ende taey van stoffe; maer de Gerste pleegh in ons lichaem een dun ende een weynighsken afvaegende vochtigheydt oft gijl te doen groeyen.

De brooden van Gerste ghemaeckt voeden veel min dan de Terwe brooden: doch de ghene, die van de beste Gerste ghemaeckt worden, en verschillen dies aengaende soo veel niet van de Terwe brooden: maer die uyt voose ende lichte Gerste ghebacken zijn, komen van aerd ende voedtsel met de Semelachtigh oft Grove Gruysachtighe Terwe brooden heel over een. Dan het broodt van soodanige Gerste gemaeckt, gaet seer haestelijck van onderen af;’t welck in de andere soorten van Gersten broodt oock pleegh te ghebeuren, alsmen die met de Terwe brooden soude willen vergelijcken. Dese brooden zijn morselbaerder ende breucksaemer, niet alleen dan de Terwe brooden, maer oock van de brooden van Olyra, ende noch meer dan de ghene die van de Typha ghebacken zijn: want sy en hebben gantsch geene taeyigheydt oft klevende eygentheydt in haer, ghelijck de voorseyde brooden van Olyra, oft Typha ende Terwe hebben. Waer uyt klaerlijck blijcken kan, dat dese Gerste brooden den lijfve heel luttel voedtsels gheven, in sonderheydt als sy van erghe oft bedorven Gerste ghebacken zijn; van de welcke Hippocrates sijne Ptisane selve nimmermeer en woude laeten maken: want dusdanighe quade Gerste, gesoden zijnde, en pleegh gheen overvloedigh sap oft gijl van haer te gheven, ghelijck de beste Gerste pleegh.

De beste Gerste is de ghene die wit in ’t aenschouwen is, ende ghemaelen zijnde, een weynighsken dichtigheydt oft ghelijfvigheydt (soo veel als den aerd van Gerste verdraghen kan) vertoont: ende de ghene die heel vollijfvigh, ende rondom van buyten gheswollen oft bijnae als ghespannen is, wordt met recht voor beter ghehouden dan de schraele oft gherimpelde.

Gerste is koudt ende droogh in den eersten graed, seydt Galenus in het Boeck van de Krachten der onghemengelde geneesdingen: sy heeft oock eenige kleyne afvaginghe, ende verdrooght wat meer ende krachtigher dan het Boonen-Meel daer de schellen oft basten uyt ghedaen ende wegh gheworpen zijn.

Gerste, seydt Dioscorides, vaeght af, ende doet pissen: dan sy doet den buyck swillen, ende maeckt winden: ende sy is de maghe heel teghen ende wederspannigh: maer sy is goedt om te verdrijven alle harde gheswillen, oft om de selve morw te maecken.

Meel van Gerste met Vijgen in Honigh-water ghesoden doet scheyden de heete ende oock de koude gheswillen: ’t selve Meel met Peck, Harst ende Duyve-mest, maeckt de harde gheswillen rijp ende morw.

‘Tselve Gerste-Meel met Melilote ende huyskens oft bollekens van Heul versoet de groote ende onlijdelijcke pijne der sijden.

Gerste-Meel met Lijnsaedt, Fenigrieck ende Ruyte vermenght, is goedt gheleydt op den buyck teghen de pijnen, opblasinghen ende winden van de darmen.

Dit Gerste-Meel met Terre, Wasch, Olie ende Pisse van een iongh knechten, doet de kroppen ende klieren aen den hals scheyden ende morw worden.

Dan het selve Meel van Gerste met Myrtus oft Lentiscus, oft oock met schellen van Granaet-appelen, oft met Wilde Peeren, oft Wilde Braemen, stelpt alle loopen des buycks.

Men prijst dit selve Gerste-Meel oock seer teghen het flercijn, in sonderheydt van de voeten, dat van heete oorsaecken sijnen oorsprongh neemt, daer van buyten opgheleydt zijnde, met Azijn oft Quee-appelen vermenght.

‘Tselve Gerste-Meel in seer stercken Edick ghesoden, paps-ghewijs oft ghelijckmen Ome lysis in oude tijden plagh te bereyden, ende van buyten warm op gheleydt, geneest alle ruygigheydt, schorftheydt, quade witte crauwagien, ende oock de melaedtsheydt des huyts. Dese Ome lysis (in ’t Griecks) wierdt gemaeckt van ghelijck ghewicht oft maete van Fenigrieck, Lijnsaedt ende Gerste-Meel t’samen ghemenght, als Pelagonius betuyght.

Gerste-Meel met Water, oft met Olie ende Terre ghesoden, is goedt om het etter te rijpen oft doen voortkomen: ’t selve met Edick ghemenght oft ghekneedt, ende oock met Peck oft Terre, ende soo om de leden oft wringhen gheleydt, beneemt het vloeden oft de sinckinghe van de vochtigheydt op de selve leden.

Behalven ’t gene dat voorseydt is, heeft de Gerste noch veele andere krachten ende ghebruyck: want men maeckt daer Ptisana van, ende oock Polenta, Maza, Mout ende Bier; van de welcke wy in de naevolghende Capitelen handelen sullen.

BIIVOEGHSEL.

De Gerste pleegh in oude tijden voor het beste koren naest de Terwe gheacht te worden: maer hedensdaeghs ghebruycktmense hier te lande meer om daer Mout van te maecken, dan om daer broodt van te backen: ende die van Syrien voeden hunne Peerden ende Kemels daer mede, midts dat hun het Hoy veel tijdts ontbreeckt, ende datse gheen Haver en hebben. In Grieckenlandt ende Turckijen wordt de Gerste veel met de Terwe ghemenght.

De gheslachten van Gerste en zijn soo seer van den anderen niet verscheyden, datmen daer eyghentlijck veele soorten van behoorden te maecken. Nochtans heetmen de soorte, die de grootste van alle door de oeffeninghe ende door den tijdt van ’t saeyen wordt, ghemeynlijck Winter-Gerste van veele rijen, Groote Gerste, Polystichon in ’t Griecks, in ’t Enghelsch Winter Barley, in Artoys ende Picardien Soucrion; hoe wel dat wy hier nae een soorte van Soucrion beschrijven sullen, die een Somer-ghewas is.

De Kleyne Gerste, die in Enghelandt meest gheacht wordt om daer Mout van te maecken, heet in ’t Griecks Distichon, als voorseydt is, dat is Terwe van Twee rijen, in ’t Walsch Nederlandt Pamelle, in Vranckrijck Pomole, in Enghelandt Comon Barley, seydt Lobel: den welcken nochtans van een ander soorte van Kleyne oft Somer-Gerste vermaent, die oock veele rijen van graen heeft, ende alsoo wel Polystichon toegenoemt magh worden als de Winter-Gerste.

Ghepelde Gerste (verscheyden van de Naeckte Gerste, oft Bloote Gerste, in ’t Latijn Hordeum nudum, die wy voren in ’t Capitel van Keeren-saedt beschreven hebben) valt haest uyt haer schubbekens oft kaf, daerom moetmense picken alsoo haest alsmen siet datse rijpt wordt, want haer stroo is onsterck: oock soo en is ’t graen niet wel met kaf bekleedt; ende daerom is het beter om dorschen, dan eenigh ander graen.

Wilde Gerste was in oude tijden een soorte van graen daer men oock Chondrus van pleegh te maecken.

Bastaert-Gerste en brenght gheen graen voort: daerom sullen wy dat by de gheslachten van Ghebaerde Evene, oft oock van de (810] Aegilops beschrijven, met naeme van Hordeum spurium, Hordeum sponatneum oft Hordeum Festuca; alwaer wy van een ander miswassen Gerste handelen sullen, die andere Hordeolum oft in ’t Spaensch Cenadilla noemen.

Muysen Gerste, oft Hordeum murinum, is den Rooden Dolick.

Soucrion heeft eenighe ghelijckenisse met die soorte van Koren die hier van Dodoneus uyt Ruellius Secourgeon geheeten wordt; ende is een graen dat seer dor, magher ende gherimpelt is, eenighsins de Gerste ghelijck. Het spruyt den sevensten dagh uyt, nae dat het in lichte aerde ghesayt is. In koude landen saeytmen dat omtrent den Meert, oft vroegher, als den Winter soet is. Het geeft seer licht ende wit Meel, met luttel semelen; ende ’t broot daer van gebacken is seer wit, maer heel luttel voedende, ende seer licht. Men menght daer Terwe onder, om daer huysbackenbroodt van de te maecken. Gersten broodt plagh in Joodschenlandt veel geten te worden. Hedensdaeghs backtmen dat anders niet dan als ’t dieren tijdt is: want het is vol semelen, ende niet seer lieffelijck, als daer gheen ander graen mede ghemenght en is: nochtans heeft het dat goedts, dat het den buyck weeck maeckt door sijn afvaghende kracht, ende seer nut is de ghene die met flercijn ghequelt zijn. Sommige backen Gersten-broodt met melck; andere met Eyeren, andere doen daer veele andere dingen by, ’t welck met de Terwe beter ghedoen magh worden. Maer alsmen Gersten-broodt van enckel Gerste backen wilt, dan moetmen daer toe nemen de beste Gerste diemen krijgen magh, niet het geheel Meel, maer sulcks dat door ’t siften van de meeste ende grofste semelen gesuyvert is. Wel is ’t waer, dat het broodt seer droogh ende breselachtigh sal zijn, ende wrangh van smaeck: daerom waer het beter datmen onder dit Meel menghde Terwen oft Misteluyn Meel. Ende soo pleeghmen in Turckijen de Gerste veel met Terwe te menghen, ende daer seer goedt koecken van te backen, daer men het saedt van Sesamum ende Nardus saedt op stroyt, eer men die in den oven steeckt.

Biscuit van Gerste is selden goedt, ten zy daer ander Koren, als Terwe, Rogghe oft Misteluyn by ghedaen wordt.

Meel van Ghepelde Gerste wordt ghebruyckt om daer papkens ende suypkens van te maecken.

Gerste haf rouw, ende niet langh genoegh gesoden, is windigh, ende maeckt veele krimpselen in den buyck. Dan de Hinnen die half ghesoden Gerste eten, legghen meer ende grooter eyeren.

Gerste-Meel met Boter ghefreijt, stopt den buyckloop, ingenomen zijnde.

‘Tselve Meel met Edick ende Boter gheroost, op de leden die verstuyckt ende verwronghen zijn, gheleydt, gheneest die; als oock de gheswillen van de borst ende van de schamelijcke leden, ende de gescheurtheydt.

Om het schorft haest ende wel te genesen, salmen Gerste-Meel, Wit Sout, ende Honigh t’samen mengen, ende daer de huyt mede strijcken.

De Alchimisten distilleren in ’t laetste van den Mey een water van de bladeren van de groene Gerste: ’t welck seer goedt is om alle de ghebreken der ooghen te ghenesen; ende om ’t gesicht te verscherpen.

De halmen van de Gerste worden oock gebruyckt om het hayr geel te verwen, ’t zy anders ’t zy alsmense brandt, ende daer een looghe af maeckt, om het hooft daer mede te wasschen.

HET XVI. CAPITEL.

Van gerst. (Hordeum vulgare)

Geslachten.

In gerst is er ook zo weinig verschil dat men er eigenlijk geen aparte soorten van behoort te beschrijven, nochtans plegen sommige er enige geslachten van te aanmerken zoals zomergerst en wintergerst die alleen naar de tijd van zaaien verschillend zijn en daarom groot of klein worden en veel of weinig graan plegen voort te brengen en daarom zullen we hier echt maar een soort van gerst beschrijven en de andere verscheidenheden maar licht vermanen en aanraken.

Gedaante.

Gerst heeft halmen als tarwe, doch korter en niet zo sterk, maar brozer en gewoonlijk verdeeld in vijf of zes knopen. De bladeren die aan deze halmen groeien zijn breder en ruwer in het aantasten. De aren zijn met lange ruwe en zeer scherp stekende baardjes of vlimmen bezet en gewapend en vervolgens in verschillende rijen, reken of streken gevoegd, te weten soms in twee, dikwijls in drie of vier, maar gewoonlijk in zes rijen of reken geschikt zoals Theophrastus betuigt of zoals Tragus schrijft in acht rijen. Dan hoe meer er van deze streken of rijen zijn, hoe de granen dichter en vaster bijeen liggen. Het koren of graan is in een dun langwerpig kafachtig velletje besloten. De wortels zijn menigvuldig en dun.

Gerst is, naar het zeggen van Plinius, het weekste van alle voedende zaden, doch hetgeen dat allerminst van alle soorten van graan door onweer of ander ongeval zoals ongesteldheid van de lucht beschadigd wordt en ook hetgeen dat allermeest vermenigvuldigd wordt en allereerst en aller gemakkelijkst voortkomt en vruchten draagt.

Plaats.

Gerst groeit overal en is heel Europa door algemeen en wordt gezaaid in ontdaan, ontloken en droge aarde, zegt Columella of ook op de zeer harde of ook op de zeer weke. Maar groeit liefst op de vette velden.

Tijd.

Men zaait gerst veel in den herfst of voor het aankomen van de winter, maar meestal en vaker in maart, april en mei.

Naam.

Dit koren wordt in onze taal gerste genoemd, in het Hoogduits Gersten, in het Frans orge, in het Italiaans orzo, in het Spaans cenada. De Latijnse naam is Hordeum en de Griekse Krithe.

De soort die vele rijen korrels in haar aren heeft wordt in onze taal wintergerst genoemd omdat ze voor de winter gezaaid wordt en daarom meer en menigvuldige aren plag voort te brengen, in het Grieks Polystichon en in het Latijn Hordeum polystichum, dat is gerst met menigvuldige aren, in het Hoogduits Grosz Gersten, dat is grote gerst.

De medesoort er van die eigenlijk zes korrels in haar aren heeft heet in het Grieks Hexastichon en (809] in het Latijn Hordeum Hexastichon (dat is gerst met zes korrelrijen) of zo Columella dat noemt, Hordeum Cantherinum.

Dan de kleine soort die niet meer dan twee korrelrijen heeft is in het Grieks Distichon en in het Latijn Hordeum Distichon (dat is gerst met twee rijen van korrels) en van Columella Galaticum genoemd, in het Hoogduits Futter Gersten, Klein Gersten, dat is kleine gerst of voeder gerst hoewel die naar de tijd van het zaaien ook zomergerst mag heten.

Gerst die heel dichte volle aren heeft en heel rechtop schiet is Achilaïs crithe van Hippocrates genoemd en die is aan brand, roest en bederf, aerugo genoemd, onderworpen, maar de gerst die kromgroeit en zichzelf naar beneden ombuigt heet in het Grieks Eteoecrithos en deze is minder onderhevig aan het voor vermelde bederf of roest.

Tot het geslacht van gerst lijkt me ook te brengen en is te rekenen, zegt Ruellius, de driemaandelijkse, dat is zomergerst, die in het Frans secourgeon genoemd wordt omdat die gebruikt wordt om het gewone volk te voeden als er een grote duurte en gebrek van koren in het land is en omdat ze de hongersnood in plaats van tarwe of rogge overwinnen kan.

In Frankrijk (als dezelfde Ruellius betuigt) wordt ook een soort van gerst gezaaid die men Hordeum mundum in het Latijn en orge mondé in het Frans noemt, dat is in onze taal gepelde of gezuiverde gerst, wiens graan bloot is en vanzelf uit zijn bolsters rijst en voorts met gerst gans overeenkomt en zulke tarwe is van Galenus Gymnocrithon en Nudum Hordeum, dat is blote of kale gerst, genoemd in het boek van de krachten van het voedsel. (Hordeum distichon var. Nudum)

Aard, kracht en werking.

Gerst, als Galenus betuigt, is de tarwe van krachten geenszins gelijk want tarwe verwarmt merkelijk en daartegen verwarmt gerst geenszins en daarboven op welke manier dat het gebruikt wordt, hetzij ook dat men er broden van maakt, men zal er een verkoelende kracht in bevinden en aanmerken. Voorts zo verschilt ze van tarwe ook aangaande de stof van haar voedsel dat ze het lijf geeft want tarwe is dik en taai van stof, maar gerst plag in ons lichaam een dun en wat afvegende vochtigheid of gijl te laten groeien.

De broden van gerst gemaakt voeden veel minder dan tarwebroden, doch diegene die van de beste gerst gemaakt worden verschillen wat dat aangaat niet zo veel van tarwebroden, maar die uit voze en lichte gerst gebakken zijn komen van aard en voedsel met de zemelachtig of grove gruisachtige tarwebroden heel overeen. Dan het brood van zodanige gerst gemaakt gaat zeer gauw van onderen af wat in de andere soorten van gerstebrood ook plag te gebeuren als men die met tarwebroden zou willen vergelijken. Deze broden zijn meer vermorzelend en breekbaarder en niet alleen dan de tarwebroden, maar ook van de broden van Olyra en noch meer dan diegene die van de Typha gebakken zijn want ze hebben gans geen taaiheid of klevende eigenschap in zich net zoals de voor vermelde broden van Olyra of Typha en tarwe hebben. Waaruit duidelijk blijken kan dat deze gerstbroden het lijf heel weinig voedsel geven en vooral als ze van erge of bedorven gerst gebakken zijn waarvan Hippocrates zijn Ptisane nimmermeer wilde laten maken, want dusdanige kwade gerst dat gekookt is plag geen overvloedig sap of gijl van zich te geven zoals de beste gerst doet.

De beste gerst is diegene die wit in het aanschouwen is en als het gemalen is wat dichtheid of stevigheid (zoveel als de aard van gerst verdragen kan) vertoont en diegene die heel vol stevig en rondom van buiten gezwollen of bijna als gespannen is wordt met recht voor beter gehouden dan de schrale of gerimpelde.

Gerst is koud en droog in de eerste graad, zegt Galenus in het boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen, ze heeft ook enige kleine afveging en verdroogt wat meer en krachtiger dan het bonenmeel daar de schillen of basten uitgedaan en weg geworpen zijn.

Gerst, zegt Dioscorides, veegt af en laat plassen, dan ze laat de buik zwellen en maakt winden en ze is de maag heel tegen en weerspannig, maar ze is goed om alle harde gezwellen te verdrijven of om die murw te maken.

Meel van gerst met vijgen in honigwater gekookt laat de hete en ook de koude gezwellen scheiden en hetzelfde meel met pek, hars en duivenmest maakt de harde gezwellen rijp en murw.

Hetzelfde gerstemeel met Melilotus en huisjes of bolletjes van heul verzoet de grote en onlijdelijke pijn van de zijden.

Gerstemeel met lijnzaad, fenegriek en ruit vermengt is goed gelegd op de buik tegen de pijnen, opblazing en winden van de darmen.

Dit gerstemeel met teer, was, olie en plas van een jong knechtje laat de kroppen en klieren aan de hals scheiden en murw worden.

Dan hetzelfde meel van gerst met Myrtus of Lentiscus of ook met schillen van granaatappels of met wilde peren of wilde bramen stelpt alle lopen van de buik.

Men prijst dit gerstemeel ook zeer tegen jicht en vooral van de voeten dat van hete oorzaken zijn oorsprong neemt, daar van buiten opleggen en met azijn of kweeappels vermengt.

Hetzelfde gerstemeel in zeer sterke azijn gekookt en papvormig of zoals men Ome lysis in oude tijden plag te bereiden en van buiten warm opgelegd geneest alle ruigheid, schurft, kwade witte krabben en ook de melaatsheid van de huid. Deze Ome lysis (in het Grieks) werd gemaakt van gelijk gewicht of maat van fenegriek, lijnzaad en gerstemeel tezamen gemengd zoals Pelagonius betuigt.

Gerstemeel met water of met olie en teer gekookt is goed om de etter te rijpen of laten voortkomen en dat met azijn gemengd of gekneed en ook met pek of teer en zo om de leden of wringen gelegd beneemt het vloeden of de zinking van de vochtigheid op die leden.

Behalve hetgeen dat gezegd is heeft gerst noch vele andere krachten en gebruik want men maakt er Ptisana van en ook Polenta, Maza, mout en bier waarvan we in de volgende kapittels handelen zullen.

BIJVOEGING.

Gerst plag in oude tijden voor het beste koren naast tarwe geacht te worden, maar tegenwoordig gebruikt men het hier te lande meer om er mout van te maken dan om er brood van te bakken en die van Syrië voeden hun paarden en kamelen ermee omdat hun het hooi vaak ontbreekt en dat ze geen haver hebben. In Griekenland en Turkije wordt gerst veel met tarwe gemengd.

De geslachten van gerst verschillen niet zo zeer van elkaar dat men er eigenlijk vele soorten van behoorde te maken. Nochtans noemt men de soort die de grootste van alle door teelt en door de tijd van het zaaien wordt gewoonlijk wintergerst van vele rijen, grote gerst, Polystichon in het Grieks, in het Engels winter barley, in Artoys en Picardië soucrion, hoewel dat we hierna een soort van soucrion beschrijven zullen dat een zomergewas is.

Kleine gerst die in Engeland meest geacht wordt om er mout van te maken heet in het Grieks Distichon, als gezegd is, dat is tarwe van twee rijen, in het Waals Nederland pamelle, in Frankrijk pomole, in Engeland comon barley, zegt Lobel, die nochtans van een andere soort van kleine of zomergerst vermaant die ook vele rijen van graan heeft en alzo goed Polystichon toe genoemd mag worden als de wintergerst.

Gepelde gerst (verschillend van de naakte gerst of blote gerst, in het Latijn Hordeum nudum die we tevoren in het kapittel van kerenzaad beschreven hebben) valt gauw uit haar schubje of kaf en daarom moet men ze plukken zo gauw als men ziet dat ze rijp wordt want haar stro is zwak en ook zo is het graan niet goed met kaf bekleed en daarom is het beter te dorsen dan enig ander graan.

Wilde gerst was in oude tijden een soort van graan daar men ook Chondrus van plag te maken.

(Hordeum murinum) Bastaardgerst brengt geen graan voort en daarom zullen we dat bij de geslachten van gebaarde evenie of ook van de (810] Aegilops beschrijven met naam van Hordeum spurium, Hordeum spontaneum of Hordeum Festuca waar we van een ander miswas van gerst handelen zullen die andere Hordeolum of in het Spaans cenadilla noemen.

Muizengerst of Hordeum murinum is rode dolik.

Soucrion heeft enige gelijkenis met die soort van koren die hier van Dodonaeus uit Ruellius secourgeon genoemd wordt en is een graan dat zeer dor, mager en gerimpeld is en enigszins op gerst lijkt. Het spruit de zevende dag uit nadat het in lichte aarde gezaaid is. In koude landen zaait men dat omtrent maart of vroeger als de winter zoet is. Het geeft zeer licht en wit meel met weinig zemelen en het brood er van gebakken is zeer wit, maar voedt weinig en is zeer licht. Men mengt er tarwe onder om er huisbakken brood van de te maken. Gerstebrood plag in Joodse land veel gegeten te worden. Tegenwoordig bakt men dat niet anders dan als het dure tijd is want het is vol zemelen en niet zeer lieflijk als er geen ander graan mee gemengd is, nochtans heeft het dat goeds dat het de buik week maakt door zijn afvegende kracht en zeer nuttig is diegene die met jicht gekweld zijn. Sommige bakken gerstebrood met melk en andere met eieren, andere doen er vele andere dingen bij wat met tarwe beter gedaan kan worden. Maar als men gerstebrood van enkel gerst bakken wil dan moet men daarvoor de beste gerst nemen die men krijgen kan en niet het geheel meel, maar zulks dat door het zeven van de meeste en grofste zemelen gezuiverd is. Wel is het waar dat het brood zeer droog en breekbaar zal zijn en wrang van smaak en daarom is het beter dat men onder dit meel tarwe of misteluin meel mengt. En zo plag men in Turkije gerst veel met tarwe te mengen en er zeer goede koeken van te bakken daar men het zaad van Sesamum en Nardus zaad op strooit eer men die in de oven steekt.

Biscuit van gerst is zelden goed, tenzij er ander koren als tarwe, rogge of misteluin bij gedaan wordt.

Meel van gepelde gerst wordt gebruikt om er papjes en soepjes van te maken.

Gerst haf rouw en niet lang genoeg gekookt is winderig en maakt vele krampen in de buik. Dan de kippen die half gekookte gerst eten leggen meer en grotere eieren.

Gerstemeel met boter gefruit stopt de buikloop als het ingenomen is.

Hetzelfde meel met azijn en boter geroosterd op de leden die verstuikt en verwrongen zijn gelegd geneest die als ook de zwellen van de borst en van de schaamdelen en de breuken.

Om schurft gauw en goed te genezen zal men gerstemeel, wit zout en honig tezamen mengen en er de huid mee strijken.

De alchimisten distilleren op het eind van mei een water van de bladeren van de groene gerst wat zeer goed is om alle gebreken van de ogen te genezen en om het gezicht te verscherpen.

De halmen van gerst worden ook gebruikt om het haar geel te verven, hetzij anders hetzij als men het brandt en er een loog van maakt om het hoofd daarmee te wassen.

HET XVI. CAPITEL.

Van Gerste.

Gheslachten.

In de Gerste isser oock soo luttel onderscheydt, datmer eyghentlijck geen bijsondere soorten van en behoort te beschrijven: nochtans plegen sommighe daer eenige gheslachten van te aenmercken, als Somer-Gerste, ende Winter-Gerste; de welcke alleenlijck nae den tijdt van haer saeyinghe verschillende zijn, ende daerom groot oft kleyn worden, ende veel oft luttel graens plegen voort te brengen: daerom sullen wy hier oprechtelijck maer een soorte van Gerste beschrijven, ende de andere verscheydentheden maer lichtelijcken vermaenen ende aenraecken.

Ghedaente.

De Gerste heeft halmen ghelijck de Terwe, doch korter, ende niet soo sterck, maer brooser, verdeylt, ghemeynlijck in vijf oft ses knoopen. De bladeren, die aen dese halmen wassen, zijn breeder, ende rouwer in ’t aentasten. De aeren zijn met langhe rouwe ende seer scherp stekende baerdekens oft vlimmen besett ende ghewapent, ende in verscheyden rijen, reken oft streken vervolghens ghevoeght; te weten somtijdts in twee, dickwijls in dry oft vier, maer ghemeynlijck in ses rijen oft reken gheschickt, als Theophrastus betuyght, oft, als Tragus schrijft, in acht rijen. Dan hoe meer daer van dese streken oft rijen zijn, hoe de graenen dichter ende vaster by een ligghen. Het Koren oft Graen is in een dun langhworpigh kafachtigh velleken besloten. De wortelen zijn menighvuldigh ende dun.

De Gerste is, nae het segghen van Plinius, het weeckste van alle de voedende Saden, doch het ghene dat alderminst van alle de soorten van Graen door onweder oft ander ongeval, als ongesteltheydt des lochts, beschadight wordt: ende oock het gene dat aldermeest vermenighvuldight wordt, ende aldereerst ende alderghemackelijckst voortkomt ende vruchten draeght.

Plaetse.

De Gerste wast over al, ende is heel Europa door ghemeyn: ende wordt ghesaeyt in ontdaen, ontloken ende drooghe aerde, seydt Columella, oft ook op de seer harde, oft oock op de seer weecke. Maer wast liefst op de vette velden.

Tijdt.

Men saeyt de Gerste veel in den herfst, oft voor het aenkomen van den Winter, maer meestendeel ende dickwijler in den Meert, April ende Mey.

Naem.

Dit Koren wordt in onse tael Gerste gheheeten; in ’t Hooghduytsch Gersten; in ’t Fransoys Orge; in ’t Italiaensche Orzo; in ‘t Spaensch Cenada. De Latijnschen naem is Hordeum; den Grieckschen Krithe.

De soorte, die veele rijen Korenkens in haer aeren heeft, wort in onse tael Winter Gerste ghenoemt, om dat sy voor den Winter ghesaeyt wordt, ende daerom meer ende menighvuldigher aeren pleegh voort te brenghen: in ’t Griecksch Polystichon; in ’t Latijn Hordeum polystichum, dat is Gerste met menighvuldighe aeren; in ’t Hooghduytsch Grosz Gersten, dat is Groote Gerst.

De medesoorte van de selve, die eyghentlijck ses Korenen in haer aeren heeft, heet in ’t Griecks Hexastichon, (809] in ’t Latijn Hordeum Hexastichon (dat is Gerste met ses Koren-rijen) oft, soo Columella dat noemt, Hordeum Cantherinum.

Dan de Kleyne soorte, niet meer dan twee Koren-rijen hebbende, is in ’t Griecks Distichon, in ’t Latijn Hordeum Distichon (dat is Gerste met twee rijen van Koren) van Columella Galaticum gheheeten; in ’t Hooghduytsch Futter Gersten, Klein Gersten, dat is Kleyne Gerste oft Voeder Gerste; hoe wel die nae den tijdt van haer saeyinghe oock Somer-Gerste magh heeten.

De Gerste die heel dichte volle aderen heeft, ende heel recht op schiet, is Achilaïs crithe van Hippocrates gheheeten: dese is den brandt, roest ende bederffenisse, aerugo gheheeten, onderworpen: maer de Gerste, die krom wast, ende haer selven nederwaerts ombuyght, heet in ’t Griecksch Eteoecrithos; dese is min onderheevigh van de voorseyde bederffenis, oft roest.

Tot het gheslacht van Gerste dunckt my oock te brenghen ende te rekenen zijn, seydt Ruellius, de Drijmaendighe, dat is Somer-Gerste, in ’t Fransoys Secourgeon ghenoemt, om dieswille dat de selve gebruyckt wordt om ’t ghemeyn volck te voeden, alsser een groote dierte ende ghebreck van Koren in ’t landt is; ende om dat sy den honghers noot in stede van Terwe oft Rogge verwinnen kan.

In Vranckrijck (als den selven Ruellius betuyght) wordt oock een soorte van Gerste ghesaeyt die men Hordeum mundum in ’t Latijn, ende Orge mondé in ’t Fransch, dat is in onse tael Ghepelde oft Ghesuyverde Gerste noemt; wiens graen bloot is, ende van selfs uyt sijn bolsteren rijst; voorts met de Gerste gantschelijck over een komende is: sulcke Terwe is van Galenus Gymnocrithon ende Nudum Hordeum, dat is Bloote oft Caele Gerste, gheheeten, in het Boeck van de Krachten der voedselen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Gerste, als Galenus betuyght, en is de Terwe van krachten geensins gelijck: want de Terwe verwarmt merckelijck: daer-en-teghen en verwarmt de Gerste geensins niet, ende daer-en-boven in welcker voeghen die ghebruyckt wordt, ’t zy oock datmen daer brooden van maeckt, men sal daer eenen verkoelende kracht in bevinden ende aenmercken. Voorts soo verschilt sy van de Terwe oock aengaende de stoffe van haer voedtsel dat sy den lijfve gheeft: want de Terwe is dick ende taey van stoffe; maer de Gerste pleegh in ons lichaem een dun ende een weynighsken afvaegende vochtigheydt oft gijl te doen groeyen.

De brooden van Gerste ghemaeckt voeden veel min dan de Terwe brooden: doch de ghene, die van de beste Gerste ghemaeckt worden, en verschillen dies aengaende soo veel niet van de Terwe brooden: maer die uyt voose ende lichte Gerste ghebacken zijn, komen van aerd ende voedtsel met de Semelachtigh oft Grove Gruysachtighe Terwe brooden heel over een. Dan het broodt van soodanige Gerste gemaeckt, gaet seer haestelijck van onderen af;’t welck in de andere soorten van Gersten broodt oock pleegh te ghebeuren, alsmen die met de Terwe brooden soude willen vergelijcken. Dese brooden zijn morselbaerder ende breucksaemer, niet alleen dan de Terwe brooden, maer oock van de brooden van Olyra, ende noch meer dan de ghene die van de Typha ghebacken zijn: want sy en hebben gantsch geene taeyigheydt oft klevende eygentheydt in haer, ghelijck de voorseyde brooden van Olyra, oft Typha ende Terwe hebben. Waer uyt klaerlijck blijcken kan, dat dese Gerste brooden den lijfve heel luttel voedtsels gheven, in sonderheydt als sy van erghe oft bedorven Gerste ghebacken zijn; van de welcke Hippocrates sijne Ptisane selve nimmermeer en woude laeten maken: want dusdanighe quade Gerste, gesoden zijnde, en pleegh gheen overvloedigh sap oft gijl van haer te gheven, ghelijck de beste Gerste pleegh.

De beste Gerste is de ghene die wit in ’t aenschouwen is, ende ghemaelen zijnde, een weynighsken dichtigheydt oft ghelijfvigheydt (soo veel als den aerd van Gerste verdraghen kan) vertoont: ende de ghene die heel vollijfvigh, ende rondom van buyten gheswollen oft bijnae als ghespannen is, wordt met recht voor beter ghehouden dan de schraele oft gherimpelde.

Gerste is koudt ende droogh in den eersten graed, seydt Galenus in het Boeck van de Krachten der onghemengelde geneesdingen: sy heeft oock eenige kleyne afvaginghe, ende verdrooght wat meer ende krachtigher dan het Boonen-Meel daer de schellen oft basten uyt ghedaen ende wegh gheworpen zijn.

Gerste, seydt Dioscorides, vaeght af, ende doet pissen: dan sy doet den buyck swillen, ende maeckt winden: ende sy is de maghe heel teghen ende wederspannigh: maer sy is goedt om te verdrijven alle harde gheswillen, oft om de selve morw te maecken.

Meel van Gerste met Vijgen in Honigh-water ghesoden doet scheyden de heete ende oock de koude gheswillen: ’t selve Meel met Peck, Harst ende Duyve-mest, maeckt de harde gheswillen rijp ende morw.

‘Tselve Gerste-Meel met Melilote ende huyskens oft bollekens van Heul versoet de groote ende onlijdelijcke pijne der sijden.

Gerste-Meel met Lijnsaedt, Fenigrieck ende Ruyte vermenght, is goedt gheleydt op den buyck teghen de pijnen, opblasinghen ende winden van de darmen.

Dit Gerste-Meel met Terre, Wasch, Olie ende Pisse van een iongh knechten, doet de kroppen ende klieren aen den hals scheyden ende morw worden.

Dan het selve Meel van Gerste met Myrtus oft Lentiscus, oft oock met schellen van Granaet-appelen, oft met Wilde Peeren, oft Wilde Braemen, stelpt alle loopen des buycks.

Men prijst dit selve Gerste-Meel oock seer teghen het flercijn, in sonderheydt van de voeten, dat van heete oorsaecken sijnen oorsprongh neemt, daer van buyten opgheleydt zijnde, met Azijn oft Quee-appelen vermenght.

‘Tselve Gerste-Meel in seer stercken Edick ghesoden, paps-ghewijs oft ghelijckmen Ome lysis in oude tijden plagh te bereyden, ende van buyten warm op gheleydt, geneest alle ruygigheydt, schorftheydt, quade witte crauwagien, ende oock de melaedtsheydt des huyts. Dese Ome lysis (in ’t Griecks) wierdt gemaeckt van ghelijck ghewicht oft maete van Fenigrieck, Lijnsaedt ende Gerste-Meel t’samen ghemenght, als Pelagonius betuyght.

Gerste-Meel met Water, oft met Olie ende Terre ghesoden, is goedt om het etter te rijpen oft doen voortkomen: ’t selve met Edick ghemenght oft ghekneedt, ende oock met Peck oft Terre, ende soo om de leden oft wringhen gheleydt, beneemt het vloeden oft de sinckinghe van de vochtigheydt op de selve leden.

Behalven ’t gene dat voorseydt is, heeft de Gerste noch veele andere krachten ende ghebruyck: want men maeckt daer Ptisana van, ende oock Polenta, Maza, Mout ende Bier; van de welcke wy in de naevolghende Capitelen handelen sullen.

BIIVOEGHSEL.

De Gerste pleegh in oude tijden voor het beste koren naest de Terwe gheacht te worden: maer hedensdaeghs ghebruycktmense hier te lande meer om daer Mout van te maecken, dan om daer broodt van te backen: ende die van Syrien voeden hunne Peerden ende Kemels daer mede, midts dat hun het Hoy veel tijdts ontbreeckt, ende datse gheen Haver en hebben. In Grieckenlandt ende Turckijen wordt de Gerste veel met de Terwe ghemenght.

De gheslachten van Gerste en zijn soo seer van den anderen niet verscheyden, datmen daer eyghentlijck veele soorten van behoorden te maecken. Nochtans heetmen de soorte, die de grootste van alle door de oeffeninghe ende door den tijdt van ’t saeyen wordt, ghemeynlijck Winter-Gerste van veele rijen, Groote Gerste, Polystichon in ’t Griecks, in ’t Enghelsch Winter Barley, in Artoys ende Picardien Soucrion; hoe wel dat wy hier nae een soorte van Soucrion beschrijven sullen, die een Somer-ghewas is.

De Kleyne Gerste, die in Enghelandt meest gheacht wordt om daer Mout van te maecken, heet in ’t Griecks Distichon, als voorseydt is, dat is Terwe van Twee rijen, in ’t Walsch Nederlandt Pamelle, in Vranckrijck Pomole, in Enghelandt Comon Barley, seydt Lobel: den welcken nochtans van een ander soorte van Kleyne oft Somer-Gerste vermaent, die oock veele rijen van graen heeft, ende alsoo wel Polystichon toegenoemt magh worden als de Winter-Gerste.

Ghepelde Gerste (verscheyden van de Naeckte Gerste, oft Bloote Gerste, in ’t Latijn Hordeum nudum, die wy voren in ’t Capitel van Keeren-saedt beschreven hebben) valt haest uyt haer schubbekens oft kaf, daerom moetmense picken alsoo haest alsmen siet datse rijpt wordt, want haer stroo is onsterck: oock soo en is ’t graen niet wel met kaf bekleedt; ende daerom is het beter om dorschen, dan eenigh ander graen.

Wilde Gerste was in oude tijden een soorte van graen daer men oock Chondrus van pleegh te maecken.

Bastaert-Gerste en brenght gheen graen voort: daerom sullen wy dat by de gheslachten van Ghebaerde Evene, oft oock van de (810] Aegilops beschrijven, met naeme van Hordeum spurium, Hordeum sponatneum oft Hordeum Festuca; alwaer wy van een ander miswassen Gerste handelen sullen, die andere Hordeolum oft in ’t Spaensch Cenadilla noemen.

Muysen Gerste, oft Hordeum murinum, is den Rooden Dolick.

Soucrion heeft eenighe ghelijckenisse met die soorte van Koren die hier van Dodoneus uyt Ruellius Secourgeon geheeten wordt; ende is een graen dat seer dor, magher ende gherimpelt is, eenighsins de Gerste ghelijck. Het spruyt den sevensten dagh uyt, nae dat het in lichte aerde ghesayt is. In koude landen saeytmen dat omtrent den Meert, oft vroegher, als den Winter soet is. Het geeft seer licht ende wit Meel, met luttel semelen; ende ’t broot daer van gebacken is seer wit, maer heel luttel voedende, ende seer licht. Men menght daer Terwe onder, om daer huysbackenbroodt van de te maecken. Gersten broodt plagh in Joodschenlandt veel geten te worden. Hedensdaeghs backtmen dat anders niet dan als ’t dieren tijdt is: want het is vol semelen, ende niet seer lieffelijck, als daer gheen ander graen mede ghemenght en is: nochtans heeft het dat goedts, dat het den buyck weeck maeckt door sijn afvaghende kracht, ende seer nut is de ghene die met flercijn ghequelt zijn. Sommige backen Gersten-broodt met melck; andere met Eyeren, andere doen daer veele andere dingen by, ’t welck met de Terwe beter ghedoen magh worden. Maer alsmen Gersten-broodt van enckel Gerste backen wilt, dan moetmen daer toe nemen de beste Gerste diemen krijgen magh, niet het geheel Meel, maer sulcks dat door ’t siften van de meeste ende grofste semelen gesuyvert is. Wel is ’t waer, dat het broodt seer droogh ende breselachtigh sal zijn, ende wrangh van smaeck: daerom waer het beter datmen onder dit Meel menghde Terwen oft Misteluyn Meel. Ende soo pleeghmen in Turckijen de Gerste veel met Terwe te menghen, ende daer seer goedt koecken van te backen, daer men het saedt van Sesamum ende Nardus saedt op stroyt, eer men die in den oven steeckt.

Biscuit van Gerste is selden goedt, ten zy daer ander Koren, als Terwe, Rogghe oft Misteluyn by ghedaen wordt.

Meel van Ghepelde Gerste wordt ghebruyckt om daer papkens ende suypkens van te maecken.

Gerste haf rouw, ende niet langh genoegh gesoden, is windigh, ende maeckt veele krimpselen in den buyck. Dan de Hinnen die half ghesoden Gerste eten, legghen meer ende grooter eyeren.

Gerste-Meel met Boter ghefreijt, stopt den buyckloop, ingenomen zijnde.

‘Tselve Meel met Edick ende Boter gheroost, op de leden die verstuyckt ende verwronghen zijn, gheleydt, gheneest die; als oock de gheswillen van de borst ende van de schamelijcke leden, ende de gescheurtheydt.

Om het schorft haest ende wel te genesen, salmen Gerste-Meel, Wit Sout, ende Honigh t’samen mengen, ende daer de huyt mede strijcken.

De Alchimisten distilleren in ’t laetste van den Mey een water van de bladeren van de groene Gerste: ’t welck seer goedt is om alle de ghebreken der ooghen te ghenesen; ende om ’t gesicht te verscherpen.

De halmen van de Gerste worden oock gebruyckt om het hayr geel te verwen, ’t zy anders ’t zy alsmense brandt, ende daer een looghe af maeckt, om het hooft daer mede te wasschen.

HET XVI. CAPITEL.

Van gerst. (Hordeum vulgare)

Geslachten.

In gerst is er ook zo weinig verschil dat men er eigenlijk geen aparte soorten van behoort te beschrijven, nochtans plegen sommige er enige geslachten van te aanmerken zoals zomergerst en wintergerst die alleen naar de tijd van zaaien verschillend zijn en daarom groot of klein worden en veel of weinig graan plegen voort te brengen en daarom zullen we hier echt maar een soort van gerst beschrijven en de andere verscheidenheden maar licht vermanen en aanraken.

Gedaante.

Gerst heeft halmen als tarwe, doch korter en niet zo sterk, maar brozer en gewoonlijk verdeeld in vijf of zes knopen. De bladeren die aan deze halmen groeien zijn breder en ruwer in het aantasten. De aren zijn met lange ruwe en zeer scherp stekende baardjes of vlimmen bezet en gewapend en vervolgens in verschillende rijen, reken of streken gevoegd, te weten soms in twee, dikwijls in drie of vier, maar gewoonlijk in zes rijen of reken geschikt zoals Theophrastus betuigt of zoals Tragus schrijft in acht rijen. Dan hoe meer er van deze streken of rijen zijn, hoe de granen dichter en vaster bijeen liggen. Het koren of graan is in een dun langwerpig kafachtig velletje besloten. De wortels zijn menigvuldig en dun.

Gerst is, naar het zeggen van Plinius, het weekste van alle voedende zaden, doch hetgeen dat allerminst van alle soorten van graan door onweer of ander ongeval zoals ongesteldheid van de lucht beschadigd wordt en ook hetgeen dat allermeest vermenigvuldigd wordt en allereerst en aller gemakkelijkst voortkomt en vruchten draagt.

Plaats.

Gerst groeit overal en is heel Europa door algemeen en wordt gezaaid in ontdaan, ontloken en droge aarde, zegt Columella of ook op de zeer harde of ook op de zeer weke. Maar groeit liefst op de vette velden.

Tijd.

Men zaait gerst veel in den herfst of voor het aankomen van de winter, maar meestal en vaker in maart, april en mei.

Naam.

Dit koren wordt in onze taal gerste genoemd, in het Hoogduits Gersten, in het Frans orge, in het Italiaans orzo, in het Spaans cenada. De Latijnse naam is Hordeum en de Griekse Krithe.

De soort die vele rijen korrels in haar aren heeft wordt in onze taal wintergerst genoemd omdat ze voor de winter gezaaid wordt en daarom meer en menigvuldige aren plag voort te brengen, in het Grieks Polystichon en in het Latijn Hordeum polystichum, dat is gerst met menigvuldige aren, in het Hoogduits Grosz Gersten, dat is grote gerst.

De medesoort er van die eigenlijk zes korrels in haar aren heeft heet in het Grieks Hexastichon en (809] in het Latijn Hordeum Hexastichon (dat is gerst met zes korrelrijen) of zo Columella dat noemt, Hordeum Cantherinum.

Dan de kleine soort die niet meer dan twee korrelrijen heeft is in het Grieks Distichon en in het Latijn Hordeum Distichon (dat is gerst met twee rijen van korrels) en van Columella Galaticum genoemd, in het Hoogduits Futter Gersten, Klein Gersten, dat is kleine gerst of voeder gerst hoewel die naar de tijd van het zaaien ook zomergerst mag heten.

Gerst die heel dichte volle aren heeft en heel rechtop schiet is Achilaïs crithe van Hippocrates genoemd en die is aan brand, roest en bederf, aerugo genoemd, onderworpen, maar de gerst die kromgroeit en zichzelf naar beneden ombuigt heet in het Grieks Eteoecrithos en deze is minder onderhevig aan het voor vermelde bederf of roest.

Tot het geslacht van gerst lijkt me ook te brengen en is te rekenen, zegt Ruellius, de driemaandelijkse, dat is zomergerst, die in het Frans secourgeon genoemd wordt omdat die gebruikt wordt om het gewone volk te voeden als er een grote duurte en gebrek van koren in het land is en omdat ze de hongersnood in plaats van tarwe of rogge overwinnen kan.

In Frankrijk (als dezelfde Ruellius betuigt) wordt ook een soort van gerst gezaaid die men Hordeum mundum in het Latijn en orge mondé in het Frans noemt, dat is in onze taal gepelde of gezuiverde gerst, wiens graan bloot is en vanzelf uit zijn bolsters rijst en voorts met gerst gans overeenkomt en zulke tarwe is van Galenus Gymnocrithon en Nudum Hordeum, dat is blote of kale gerst, genoemd in het boek van de krachten van het voedsel. (Hordeum distichon var. Nudum)

Aard, kracht en werking.

Gerst, als Galenus betuigt, is de tarwe van krachten geenszins gelijk want tarwe verwarmt merkelijk en daartegen verwarmt gerst geenszins en daarboven op welke manier dat het gebruikt wordt, hetzij ook dat men er broden van maakt, men zal er een verkoelende kracht in bevinden en aanmerken. Voorts zo verschilt ze van tarwe ook aangaande de stof van haar voedsel dat ze het lijf geeft want tarwe is dik en taai van stof, maar gerst plag in ons lichaam een dun en wat afvegende vochtigheid of gijl te laten groeien.

De broden van gerst gemaakt voeden veel minder dan tarwebroden, doch diegene die van de beste gerst gemaakt worden verschillen wat dat aangaat niet zo veel van tarwebroden, maar die uit voze en lichte gerst gebakken zijn komen van aard en voedsel met de zemelachtig of grove gruisachtige tarwebroden heel overeen. Dan het brood van zodanige gerst gemaakt gaat zeer gauw van onderen af wat in de andere soorten van gerstebrood ook plag te gebeuren als men die met tarwebroden zou willen vergelijken. Deze broden zijn meer vermorzelend en breekbaarder en niet alleen dan de tarwebroden, maar ook van de broden van Olyra en noch meer dan diegene die van de Typha gebakken zijn want ze hebben gans geen taaiheid of klevende eigenschap in zich net zoals de voor vermelde broden van Olyra of Typha en tarwe hebben. Waaruit duidelijk blijken kan dat deze gerstbroden het lijf heel weinig voedsel geven en vooral als ze van erge of bedorven gerst gebakken zijn waarvan Hippocrates zijn Ptisane nimmermeer wilde laten maken, want dusdanige kwade gerst dat gekookt is plag geen overvloedig sap of gijl van zich te geven zoals de beste gerst doet.

De beste gerst is diegene die wit in het aanschouwen is en als het gemalen is wat dichtheid of stevigheid (zoveel als de aard van gerst verdragen kan) vertoont en diegene die heel vol stevig en rondom van buiten gezwollen of bijna als gespannen is wordt met recht voor beter gehouden dan de schrale of gerimpelde.

Gerst is koud en droog in de eerste graad, zegt Galenus in het boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen, ze heeft ook enige kleine afveging en verdroogt wat meer en krachtiger dan het bonenmeel daar de schillen of basten uitgedaan en weg geworpen zijn.

Gerst, zegt Dioscorides, veegt af en laat plassen, dan ze laat de buik zwellen en maakt winden en ze is de maag heel tegen en weerspannig, maar ze is goed om alle harde gezwellen te verdrijven of om die murw te maken.

Meel van gerst met vijgen in honigwater gekookt laat de hete en ook de koude gezwellen scheiden en hetzelfde meel met pek, hars en duivenmest maakt de harde gezwellen rijp en murw.

Hetzelfde gerstemeel met Melilotus en huisjes of bolletjes van heul verzoet de grote en onlijdelijke pijn van de zijden.

Gerstemeel met lijnzaad, fenegriek en ruit vermengt is goed gelegd op de buik tegen de pijnen, opblazing en winden van de darmen.

Dit gerstemeel met teer, was, olie en plas van een jong knechtje laat de kroppen en klieren aan de hals scheiden en murw worden.

Dan hetzelfde meel van gerst met Myrtus of Lentiscus of ook met schillen van granaatappels of met wilde peren of wilde bramen stelpt alle lopen van de buik.

Men prijst dit gerstemeel ook zeer tegen jicht en vooral van de voeten dat van hete oorzaken zijn oorsprong neemt, daar van buiten opleggen en met azijn of kweeappels vermengt.

Hetzelfde gerstemeel in zeer sterke azijn gekookt en papvormig of zoals men Ome lysis in oude tijden plag te bereiden en van buiten warm opgelegd geneest alle ruigheid, schurft, kwade witte krabben en ook de melaatsheid van de huid. Deze Ome lysis (in het Grieks) werd gemaakt van gelijk gewicht of maat van fenegriek, lijnzaad en gerstemeel tezamen gemengd zoals Pelagonius betuigt.

Gerstemeel met water of met olie en teer gekookt is goed om de etter te rijpen of laten voortkomen en dat met azijn gemengd of gekneed en ook met pek of teer en zo om de leden of wringen gelegd beneemt het vloeden of de zinking van de vochtigheid op die leden.

Behalve hetgeen dat gezegd is heeft gerst noch vele andere krachten en gebruik want men maakt er Ptisana van en ook Polenta, Maza, mout en bier waarvan we in de volgende kapittels handelen zullen.

BIJVOEGING.

Gerst plag in oude tijden voor het beste koren naast tarwe geacht te worden, maar tegenwoordig gebruikt men het hier te lande meer om er mout van te maken dan om er brood van te bakken en die van Syrië voeden hun paarden en kamelen ermee omdat hun het hooi vaak ontbreekt en dat ze geen haver hebben. In Griekenland en Turkije wordt gerst veel met tarwe gemengd.

De geslachten van gerst verschillen niet zo zeer van elkaar dat men er eigenlijk vele soorten van behoorde te maken. Nochtans noemt men de soort die de grootste van alle door teelt en door de tijd van het zaaien wordt gewoonlijk wintergerst van vele rijen, grote gerst, Polystichon in het Grieks, in het Engels winter barley, in Artoys en Picardië soucrion, hoewel dat we hierna een soort van soucrion beschrijven zullen dat een zomergewas is.

Kleine gerst die in Engeland meest geacht wordt om er mout van te maken heet in het Grieks Distichon, als gezegd is, dat is tarwe van twee rijen, in het Waals Nederland pamelle, in Frankrijk pomole, in Engeland comon barley, zegt Lobel, die nochtans van een andere soort van kleine of zomergerst vermaant die ook vele rijen van graan heeft en alzo goed Polystichon toe genoemd mag worden als de wintergerst.

Gepelde gerst (verschillend van de naakte gerst of blote gerst, in het Latijn Hordeum nudum die we tevoren in het kapittel van kerenzaad beschreven hebben) valt gauw uit haar schubje of kaf en daarom moet men ze plukken zo gauw als men ziet dat ze rijp wordt want haar stro is zwak en ook zo is het graan niet goed met kaf bekleed en daarom is het beter te dorsen dan enig ander graan.

Wilde gerst was in oude tijden een soort van graan daar men ook Chondrus van plag te maken.

(Hordeum murinum) Bastaardgerst brengt geen graan voort en daarom zullen we dat bij de geslachten van gebaarde evenie of ook van de (810] Aegilops beschrijven met naam van Hordeum spurium, Hordeum spontaneum of Hordeum Festuca waar we van een ander miswas van gerst handelen zullen die andere Hordeolum of in het Spaans cenadilla noemen.

Muizengerst of Hordeum murinum is rode dolik.

Soucrion heeft enige gelijkenis met die soort van koren die hier van Dodonaeus uit Ruellius secourgeon genoemd wordt en is een graan dat zeer dor, mager en gerimpeld is en enigszins op gerst lijkt. Het spruit de zevende dag uit nadat het in lichte aarde gezaaid is. In koude landen zaait men dat omtrent maart of vroeger als de winter zoet is. Het geeft zeer licht en wit meel met weinig zemelen en het brood er van gebakken is zeer wit, maar voedt weinig en is zeer licht. Men mengt er tarwe onder om er huisbakken brood van de te maken. Gerstebrood plag in Joodse land veel gegeten te worden. Tegenwoordig bakt men dat niet anders dan als het dure tijd is want het is vol zemelen en niet zeer lieflijk als er geen ander graan mee gemengd is, nochtans heeft het dat goeds dat het de buik week maakt door zijn afvegende kracht en zeer nuttig is diegene die met jicht gekweld zijn. Sommige bakken gerstebrood met melk en andere met eieren, andere doen er vele andere dingen bij wat met tarwe beter gedaan kan worden. Maar als men gerstebrood van enkel gerst bakken wil dan moet men daarvoor de beste gerst nemen die men krijgen kan en niet het geheel meel, maar zulks dat door het zeven van de meeste en grofste zemelen gezuiverd is. Wel is het waar dat het brood zeer droog en breekbaar zal zijn en wrang van smaak en daarom is het beter dat men onder dit meel tarwe of misteluin meel mengt. En zo plag men in Turkije gerst veel met tarwe te mengen en er zeer goede koeken van te bakken daar men het zaad van Sesamum en Nardus zaad op strooit eer men die in de oven steekt.

Biscuit van gerst is zelden goed, tenzij er ander koren als tarwe, rogge of misteluin bij gedaan wordt.

Meel van gepelde gerst wordt gebruikt om er papjes en soepjes van te maken.

Gerst haf rouw en niet lang genoeg gekookt is winderig en maakt vele krampen in de buik. Dan de kippen die half gekookte gerst eten leggen meer en grotere eieren.

Gerstemeel met boter gefruit stopt de buikloop als het ingenomen is.

Hetzelfde meel met azijn en boter geroosterd op de leden die verstuikt en verwrongen zijn gelegd geneest die als ook de zwellen van de borst en van de schaamdelen en de breuken.

Om schurft gauw en goed te genezen zal men gerstemeel, wit zout en honig tezamen mengen en er de huid mee strijken.

De alchimisten distilleren op het eind van mei een water van de bladeren van de groene gerst wat zeer goed is om alle gebreken van de ogen te genezen en om het gezicht te verscherpen.

De halmen van gerst worden ook gebruikt om het haar geel te verven, hetzij anders hetzij als men het brandt en er een loog van maakt om het hoofd daarmee te wassen.