Delphinium

HET XI. CAPITEL.

Van andere gheslachten van Aconitum Lycoctonon oft VVolfs-wortel met peersche ende blauwe bloemen.

Gheslachten.

De andere soorten van Wolfs-wortel oft Lycoctonon, die gheen geele bloemen en hebben, zijn drijderhande: ende men soude den Napellus daer onder oock moghen rekenen: dan die is om wettighe ende ghewichtighe oorsaecken bijsonderlijck van ons beschreven.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van Blauwe oft Peersche Wolfs-wortel, dat den toenaem nae de bloeme van de Riddersporen voert, staet recht op met hooghe ende langhe steelen als den Napellus: de bladeren zijn van ghelijcken oock in seer veele snippelinghen ghedeylt ende ghekerft: de bloemen komen langhs de steelen nae bovenwaerts als in een langhe aere gheschicktelijck voort, uyt den roodachtighe ende donckeren wat peersachtigh van verwe, de ghedaente van de bloemen der Riddersporen hebbende, te weten in een achterwaerts uytstekende spoorken oft horenken eyndende: de hauwkens ende saden zijn als die van de Groote Geele Wolfs-wortel; de wortelen zijn langhworpigh, dick, dry oft vier by een, nedersinckende, met luttel hayrs-ghewijse veselinghen behanghen.

2. Het ander gheslacht is van sijn gantsch uytwendigh wesen den Napellus gelijck; te weten aengaende sijn steelen, sijn ghesneden oft ghekerfde swartachtighe bladeren, ende sijn blauwe gapende van even veel deelen ghemaeckt ende oock gevoeghde ende gheschickte bloeme; insghelijcks is het oock aengaende sijn hauwkens ende saedt den Napellus gantsch ghelijck. De wortel alleen verschilt van die van den Napellus: want die is van veele hayrs-gewijse veselingen ende faselingen tuyts-gewijs gevlochten, ende geensins een Rape, als die van den Napellus gelijckende.

3. A. Het derde gheslacht brenght dunner steelkens voort, korter, wat hoogher dan een spanne; bladeren als die van de Boter-bloemen oft die van Groote Geele Wolfs-wortel ghedeylt, doch kleyner. De bloemkens zijn blinckende blauw, wat kleyner dan die van den Napellus: de hauwkens ende saden zijn als die van de andere soorten van Wolfs-wortel. De wortel is geveselt, swartachtigh, met sommighe kleyne knobbelkens oft klisterkens haer selven voortsettende, ende dit ghewas seer lichtelijcken vermenighvuldighende.

B. Men vindt dit laetste gheslacht by Nurenbergh, schrijft Tragus, met bleeck peersche bloemen.

Plaetse.

Dese dry soorten van Wolfs-wortel zijn in de Nederlandtsche hoven uyt vremde landen ghebroght: dan men seydt datse elders op de berghen in ’t wilt wassen. De derde soorte wast omtrent Nurenbergh somtijdts met blauwe, somtijdts met bleeck peersche bloemen, als gheseydt is.

Tijdt.

Het eerste ende het derde van dese dry gheslachten bloeyen dickwijls midtsgaders den Napellus, oft niet veel later: dan het tweede bloeyt veel spaeder.

Naem.

Dat dese dry cruyden oock mede-soorten van Lycoctonon oft Wolfs-wortel zijn, is merckelijck ghenoegh. Daerom salmen de eerste soorte Aconitum Lycoctonon flore Delphinij noemen, dat is Wolfs-wortel [724] met bloemen als die van Ridder-sporen, oft eerste peersche Wolfs-wortel: de tweede, Lycoctonon facie Napelli, dat is Wolfs-wortel met ghedaente van Napellus: de derde Lycoctonon caeruleum parvum, dat is Kleyne Blauwe Wolfs-wortel.

Aerd, ende Hindernisse.

Het is ghelooffelijck, dat dese dry soorten van Wolfs-wortel van aerd ende schadelijckheyt de andere mede-soorten van Lycoctonon oft Aconitum gheensins en wijcken.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Aconitum Lycoctonon uyt Clusius. Dese hebben alle groote ghelijckenisse met den oprechten Napellus, ende met de voorbeschreven soorten; ende zijn seven oft meer in ’t ghetal.

1. Ander Blauwe Wolfs-wortel met bloemen van Ridder-sporen is van Clusius Lycoctonon flore Delphinij caeruleo Silesiacum gheheeten; ende schiet by de twee voeten hoogh op, met eenen stijven, gladden, binnen hollen, buyten peersch-groenen ende als met meel bespraeyden steel: de bladeren hanghen op langhe steelkens, ruygh, de bladeren van Geele Wolfs-wortel ghelijck, maer aen de bovenste sijde wat groener: de bloemen staen in een langhe aere, vergadert op ’t sop van den steel, elck op haer eyghen steelken, eerst kleyne agdissen oft sprinckhanen ghelijckende, met langhe kromme steerten: open gaende vertoonen sy vijf bladeren, als de bloemen vande andere soorten van Wolfs-wortel, twee ter sijden, twee onder, ende een boven gheschickt: welck bovenste bladerken in een langh omgheboghen horenken eyndight: dan allegader zijn buyten ruygh ende peersch, binnen gladt ende schoon blauw, met wat ingheslaghen bleeckgroene randen: in ’t midden van de bloemen staen vier bruyne andere bladerkens, twee hard, twee sacht, met geel ende wit hayr beset; ende met veele hayrsghewijse draeykens daer onder schuylende: daer nae volghen drijkantighe hauwkens, vol oneffen, gherimpelt, bruyn saedt. De wortel is dick, gheknobbelt, swart, gherimpelt, wat hol, swaer rieckende, seer gheveselt. In Silesien heet dese soorte Wolfswurtz; ende wordt daer somtijdts vijf voeten hoogh.

2. Vroeghe Violette Wolfs-wortel, in ’t Latijn Lycoctonum praecox Tauricum, gheeft in ’t Vooriaer dickachtighe bladeren, in vijfven tot den steel toe ghedeylt, ende voorts noch dun ghesnippelt, aen d’een sijde bruyn groen, aen beyde sijden blinckende: die aen de steelen wassen zijn noch dunner ghesneden: den steel is twee oft dry voeten hoogh, vast, gladt, blinckende, vol mergh, in ettelijcke tacken verdeylt: daer op wassen luttel bloemen, als die van Ghemeynen Napellus, te weten van vier bladeren, die met een leegh helmken ghedeckt zijn, schoon violet. De wortel is als een kleyn raepken, met andere dicke sijd-wortelkens. “Tsaedt ende de hauwkens zijn als die van de voorgaende soorte. Sy wast omtrent Saltzburg.

3. Peersche Wolfs-wortel met breede bladeren, in ’t Latijn Lycoctonon Neubergense, heeft breder bladeren dan Ghemeynen Napellus, bruyner, ende blinckende: den steel is recht, stijf, rond, die van Napellus heel ghelijck; dan de draeykens zijn wat bruyner, de aere van de bloeme langhworpigher, ende meer verspreydt; nae elcke bloeme volghen dry, vier oft vijf horenkens, te samen ghehoopt, vol swart oneffen saedt. De wortel is als die van den Napellus, raeps-ghewijs, ander kleyner raepkens uytghevende. Sy wast in Stiermarckt op den Neubergh.

4. Peersche Wolfs-wortel met ghebooghde tsoppen is den Napellus ende de voorgaende soorten van Wolfs-wortel van bladeren ghelijck: dan den steel is eer onsterck ende slap, dat hy nae boven wat omghekromt ende gheboghen is: de bloeme is als die van de voorgaende soorten: dan het helmken is meer opgherecht ende meer gapende, ende den snuyt is spitser: de saedt-horenkens ende de wortelen zijn oock bijnae dierghelijck. Hy noemt het Lycoctonon Lyncaeanum: ende houdt het voor de sevenste soorte van Aconitum by Matthiolus beschreven.

5. Bleeck-peersche Wolfs-wortel met ghebooghde tsoppen, daerom in ’t Latijn Lycoctonon nutante coma gheheeten, wordt vier oft vijf voeten hoogh, nochtans is den steel teer, rond, in veele tacken ghedeylt ende ghekromt oft gheboghen: de aere van de bloeme is langh, wat bleeck-peersch blinckende: de bladeren zijn dunner gesneden dan die van eenighe soorte van Lycoctonon (ende daer in de soorte met bloemen ende bladeren van Ridder-sporen wat ghelijkende) bruyn, maer niet blinckende: de wortel is raeps-ghewijs, ende met andere raepkens vergheselschapt. Het is misschien de neghenste soorte van Aconitum by Matthiolus: immers is uyt Italien ghebroght, ende Aconitum nonum Matthioli ghenoemt.

6. Groote Peersche Wolfs-wortel van Iudenbergh heeft oock bladeren in vijfven diep ghedeylt, ende voorts in kleyner snippelinghen gesneden, niet blinckende, den steel is dry voeten hoogh, rond, niet seer dick, maer stijf, peersch, op sijn tsop bloemen draghende, grooter dan die van eenighe van de andere soorten van Wolfs-wortel, soo dat het vijfde bladerken oft helmken somtijds een duymbreedde langh is, schoon peersch uyt den blauwen: daer onder schuylen twee langhe horenkens, buytenwaerts breeder, omgheboghen, bleecker peersch: in ’t midden staen swarte draeykens: ’t saedt ende hauwkens zijn als de andere, maer grooter. De wortel is raeps-ghewijs, met kleyne raepkens ende veselkens beset, selfs aen het onderste van den steel kleyne wortelkens hebbende. Sy wast in Stiermarckt, ende bloeyt spaeder dan de voorgaende; ende heet Lycoctonon Iudebergense.

7. Thora van Italien is een mede-soorte van de voorgaende soorte, in ’t Latijn Thora Italica gheheeten, oft misschien Aconitum octavum van Matthiolus: haer bloeme is kleyner ende bleecker peersch, ende ’t helmken en is oock soo groto niet: ende bloeyt in de Oogstmaendt. De schilderije, die Clusius daer van gheeft, is als die van de derde soorte van Dodoneus hier voren ghegheven.

8. Herfst-Wolfs-wortel, oft Lycoctonon autumnale van Clusius, is grooter dan de Thora van Italien, ende kleyner dan de Wolfs-wortel met breede bladeren, te weten, bruyn-groen blinckende; den steel is dry voeten hoogh, stijf, ghestreept: de bloeme is als die van Wolfs-wortel met breede bladeren: ende bloeyt in Oogstmaendt: ende is misschien den Herfst-Wolfs-wortel van Lobel.

Kleyne Blauwe Wolfs-wortel van Lobel, is in’t Latijn van hem Lycoctonum caeruleum facie Napelli gheheeten: ende is de derde soorte van Dodoneus, als de peers-ghewijse wortel betoont.

Alderkleynste Wolfs-wortel van Lobel, in ’t Latijn Aconitum minimum, heeft oock een peersch ghewijse wortel; ende is een mede-soorte van de derde soorte van Dodoneus vermaent.

Aldergrootste Wolfs-wortel met witte bloemen is voren in ’t Bijvoeghsel van Geele Wolfs-wortel beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle dese gheslachten van Lycoctonon oft Wolfs-wortel hebben eenerhande kracht, te weten den mensche ende alle ghedierten seer schadelijck, doende de selve in korten tijdt met groote smerte ende quellinghen sterven: ten zy haer in tijdts bate toe ghedaen wordt, midts daer wat Theriakels oft Lapis Bazaar, oft Diamuscum op inghevende.

HET XI. KAPITTEL.

Van andere geslachten van Aconitum Lycoctonon of wolfswortel met paarse en blauwe bloemen. (Delphinium elatum, Aconitum lobelianum, Aconitum variegatum)

Geslachten.

De andere soorten van wolfswortel of Lycoctonon die geen gele bloemen hebben zijn drievormig en men zou de Napellus daaronder ook mogen rekenen, dan die is om wettige en gewichtige oorzaken apart van ons beschreven.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van blauwe of paarse wolfswortel dat de toenaam naar de bloemen van de riddersporen voert staat rechtop met hoge en lange stelen als Napellus en de bladeren zijn ook zo in zeer vele snippers gedeeld en gekerfd, de bloemen komen regelmatig langs de stelen naar boven als in een lange aar voort die uit het roodachtige en donkere wat paarsachtig van kleur zijn en de gedaante van de bloemen van riddersporen hebben, te weten in een achterwaarts uitstekend spoortje of horentje eindigen, de hauwtjes en zaden zijn als die van de grote gele wolfswortel, de wortels zijn langwerpig en dik met drie of vier bijeen, neerzinkend en met weinig haarvormige vezels behangen.

2. Het andere geslacht is van zijn gans uitwendig wezen de Napellus gelijk, te weten aangaande zijn stelen, zijn gesneden of gekerfde zwartachtige bladeren en zijn blauwe gapende van evenveel delen gemaakte en ook gevoegde en geschikte bloem en insgelijks is het ook aangaande zijn hauwtjes en zaad Napellus gans gelijk. De wortel alleen verschilt van die van Napellus, want die is van vele haarvormige vezels en vezels tuitvormig gevlochten en lijkt geenszins op een raap zoals die van Napellus.

3. A. Het derde geslacht brengt dunnere steeltjes voort die korter zijn en wat hoger dan zeventien cm, bladeren als die van de boterbloemen of die van grote gele wolfswortel gedeeld, doch kleiner. De bloempjes zijn blinkend blauw en wat kleiner dan die van Napellus, de hauwtjes en zaden zijn als die van de andere soorten van wolfswortel. De wortel is gevezeld, zwartachtig die met sommige kleine knobbeltjes of klistertjes zichzelf voortzet en dit gewas zeer gemakkelijk vermenigvuldigen.

B. Men vindt dit laatste geslacht bij Neurenberg, schrijft Tragus, met bleek paarse bloemen.

Plaats.

Deze drie soorten van wolfswortel zijn in de Nederlandse hoven uit vreemde landen gebracht, dan men zegt dat ze elders op de bergen in het wild groeien. De derde soort groeit omtrent Neurenberg soms met blauwe en soms met bleek paarse bloemen, als gezegd is.

Tijd.

Het eerste en het derde van deze drie geslachten bloeien dikwijls met de Napellus of niet veel later, dan het tweede bloeit veel later.

Naam.

Dat deze drie kruiden ook medesoorten van Lycoctonon of wolfswortel zijn is merkbaar genoeg. Daarom zal men de eerste soort Aconitum Lycoctonon flore Delphinij noemen, dat is wolfswortel [724] met bloemen als die van riddersporen of eerste paarse wolfswortel, (Delphinium elatum) de tweede Lycoctonon facie Napelli, dat is wolfswortel met gedaante van Napellus en de derde Lycoctonon caeruleum parvum, dat is kleine blauwe wolfswortel.

Aard en hindernis.

Het is geloofwaardig dat deze drie soorten van wolfswortel van aard en schadelijkheid niet van de andere medesoorten van Lycoctonon of Aconitum wijken.

BIJVOEGING.

Geslachten van Aconitum Lycoctonon uit Clusius. Deze hebben alle grote gelijkenis met de echte Napellus en met de voorbeschreven soorten en zijn zeven of meer in het getal.

(Delphinium elatum) 1. Andere blauwe wolfswortel met bloemen van riddersporen is van Clusius Lycoctonon flore Delphinij caeruleo Silesiacum genoemd en schiet rond zestig cm hoog op met een stijve, gladde, binnen holle en buiten paarsgroene en als met meel besproeide steel, de bladeren hangen op lange steeltjes en zijn ruig en de bladeren van gele wolfswortel gelijk, maar aan de bovenste zijde wat groener, de bloemen staan in een lange aar en verzameld op de top van de steel en elk staat op zijn eigen steeltje die eerst op kleine hagedissen of op sprinkhanen lijken met lange kromme staarten en als ze opengaan vertonen ze vijf bladeren zoals de bloemen van de andere soorten van wolfswortel, twee ter zijde, twee onder en een boven geschikt welk bovenste blaadje in een lang omgebogen horentje eindigt, dan allen zijn buiten ruig en paars en binnen glad en mooi blauw met wat ingeslagen bleekgroene randen, in het midden van de bloemen staan vier bruine andere bladertjes, twee hard en twee zacht die met geel en wit haar bezet zijn en schuilen daaronder met vele haarvormige draadjes en daarna volgen driekantige hauwtjes vol oneffen, gerimpeld, bruin zaad. De wortel is dik, geknobbeld, zwart, gerimpeld en wat hol, zwaar ruikend en zeer gevezeld. In Silezië heet deze soort Wolfswurtz en wordt daar soms honderd vijftig cm hoog.

(Aconitum tauricum) 2. Vroege violette wolfswortel, in het Latijn Lycoctonum praecox Tauricum, geeft in het voorjaar dikachtige bladeren die in vijven tot de steel toe gedeeld zijn en voorts noch dun gesnipperd en aan de ene zijde bruingroen, aan beide zijden blinkend en die aan de stelen groeien zijn noch dunner gesneden, de steel is zestig of negentig cm hoog, vast, glad, blinkend en vol merg en in ettelijke takken verdeeld en daarop groeien weinig bloemen als die van gewone Napellus, te weten van vier bladeren die met een laag helmpje gedekt zijn en mooi violet. De wortel is als een klein raapje met andere dikke zijworteltjes. Het zaad en de hauwtjes zijn als die van de voorgaande soort. Ze groeit omtrent Salzburg.

(Aconitum cammarum) 3. Paarse wolfswortel met brede bladeren, in het Latijn Lycoctonon Neubergense, heeft bredere bladeren dan gewone Napellus, bruiner en blinkend, de steel is recht, stijf en rond en die van Napellus heel gelijk, dan de draadjes zijn wat bruiner en de aar van de bloem langwerpiger en meer verspreid, na elke bloem volgen drie, vier of vijf horentjes die tezamen gehoopt en vol zwart oneffen zaad zijn. De wortel is als die van de Napellus en raapvormig die andere kleiner raapjes uitgeeft. Ze groeit in Stiermarkt op de Neubergh.

(Aconitum cernuum) 4. Paarse wolfswortel met gebogen toppen is Napellus en de voorgaande soorten van wolfswortel van bladeren gelijk, dan de steel is eerder zwak en slap zodat hij naar boven wat omgekromd en gebogen is, de bloem is als die van de voorgaande soorten, dan het helmpje is meer opgericht en gaapt meer en de snuit is spitser, de zaadhorentjes en wortels zijn ook bijna diergelijk. Hij noemt het Lycoctonon Lyncaeanum en houdt het voor de zevende soort van Aconitum bij Matthiolus beschreven.

(Aconitum clusii) 5. Bleekpaarse wolfswortel met gebogen toppen en daarom in het Latijn Lycoctonon nutante coma genoemd wordt honderd twintig of honderd vijftig cm hoog, nochtans is de steel teer, rond en in vele takken gedeeld en gekromd of gebogen, de aar van de bloem is lang en blinkt wat bleekpaars, de bladeren zijn dunner gesneden dan die van enige soort van Lycoctonon (en lijken daarin wat op de soort met bloemen en bladeren van riddersporen) bruin, maar niet blinkend, de wortel is raapvormig en met andere raapjes vergezelschapt. Het is misschien de negende soort van Aconitum bij Matthiolus, immers is uit Italië gebracht en Aconitum nonum Matthioli genoemd.

6. Grote paarse wolfswortel van Judenbergh heeft ook bladeren in vijven diep gedeeld en voorts in kleiner snippers gesneden die niet blinken, de steel is negentig cm hoog, rond en niet zeer dik, maar stijf, paars die op zijn top bloemen draagt die groter zijn dan die van enige van de andere soorten van wolfswortel zodat het vijfde blaadje of helmpje soms een duimbreed lang is, mooi paars uit het blauwe en daaronder schuilen twee lange horentjes die buitenwaarts breder, omgebogen en bleker paars zijn, in het midden staan zwarte draadjes, het zaad en hauwtjes zijn als de andere, maar groter. De wortel is raapvormig en met kleine raapjes en vezeltjes bezet, zelfs hebben ze aan het onderste van de steel kleine worteltjes. Ze groeit in Stiermarkt en bloeit later dan de voorgaande en heet Lycoctonon Judebergense.

(Aconitum variegatum) 7. Thora van Italië is een medesoort van de voorgaande soort, in het Latijn Thora Italica genoemd of misschien Aconitum octavum van Matthiolus, haar bloem is kleiner en bleker paars en het helmpje is ook niet zo groot en bloeit in augustus. De schilderij die Clusius daarvan geeft is als die van de derde soort van Dodonaeus hiervoor gegeven.

8. Herfstwolfswortel of Lycoctonon autumnale van Clusius is groter dan de Thora van Italië en kleiner dan de wolfswortel met brede bladeren, te weten bruingroen blinkend, de steel is negentig cm hoog, stijf en gestreept, de bloem is als die van wolfswortel met brede bladeren en bloeit in augustus en is misschien de herfstwolfswortel van Lobel.

(Aconitum variegatum) Kleine blauwe wolfswortel van Lobel is in het Latijn van hem Lycoctonum caeruleum facie Napelli genoemd en is de derde soort van Dodonaeus zoals de peervormige wortel aantoont.

(Eranthis hyemalis) Allerkleinste wolfswortel, van Lobel in het Latijn Aconitum minimum, heeft ook een peervormige wortel en is een medesoort van de derde soort van Dodonaeus vermaant.

Allergrootste wolfswortel met witte bloemen is tevoren in het bijvoegsel van gele wolfswortel beschreven.

Aard, kracht en werking.

Al deze geslachten van Lycoctonon of wolfswortel hebben dezelfde kracht, te weten de mens en alle dieren zeer schadelijk en laten die in korte tijd met grote smart en kwellingen sterven, tenzij hun op tijd bate toe gedaan wordt door er wat teriakel of Lapis Bazoar of Diamuscum op in te geven.