Coriaria

HET XVIII. CAPITEL.

Van Smack oft Sumach.

Ghedaente.

Smack, oft, alsmen in de Apoteken seydt, Sumach, wordt ghemeynlijck vier oft vijf voeten hoogh, somtijdts oock veel hoogher dan een gemeyn mans lenghde; ende wast ghelijck een boomken, in veel tackskens oft rijskens verbreydt; de bladeren wassen over beyde sijden van een roodtachtighe zenuwe oft middelribbe, neghen oft elf by een, dat is aen elcke sijde vier oft ses tegen malkanderen over staende, met een uyterste alleen staende bladt. Elck bijsonder van dese bladeren is witachtigh, breedt, langhworpigh, ende rondom geschaerdt oft ghekerft. De bloemen zijn veel by een, aen troskens tsamen ghehoopt; ende wasschen tusschen de bladeren aen langhe steelkens, van verwe wit. Het saedt wast druyfs-gewijs in ronde besiekens; ende is plat oft breedachtigh, als de Linsen, bijnae soo groot als de vrucht vanden Terebinthijn boom: ’t welck metter tijdt roodtachtigh wordt. De wortel en sinckt niet diep in d’aerde, maer blijft alleen omtrent den risch ende t’opperste vande selve vlidderende.

Veranderinghe. Theophrastus vermaent van twee soorten van dit ghewas, noemende de eerste Manneken ende de ander Wijfken: van de welcke de eene vruchten draeght, ende de ander onvruchtbaer blijft. Plinius in ‘t 2.capitel van sijn 24.boeck beschrijft oock twee gheslachten van Rhus: het een is roodt; ‘twelck anders niet en is dan het saedt van dit ghewas; ende het ander is een wildt cruydt, met bladeren als Myrtus bladeren: daer nae seydt hy, dat het Frutex coriarus geheeten wordt, ende rosachtigh van verwe is, anderhalven voet hoogh wordende, soo dick als eenen vingher, oft daer omtrent. Dan die woorden van Plinius in de voorseyde plaetse mochten wel bedorven ende qualijck ghestelt zijn; oft ten minsten het schijnt dat hy twee verscheyden soorten van ghewas tsamen verwerret ende ghelijckelijck beschreven sal hebben.

Plaetse.

Smacke groeyt op steenachtighe gronden, seydt Dioscorides. In Spaegnien isse ghemeyn, aldaer in verscheyden bosschen ende gheberghten overvloedighlijck ghenoegh wassende. Sy wast oock op veele plaetsen van de Apeninberghen in Italien; ende oock omtrent Pontus verby Grieckenlandt. Archigenes by Galenus (lib.viii.de Med.secund.loca) betoont datse in Syrien wast, ende daer beter is dan elders.

Tijdt.

De bloemen van Smack komen in de Hoymaendt voort: de troskens oft druyfkens van sijn saedt worden inden Herfst rijp.

Naem.

Dit ghewas wordt gheheeten in ’t Griecks Rhous; in ’t Latijn en heeft het geenen eyghen naem, maer heet oock nae den Grieckschen Rhus, seydt Plinius. Theodorus Gaza geeft het nochtans eenen naem op ’t Latijnsch, te weten Fluida; den welcken soo veel beteeckent als den Grieckschen, dat is, al ofmen Vloeyende cruydt seyde. De Arabers noemen ’t Sumach; de Italiaenen Somacho; de Spaegniaerts Sumagre; de Nederlanders Smack, den Arabischen naem in een treckende oft verkortende. In de Apoteken is het met den Arabischen naem Sumach bekent, als voorseydt is.

De bladeren van dese heester worden in ’t Griecks Rhous byrsodepsice gheheeten, in ’t Latijn Rhus coriaria; ende daer van seydtmen oock Rhus coriarium oft Rhoën coriariam.

Het saedt wordt geheeten in ’t Griecks Erythros ende Rhous epi ta opsa; in ’t Latijn Rhus culinaria, ende Rhus obsoniorum, ende daer nae noemtmen ’t Rhoën culinariam oft Rhoën obsoniorum.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren, vruchten ende saden van Smack zijn merckelijck ende sterckelijck tsamentreckende, ende oock verkoelende ende verdroogende van aerdt: te weten verdroogende in den derden graed, vercoelende inden tweeden, als Galenus betuygt.

Archigenes seydt, dat de beste Smack in Syrien groeyt.

De bladeren van Smack worden meest gesocht om het leder daer mede te wercken, bereyden oft touwen: want de Bocken ende Geyten vellen, die daer mede toegemaeckt zijn, worden over al voor de best bereyde ghehouden.

Men ghebruycktse nochtans in meer andere dinghen. Want het water, daer de bladeren van dit gewas in ghesoden zijn, maeckt het hayr swart, alsmen het hooft daer mede wascht.

‘Tselve water, daer dese bladeren in gesooden zijn, stelpt oock den loop des buycks, ende den rooden lichaeme oft roodtmelizoen, van onder met een klisterie geset, oft alsmen daer in badet, oft dat selve met onsen ghemeynen dranck vermenght, ende daghelijcks drinckt.

De selve met Edick ende Honigh vermenght, ende op den kancker, voortsetende zeerigheden, ende ghebreken die omtrent de nagelen komen, ende oock op alle de holle ende loopende zeeren gheleyt, ghenesen die; oft beletten den voortgangh van de selve. (1222)

De drooghe bladeren van Smack in Water ghesoden, tot dat het soo dick als Honigh wordt, zijn nut in alle ’t gene daermen het Lycium in oude tijden toe pleegh te ghebruycken, als Dioscorides betuyght; ende daerom is dese Extractie in ’t Latijn Extractum; in ’t Griecks Chylisma van sommighe Lycij succedaneum gheheeten. Dan Paulus Egineta raedt ons in stede van het oprecht Lycium te ghebruycken het sap dat uyt de versche oft groene bladeren van Smack ghedouwt oft ghedruckt is.

‘Tsaedt van Sumach inde spijsen ghebruyckt, stelpt oock diesgelijcks alle loop des buycks, het roodtmelizoen ende den vloedt van de vrouwen, sonderlinghen den witten.

‘Tselve saedt op alle versche gheslaghen, gevallen, ghestooten, gequetste leden, wonden ende buylen oft blauwe placken met wat waters gheleyt, beschermt de selve van alle verhittinghen, apostumien ende sweeringhen.

Saedt van Smack met honigh vermenght, versacht ende neemt wegh alle rouwigheydt ende oneffenheydt van de tonghe.

Dit saedt van Smack met Eycken kolen ghestooten, gheneest ende verdrooght de Speenen, daer op gheleydt.

Het water, daer dit saedt in gheweyckt is, wordt heel dick ende stijf, alsmen dat daer nae siedt: ende ’t selve wordt voor bequamer ghehouden, ende krachtigher teghen alle de voorseyde ghebreken, dan het saedt selve.

Wt den stam oft struyck van Smack vloeydt oock een gomachtighe vochtigheydt; de welcke in de holle tanden ghesteken ende ghelaten, den tandtsweer verdrijven ende ghenesen kan, als Dioscorides seydt.

BIIVOEGHSEL.

In Vranckrijck buyten Montpelliers wordt desen boom oft heester somtijdts soo hoogh als den Grooten Vlierboom, ende veel hoogher dan Dioscorides sijnen seydt te sijn; maer op dorre steenachtighe ende onghebouwde plaetsen is hy kleyn ende leegh, soodanigh als Dioscorides hem beschrijft. In Spaegnien by Salamanca wordt hy veel gheoeffent (anders verwildert, ende verergert hy haest) ende men snijdt daer alle iaer de ionghe spruyten tot de wortel toe af, als sy anderhalven voedt hoogh zijn: ende daer nae drooghtmen die; ende men maeckt daer een poeder van, ’t welck de leertauwer ghebruycken: daerom heet hy Rhus coriarium, Rhous scytodepsycos, Rhous Hippocratis; in ’t Latijn Rhus ende Rhos; ende in Italien oock Rhu; ende op sommighe plaetsen van Vranckrijck Rhon: dan de huyvetters van dese landen noemen het Smacke, die daer mede oock somtijdts hun leder bereyden op de wijse van Spaegnien: hoe wel datmen de schorssen van de Eyckeboomen hier te lande meer ghebruyckt; de welcke misschien nae het ghelijck ghebruyck van den oprechten Rhus in onse tael ghemeynlijck Runt oft Rint ghenoemt worden. Voorts soo zijn de bezien oft vruchten seer sarp van smaeck, ende bequaem om by de sausen te doen: hoe wel dat hy hier te lande selden, iae bijnae nimmermeer volkomen vruchten en krijght: dan in heete landen aerdt hy wel: anders soo is hy den ghemeynen Sorbenboom van bladers, ghedaente ende standt heel ghelijck, seydt Lobel: dan andere verghelijcken sijn hayrachtighe sachte bladeren met de bladeren van Agrimonie, ende de bloemen met het bloeysel van Okernoten. Sommighe noemen dit ghewas Myrtifolium ende Myrtopetalon; doch oneyghentlijck: want sy zijn toenaemen van een Wildt Rhus met smalle bladeren, plat teghen een aen beyde sijden vande steelkens ghevoeght; sulcks als in de beschrijvinghe van Gagel vermaent is, met naeme van Rhus silvestris: hoe wel dat de Veenbezien ende de Crakebezien oock Rhus silvestre heeten, iae den Gagel self, die oock Rhus herba Plinij heet. Maer Rhus minor Plinij houden sommighe voor de Roode Crakebezien: ende Rhus Allobrogum is de Coccygria korts hier nae beschreven.

Noch van de krachten.

De bladeren van den Sumach zijn van krachten ende werckinghen de Acacia ghelijck: ende daerom soo stelpen sy oock de overvloedighe maendtstonden van de vrouwen, ende allen bloetgangh, in Water oft Wijn ghesoden ende ghedroncken; daer toe zijn de schorssen van de tacken oock goedt, ende de schellen van ’t saedt.

Het water, daer de bladeren van dit ghewas in ghesoden zijn, verdrooght oock de loopende ooren, daer in ghedruypt.

Om de speenen te stoppen is oock seer nut dit water daer dese bladeren in ghesoden zijn, alsmense daer mede wasscht.

Teghen het bloetspouwen, van grooter vochtigheydt op de borst, salmen pillen maecken van Sumach (in sonderheydt van de schellen van ’t saedt) van Gomme van Arabien, ende van Roosewater, ende daer van een dragme tseffens in gheven.

De versche vruchten oft bezien moghen om haeren sarpen oft tsamentreckende smaeck by de spijse ghedaen worden: ende ’t poeder van ’t saedt wordt hedensdaeghs in Egypten nae bewijse van de ouders in stede van ’t Sout ghebruyckt: ende dan is het oock goedt ghedaen by de spijse van de ghene die met eenighen buyckloop oft anderen vloet ghequelt zijn. De selve versche vruchten worden oock ghedistilleert, eerst ghestooten ende in Roosewater oft Weghbre water gheweyckt zijnde; ende dat selve is goedt om de loterende tanden vast te maecken, ende ’t verrot tandtvleesch te ghenesen. ‘Tselve water twee oncen tseffens tweemael ’s daeghs voor de maeltijdt ghedroncken, helpt de slappigheydt van de maghe ende is goedt teghen allerley vloeden. Dan hier voor salmen het afsiedsel van ’t saedt selve mogen gebruycken. Dese vruchten worden niet alleen in Egypten, maer oock gantsch Azien door ghepluckt ende bewaert: want alsmen daer ghestooten Loock by doet, ende wat Souts, ende dit soo te samen op het ghebacken oft ghesoden vleesch stroyt, dan gheven die het selve eenen lieflijcken sarpen oft renschen smaeck. Andere nemen de schellen alleen, ende niet de gantsche vrucht.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van smak of Sumach. (Rhus coriaria, Coriaria myrtifolia)

Gedaante.

Smak of, zoals men in de apotheken zegt, Sumach, wordt gewoonlijk honderd twintig of honderd vijftig cm hoog en soms ook veel hoger dan een gewone mannen lengte en groeit als een boompje die in veel takjes of twijgen verspreid is, de bladeren groeien aan beide zijden van een roodachtige zenuw of middelrib en negen of elf bijeen, dat is aan elke zijde vier of zes die tegenover elkaar staan met een uiterste alleen staand blad. Elk aparte van deze bladeren is witachtig, breed, langwerpig en rondom geschaard of gekerfd. De bloemen zijn veel bijeen die aan trosjes tezamen gehoopt zijn en groeien tussen de bladeren aan lange steeltjes en zijn wit van kleur. Het zaad groeit druifvormig in ronde besjes en is plat of breedachtig als de linzen en bijna zo groot als de vrucht van de terebint boom wat op den duur roodachtig wordt. De wortel zinkt niet diep in de aarde, maar blijft alleen omtrent de ris en het opperste er van vlinderen.

Verandering. Theophrastus vermaant van twee soorten van dit gewas en noemt de eerste mannetje en de andere wijfje waarvan de ene vruchten draagt en de ander onvruchtbaar blijft. Plinius in het 2^de kapittel van zijn 24^ste boek beschrijft ook twee geslachten van Rhus, het een is rood wat niets anders is dan het zaad van dit gewas en het ander is een wild kruid met bladeren als Myrtus bladeren en daarna zegt hij dat het Frutex coriarus genoemd wordt en rosachtig van kleur is en vijf en veertig cm hoog wordt en zo dik als een vinger of daar omtrent. Dan die woorden van Plinius in de voor vermelde plaats mogen wel bedorven en slecht gesteld zijn of tenminste het schijnt dat hij twee verschillende soorten van gewas tezamen verward en gelijk beschreven zal hebben.

Plaats.

Smak groeit op steenachtige gronden, zegt Dioscorides. In Spanje is ze algemeen en groeit daar in verscheiden bossen en bergen overvloedig genoeg. Ze groeit ook op vele plaatsen van de Apennijnen in Italië en ook omtrent Pontus ver bij Griekenland. Archigenes bij Galenus (lib.viii.de Med.secund.loca) betoont dat ze in Syrië groeit en daar beter is dan elders.

Tijd.

De bloemen van smak komen in juli voort, de trosjes of druifjes van zijn zaad worden in de herfst rijp.

Naam.

Dit gewas wordt in het Grieks Rhous genoemd en in het Latijn heeft het geen eigen naam, maar heet ook naar het Griekse Rhus, zegt Plinius. Theodorus Gaza geeft het nochtans een naam in het Latijns, te weten Fluida wat zoveel betekent als de Griekse, dat is al of men vloeiend kruid zei. De Arabieren noemen het sumach, de Italianen somacho, de Spanjaarden sumagre, de Nederlanders smack die de Arabische naam ineen trekken of verkorten. In de apotheken is het met de Arabische naam Sumach bekend, als gezegd is.

De bladeren van deze heester worden in het Grieks Rhous byrsodepsice genoemd en in het Latijn Rhus coriaria en daarvan zegt men ook Rhus coriarium of Rhoën coriariam.

Het zaad wordt in het Grieks Erythros en Rhous epi ta opsa genoemd en in het Latijn Rhus culinaria en Rhus obsoniorum en daarnaar noemt men het Rhoën culinariam of Rhoën obsoniorum.

Aard, kracht en werking.

De bladeren, vruchten en zaden van smak zijn merkelijk en sterk tezamen trekkend en ook verkoelend en verdrogend van aard, te weten verdrogend in de derde graad en verkoelend in de tweede, als Galenus betuigt.

Archigenes zegt dat de beste smak in Syrië groeit.

De bladeren van smak worden meest gezocht om het leer daarmee te bewerken, bereiden of te looien, want de bokken en geitenvellen die daarmee bewerkt zijn worden overal voor de best bereide gehouden.

Men gebruikt ze nochtans in meer andere dingen. Want het water daar de bladeren van dit gewas in gekookt zijn maakt het haar zwart als men het hoofd daarmee wast.

Hetzelfde water daar deze bladeren in gekookt zijn stelpt ook de loop van de buik en het rode lichaam of rode loop, van onder met een klysma gezet of als men daarin baadt of dat met onze gewone drank vermengt en dagelijks drinkt.

Die met azijn en honig vermengt en op de kanker, voort etende zeren en gebreken die omtrent de nagels komen en ook op alle holle en lopende zeren gelegd genezen die of beletten de voortgang er van. (1222)

De droge bladeren van smak in water gekookt totdat het zo dik als honig wordt zijn nuttig in al hetgeen daar men het Lycium in oude tijden toe plag te gebruiken, als Dioscorides betuigt, en daarom is deze extract in het Latijn Extractum en in het Grieks Chylisma van sommige Lycij succedaneum genoemd. Dan Paulus Egineta raadt ons aan in plaats van het echt Lycium (Rhamnus) te gebruiken het sap dat uit de verse of groene bladeren van smak geduwd of gedrukt is.

Het zaad van Sumach in de spijzen gebruikt stelpt ook insgelijks alle loop van de buik, rode loop en de vloed van de vrouwen en vooral de witte.

Hetzelfde zaad op alle verse geslagen, gevallen, gestoten, gekwetste leden, wonden en builen of blauwe plekken met wat water gelegd beschermt die van alle verhitting, blaren en zweren.

Zaad van smak met honig vermengt verzacht en neemt alle ruwigheid en oneffenheid van de tong weg.

Dit zaad van smak met eikenkolen gestoten geneest en verdroogt de aambeien, daarop gelegd.

Het water daar dit zaad in geweekt is wordt heel dik en stijf als men dat daarna kookt en dat wordt voor beter gehouden en krachtiger tegen alle voor vermelde gebreken dan het zaad zelf.

Uit de stam of struik van smak vloeit ook een gomachtige vochtigheid en als dat in de holle tanden gestoken en gelaten wordt kan het de tandpijn verdrijven en genezen, als Dioscorides zegt.

BIJVOEGING.

(Coriaria myrtifolia) In Frankrijk buiten Montpellier wordt deze boom of heester soms zo hoog als de grote vlierboom en veel hoger dan Dioscorides zijne zegt te zijn, maar op dorre steenachtige en ongebouwde plaatsen is het klein en laag zodanig als Dioscorides hem beschrijft. In Spanje bij Salamanca wordt het veel geteeld (anders verwildert en verergert het gauw) en men snijdt er elk jaar de jonge spruiten tot de wortel toe af als ze vijf en veertig cm hoog zijn en daarna droogt men die en men maakt er een poeder van wat de leerlooiers gebruiken en daarom heet het Rhus coriarium, Rhous scytodepsycos, Rhous Hippocratis, in het Latijn Rhus en Rhos en in Italië ook rhu en op sommige plaatsen van Frankrijk rhon, dan de huidenvetters van deze landen noemen het smacke die daarmee ook soms hun leer bereiden op de wijze van Spanje, hoewel dat men de schorsen van de eikenbomen hier te lande meer gebruikt die misschien naar het gelijke gebruik van de echte Rhus in onze taal gewoonlijk runt of rint genoemd worden. Voorts zo zijn de bessen of vruchten zeer scherp van smaak en geschikt om bij de sausen te doen, hoewel dat het hier te lande zelden, ja bijna nimmermeer volkomen vruchten krijgt, dan in hete landen aardt hij goed, anders is het de gewone sorbenboom van bladeren, gedaante en stand heel gelijk, zegt Lobel, dan andere vergelijken zijn haarachtige zachte bladeren met de bladeren van Agrimonia en de bloemen met het bloeisel van walnoten. Sommige noemen dit gewas Myrtifolium en Myrtopetalon, doch oneigenlijk, want ze zijn toenamen van een wilde Rhus met smalle bladeren die plat tegen elkaar aan beide zijden van de steeltjes gevoegd zijn zulks als in de beschrijving van gagel vermaand is met naam van Rhus silvestris, hoewel dat de veenbessen en de krakebessen ook Rhus silvestre heten, ja de gagel zelf die ook Rhus herba Plinij heet. Maar Rhus minor Plinij houden sommige voor de rode krakebessien en Rhus Allobrogum is de Coccygria die kort hierna beschreven wordt.

Noch van de krachten.

De bladeren van sumach zijn van krachten en werkingen de Acacia gelijk en daarom stelpen ze ook de overvloedige maandstonden van de vrouwen en alle bloedgang, in water of wijn gekookt en gedronken en daartoe zijn de schorsen van de takken ook goed en de schillen van het zaad.

Het water daar de bladeren van dit gewas in gekookt zijn verdroogt ook de lopende oren, daarin gedrupt.

Om de aambeien te stoppen is ook zeer nuttig dit water daar deze bladeren in gekookt zijn als men ze daarmee wast.

Tegen het bloedspouwen dat van grote vochtigheid op de borst komt zal men pillen maken van sumach (en vooral van de schillen van het zaad) van gom van Arabië en van rozenwater en daarvan een drachme tegelijk ingeven.

De verse vruchten of bessen mogen vanwege hun scherpe of tezamen trekkende smaak bij de spijs gedaan worden en het poeder van het zaad wordt tegenwoordig in Egypte naar bewijs van de ouders in plaats van zout gebruikt en dan is het ook goed gedaan bij de spijs van diegene die met enige buikloop of andere vloed gekweld zijn. Die verse vruchten worden ook gedistilleerd, eerst gestoten en in rozenwater of weegbreewater geweekt, en dat is goed om de losse tanden vast te maken en het verrot tandvlees te genezen. Hetzelfde water twee ons tegelijk tweemaal per dag voor de maaltijd gedronken helpt de slapheid van de maag en is goed tegen allerlei vloeden. Dan hiervoor zal men het afkooksel van het zaad zelf mogen gebruiken. Deze vruchten worden niet alleen in Egypte, maar ook gans Azië door geplukt en bewaard want als men er gestoten look bijdoet en wat zout en dit zo tezamen op het gebakken of gekookte vlees strooit dan geven die het een lieflijke scherpe of rinse smaak. Andere nemen de schellen alleen en niet de ganse vrucht.