Primula

HET XXX. CAPITEL.

Van Sleutel-bloemen oft Primula Veris, anders Witte Betonie.

Gheslachten.

De Sleutel-bloemen zijn tweederleye; te weten de Groote, oft met dobbele bloemen; ende de Kleyne, die op elck steelken een enckel bloem draeghen.

Ghedaente.

1. De Groote Primula Veris oft Sleutel-bloemen hebben breede bladeren, nochtans langer dan sy rond zijn, ghefronselt oft gerimpelt als de bladeren van de Betonie, maer grooter dan die, ende veel bleecker groen van verwe, ende rondsomme niet oft heel weynigh ghekerft: tusschen de welcke uyt ’t midden eenen dunnen kalen steel voortkomt, omtrent een spanne langh, selden hoogher, draghende op ’t opperste sommighe kleyne bloemkens, aen de kanten rondsomme getant oft schaersgewijse gekerft, dickwijls wat nederwaerts hangende: de wortel is veselachtigh, ende spreyt haer selven herwaerts ende derwaerts onder d’ aerde.

Daer is groot onderscheyt in de bloemen van dese eerste soorte van Sleutel-bloemen: want men vindtse somtijdts heel fraey geel van verwen, somtijdts bleeck oft soo licht geel, dat sy by nae wit schijnen te wesen; somwijlen zijn sy heel welrieckende, maer meestendeel sonder eenighen sonderlinghen reuck: op vele plaetsen sietmense oock met heel dobbele bloemen.

2. De Kleyne Sleutel-bloemen zijn de voorbeschrevene Groote seer ghelijck; maer hebben veel kleynder bladeren: tusschen de welcke teere steelkens voordtkomen, recht op staende, kort, nauws een palme hoogh, voordtsbrenghende op haer t’sop elck een bloemken alleen, bleeck geel van verwen, die van de Groote Sleutel-bloemen seer gelijck. De wortel is oock als die van de Groote, in vele faselinghen verspreyt.

Van dese Kleyne Sleutel-bloemen vindtmen noch een soorte met grasverwigh oft doncker-groene bloemen; de welcke somtijdts oock dobbel zijn.

Plaetse.

Alle de soorten van Sleutel-bloemen wassen seer gheerne op nedere vochtachtige plaetsen, die nochtans niet heel onder ’t water en staen: sy groeyen veel in de bosschen: dan men vindtse oock wel in opene velden, ende lochtighe ghewesten, die wel ter sonnen staen.

Tijdt.

Dese cruyden bloeyen in den Meert ende in den April: dan als den winter sacht is, ende niet straf oft koudt, sietmense noch eer bloeyen: te weten, soo haest als het Voor-iaer oft de Lente beghint, ende de straffigheydt van den Winter bestaet te vergaen oft te verminderen.

Naemen.

Men noemt dese cruyden ghemeynlijck in ’t Latijn Primula Veris, om dat sy wel de eerste zijn van alle de cruyden die in de Lente plegen uyter aerden te spruyten; oft ten minsten om dat sy van de eerste zijn die bloeyende ghevonden worden. Men heetse somtijdts Arthetica, ende Herba Paralysis, om dat dese cruyden soo goedt ende krachtigh zijn om den weedom van de leden ende van de zenuen te versoeten: de Italiaenen noemense Brache cuculi oft Brache di cuco.

1. Dat Grootste gheslacht van Sleutel-bloemen wort in ’t Latijn nu ter tijt Herba Sancti Petri ghenoemt, oft oock Betonica alba; in ’t Hooghduydtsch Sant Peters kraut, Schlusselblumen, Himmelschlussel; in ’t Nederduydtsch Sint Peeters-cruydt, Sleutel-bloemen, Hemel-sleutel ende Witte Betonie; om dat de bladeren van dit cruydt eenighe ghelijckenisse met die van de Betonie schijnen te hebben. [215]

2. De Kleynste soorte van dit ghewas, pleegh in ’t Latijn Primula Veris minor te heeten, in ’t Nederduytsch Kleyn Sleutel-bloemen.

Dese soorten van Sleutel-bloemen pleghen van meest alle de Cruydt-beschrijvers voor de Phlomides oft Verbascula, dat is Kleyn Wolle-cruyden, van de ouders gehouden te wesen; maer aenghesien dat haer bladeren noch rond noch ruygh oft hayrigh en zijn, kanmense qualijcken daer onder met recht rekenen. Want de Phlomides worden met ronde ruyge bladeren beschreven; immers soo Plinius het woordt daseiois uytgheleydt heeft. Want Dioscorides seght: Daer zijn tweederhande Phlomides, ruygh oft hayrigh, ter aerden verspreydt liggende, met ronde bladeren. Ende Plinius schrijft van de selve in het 10.capitel van sijn 25.boeck: Men vindt oock twee soorten van Phlomides met ruyghe ende ronde bladeren, neer ende op der aerden ligghende.

Aerd.

De Sleutel-bloemen zijn wel droogh van aerd, maer nochtans sonder eenighe merckelijcke hitte.

Kracht ende Werckinghe.

Men prijst de Sleutel-bloemen seer om de smerte van de leden ende gebreken der zenuen te ghenesen.

Het water daer de wortelen van dit cruydt in ghesoden hebben wort veel gebruyckt van de ghene die met den steen in de nieren oft in de blase ghequelt zijn.

’T sap van de bladeren van Sleutel-bloemen wort seer nuttelijck gegeven den genen die van binnen oft van buyten eenigh lidt gescheurt, gebroken oft verstuyckt hebben.

BIIVOEGHSEL.

Dese cruyden zijn in alle landen seer bekent: van de welcke seer vele verscheyden soorten ghevonden worden, soo wel in ’t wilt als in de hoven van de Cruydt-liefhebbers wassende, door konste ende oeffeninghe dickwijls seer verschillende. Dan die de eene soorte kent, kan de andere haest te kennen komen.

Op de ronde steelkens van de Groote Sleutel-bloemen staet ghemeynlijck een trosken van neghen oft thien schoone bloemen; nae de welcke kleyne langhachtige bollekens volghen, daer het saet in leyt.

De Groote dobbele Sleutel-bloemen die uyt Enghelandt komen wassen daer gemeynlijck soo groot als de Dobbel Christus oogen, en bloeyen veel spaeder.

De Witte Sleutel-bloemen zijn hier te lande ghemeyn ghenoegh; dan de Welrieckende ende andere soorten van Kleyne Sleutel-bloemen moetmen in de hoven soecken.

Sleutel-bloemen met sneeu-vvitte bloemen wassen in Enghelandt. Voordts soo zijnder vele andere soorten van hooge ende leege, dobbele ende enckele Sleutel-bloemen uyt Enghelandt in dese landen gesonden geweest; ghelijck vele andere bloemen uyt Engelandt komen met dobbele bladeren, aldaer (’t zy door konste, ’t zy door eygen aerd van dat landt) wassende, die in andere landen enckel blijven.

Sleutel-bloemen die d’ een uyt d’ ander spruyten. Dese soorte is in Nederlant onlancks in de hoven van de Cruydt-beminners gevonden gheweest, in alles de ghemeyne Sleutel-bloemen ghelijckende, geel van verwe, inde welcke de eene bloeme uyt haer midden, in plaetse van eenen priem, een ander bloeme uyt-gheeft van de selfde grootte ende ghedaente, seer wonderlijck ende lieflijck om sien.

Oock zijnder met ghekerfde bloemen ende gherimpelde ploeyen, van verwe doncker-groen; andersins zijn die den anderen heel ghelijck. Maer alle dese soorten zijn van Dodoneus met korte woorden vermelt gheweest; dan de naervolghende zijn van Clusius ende Lobel beschreven.

Roode, Purpure, Lijfvervvighe, Bleeck-roode, Doncker-roode, Witte, ende Witachtighe oft Bleecke Sleutel-bloemen; die gemeynlijck in Nederlandt nae den Latijnschen Primula Veris heeten. Dese soorten van Sleutel-bloemen zijn van Clusius in Oostenrijck ghevonden geweest, niet verre van Weenen, meestendeel met roode bloemen, ende zijn daerom van hem Primula Veris rubro flore gheheeten. Wiens beschrijvinghe (onder de welcke begrepen wordt die van de andere met verscheyden verwen) van hem ghedaen is als volght: Sy spruyt in ’t beginsel van de Lente uyt der aerden, met thien oft twaelf bladeren, de welcke in ’t eerst t’ samen ghetrocken ende in een, als eenen ronden bol, ghehoopt zijn, maer met langheydt van tijde haer selven wijdt uytspreyen langhs der aerden, aen de buytenste sijde grijsachtigh, ende als met eenighe meelachtigheydt overspreydt, aen de binnenste oft onderste sijde uyt den groenen bleeckachtigh, wat ghekronkelt, ende dickachtigh, die van de ghemeyne Sleutel-bloemen bijnae ghelijck, maer kleynder, smaller, ende niet soo seer gherimpelt oft gefronst, scherp van smaeck: uyt het midden van dese bladeren komt eenen oft meer steelkens uytghesproten, somwijlen eenen voet hoogh, bloot ende kael, teer, op het opperste grijsachtigh, draghende in een koppeken oft hoofdeken acht, thien oft meer bloemen, kransghewijs staende, van ghedaente die van de Sleutel-bloemen gelijck, van vijf in tweeen ghedeylde bladerkens gemaeckt, ghemeynlijck met een fraeye lichte purpure verwe verciert, oft lijfverwigh, somwijlen donckerder rood, somtijdts oock, maer selden, heel wit, ende oock wat witachtigh: dan sy zijn allegader omtrent het midden oft by den navel wat geelachtigh; ende bovendien zijn eenighsins welrieckende. Daer nae volght het saet, in langhworpighe huyskens stekende, seer kleyn, rosachtighe van verwe. Dan dat is in dese bloeme te mercken, dat de ghene die wat rooder is dan [216] de ander, een uytstekende priemken oft stecksken in ’t midden heeft, ghelijck sommighe andere Sleutel-bloemen pleghen te hebben; maer als dit soo rood niet en is, maer bleecker rood, dan en heeftse gantsch gheenen priem. De wortelen zijn witachtigh, gheveselt, van de welcke vele afsetsels pleghen te komen. Dese soorten bloeyen in ’t laetste van april, bijnae den gheheelen Mey door.

Roode Sleutel-bloemen oft Primula Veris met bloem-kranssen d’ een uyt d’ ander spruytende. Den selven Clusius schrijft, dat hy een van dese planten in sijnen hof gheset hebbende, ghesien heeft, dat uyt het midden van den krans der bloemen een ander steelken quam gesproten, omtrent eenen duym langh oft noch langher, ’t welck op sijn t’ sop een ander kransken met heel fraeye bloemkens gheladen voordt broght, seer vremt ende wonder om sien; ghelijck van de geele oft ghemeyne Sleutel-bloemen voren oock vermaent is. Maer den Hoogh-gheleerden ende seer neerstighen cruydt-beminner Petrus Hondius, heeft nu onlancks in sijnen hof sulcken menighte van dierghelijcke planten gehadt, datter wel seventien waren, alle groot, ende vele bloemen voordt-brenghende, die uyt het midden van den eersten bloem-krans eenen anderen krans van seer schoone bloemen vertoonden.

Primula veris met ronde bladeren, van Fabius Columna Paralytica montana Aequicolorum rontundifolia gheheeten, verschilt van d’ ander, midts dat de bladeren veel ronder zijn gelijvigh, gheadert, onderwaerts grijs, wolachtigh, met omghevouwen randen, datse bijnae gheschaert schijnen te wesen. De wortel is gheveselt, welrieckende, als die van Witte Nies-wortel, scherp, bitter van smaeck. Den steel is een spanne langh, rond, kael (dan de steelkens der bladeren zijn drijkantigh, een vierendeel van eenen voedt langh) op sijn t’ sop eene vergaderinghe van dunne bladerkens hebbende, omtrent de een bloemkens voordt-brenghende, blij-geel van verwen, uyt ruyghe grijse knopkens, in vijf tanden ghedeylt; in de welcke een rond bolleken met een langh nopken wast, begrijpende vele swartachtighe kantighe saden. Dese soorte is tusschen Auricula Ursi ende Primula Veris; oft soude de rechte Phlomis Dioscoridis moghen zijn.

Voordts soo worden dese soorten in Enghelandt oock ghenoegh in ’t wilt ghevonden, niet wijdt van de stadt Halyfure.

Clusius houdtse voor ’t selve ghewas dat in Duydtschlandt Keiserlin ghenoemt pleegh te wesen: in ’t Latijn Caesar inter herbas, oft Regulus. By Weenen worden de bloemen Kreutzblumen ghenoemt, oft oock Kleyn rot Schlusselblumen: de boeren van Enghelandt noemense Birdeein, dat is Voghel-oogh: met welcken naem sy oock een ander cruydt noemen, ’t welck Cardamina pratensis in ’t Latijn pleegh te heeten.

Gheslachten van de Alpijnsche Sanikel van Lobel.

Dese soorten zijn mede-soorten van de Sleutel-bloemen, ende zijn de selfste oft immers als niet verscheyden van de cruyden die Clusius Primula Veris rubro flore, dat is Roode ende Purpure Sleutel-bloemen, heet: want Lobel beschrijft daer van dry soorten, met de naevolghende woorden. 1. Grootste Alpijnsche Sanikel met smalle bladers; in ’t Latijn Paralytica Alpina Sanicula angustifolia maior. De ghene, seght hy, die ghesien heeft de Groote Paralytica Sanicula, met een weynigh ghekerfde bladers, die sal oock moeten kennen de terstont naevolghende soorten. Dese die de Grootste gheheeten is, heeft langher bladers dan die van het Bergh-Gnaphalium: de bloemen wassen ghelijck kroonkens, vele by een op de steelen, die sacht zijn, van eenen voedt oft dry palmen langh, rood oft lijfverwigh van verwe, seer lustigh om sien. Sy is uyt Weenen in Oostenrijck aen den H. Brancion van Carolus Clusius ghesonden gheweest.

2. Middel Alpijnsche Sanikel; in ’t Latijn Sanicula Alpina minor, sive media. De middel-soorte is kleynder van bladers, de welcke een weynigh ghekerft zijn. De bloemen zijn die van den andere gelijck, groeyen op steelkens van dry duymen oft een palme hoogh. De wortel is seer faselachtigh ende gheveselt.

3. Alderminste Alpijnsche Sanikel; in ’t Latijn Sanicula Alpina minima. D’ alderkleynste van allen is nauws eenen duym oft anderhalf hoogh: de bladers zijn oock gelijvigh, kleynder dan die van het Kleyn Bergh-Navel-cruydt, aen d’ uyterste kanten ghekerft ende ghetant. De bloem is rood. Clusius steltse by de Auricula Ursi.

Naemen.

Lobel houdt alle dese soorten van Sleutel-bloemen voor de oprechte Phlomis van Dioscorides (hoe wel dat Dodoneus ende Matthiolus dat niet wel en derren toe-laten) ander noemense in ’t Latijn Verbasculum. Nochtans en hebben sy gheene ghelijckenisse met het Verbasculum van Tragus: want dat is ’t ghene dat wy Groote Koren-bloemen heeten. Fabius Columna houdt dese soorten ende oock de Auricula Ursi voor medesoorten van het Alisma Dioscoridis oft Damasonium alterum Plinij. Sy zijn hier te lande bekent met den naem Hof-bloemen, maer meest Sleutel-bloemen; in ’t Latijn Paralytica. De Fransoysen noemse Cocu, oft Brayes de cocu, ende Primevere; de Italiaenen Herba Paralisi, ende Fiore de Primavera, oft oock Brache di Cuculo oft Cognol, soo Lobel seght; ende oock Lattuca selvaggia. De Hongeren noemense Kachá verag; ander Sinte Peeters-cruydt, ende Clavis Sancti Petri op ’t Latijnsch; de Enghelsche Covveslipe ende Primroosen. De dobbele Enghelsche Sleutel-bloemen heeten in ’t Latijn Primula hortensis Anglica omnium maxima & serotina, floribus plenis.

De Sleutel-bloemen sonder reuck, heeten in ’t Latijn Primula pratensis inodora, luteopallida, in ’t Enghelsch Ore-Lippe. Bosch-Sleutel bloemen heeten in ’t Enghelsch Coeslippe; ende Silvarum Primula in ’t Latijnsch. Dan de Primula Veris quorundam is de kleyne soorte van Maeghdelieven, soo gheheeten, om datse vroeger bloeyt dan d’ ander.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Men houdt de Sleutel-bloemen voor drooghe van aerd tot in den derden graed ende daerom een weynigh afvaghende van krachten.

In vele landen worden de Sleutel-bloemen hedensdaeghs met meer andere moes-cruyden in de spijse ghebruyckt; maer in de Medicijnen en hebben sy gheen sonderlingh ghebruyck oft krachten die te achten zijn; behalven in de ghebrecken daer Dodoneus af verhaelt heeft. Dan wiltmen Fabius Columna ghelooven, soo hebben sy alle de krachten van Auricula Ursi; daerom salmen beneffens de volgende krachten het Capitel ende het Bijvoeghsel van Auricula Ursi moghen lesen.

Het water daer de wortelen van Sleutel-bloemen in gesoden zijn, met Savie ende Marioleyne, is goedt in alle koude ghebreken van de herssenen, ende van de zenuen, daerom gheeftmen dat seer nuttelijck te drincken de ghene die bevende leden hebben, oft verwert ende gheslaghen zijn: daer van komt den Latijnschen naem Herba Paralysis.

Als dese cruyden staen in ’t bloeyen, pleeghmen daer af een water te distilleren, wel verstaende, nemende daer toe het heele ghewas, (soowel wortelen als bloemen) ’t welck seer goedt is teghen de slappigheydt des herten ende van het gantsch lichaem: want het versterckt ende verkloeckt wonderlijcken seer de krachten des herten.

Men neemt de bloemen in met eenighen dranck teghen de steken van de Scorpioenen ende verghiftighe Spinnekoppen.

Dit cruydt ende bloemen kleyn gestooten zijnde, ende op de wonden ende quetsuren gheleyt, gheneest die seer haest.

Als iemandt pijn in ’t hoofdt heeft, sal hy sijn voorhoofdt met het ghedistilleert water van dit cruydt baeyen ende netten, ende sal daer groote baet in vinden.

Behalven dat dese cruyden in warm-moes, taertkens ende eyerkoecken ende salaet gheenen quaden smaeck en hebben, als voorseyt is, soo wordt dit cruydt seer goedt ghehouden voor het hoofdt, zenuen, ende het rotten van de vuyle humeuren die uyt de vergaderinghe spruyten, oft onstekinghen des bloedts; ende wordt daerom ghehouden voor een wondt-cruydt.

De vrouwen van Italien pleghen de bloemen van dit cruydt in witten wijn te weycke te stellen, midtsgaders de wortelen van Fraxinella; ende daer nae distilleren sy daer een water af; met het welcke sy haer aensicht ’s morghens ende ’s avondts wasschen, om de huyt van het aensicht net ende blinckende te maecken, ende rimpelen oft fronsselen wegh te nemen.

HET XXX. KAPITTEL.

Van sleutelbloemen of Primula Veris, anders witte betonie. [Primula veris)

Geslachten.

De sleutelbloemen zijn tweevormig, te weten de grote of met dubbele bloemen en de kleine die op elk steeltje een enkele bloem draagt.

Gedaante.

1. De grote Primula Veris of sleutelbloemen hebben brede bladeren, nochtans langer dan ze rond zijn, verfrommelt of gerimpelt als de bladeren van betonie, maar groter dan die en veel bleker groen van kleur en rondom niet of heel weinig gekerfd waartussen uit het midden een dunne kale steel voortkomt omtrent een zeventien cm lang en zelden hoger die op het opperste sommige kleine bloempjes draagt die aan de kanten rondom getand of schaarvormig gekerfd zijn en dikwijls wat naar beneden hangen, de wortel is vezelachtig en spreidt zichzelf herwaarts en derwaarts onder de aarde.

Daar is groot verschil in de bloemen van deze eerste soort van sleutelbloemen, want men vindt ze somtijds heel fraai geel van kleur, somtijds bleek of zo lichtgeel dat ze bijna wit schijnen te wezen, soms zijn ze heel welriekend maar meestal zonder enige bijzondere reuk en op vele plaatsen ziet men ze ook met heel dubbele bloemen.

2. De kleine sleutelbloemen zijn de voorbeschrevene grote zeer gelijk, maar hebben veel kleiner bladeren waartussen tere steeltjes voortkomen die rechtop staan, kort en nauwelijks acht cm hoog en op hun top elk een bloempje alleen voortbrengen, bleekgeel van kleur en die van de grote sleutelbloemen zeer gelijk. De wortel is ook als die van de grote en in vele vezels verspreid.

Van deze kleine sleutelbloemen vindt men noch een soort met graskleurige of donkergroene bloemen die soms ook dubbel zijn.

Plaats.

Alle soorten van sleutelbloemen groeien zeer graag op lage vochtachtige plaatsen die nochtans niet geheel onder water staan en groeien veel in de bossen, dan men vindt ze ook wel in open velden en luchtige gewesten die goed in de zon staan.

Tijd.

Deze kruiden bloeien in maart en in april, dan als de winter zacht is en niet straf of koud ziet men ze noch eerder bloeien, te weten zo gauw als het voorjaar of de lente begint en de strafheid van de winter lijkt te vergaan of te verminderen.

Namen.

Men noemt deze kruiden gewoonlijk in het Latijn Primula Veris omdat ze wel de eerste zijn van alle kruiden die in de lente uit de aarde plegen te spruiten of ten minsten omdat ze van de eerste zijn die bloeiend gevonden worden. Men noemt ze soms Arthetica en Herba Paralysis omdat deze kruiden zo goed en krachtig zijn om de weedom van de leden en van de zenuwen te verzoeten, de Italianen noemen het brache cuculi of brache di cuco.

1. Dat grootste geslacht van sleutelbloemen word tegenwoordig in het Latijn Herba Sancti Petri genoemd of ook Betonica alba, in het Hoogduits Sant Peters kraut, Schlusselblumen en Himmelschlussel, in het Nederduits Sint Peeters-kruid, sleutelbloemen, hemelsleutel en witte betonie omdat de bladeren van dit kruid enige gelijkenis met die van betonie schijnen te hebben. [215]

2. De kleinste soort van dit gewas plag in het Latijn Primula Veris minor te heten en in het Nederduits kleine sleutelbloemen.

Deze soorten van sleutelbloemen plegen van meest alle kruidbeschrijvers voor de Phlomides oft Verbascula, dat is kleine wolkruiden, van de ouders gehouden te wezen, maar aangezien dat hun bladeren noch rond, noch ruig of harig zijn kan men ze moeilijk daaronder met recht rekenen. Want Phlomides wordt met ronde ruige bladeren beschreven, immers zo Plinius het woord daseiois uitgelegd heeft. Want Dioscorides zegt; ‘er zijn twee soorten Phlomoides die ruig of harig zijn en ter aarde verspreid liggen met ronde bladeren’. En Plinius schrijft er van in het 10^de kapittel van zijn 25^ste boek; ‘men vindt ook twee soorten van Phlomides met ruige en ronde bladeren die laag en op de aarde liggen.

Aard.

De sleutelbloemen zijn wel droog van aard, maar nochtans zonder enige merkelijke hitte.

Kracht en werking.

Men prijst de sleutelbloemen zeer om de smart van de leden en gebreken der zenuwen te genezen.

Het water daar de wortels van dit kruid in gekookt hebben wordt veel gebruikt van diegene die met de steen in de nieren of in de blaas gekweld zijn.

Het sap van de bladeren van sleutelbloemen wordt zeer nuttig gegeven diegene die van binnen of van buiten enig lid gescheurd, gebroken of verstuikt hebben.

BIJVOEGING.

Deze kruiden zijn in alle landen zeer bekend waarvan zeer vele verschillende soorten gevonden worden die zowel in het wild als in de hoven van de kruidliefhebbers groeien en door kunst en teelt dikwijls zeer verschillen. Dan die de ene soort kent kan de andere gauw te kennen komen.

Op de ronde steeltjes van de grote sleutelbloemen staat gewoonlijk een trosje van negen of tien mooie bloemen waarna kleine langachtige bolletjes volgen daar het zaad in ligt.

De grote dubbele sleutelbloemen die uit Engeland komen groeien daar gewoonlijk zo groot als de dubbele Christusogen en bloeien veel later.

De witte sleutelbloemen zijn hier te lande gewoon genoeg, dan de welriekende en andere soorten van kleine sleutelbloemen moet men in de hoven zoeken.

Sleutelbloemen met sneeuwwitte bloemen groeien in Engeland. Voorts zo zijn er vele andere soorten van hoge en lage, dubbele en enkele sleutelbloemen uit Engeland in deze landen gezonden geweest net zoals vele andere bloemen uit Engeland komen met dubbele bladeren die daar (hetzij door kunst, hetzij door eigen aard van dat land) groeien die in andere landen enkel blijven.

Sleutelbloemen waar de een uit de ander spruit. Deze soort is in Nederland onlangs in de hoven van de kruidbeminnaars gevonden en lijken in alles op de gewone sleutelbloemen en zijn geel van kleur waarin de ene bloem uit hun midden in plaats van een priem een andere bloem uitgeeft van dezelfde grootte en gedaante, zeer wonderlijk en lieflijk om te zien.

Ook zijn er met gekerfde bloemen en gerimpelde plooien en van kleur donkergroen, anderszins zijn die de anderen heel gelijk. Maar al deze soorten zijn van Dodonaeus met korte woorden vermeld geweest, dan de navolgende zijn van Clusius en Lobel beschreven.

Rode, purperen, vleeskleurige, bleekrode, donkerrode, witte en witachtige of bleke sleutelbloemen die gewoonlijk in Nederland naar de Latijnse Primula Veris heten. Deze soorten van sleutelbloemen zijn van Clusius in Oostenrijk gevonden, niet ver van Wenen en meestal met rode bloemen en zijn daarom van hem Primula Veris rubro flore genoemd. Wiens beschrijving (waaronder begrepen wordt die van de andere met verschillende kleur) van hem gedaan is als volgt; ‘ze spruit in het begin van de lente uit de aarde met tien of twaalf bladeren die in het eerst tezamen getrokken en ineen als een ronde bol gehoopt zijn, maar met langheid van tijd zichzelf wijdt uitspreiden langs de aarde, aan de buitenste zijde grijsachtig en als met enige meelachtigheid besproeid en aan de binnenkant of onderkant uit de groene bleekachtig, wat gekronkeld en dikachtig en die van de gewone sleutelbloemen bijna gelijk, maar kleiner, smaller, en niet zo zeer gerimpeld of gefronst en scherp van smaak waar uit het midden van deze bladeren een of meer steeltjes komt gesproten van soms dertig cm hoog, bloot en kaal, teer en op het opperste grijsachtig en draagt in een kopje of hoofdje acht, tien of meer bloemen die kransgewijs staan en van gedaante die van de sleutelbloemen gelijk en van vijf in tweeën gedeelde bladeren gemaakt, gewoonlijk met een fraaie lichte purperen kleur versierd of vleeskleurig, soms donkerder rood, som ook, maar zelden, heel wit en ook wat witachtig, dan ze zijn allen omtrent het midden of bij de navel wat geelachtig en bovendien zijn ze enigszins welriekend. Daarna volgt het zaad dat in langwerpige huisjes steekt, zeer klein en rosachtig van kleur. Dan dat is in deze bloem te merken dat diegene die wat roder zijn dan (216] de andere een uitstekend priempje of stekje in het midden heeft gelijk sommige andere sleutelbloemen plegen te hebben, maar als dit niet zo rood is, maar bleker rood, dan heeft ze gans geen priem. De wortels zijn witachtig en vezelig waarvan vele zijscheuten plegen te komen. Deze soorten bloeien in het laatste van april en bijna de gehele mei door’.

Rode sleutelbloemen of Primula veris met bloemkransen waar de een uit de ander spruit. Dezelfde Clusius schrijft dat hij een van deze planten in zijn hof gezet heeft en gezien heeft dat uit het midden van de krans bloemen een ander steeltje kwam gesproten omtrent een duim lang of noch langer wat op zijn top een ander kransje met heel fraaie bloempjes geladen voortbracht, zeer vreemd en wonderlijk om te zien, gelijk van de gele of gewone sleutelbloemen tevoren ook vermaand is. Maar de hooggeleerde en zeer vlijtige kruidbeminnaar Petrus Hondius heeft nu onlangs in zijn hof zo’n menigte van diergelijke planten gehad dat er wel zeventien waren, allen groot en die vele bloemen voortbrachten die uit het midden van de eerste bloemkrans een andere krans van zeer mooie bloemen vertoonden.

Primula veris met ronde bladeren, van Fabius Columna Paralytica montana Aequicolorum rontundifolia genoemd, verschilt van de andere omdat dat de bladeren veel ronder zijn stevig, geaderd en beneden grijs, wolachtig met omgevouwen randen zodat ze bijna geschaard schijnen te wezen. De wortel is vezelachtig en welriekend als die van witte nieswortel, scherp en bitter van smaak. De steel is een zeventien cm lang, rond, kaal (dan de steeltjes van de bladeren zijn driekantig en zeven cm lang) die op zijn top een verzameling van dunne bladeren heeft en omtrent de een bloempjes voortbrengt, blij geel van kleur, uit ruige grijze knopjes die in vijf tanden gedeeld zijn die in een rond bolletje met een lang nopje groeit en vele zwartachtige kantige zaden bevat. Deze soort is tussen Auricula Ursi en Primula Veris of zou de echte Phlomis Dioscoridis mogen zijn.

Voorts zo worden deze soorten in Engeland ook genoeg in het wild gevonden niet ver van de stad Halyfure.

Clusius houdt ze voor hetzelfde gewas dat in Duitsland Keiserlin genoemd plag te wezen, in het Latijn Caesar inter herbas of Regulus. Bij Wenen worden de bloemen Kreutzblumen genoemd of ook Klein rot Schlusselblumen, de boeren van Engeland noemen het birdeein, dat is vogeloog, met welke naam ze ook een ander kruid noemen wat Cardamina pratensis in het Latijn plag te heten. (Primua farinosa)

Geslachten van de sanikel van de Alpen van Lobel.

Deze soorten zijn medesoorten van de sleutelbloemen en zijn dezelfde of immers vrijwel niet verschillend van de kruiden die Clusius Primula Veris rubro flore noemt, dat is rode en purperen sleutelbloemen, want Lobel beschrijft er drie soorten van met de navolgende woorden. (Primula auricula). 1. Grootste Alpen sanikel met smalle bladeren, in het Latijn Paralytica Alpina Sanicula angustifolia major. Diegene, zegt hij, die de grote Paralytica Sanicula gezien heeft met weinig gekerfde bladeren die zal ook de terstond volgende soorten moeten herkennen. Deze die de grootste genoemd is heeft langere bladeren dan die van het berg Gnaphalium, de bloemen groeien gelijk kroontjes veel bijeen op de stelen, die zacht zijn en van een dertig cm of dertig cm lang, rood of vleeskleurig van kleur en zeer lustig om te zien. Ze is uit Wenen in Oostenrijk aan H. Brancion van Carolus Clusius gezonden geweest.

(Primula farinosa) 2. Middel Alpen sanikel, in het Latijn Sanicula Alpina minor, sive media. De middelsoort is kleiner van bladeren die wat gekerfd zijn. De bloemen zijn die van de andere gelijk en groeien op steeltjes van drie duimen of een tien cm hoog. De wortel is zeer vezelachtig en vezelig.

(Primula minima) 3. Allerkleinste Alpen sanikel, in het Latijn Sanicula Alpina minima. De allerkleinste van allen is nauwelijks een duim of anderhalf hoog, de bladeren zijn ook stevig en kleiner dan die van het klein bergnavelkruid en aan de uiterste kanten gekerfd en getand. De bloem is rood. Clusius stelt het bij de Auricula Ursi.

Namen.

Lobel houdt al deze soorten van sleutelbloemen voor de echte Phlomis van Dioscorides (hoewel dat Dodonaeus en Matthiolus dat niet goed durven toe te laten) anderen noemen ze in het Latijn Verbasculum. Nochtans hebben ze geen gelijkenis met het Verbasculum van Tragus, want dat is hetgeen dat we grote korenbloemen noemen. Fabius Columna houdt deze soorten en ook de Auricula Ursi voor medesoorten van het Alisma Dioscoridis of Damasonium alterum Plinij. Ze zijn hier te lande bekend met de naam hofbloemen, maar meestal sleutelbloemen, in het Latijn Paralytica. De Fransen noem ze cocu of brayes de cocu en primevere, de Italianen herba paralisi en fiore de primavera of ook bracho di cuculo of cognol, zo Lobel zegt, en ook lattuca selvaggia. De Hongaren noemen het kachá verag, andere Sinte Peeters-kruid en Clavis Sancti Petri op het Latijns, de Engelsen coweslipe en primrozen. De dubbele Engelse sleutelbloemen heten in het Latijn Primula hortensis Anglica omnium maxima & serotina, floribus plenis.

De sleutelbloemen zonder reuk heten in het Latijn Primula pratensis inodora, luteopallida, in het Engels ore-lippe. Bossleutelbloemen heten in het Engels coeslippe en Silvarum Primula in het Latijns. Dan de Primula Veris quorundam is de kleine soort van madelieven en zo genoemd omdat ze vroeger bloeit dan de andere.

Aard, kracht en werking.

Men houdt de sleutelbloemen voor droog van aard tot in de derde graad en daarom wat afvegend van krachten.

In vele landen worden de sleutelbloemen tegenwoordig met meer andere moeskruiden in de spijs gebruikt, maar in de medicijnen hebben ze geen bijzonder gebruik of krachten die te achten zijn, behalve in de gebreken daar Dodonaeus van verhaald heeft. Dan wil men Fabius Columna geloven dan hebben ze alle krachten van Auricula Ursi en daarom zal men naast de volgende krachten het kapittel en het bijvoegsel van Auricula Ursi mogen lezen.

Het water daar de wortels van sleutelbloemen in gekookt zijn met salie en marjolein is goed in alle koude gebreken van de hersens en van de zenuwen en daarom geeft men dat zeer nuttig te drinken aan diegene die bevende leden hebben of verward en geslagen zijn en daarvan komt de Latijnse naam Herba Paralysis.

Als deze kruiden in bloei staan plag men daar van een water te distilleren, wel verstaande nemen daartoe het hele gewas, (zowel wortels als bloemen) wat zeer goed is tegen de slapheid van het hart en van het ganse lichaam, want het versterkt en verkloekt zeer wonderlijk de krachten van het hart.

Men neemt de bloemen in met enige drank tegen de steken van de schorpioenen en vergiftige spinnen.

Dit kruid en bloemen die klein gestampt zijn en op de wonden en kwetsingen gelegd geneest die zeer gauw.

Als iemand pijn in het hoofd heeft zal zijn voorhoofd met het gedistilleerd water van dit kruid baden en nat maken en zal daar grote baat in vinden.

Behalve dat deze kruiden in warme moes taartjes en eierkoekjes en salade geen kwade smaak hebben, als voorzegd is, zo wordt dit kruid zeer goed gehouden voor het hoofd, zenuwen en het rotten van de vuile humeuren die uit de verzamelingen spruiten of ontstekingen van het bloed en wordt daarom gehouden voor een wondkruid.

De vrouwen van Italië plegen de bloemen van dit kruid in witte wijn te weken te stellen met de wortels van Fraxinella en daarna distilleren ze daar een water van waarmee ze hun aanzicht ’s morgens en ’s avonds wassen om de huid van het aanzicht net en blinkend te maken en rimpels of fronsels weg te nemen.

HET XXXI. CAPITEL.

Van Beeren-oor oft Auricula Ursi.

Gheslachten.

Dit cruydt soude oock seer bequamelijck onder de mede-soorten van Sleutel-bloemen ghereekent moghen worden; daerom hebben wy goedt ghevonden de beschrijvinghe daer van alhier te gheven. [217]

Ghedaente.

De breede bladeren van Auricula Ursi oft Beeren-oor, die uyt den groenen wat witachtigh zijn, komen ghenoeghsaem met die van de Sleutel-bloemen over een; maer sy zijn glat oft kael, sonder rimpelen oft fronselen, ghelijfvigh, ende in alles dicker dan die van de Sleutel-bloemen. Tusschen dese bladeren staet eenen dunnen ronden steel op: den welcken op ’t sop seer vele bloemkens voortbrenght, die van die Groote Sleutel-bloemen ghelijck, meestendeel geel van verwen, oft witachtigh, op andere plaetsen purpurverwigh oft bleeck-rood. De wortel is inder aerden vast, met seer vele dicke langhachtighe veselinghen.

Plaetse.

Dit cruydt wast aen de steenachtighe steyle ‘tsoppen van de hooghe Alpes-berghen; op de welcke de sneeuw langen tijt pleeghte blijven liggen: men vindt het somtijdts in Switzerlandt, ende oock niet verre van Inspruck, in ’t Graefschap van Tyrol. In het landtschap van Goritien, op den bergh Salvatinus, en op de bergen van Oostenrijck, ende die daer aen palen, wast dat oock veel, bijsonder dat purpurverwighe bloemen draeght.

Tijdt.

Auricula Ursi bloeyt in het voorjaer, oft in ‘t beghinsel van de Lente, met de andere soorten van Sleutel-bloemen.

Naemen.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben dit cruyt den naem Auricula Ursi gegeven, dat is Beeren-oor; ende sy rekenen dat onder de soorten van Solidago: sommighe andere heeten ’t Paralytica ende Sanicula Alpina: Matthiolus heeft het oock voor een soorte van Sanikel beschreven ende doen schilderen.

Aerd.

Dit cruydt is van aerd droogh ende t’samentreckende.

Kracht ende Werckinghe.

Auricula Ursi by de wont-drancken ghedaen, oft alleen ghesoden, kan de uyt-wendighe ende inwendighe quetsuren van de borst heelen ende genesen; ende boven dien oock, als sommighe ghelooven, soo kan sy de breuckinghen ende scheurselen van het ingewant by een halen ende beteren, ettelijcke daghen achter den anderen ghedroncken zijnde.

BIIVOEGHSEL.

Onder alle de cruyden die hedensdaeghs van de Lief-hebbers der cruyden in de hoven met groote neerstigheydt gheoeffent ende onderhouden worden, en zijnder niet vele die met dit cruydt van lieffelijckheydt van reuck, ende fraeyigheydt van ghedaente te ghelijcken zijn: daerom dunckt my goet daer af ettelijcke soorten hier te beschrijven, die eerste van den hoogh-gheleerden Carolus Clusius ghevonden, ende in Nederlant ghesonden zijn geweest, ende van hem in het derde boeck der vremder oft uytlantscher ghewassen beschreven zijn.

1. Ghemeyne welrieckende Geele Auricula Ursi. Dese heeft bladeren die van de Sleutel-bloemen by nae ghelijck, nochtans ongerimpelt, maer dick, als de bladeren van Smeer-wortel oft Fabaria, die oock schijnen als met meel oft wit stof bespraeydt te zijn, ende heel grijs, oft maer een weynighskens witachtigh, somwijlen heel groen ende kael: voorts soo vindtmense oock oft aen de kanten gheschaert, oft heel sonder kerven: somwijlen zijn de eerste uyt-spruytende bladeren ghekertelt, ende als sy oudt worden, vergaen de kertelen heel. Dan sy zijn allegader bitter van smaeck. Wt het midden oft aen de sijden van dese bladeren spruyten steelkens omtrent een spanne hoogh, oft leegher, bloot ende kael, als met een meel bespraeydt: op de welcke thien, twintigh, dertigh, somtijdts oock meer bloemen staen, gelijckelijck uyt eenen oorsprongh oft hoofdeken voortkomende, aen dunne steelkens ende korte huyskens oft schotelkens hanghende; de welcke van malkanderen met sommighe grijsachtighe schelferen oft schubben af-ghesondert ende verscheyden zijn. Dese bloemen ghelijcken die van de Sleutel-bloemen ghenoegh ende zijn met vijf oft ses kerfkens verdeylt, seer soeten honighachtighen reuck van haer ghevende, van verwe geel, oft bleeck. Voorts soo zijn sy somtijdts grooter, somtijdts wat kleynder; dan sy zijn allegader in ’t midden met een wit rondeelken oft ringhsken verciert, met sommighe veselinghen oft draeykens: tusschen de welcke somtijdts eenen steck oft priem uyt-steeckt, somtijdts gheenen. Nae de bloemen volght bruyn oneffen saet, in huyskens besloten, als dat van de Sleutel-bloemen. De wortel is dick, met vele witte langhworpighe veselinghen, door de welcke dit cruydt sich selven op goeden gront gheplant zijnde seer pleegh te vermenigvuldighen, ende seer weeldighlijcken te groeyen; want als dat wel gheoeffent wordt in de hoven, pleegh het wonderlijcken veel bloemen voort te brenghen. Dese soorte is van Clusius in Oostenrijck by Weenen met groote menighte ghevonden gheweest. Die van Oostenrijck heetense Craftkraut oft Swindelkraut: ander noemense Wolsmeckende Schlussel-blumen.

Voorts soo is het te weten, dat de wortelen van dese Geele, Ghemeyne, oft Eerste Auricula Ursi, in de heete landen, als Italien, seer goedt van reuck zijn, in sonderheydt als sy droogh zijn, van smaeck scherp, bovenwaerts soo dick als den grootsten vingher, buyten rosachtigh, binnen wit, daer bleecke dunne doch ghelijvighe faselinghen van hanghen, die van den Elleborus niet onghelijck: ende de steelen worden daer veel hoogher.

2. Tweede Auricula Ursi met purpure bloemen. Dese heeft korter bladeren dan de eerste soorte van Clusius beschreven: want die zijn aen ’t uyterste ghemeynlijck breeder, ende eerstelijck by nae rondachtigh; daer nae worden sy wat smaller omtrent de wortelen: sy zijn wel dick, maer niet soo dick als die van de eerste, ende zijn rondomme ghekerft, aen de bovenste syde groen ende glat, aen de onderste sijde uyt den groenen bleeck-geel: tusschen de welcke, oft aen de sijden van de welcke spruyten bloote kaele steelkens, twee duymen langh oft wat hoogher, waer op staen ses, acht oft meer bloemen, grooter als die van de eerste soorte, root van verwe, eerst wat donckerachtigh, al oft sy met sap van Moerbesien gheverwt waren, daer nae heel schoon purpur roodt wordende, seer fraey ende lieffelijck om sien, van binnen bleeck oft witachtigh, goedt van reuck, maer nochtans niet soo wel-rieckende als die van de voornoemde soorte. Het saet komt voort in veel kleynder knopkens dan in het ander, ende is kleyn, swart ende onghelijck. De wortel is als van de eerste soorte. Dese Auricula Ursi wast veel by Inspruck. De Hooghduytschen noemense Rotte Schlussel-blumen.

Auricula Ursi met neghen-bladighe bloemen schijnt een medesoorte van dit voorschreven tweede gheslacht van Auricula Ursi te wesen. Immers de lief-hebbers die dese in hunnen hof ghehadt hebben, heetense Auricula Ursi secunda, foliis carnosis, mucronatis, flore novem foliorum: midts dat de bladeren ghelijvigh zijn, ende voor spits oft scherp afgaende. De bloemen hebben geen vijf bladeren als alle de andere soorten, maer neghen, sonder middel-navel.

3. Derde Auricula Ursi met roode bloemen, met wit ghespickelt heeft kleynder bladeren dan de tweede, dunne oft teerder, ruyghachtigh, rondom gheschaerdt. Den steel is als dien van de tweede, draghende vele bloemen, root van verwe, maer met witachtighe plackskens besprenckelt. De wortel is oock veselachtigh, aen de sijden nieuwe scheuten uyt-ghevende. Sy heet oock Rot Schlussel-blumen in Hooghduytschlandt.

Auricula Ursi met witte bloemen met roodt ghespickelt is van bladeren de Primula Veris ghelijck, maer niet soo grijs. De bloemen zijn kleyn, veel by een, wit, met roode kleyne spickelkens, als die van Sanicula guttata oft Ghespickelde Sanikel, besprenght.

Daer is oock een soorte van Navel-cruydt met witte bloemen met roode spickelenen, elders voor een mede-soorte van Tweede Navel-cruydt beschreven, maer van ander onder de Auricula Ursi gerekent, doch met weynigh reden.

4. Vierde Auricula Ursi met luttel bleeck-roode van binnen wollachtighe bloemen. Dese heeft kleynder bladeren dan de tweede soorte, ghelijvigh, spits van voren, aen de kanten niet ghekertelt, aen de bovenste sijde glat ende blinckende, aen d’ onderste uyt den groenen geelachtigh, met ribben oft zenuwen, niet soo bitter oft scherp van smaeck als de andere soorten. De bloemen zijn als die van de Tweede, maer dieper doorsneden, bleecker roodt van verwe, van binnen met grijsachtighe wolligheydt ghevult, met eenen uytpuylenden priem; dese bloemen staen op eenen korten steel, die selden veel hoogher dan eenen duym langh wordt, twee oft dry by een, oft ten hooghsten vier in ’t ghetal. Het saet steeckt in kleyne huyskens, graeuw, ende grooter dan dat van de andere. De wortel is kleynder ende swartachtigh, verre ende wijt voortcruypende, ende gheweeldigh vele nieuwe uytspruytselen gevende. Dese soorte wort te Weenen veel te merckt ghebroght, ende heet aldaer Steinroslin, om datse soo fraeyen bloemen heeft de Roose ghelijckende.

5. Vijfde Auricula Ursi met kleyne purpur-rootachtighe bloemkens. De bladeren van dese soorte zijn by nae heel rondt, nochtans wat langhworpigh, ende aen de kanten rondtsomme ghekerft, veel kleynder dan die van de Tweede, ende niet soo groen, maer wat grijsachtigh; waer tusschen een dun teer kort steelken spruyt, twee oft dry oft meer bloemkens draghende, kleynder dan die van de voorseyde soorte, van vijf in tweeen ghedeylde bladerkens ghemaeckt, van verwe tusschen de tweede ende vierde soorte. De wortel is veselachtigh, als die van de andere soorten. Sy wast in Duytschlandt: dan diergelijcke, oft by nae sulcke soorte wordt in Vranckrijck op de Pyrenee berghen ghevonden.

6. Seste Auricula Ursi met witte bloemen. Dit cruydt is oock kleynder dan de tweede soorte; ende krijght dry oft vijf bladeren, dickachtigh, bleeck-groen, niet ghekertelt: het steelken is dry oft meer duymen langh, uyt den groenen witachtigh, draghende op syn tsop vijf oft meer bloemen, van ghedaente de geele ghelijckende, maer nochtans wit van verwe. De wortel is als die van de andere.

Auricula Ursi met bleeck-geele bloemen ghelijckt de voorgaende; dan de bloemen zijn eerst bleeck, daer nae wordense witachtiger alsse beghinnen te vergaen.

Auricula Ursi met wittachtighe wat lijfverwighe bloemen heeft bladeren als die met geele bloemen, al oft sy met meel bestroeyt waren, doch wat kleynder. Den steel is een spanne hoogh, oock met meelachtighen dons besproeyt, draghende vele bloemen, die in vijf snippelinghen ghedeylt zijn, elcke snippelingh een kerfken hebbende, als die van de geele, dock kleynder, van verwen witachtigh, met wat lijfverwighs. Den reuck is als dien van de eerste soorte. Waer dese soorte in ’t wildt groeyt wist Clusius niet, dan sy is hier te lande eerst uyt Enghelandt ghebroght.

7. Sevenste Auricula Ursi met bleeck-roode bloemen. Dese soorte heeft een dickachtige wortel, by nae als die van de vierde soorte, met veele witte hayrs-ghewijse faselinghen gheveselt: uyt de welcke spruyten vijf oft ses smalle vette ghelijfvighe bladeren [218] veel smaller dan die van de vierde soorte, van het midden af tot voor aen het uyterste langhs de kanten ghekerft, bitter van smaeck. Daer tusschen spruyt een steelken, omtrent dry duymen hoogh, bloot ende kael, draghende een hoofdeken van bladerkens aen een ghemaeckt, waer uyt vier oft vijf heel behaeghlijcke bloemen spruyten bleeck-roodt van verwe, oock van vijf in tweeen verdeylde bladerkens gemaeckt. De saet-bollekens zijn als die van de vierde soorte. Dese wilt qualijck in de hoven tieren. Die van Hoogh Stiermarckt noemense Ross speick, dat is Nardus van de peerden. Sulcke soorte wast oock op de berghen van Tyrol; maer met korter bladeren.

8. Achtste Auricula Ursi, oft Alderkleynste Beeren-oor. De bladeren van dit ghewas zijn naeuws eenen naghel groot, aen haren oorsprongh smaller, van voren, oft aen ’t uyterste, breeder ende ghekertelt, groen, ghezenuet oft gheribt, niet soo dicht als de andere, bitter van smaeck. Tusschen dese bladeren spruyt een steelken naeuws eenen dwaerssen vinger langh, dragende een eenigh bloemken, somtijts twee, bleeck-roodt oft lijfverwigh, uyt een stompachtighe ghesnippelt huysken komende, sonder eenigen reuck, van binnen oock met grijse wollachtigheyt gevult sonder eenigen uytstekende priem. De wortel kruypt seer verre ende wijt voort, met haer witte veselinghen. Dese soorte wast op hooghe sneeuwberghen, ende en wilt in de hoven niet wel aerden.

9. Neghenste Auricula Ursi met sneeuwitte bloemen. Dese is de Alder-kleynste van ghedaente ende grootte heel gelijck, ende wast op hooghe sneeuwberghen; dan de bladeren zijn bleeckachtigh, ende de bloemen sneeuwit.

Veranderinghe der bloemen van Auricula Ursi. In de hoven van Nederlandt sietmen de voorschreven verscheydentheden in de bloemen van de Auricula Ursi meest alle; hoe wel dat se somtijdts d’ een van d’ ander veel verschillen in hoogheyt oft donckerheyt, ende in lichtigheyt oft bleeckheyt der verwen. Want sommige zijn schoon root, tanneyt, lijfverwigh, peersch, ende iet van den rooden hebbende; sommige geel, geelachtigh, bleeck, wit, ende iet van den witten hebbende. Daerenboven zijnder oock de gheplackte oft ghespickelde. Dan daer en zijnder gheen dobbele, ’t en ware datmen die met neghenbladighe bloemen daer voor soude willen houden.

Van de Aschverwighe ende Swarte Auricula Ursi wordt van sommighe vermaent, maer het is onseker waer die te vinden zijn. De Blaeuwe sijn oock noch niet ghesien, ’t en waer datmen de volghende daer voor soude willen houden.

10. Auricula Ursi met bladeren ende bloemen van Bernagie. Dese is onlanghs eerst in de hoven van Neder Duytschlandt ghebroght gheweest, in Vranckrijck op de Pyrenee berghen ghehaelt zijnde. De bladeren zijn groot, ruygh, als die van Bernagie oft van Wilde Scharley. De bloemen zijn kleyn, twee oft dry op het ’t sop van den steel staende, van vijf bladeren ghemaeckt, met een bladigh binnennavelken oft kroonken, met korte draeyen ende noppen, die van de Bernagie in ghedaente ende verwe ghelijck. Anders den heelen stant van dit ghewas is de Auricula Ursi naeder. Daerom heete ’t Auricula Ursi flore & folio Boraginis, Myconi; nae den ghenen diese eerst ghehadt oft bemerckt heeft.

Hier by dient vermaent te worden van de Sanicula montana, oft Bergh-Sanikel, die Clusius, om de ghelijckheyt van krachten, ende om andere redenene, stracks nae de Auricula Ursi beschrijft. Hy seght, datse veel in lommerachtige afdalinghen vande geberghten van Oostenrijck ende Stiermarckt wast: ende houtse oock voor ’t selfde ghewas dat hier voren onder de Caryophyllatas met den naem Cortusa beschreven is: immers met het ghene dat in Nederlandt ende elders voor Cortusa ghehouden wordt.

Tijdt.

Alle de soorten van Beeren-oor bloeyen op haer eyghen plaetsen in Braeckmaent, Hoymaent ende Ooghstmaent, te weten, als de sneeuw begint te smilten: hoe wel datmense somtijts onder de sneeuw bloeyende ghevonden heeft. Inde hoven gheplant zijnde, bloeyense in April, ende somtijdts wederom in den Herfst, als de locht wat laeuw ende niet te straf is.

Naemen.

Dese cruyden heeten oock Sanicula ursina. Fabius Columna houdtse voor het Alisma Dioscoridis, ende voor de Alcea, Lyton ende Damasonium Plinij. Gesnerus noemtse Lunaria arthritica. De Switsers heetense meest Flublumle, dat is Bloemken van de steenrotsen. Den naem Auricula Ursi oft Beeren-oor komt van dat de bladeren des winters, oft alsse eerst uytkomen, de ooren van de Beeren ghelijcken, ende dan is dit ghewas soo ghestelt, datmen ’t seer haest voor een soorte van Donderbaert oft Navel-cruydt soude aensien. Sommighe Hooghduytschen noemense Bernohren, oft Bar Sanikel.

Aerd.

De bladeren van Auricula Ursi zijn wat t’ samen-treckende van kracht, ende alsmense knaeuwt zijnse wat bitter ende matelijcken scherp bijtende; soo dat hier uyt blijcken kan, dat dit kruydt een drooghende ende afvaeghende kracht moet hebben. De wortel is oock specerijachtigh van reuck, ende met de selve krachten begaeft.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Auricula Ursi noch groen (met oft sonder bloemen) met de wortelen, ghestooten, ende van buyten op-gheleydt konnen niet alleen de overvloedighe maendtstonden op doen houden, maer heelen de wonden seer haest toe, al waren die in de borst ende op seer sorghelijcke steden des lichaems: zijn oock goedt teghen de pest.

Het sap van de bladeren ende wortel wordt te drincken gegeven, ende van buyten opghestreken teghen de ghescheurtheydt, ghebroken, ghekroockte ende blaeuw gheslaghen leden.

De bloemen ghestooten van buyten op-gheleydt, ghenesen de steken van Scorpioenen ende vergiftighe spinnekoppen.

De vrouwen die haer schoonheydt vermeerderen willen, bestrijcken haer aensicht met het sap dat uyt de bloemen van Auricula Ursi gedouwt is; midts dat het seer goedt is om de placken, rimpelen ende andere dierghelijcke ghebreken des huyts wonderlijcken wel af te vaeghen ende doen vergaen.

Fabius Columna schrijft, dat de Auricula Ursi alle de krachten heeft die het Alisma oft Damasonium van de ouders toegheschreven worden; te weten: De wortel met dranck inghenomen stopt het roodmelisoen, ende alderley buyckloop, ende versacht alle gheswillen. Ende het is bevonden, dat het water daer sy in ghesoden was ghedroncken, de steenen in de nieren ghegroeyt zijnde breeckt oft morselt. Soo dat het blijckt, dat dit cruydt een afvaeghende kracht heeft. De selve wortel een oft twee dragmen swaer met wijn ghedroncken, is goedt voor de ghene die den Zeehaes gheeten hebben, oft van den Vorsch Rubeta, oft van een Padde ghebeten zijn, ende die te veel Opium inghenomen hebben. Sy is goedt teghen de rommelinghe ende pijn des buycks, ende roodmelisoen, alleen, oft met effen soo veel Daucus-saet inghegheven. Is oock nut teghen de ghekrompen zenuen, ende oock teghen de ghebrecken des moeders. Het cruydt selve stopt den buyck-loop; maer iaeght de maendtstonden uyt; ende van buyten opghestreken versacht de gheswillen. ‘Tselve cruyt omtrent de Sonne-stilstant ghepluckt, te weten de bladeren, met reghen water ghestooten, oft de wortel ghestooten ende met verckens smeer vermenght, op de kropsweeren gheleydt, ende dan met ander bladeren bedeckt, ghenesen die, ende versoeten alle pijne aen den hals, ende versachten oft verdrijven alle de gheswillen ’t gantsche lijf door. Dit is ’t ghene dat Dioscorides, Plinius ende Galenus van het Alisma segghen.

Alle dese krachten heeft de Auricula Ursi, ende alle haere mede-soorten, soo wel Sleutel-bloemen als de Primula Veris: doch de eene wat stercker, de andere wat slapper; dat aenden smaeck ende andere eyghentheydt te mercken is.

Immers het afsietsel van de wortel van Auricula Ursi is bequaem om de verstoppinghe der blasen ende nieren te openen, als vele neerstighe Ondersoeckers bevonden hebben.

De eerste soorte, van Clusius beschreven, is in Oostenrijck Craftkraut ende Schwindelkraut ghenoemt, om dat de wortel daer van seer goedt is om het hooft te verstercken, ende van swijmenisse oft draeyinghe te bewaeren. Daerom pleghen de iaeghers dese wortel veel te ghebruycken, midts dat sy het voorseyde ghebreck seer onderhevigh zijn, als sy veel op de hooghe steyle berghen moeten klimmen.

Ander segghen, dat de wortel van de selve Eerste Welrieckende Auricula Ursi seer bequaem is om den wijn eenen goeden reuck te gheven. De selve wortel gheknaeuwt oft ghegheten verdrijft de pijne in de tanden, die van koude sinckinghen veroorsaeckt is. Sy is oock nut om de koude onghestaltenisse van den hooft te beteren: ende is seer bequaem om de zenuwachtighe deelen des lichaems te verstercken. Met de selve wortel kanmen de vuyle rottende zeeren ende sweeringhen suyver maken ende ghenesen.

Het sap van de selve in de kloven oft scheuren die in de huyt door koude ende straffigheydt des weders oft windts gekomen zijn ghedaen, gheneest die op seer korten tijdt.

Dit selve cruydt wordt in Italien ghebruyckt van de ionghe dochters die voor maeghden willen genomen worden, ende sulcks niet en zijn; want het heeft een bijster verdrooghende ende enghmakende kracht.

HET XXXI. KAPITTEL.

Van berenoor of Auricula Ursi. (Primula auricula)

Geslachten.

Dit kruid zou ook zeer goed onder de medesoorten van sleutelbloemen gerekend mogen worden en daarom hebben we het goed gevonden de beschrijving daarvan hier te geven. [217]

Gedaante.

De brede bladeren van Auricula Ursi of berenoor, die uit de groene wat witachtig zijn, komen voldoende met die van de sleutelbloemen overeen, maar ze zijn glad of kaal, zonder rimpels of fronsels, stevig en in alles dikker dan die van de sleutelbloemen. Tussen deze bladeren staat een dunne ronde steel waarop op de top zeer vele bloempjes komen die van die grote sleutelbloemen gelijk en meestal geel van kleur of witachtig en op andere plaatsen purperkleurig of bleekrood zijn. De wortel is in de aarde vast met zeer vele dikke langachtige vezels.

Plaats.

Dit kruid groeit aan de steenachtige steile toppen van de hoge Alpenbergen waarop de sneeuw lange tijd plag te blijven liggen, men vindt het soms in Zwitserland en ook niet ver van Insbruck in het graafschap van Tirol. In het landschap van Goritien, op de berg Salvatinus en op de bergen van Oostenrijk en die daaraan palen groeit dat ook veel en vooral dat purperkleurige bloemen draagt.

Tijd.

Auricula Ursi bloeit in het voorjaar of in het begin van de lente met de andere soorten van sleutelbloemen.

Namen.

De nieuwe kruidbeschrijvers hebben dit kruid de naam Auricula Ursi gegeven, dat is berenoor, en ze rekenen dat onder de soorten van Solidago, sommige andere noemen het Paralytica en Sanicula Alpina. Matthiolus heeft het ook voor een soort van sanikel beschreven en laten schilderen.

Aard.

Dit kruid is van aard droog en tezamen trekkend.

Kracht en werking.

Auricula Ursi bij de wonddranken gedaan of alleen gekookt kan de uitwendige en inwendige kwetsingen van de borst helen en genezen en bovendien ook, als sommige geloven, zo kan ze de scheuringen en breuken van het ingewand bijeen halen en verbeteren als het ettelijke dagen achter elkaar gedronken is.

BIJVOEGING.

Onder alle kruiden die hedendaags van de liefhebbers der kruiden in de hoven met grote vlijt gekweekt en onderhouden worden zijn er niet veel die met dit kruid van lieflijkheid van reuk en fraaiheid van gedaante te vergelijken zijn en daarom lijkt het me goed hiervan er ettelijke soorten te beschrijven die eerste van de hooggeleerde Carolus Clusius gevonden en in Nederland gezonden zijn geweest en van hem in het derde boek der vreemde of buitenlandse gewassen beschreven zijn.

1. Gewone welriekende gele Auricula Ursi. Deze heeft bladeren die van de sleutelbloemen bijna gelijk, nochtans niet gerimpeld, maar dik als de bladeren van smeerwortel of Fabaria die ook als met meel of wit stof besproeid schijnen te zijn en heel grijs of maar een beetje witachtig, soms heel groen en kaal, voorts zo vindt men ze ook of aan de kanten geschaard of heel zonder kerven, soms zijn de eerste uitspruitende bladeren gekarteld en als ze oud worden vergaan de kartels geheel. Dan ze zijn allen bitter van smaak. Uit het midden of aan de zijden van deze bladeren spruiten steeltjes omtrent een zeventien cm hoog of lager, bloot en kaal en als met een meel besproeid waarop tien, twintig, dertig en somtijds ook meer bloemen staan die gelijk uit een oorsprong of hoofdje voortkomen en aan dunne steeltjes en korte huisjes of schoteltjes hangen die van elkaar met sommige grijsachtige schilfers of schubben afgezonderd en verscheiden zijn. Deze bloemen lijken genoeg op die van de sleutelbloemen en zijn met vijf of zes kerfjes verdeeld die een zeer zoete honingachtige reuk van zich geven, van kleur geel of bleek. Voorts zo zijn de soms groter en soms wat kleiner, dan ze zijn allen in het midden met een wit rondje of ringetje versierd en met sommige vezels of draadjes er tussen waar soms een stek of priem uitsteekt en soms geen. Na de bloemen volgt bruin oneffen zaad,in huisjes besloten als dat van de sleutelbloemen. De wortel is dik met vele witte langwerpige vezels waardoor dit kruid zichzelf op goede grond geplant zeer plag te vermenigvuldigen en zeer weelderig te groeien want als dat goed gekweekt wordt in de hoven plag het wonderlijk veel bloemen voort te brengen. Deze soort is van Clusius in Oostenrijk bij Wenen met grote menigte gevonden. Die van Oostenrijk noemen het Craftkraut of Swindelkraut, ander noemen het Wolsmeckende Schlussel-blumen.

Voorts zo is het te weten dat de wortels van deze gele, gewone of eerste Auricula Ursi in de hete landen als Italië zeer goed van reuk zijn en vooral als ze droog zijn, van smaak scherp en van boven zo dik als de grootste vinger, buiten rosachtig en van binnen wit daar bleke dunne doch stevige vezels van hangen die veel op die van de Helleborus lijken en de stelen worden daar veel hoger.

2. Tweede Auricula Ursi met purperen bloemen. Deze heeft kortere bladeren dan de eerste soort van Clusius beschreven, want die zijn aan het uiterste gewoonlijk breder en eerst bijna rondachtig, daarna worden ze wat smaller en omtrent de wortels zijn ze wel dik, maar niet zo dik als die van de eerste en zijn rondom gekerfd en aan de bovenste zijde groen en glad, aan de onderste zijde uit het groene bleekgeel waartussen die of aan de zijden er van blote kale steeltjes spruiten van twee duimen lang of wat hoger waarop zes, acht of meer bloemen staan en groter dan die van de eerste soort, rood van kleur en eerst wat donkerachtig als of ze met sap van moerbeien geverfd waren en daarna heel mooi purperrood worden, zeer fraai en lieflijk om te zien, van binnen bleek of witachtig en goed van reuk, maar nochtans niet zo goed ruiken als die van de voornoemde soort. Het zaad komt voort in veel kleiner knopjes dan in het andere en is klein, zwart en ongelijk. De wortel is als van de eerste soort. Deze Auricula Ursi groeit veel bij Insbruck. De Hoogduitsers noemen het Rotte Schlussel-blumen.

Auricula Ursi met negenbladige bloemen schijnt een medesoort van dit voorschreven tweede geslacht van Auricula Ursi te wezen. Immers de liefhebbers die deze in hun hof gehad hebben noemen het Auricula Ursi secunda, foliis carnosis, mucronatis, flore novem foliorum omdat de bladeren stevig zijn en voor spits of scherp afgaan. De bloemen hebben geen vijf bladeren als alle andere soorten, maar negen zonder middelnavel.

3. Derde Auricula Ursi met rode bloemen met wit gespikkeld heeft kleinere bladeren dan de tweede, dun of teerder, ruigachtig en rondom geschaard. De steel is als die van de tweede en draagt vele bloemen die rood van kleur zijn, maar met witachtige plekken besprenkelt. De wortel is ook vezelachtig en geeft aan de zijden nieuwe scheuten uit. Het heet ook Rot Schlussel-blumen in Hoogduitsland.

Auricula Ursi met witte bloemen met rood gespikkeld is van bladeren Primula Veris gelijk, maar niet zo grijs. De bloemen zijn klein en veel bijeen, wit, met rode kleine spikkeltjes als die van Sanicula guttata of gespikkelde sanikel besproeid.

Daar is ook een soort van navelkruid met witte bloemen en met rode spikkels, elders voor een medesoort van tweede navelkruid beschreven, maar van andere onder de Auricula Ursi gerekend, doch met weinig reden.

4. Vierde Auricula Ursi met weinig bleekrode van binnen wolachtige bloemen. Deze heeft kleinere bladeren dan de tweede soort, stevig en spits van voren, aan de kanten niet gekarteld en aan de bovenste zijde glad en blinkend en aan de onderste uit het groene geelachtig en met ribben of zenuwen, niet zo bitter of scherp van smaak als de andere soorten. De bloemen zijn als die van de tweede, maar dieper doorsneden en bleker rood van kleur, van binnen met grijsachtige wolligheid gevuld met een uitpuilende priem, deze bloemen staan op een korte steel die zelden veel hoger dan een duim lang wordt en twee of drie bijeen of ten hoogste vier in het getal. Het zaad steekt in kleine huisjes, grauw en groter dan dat van de andere. De wortel is kleiner en zwartachtig die ver en wijd voorkruipt en geweldig vele nieuwe spruiten geeft. Deze soort wordt te Wenen veel op de markt gebracht en heet aldaar Steinroslin omdat ze zulke fraaie bloemen heeft die op de roos lijken.

5. Vijfde Auricula Ursi met kleine purperroodachtige bloempjes. De bladeren van deze soort zijn bijna heel rond, nochtans wat langwerpig en aan de kanten rondom gekerfd en veel kleiner dan die van de tweede en niet zo groen, maar wat grijsachtig waartussen een dun teer kort steeltje spruit die twee of drie of meer bloempjes draagt, kleiner dan die van de voor vermelde soort van vijf in tweeën gedeelde bladeren gemaakt van kleur tussen de tweede en vierde soort. De wortel is vezelachtig als die van de andere soorten. Ze groeit in Duitsland, dan diergelijke of bijna zo’n soort wordt in Frankrijk op de Pyreneeën bergen gevonden.

6. Zesde Auricula Ursi met witte bloemen. Dit kruid is ook kleiner dan de tweede soort en krijgt drie of vijf bladeren die dikachtig, bleekgroen en niet gekarteld zijn, het steeltje is drie of meer duimen lang en uit de groene witachtig en draagt op zijn top vijf of meer bloemen die van gedaante op de gele lijken, maar nochtans wit van kleur. De wortel is als die van de andere.

Auricula Ursi met bleekgele bloemen lijkt op de voorgaande, dan de bloemen zijn eerst bleek en daarna worden ze witter als ze beginnen te vergaan.

Auricula Ursi met witachtige wat vleeskleurige bloemen heeft bladeren als die met gele bloemen als of ze met meel bestrooit waren, doch wat kleiner. De steel is een zeventien cm hoog en ook met meelachtig dons besproeid en draagt vele bloemen die in vijf snippers gedeeld zijn en elke snipper heeft een kerfje als die van de gele, doch kleiner en van kleur witachtig met wat vleeskleurigs. De reuk is als die van de eerste soort. Waar deze soort in het wild groeit wist Clusius niet, dan ze is hier te lande eerst uit Engeland gebracht.

7. Zevende Auricula Ursi met bleekrode bloemen. Deze soort heeft een dikachtige wortel, bijna als die van de vierde soort, met vele witte haarvormige vezels gevezeld waaruit spruiten vijf of zes smalle vette stevige bladeren die [218] veel smaller zijn dan die van de vierde soort, van het midden af tot vooraan het uiterste langs de kanten gekerfd en bitter van smaak. Daartussen spruit een steeltje die omtrent drie duimen hoog wordt, bloot en kaal en draagt een hoofdje van bladeren aaneen gemaakt waaruit vier of vijf heel behaaglijke bloemen spruiten bleekrood van kleur en ook van vijf in tweeën verdeelde bladeren gemaakt. De zaadbolletjes zijn als die van de vierde soort. Deze wil slecht in de hoven tieren. Die van Hoog Stiermarkt noemen het Ross speick, dat is Nardus van de paarden. Zo’n soort groeit ook op de bergen van Tirol, maar met korter bladeren.

8. Achtste Auricula Ursi of allerkleinste berenoor. De bladeren van dit gewas zijn nauwelijks een nagel groot en aan hun oorsprong smaller en van voren of aan het uiterste breder en gekarteld, groen en met zenuwen of ribben, niet zo dicht als de andere, bitter van smaak. Tussen deze bladeren spruit een steeltje van nauwelijks een dwarse vinger lang die een enige bloempje draagt en soms twee die bleekrood of vleeskleurig zijn en waaruit een stompachtige gesnipperd huisje komt zonder enige reuk die van binnen ook met grijze wolligheid gevuld is zonder enige uitstekende priem. De wortel kruipt zeer ver en wijdt voort met haar witte vezels. Deze soort groeit op hoge sneeuwbergen en wil in de hoven niet goed aarden.

9. Negende Auricula Ursi met sneeuwwitte bloemen. Deze is de allerkleinste van gedaante en grootte geheel gelijk en groeit op hoge sneeuwbergen, dan de bladeren zijn bleekachtig en de bloemen sneeuwwit.

Verandering der bloemen van Auricula Ursi. In de hoven van Nederland ziet men de voorbeschreven verschillen in de bloemen van de Auricula Ursi meest alle, hoewel dat soms de een van de ander veel verschilt in hoogte of donkerte en in lichtheid of bleekheid van de kleur. Want sommige zijn mooi rood, bruinachtig, vleeskleurig, paars en hebben iets van de rode, sommige geel, geelachtig, bleek, wit en hebben iets van de witte. Daarboven zijn er ook de geplekte of gespikkelde. Dan er zijn geen dubbele tenzij dat men die met negenbladige bloemen daarvoor zou willen houden.

Van de askleurige en zwarte Auricula Ursi wordt van sommige vermaand, maar het is onzeker waar die te vinden zijn. De blauwe zijn ook noch niet gezien tenzij dat men de volgende daarvoor zou willen houden.

10. Auricula Ursi met bladeren en bloemen van bernagie. Deze is onlangs eerst in de hoven van Nederduitsland gebracht geweest en in Frankrijk op de Pyreneeën bergen gehaald. De bladeren zijn groot en ruig als die van bernagie of van wilde scharlei. De bloemen zijn klein en staan met twee of drie op de top van de steel en zijn van vijf bladeren gemaakt met eenbladig binnennaveltje of kroontje met korte draden en noppen die op die van bernagie in gedaante en kleur gelijk. Anders komt de hele stand van dit gewas dichter bij Auricula Ursi. Daarom heet het Auricula Ursi flore & folio Boraginis, Myconi naar diegene die het eerste gehad of opgemerkt heeft. (Ramonda myconi)

Hierbij dient vermaand te worden van de Sanicula montana of berg sanikel die Clusius vanwege de gelijkenis van krachten en om andere redenen straks na de Auricula Ursi beschrijft. Hij zegt dat ze veel in lommerachtige afdalingen van de gebergten van Oostenrijk en Stiermarkt groeit en houdt ze ook voor hetzelfde gewas dat hier tevoren onder de Caryophyllatas met de naam Cortusa beschreven is, immers met hetgeen dat in Nederland en elders voor Cortusa gehouden wordt.

Tijd.

Alle soorten van berenoor bloeien op hun eigen plaatsen in juni, juli en augustus, te weten als de sneeuw begint te smelten, hoewel dat men ze soms onder de sneeuw bloeiend gevonden heeft. In de hoven geplant bloeien ze in april en soms weer in de herfst als de lucht wat lauw en niet te straf is.

Namen.

Deze kruiden heten ook Sanicula ursina. Fabius Columna houdt ze voor het Alisma Dioscoridis en voor de Alcea, Lyton en Damasonium Plinij. Gesnerus noemt ze Lunaria arthritica. De Zwitsers noemen ze meest Flublumle, dat is bloempjee van de steenrotsen. De naam Auricula Ursi of berenoor komt omdat de bladeren ‘s winters of als ze net uitkomen op de oren van beren lijken en dan is dit gewas zo gesteld dat men het zeer gauw voor een soort van donderbaard of navelkruid zou aanzien. Sommige Hoogduitsers noemen het Bernohren of Bar Sanikel.

Aard.

De bladeren van Auricula Ursi zijn wat tezamen trekkend van kracht en als men ze kauwt zijn ze wat bitter en bijten matig scherp zodat hieruit blijken kan dat dit kruid een drogende en afvegende kracht moet hebben. De wortel is ook specerijachtig van reuk en met dezelfde krachten begaafd.

Kracht en werking.

De bladeren van Auricula Ursi noch groen (met of zonder bloemen) met de wortels gestampt en van buiten opgelegd kunnen niet alleen de overvloedige maandstonden op laten houden, maar helen de wonden zeer gauw toe al waren die in de borst en op zeer zorgelijke plaatsen van het lichaam en zijn ook goed tegen de pest.

Het sap van de bladeren en wortel wordt te drinken gegeven en van buiten opgestreken tegen de breuken, gebroken, gekrakte en blauw geslagen leden.

De bloemen gestampt en van buiten opgelegd genezen de steken van schorpioenen en vergiftige spinnen.

De vrouwen die hun mooiheid vermeerderen willen bestrijken hun aanzicht met het sap dat uit de bloemen van Auricula Ursi geduwd is omdat dat het zeer goed is om de plekken, rimpels en andere diergelijke gebreken van de huid wonderlijk goed af te vagen en laten vergaan.

Fabius Columna schrijft dat Auricula Ursi alle krachten heeft die het Alisma of Damasonium van de ouders toegeschreven worden, te weten; ‘de wortel met drank ingenomen stopt de rode loop en allerlei buikloop en verzacht alle zwellen. En het is bevonden dat het water daar ze in gekookt is gedronken de stenen die in de nieren gegroeid zijn breekt of vermorzelt’. Zodat het blijkt dat dit kruid een afvegende kracht heeft. Dezelfde wortel een of twee drachmen zwaar met wijn gedronken is goed voor diegene die de zeehaas genomen hebben of van de kikker Rubeta of van een pad gebeten zijn en die teveel opium ingenomen hebben. Ze is goed tegen het rommelen en pijn van de buik en rode loop, alleen of met net zoveel Daucuszaad ingegeven. Is ook nuttig tegen de gekrompen zenuwen en ook tegen de gebreken van de baarmoeder. Het kruid zelf stopt de buikloop, maar jaagt de maandstonden uit en van buiten opgestreken verzacht het de zwellen. Hetzelfde kruid omtrent de zonstilstand geplukt, te weten de bladeren, met regenwater gestampt of de wortel gestampt en met varkensvet vermengt op de kropzweren gelegd en dan met andere bladeren bedekt genezen die en verzoeten alle pijn aan de hals en verzachten of verdrijven alle zwellen het ganse lijf door. Dit is hetgeen dat Dioscorides, Plinius en Galenus van het Alisma zeggen.

Al deze krachten heeft de Auricula Ursi en al haar medesoorten, zowel sleutelbloemen als de Primula Veris, doch de ene wat sterker en de andere wat slapper dat aan de smaak en andere eigenschap te merken is.

Immers het afkooksel van de wortel van Auricula Ursi is geschikt om de verstopping van de blaas en nieren te openen zoals vele vlijtige onderzoekers bevonden hebben.

De eerste soort van Clusius beschreven is in Oostenrijk Craftkraut en Schwindelkraut genoemd omdat de wortel daarvan zeer goed is om het hoofd te versterken en van bezwijming of draaiing te bewaren. Daarom plegen de jagers deze wortel veel te gebruiken omdat dat ze aan het voor het vermelde gebrek zeer onderhevig zijn als ze veel op de hoge steile bergen moeten klimmen.

Andere zeggen dat de wortel van dezelfde eerste welriekende Auricula Ursi zeer geschikt is om de wijn een goede reuk te geven. Dezelfde wortel gekauwd of gegeten verdrijft de pijn in de tanden die van koude verkoudheid veroorzaakt is. Ze is ook nuttig om de koude ongesteldheid van het hoofd te verbeteren en is zeer geschikt om de zenuwachtige delen van het lichaam te versterken. Met dezelfde wortel kan men de vuile rottende zeren en zweren zuiver maken en die genezen.

Het sap er van in de kloven of scheuren die in de huid door koude en strafheid van het weer of wind gekomen zijn gedaan geneest die op zeer korte tijd.

Dit zelfde kruid wordt in Italië gebruikt van de jonge dochters die voor maagden willen genomen worden en zulks niet zijn, want het heeft een bijster verdrogende en eng makende kracht.