Delphinium

HET XI. CAPITEL.

Van andere gheslachten van Aconitum Lycoctonon oft VVolfs-wortel met peersche ende blauwe bloemen.

Gheslachten.

De andere soorten van Wolfs-wortel oft Lycoctonon, die gheen geele bloemen en hebben, zijn drijderhande: ende men soude den Napellus daer onder oock moghen rekenen: dan die is om wettighe ende ghewichtighe oorsaecken bijsonderlijck van ons beschreven.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van Blauwe oft Peersche Wolfs-wortel, dat den toenaem nae de bloeme van de Riddersporen voert, staet recht op met hooghe ende langhe steelen als den Napellus: de bladeren zijn van ghelijcken oock in seer veele snippelinghen ghedeylt ende ghekerft: de bloemen komen langhs de steelen nae bovenwaerts als in een langhe aere gheschicktelijck voort, uyt den roodachtighe ende donckeren wat peersachtigh van verwe, de ghedaente van de bloemen der Riddersporen hebbende, te weten in een achterwaerts uytstekende spoorken oft horenken eyndende: de hauwkens ende saden zijn als die van de Groote Geele Wolfs-wortel; de wortelen zijn langhworpigh, dick, dry oft vier by een, nedersinckende, met luttel hayrs-ghewijse veselinghen behanghen.

2. Het ander gheslacht is van sijn gantsch uytwendigh wesen den Napellus gelijck; te weten aengaende sijn steelen, sijn ghesneden oft ghekerfde swartachtighe bladeren, ende sijn blauwe gapende van even veel deelen ghemaeckt ende oock gevoeghde ende gheschickte bloeme; insghelijcks is het oock aengaende sijn hauwkens ende saedt den Napellus gantsch ghelijck. De wortel alleen verschilt van die van den Napellus: want die is van veele hayrs-gewijse veselingen ende faselingen tuyts-gewijs gevlochten, ende geensins een Rape, als die van den Napellus gelijckende.

3. A. Het derde gheslacht brenght dunner steelkens voort, korter, wat hoogher dan een spanne; bladeren als die van de Boter-bloemen oft die van Groote Geele Wolfs-wortel ghedeylt, doch kleyner. De bloemkens zijn blinckende blauw, wat kleyner dan die van den Napellus: de hauwkens ende saden zijn als die van de andere soorten van Wolfs-wortel. De wortel is geveselt, swartachtigh, met sommighe kleyne knobbelkens oft klisterkens haer selven voortsettende, ende dit ghewas seer lichtelijcken vermenighvuldighende.

B. Men vindt dit laetste gheslacht by Nurenbergh, schrijft Tragus, met bleeck peersche bloemen.

Plaetse.

Dese dry soorten van Wolfs-wortel zijn in de Nederlandtsche hoven uyt vremde landen ghebroght: dan men seydt datse elders op de berghen in ’t wilt wassen. De derde soorte wast omtrent Nurenbergh somtijdts met blauwe, somtijdts met bleeck peersche bloemen, als gheseydt is.

Tijdt.

Het eerste ende het derde van dese dry gheslachten bloeyen dickwijls midtsgaders den Napellus, oft niet veel later: dan het tweede bloeyt veel spaeder.

Naem.

Dat dese dry cruyden oock mede-soorten van Lycoctonon oft Wolfs-wortel zijn, is merckelijck ghenoegh. Daerom salmen de eerste soorte Aconitum Lycoctonon flore Delphinij noemen, dat is Wolfs-wortel [724] met bloemen als die van Ridder-sporen, oft eerste peersche Wolfs-wortel: de tweede, Lycoctonon facie Napelli, dat is Wolfs-wortel met ghedaente van Napellus: de derde Lycoctonon caeruleum parvum, dat is Kleyne Blauwe Wolfs-wortel.

Aerd, ende Hindernisse.

Het is ghelooffelijck, dat dese dry soorten van Wolfs-wortel van aerd ende schadelijckheyt de andere mede-soorten van Lycoctonon oft Aconitum gheensins en wijcken.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Aconitum Lycoctonon uyt Clusius. Dese hebben alle groote ghelijckenisse met den oprechten Napellus, ende met de voorbeschreven soorten; ende zijn seven oft meer in ’t ghetal.

1. Ander Blauwe Wolfs-wortel met bloemen van Ridder-sporen is van Clusius Lycoctonon flore Delphinij caeruleo Silesiacum gheheeten; ende schiet by de twee voeten hoogh op, met eenen stijven, gladden, binnen hollen, buyten peersch-groenen ende als met meel bespraeyden steel: de bladeren hanghen op langhe steelkens, ruygh, de bladeren van Geele Wolfs-wortel ghelijck, maer aen de bovenste sijde wat groener: de bloemen staen in een langhe aere, vergadert op ’t sop van den steel, elck op haer eyghen steelken, eerst kleyne agdissen oft sprinckhanen ghelijckende, met langhe kromme steerten: open gaende vertoonen sy vijf bladeren, als de bloemen vande andere soorten van Wolfs-wortel, twee ter sijden, twee onder, ende een boven gheschickt: welck bovenste bladerken in een langh omgheboghen horenken eyndight: dan allegader zijn buyten ruygh ende peersch, binnen gladt ende schoon blauw, met wat ingheslaghen bleeckgroene randen: in ’t midden van de bloemen staen vier bruyne andere bladerkens, twee hard, twee sacht, met geel ende wit hayr beset; ende met veele hayrsghewijse draeykens daer onder schuylende: daer nae volghen drijkantighe hauwkens, vol oneffen, gherimpelt, bruyn saedt. De wortel is dick, gheknobbelt, swart, gherimpelt, wat hol, swaer rieckende, seer gheveselt. In Silesien heet dese soorte Wolfswurtz; ende wordt daer somtijdts vijf voeten hoogh.

2. Vroeghe Violette Wolfs-wortel, in ’t Latijn Lycoctonum praecox Tauricum, gheeft in ’t Vooriaer dickachtighe bladeren, in vijfven tot den steel toe ghedeylt, ende voorts noch dun ghesnippelt, aen d’een sijde bruyn groen, aen beyde sijden blinckende: die aen de steelen wassen zijn noch dunner ghesneden: den steel is twee oft dry voeten hoogh, vast, gladt, blinckende, vol mergh, in ettelijcke tacken verdeylt: daer op wassen luttel bloemen, als die van Ghemeynen Napellus, te weten van vier bladeren, die met een leegh helmken ghedeckt zijn, schoon violet. De wortel is als een kleyn raepken, met andere dicke sijd-wortelkens. “Tsaedt ende de hauwkens zijn als die van de voorgaende soorte. Sy wast omtrent Saltzburg.

3. Peersche Wolfs-wortel met breede bladeren, in ’t Latijn Lycoctonon Neubergense, heeft breder bladeren dan Ghemeynen Napellus, bruyner, ende blinckende: den steel is recht, stijf, rond, die van Napellus heel ghelijck; dan de draeykens zijn wat bruyner, de aere van de bloeme langhworpigher, ende meer verspreydt; nae elcke bloeme volghen dry, vier oft vijf horenkens, te samen ghehoopt, vol swart oneffen saedt. De wortel is als die van den Napellus, raeps-ghewijs, ander kleyner raepkens uytghevende. Sy wast in Stiermarckt op den Neubergh.

4. Peersche Wolfs-wortel met ghebooghde tsoppen is den Napellus ende de voorgaende soorten van Wolfs-wortel van bladeren ghelijck: dan den steel is eer onsterck ende slap, dat hy nae boven wat omghekromt ende gheboghen is: de bloeme is als die van de voorgaende soorten: dan het helmken is meer opgherecht ende meer gapende, ende den snuyt is spitser: de saedt-horenkens ende de wortelen zijn oock bijnae dierghelijck. Hy noemt het Lycoctonon Lyncaeanum: ende houdt het voor de sevenste soorte van Aconitum by Matthiolus beschreven.

5. Bleeck-peersche Wolfs-wortel met ghebooghde tsoppen, daerom in ’t Latijn Lycoctonon nutante coma gheheeten, wordt vier oft vijf voeten hoogh, nochtans is den steel teer, rond, in veele tacken ghedeylt ende ghekromt oft gheboghen: de aere van de bloeme is langh, wat bleeck-peersch blinckende: de bladeren zijn dunner gesneden dan die van eenighe soorte van Lycoctonon (ende daer in de soorte met bloemen ende bladeren van Ridder-sporen wat ghelijkende) bruyn, maer niet blinckende: de wortel is raeps-ghewijs, ende met andere raepkens vergheselschapt. Het is misschien de neghenste soorte van Aconitum by Matthiolus: immers is uyt Italien ghebroght, ende Aconitum nonum Matthioli ghenoemt.

6. Groote Peersche Wolfs-wortel van Iudenbergh heeft oock bladeren in vijfven diep ghedeylt, ende voorts in kleyner snippelinghen gesneden, niet blinckende, den steel is dry voeten hoogh, rond, niet seer dick, maer stijf, peersch, op sijn tsop bloemen draghende, grooter dan die van eenighe van de andere soorten van Wolfs-wortel, soo dat het vijfde bladerken oft helmken somtijds een duymbreedde langh is, schoon peersch uyt den blauwen: daer onder schuylen twee langhe horenkens, buytenwaerts breeder, omgheboghen, bleecker peersch: in ’t midden staen swarte draeykens: ’t saedt ende hauwkens zijn als de andere, maer grooter. De wortel is raeps-ghewijs, met kleyne raepkens ende veselkens beset, selfs aen het onderste van den steel kleyne wortelkens hebbende. Sy wast in Stiermarckt, ende bloeyt spaeder dan de voorgaende; ende heet Lycoctonon Iudebergense.

7. Thora van Italien is een mede-soorte van de voorgaende soorte, in ’t Latijn Thora Italica gheheeten, oft misschien Aconitum octavum van Matthiolus: haer bloeme is kleyner ende bleecker peersch, ende ’t helmken en is oock soo groto niet: ende bloeyt in de Oogstmaendt. De schilderije, die Clusius daer van gheeft, is als die van de derde soorte van Dodoneus hier voren ghegheven.

8. Herfst-Wolfs-wortel, oft Lycoctonon autumnale van Clusius, is grooter dan de Thora van Italien, ende kleyner dan de Wolfs-wortel met breede bladeren, te weten, bruyn-groen blinckende; den steel is dry voeten hoogh, stijf, ghestreept: de bloeme is als die van Wolfs-wortel met breede bladeren: ende bloeyt in Oogstmaendt: ende is misschien den Herfst-Wolfs-wortel van Lobel.

Kleyne Blauwe Wolfs-wortel van Lobel, is in’t Latijn van hem Lycoctonum caeruleum facie Napelli gheheeten: ende is de derde soorte van Dodoneus, als de peers-ghewijse wortel betoont.

Alderkleynste Wolfs-wortel van Lobel, in ’t Latijn Aconitum minimum, heeft oock een peersch ghewijse wortel; ende is een mede-soorte van de derde soorte van Dodoneus vermaent.

Aldergrootste Wolfs-wortel met witte bloemen is voren in ’t Bijvoeghsel van Geele Wolfs-wortel beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle dese gheslachten van Lycoctonon oft Wolfs-wortel hebben eenerhande kracht, te weten den mensche ende alle ghedierten seer schadelijck, doende de selve in korten tijdt met groote smerte ende quellinghen sterven: ten zy haer in tijdts bate toe ghedaen wordt, midts daer wat Theriakels oft Lapis Bazaar, oft Diamuscum op inghevende.

HET XI. KAPITTEL.

Van andere geslachten van Aconitum Lycoctonon of wolfswortel met paarse en blauwe bloemen. (Delphinium elatum, Aconitum lobelianum, Aconitum variegatum)

Geslachten.

De andere soorten van wolfswortel of Lycoctonon die geen gele bloemen hebben zijn drievormig en men zou de Napellus daaronder ook mogen rekenen, dan die is om wettige en gewichtige oorzaken apart van ons beschreven.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van blauwe of paarse wolfswortel dat de toenaam naar de bloemen van de riddersporen voert staat rechtop met hoge en lange stelen als Napellus en de bladeren zijn ook zo in zeer vele snippers gedeeld en gekerfd, de bloemen komen regelmatig langs de stelen naar boven als in een lange aar voort die uit het roodachtige en donkere wat paarsachtig van kleur zijn en de gedaante van de bloemen van riddersporen hebben, te weten in een achterwaarts uitstekend spoortje of horentje eindigen, de hauwtjes en zaden zijn als die van de grote gele wolfswortel, de wortels zijn langwerpig en dik met drie of vier bijeen, neerzinkend en met weinig haarvormige vezels behangen.

2. Het andere geslacht is van zijn gans uitwendig wezen de Napellus gelijk, te weten aangaande zijn stelen, zijn gesneden of gekerfde zwartachtige bladeren en zijn blauwe gapende van evenveel delen gemaakte en ook gevoegde en geschikte bloem en insgelijks is het ook aangaande zijn hauwtjes en zaad Napellus gans gelijk. De wortel alleen verschilt van die van Napellus, want die is van vele haarvormige vezels en vezels tuitvormig gevlochten en lijkt geenszins op een raap zoals die van Napellus.

3. A. Het derde geslacht brengt dunnere steeltjes voort die korter zijn en wat hoger dan zeventien cm, bladeren als die van de boterbloemen of die van grote gele wolfswortel gedeeld, doch kleiner. De bloempjes zijn blinkend blauw en wat kleiner dan die van Napellus, de hauwtjes en zaden zijn als die van de andere soorten van wolfswortel. De wortel is gevezeld, zwartachtig die met sommige kleine knobbeltjes of klistertjes zichzelf voortzet en dit gewas zeer gemakkelijk vermenigvuldigen.

B. Men vindt dit laatste geslacht bij Neurenberg, schrijft Tragus, met bleek paarse bloemen.

Plaats.

Deze drie soorten van wolfswortel zijn in de Nederlandse hoven uit vreemde landen gebracht, dan men zegt dat ze elders op de bergen in het wild groeien. De derde soort groeit omtrent Neurenberg soms met blauwe en soms met bleek paarse bloemen, als gezegd is.

Tijd.

Het eerste en het derde van deze drie geslachten bloeien dikwijls met de Napellus of niet veel later, dan het tweede bloeit veel later.

Naam.

Dat deze drie kruiden ook medesoorten van Lycoctonon of wolfswortel zijn is merkbaar genoeg. Daarom zal men de eerste soort Aconitum Lycoctonon flore Delphinij noemen, dat is wolfswortel [724] met bloemen als die van riddersporen of eerste paarse wolfswortel, (Delphinium elatum) de tweede Lycoctonon facie Napelli, dat is wolfswortel met gedaante van Napellus en de derde Lycoctonon caeruleum parvum, dat is kleine blauwe wolfswortel.

Aard en hindernis.

Het is geloofwaardig dat deze drie soorten van wolfswortel van aard en schadelijkheid niet van de andere medesoorten van Lycoctonon of Aconitum wijken.

BIJVOEGING.

Geslachten van Aconitum Lycoctonon uit Clusius. Deze hebben alle grote gelijkenis met de echte Napellus en met de voorbeschreven soorten en zijn zeven of meer in het getal.

(Delphinium elatum) 1. Andere blauwe wolfswortel met bloemen van riddersporen is van Clusius Lycoctonon flore Delphinij caeruleo Silesiacum genoemd en schiet rond zestig cm hoog op met een stijve, gladde, binnen holle en buiten paarsgroene en als met meel besproeide steel, de bladeren hangen op lange steeltjes en zijn ruig en de bladeren van gele wolfswortel gelijk, maar aan de bovenste zijde wat groener, de bloemen staan in een lange aar en verzameld op de top van de steel en elk staat op zijn eigen steeltje die eerst op kleine hagedissen of op sprinkhanen lijken met lange kromme staarten en als ze opengaan vertonen ze vijf bladeren zoals de bloemen van de andere soorten van wolfswortel, twee ter zijde, twee onder en een boven geschikt welk bovenste blaadje in een lang omgebogen horentje eindigt, dan allen zijn buiten ruig en paars en binnen glad en mooi blauw met wat ingeslagen bleekgroene randen, in het midden van de bloemen staan vier bruine andere bladertjes, twee hard en twee zacht die met geel en wit haar bezet zijn en schuilen daaronder met vele haarvormige draadjes en daarna volgen driekantige hauwtjes vol oneffen, gerimpeld, bruin zaad. De wortel is dik, geknobbeld, zwart, gerimpeld en wat hol, zwaar ruikend en zeer gevezeld. In Silezië heet deze soort Wolfswurtz en wordt daar soms honderd vijftig cm hoog.

(Aconitum tauricum) 2. Vroege violette wolfswortel, in het Latijn Lycoctonum praecox Tauricum, geeft in het voorjaar dikachtige bladeren die in vijven tot de steel toe gedeeld zijn en voorts noch dun gesnipperd en aan de ene zijde bruingroen, aan beide zijden blinkend en die aan de stelen groeien zijn noch dunner gesneden, de steel is zestig of negentig cm hoog, vast, glad, blinkend en vol merg en in ettelijke takken verdeeld en daarop groeien weinig bloemen als die van gewone Napellus, te weten van vier bladeren die met een laag helmpje gedekt zijn en mooi violet. De wortel is als een klein raapje met andere dikke zijworteltjes. Het zaad en de hauwtjes zijn als die van de voorgaande soort. Ze groeit omtrent Salzburg.

(Aconitum cammarum) 3. Paarse wolfswortel met brede bladeren, in het Latijn Lycoctonon Neubergense, heeft bredere bladeren dan gewone Napellus, bruiner en blinkend, de steel is recht, stijf en rond en die van Napellus heel gelijk, dan de draadjes zijn wat bruiner en de aar van de bloem langwerpiger en meer verspreid, na elke bloem volgen drie, vier of vijf horentjes die tezamen gehoopt en vol zwart oneffen zaad zijn. De wortel is als die van de Napellus en raapvormig die andere kleiner raapjes uitgeeft. Ze groeit in Stiermarkt op de Neubergh.

(Aconitum cernuum) 4. Paarse wolfswortel met gebogen toppen is Napellus en de voorgaande soorten van wolfswortel van bladeren gelijk, dan de steel is eerder zwak en slap zodat hij naar boven wat omgekromd en gebogen is, de bloem is als die van de voorgaande soorten, dan het helmpje is meer opgericht en gaapt meer en de snuit is spitser, de zaadhorentjes en wortels zijn ook bijna diergelijk. Hij noemt het Lycoctonon Lyncaeanum en houdt het voor de zevende soort van Aconitum bij Matthiolus beschreven.

(Aconitum clusii) 5. Bleekpaarse wolfswortel met gebogen toppen en daarom in het Latijn Lycoctonon nutante coma genoemd wordt honderd twintig of honderd vijftig cm hoog, nochtans is de steel teer, rond en in vele takken gedeeld en gekromd of gebogen, de aar van de bloem is lang en blinkt wat bleekpaars, de bladeren zijn dunner gesneden dan die van enige soort van Lycoctonon (en lijken daarin wat op de soort met bloemen en bladeren van riddersporen) bruin, maar niet blinkend, de wortel is raapvormig en met andere raapjes vergezelschapt. Het is misschien de negende soort van Aconitum bij Matthiolus, immers is uit Italië gebracht en Aconitum nonum Matthioli genoemd.

6. Grote paarse wolfswortel van Judenbergh heeft ook bladeren in vijven diep gedeeld en voorts in kleiner snippers gesneden die niet blinken, de steel is negentig cm hoog, rond en niet zeer dik, maar stijf, paars die op zijn top bloemen draagt die groter zijn dan die van enige van de andere soorten van wolfswortel zodat het vijfde blaadje of helmpje soms een duimbreed lang is, mooi paars uit het blauwe en daaronder schuilen twee lange horentjes die buitenwaarts breder, omgebogen en bleker paars zijn, in het midden staan zwarte draadjes, het zaad en hauwtjes zijn als de andere, maar groter. De wortel is raapvormig en met kleine raapjes en vezeltjes bezet, zelfs hebben ze aan het onderste van de steel kleine worteltjes. Ze groeit in Stiermarkt en bloeit later dan de voorgaande en heet Lycoctonon Judebergense.

(Aconitum variegatum) 7. Thora van Italië is een medesoort van de voorgaande soort, in het Latijn Thora Italica genoemd of misschien Aconitum octavum van Matthiolus, haar bloem is kleiner en bleker paars en het helmpje is ook niet zo groot en bloeit in augustus. De schilderij die Clusius daarvan geeft is als die van de derde soort van Dodonaeus hiervoor gegeven.

8. Herfstwolfswortel of Lycoctonon autumnale van Clusius is groter dan de Thora van Italië en kleiner dan de wolfswortel met brede bladeren, te weten bruingroen blinkend, de steel is negentig cm hoog, stijf en gestreept, de bloem is als die van wolfswortel met brede bladeren en bloeit in augustus en is misschien de herfstwolfswortel van Lobel.

(Aconitum variegatum) Kleine blauwe wolfswortel van Lobel is in het Latijn van hem Lycoctonum caeruleum facie Napelli genoemd en is de derde soort van Dodonaeus zoals de peervormige wortel aantoont.

(Eranthis hyemalis) Allerkleinste wolfswortel, van Lobel in het Latijn Aconitum minimum, heeft ook een peervormige wortel en is een medesoort van de derde soort van Dodonaeus vermaant.

Allergrootste wolfswortel met witte bloemen is tevoren in het bijvoegsel van gele wolfswortel beschreven.

Aard, kracht en werking.

Al deze geslachten van Lycoctonon of wolfswortel hebben dezelfde kracht, te weten de mens en alle dieren zeer schadelijk en laten die in korte tijd met grote smart en kwellingen sterven, tenzij hun op tijd bate toe gedaan wordt door er wat teriakel of Lapis Bazoar of Diamuscum op in te geven.

HET X. CAPITEL.

Van Luys-cruydt oft Staphia agria.

Ghedaente.

Het Luys-cruydt oft Staphis agria heeft eenen rechten swartachtighe oft doncker groenen steel, hoogher dan anderhalven voet opschietende; daer aen groote bladeren wassen, diep ghesneden, in sessen oft sevenen, de bladeren van den Wilden Wijngaert oft Labrusca schier ghelijck. De bloemen komen op korte steelkens voort, in vijf oft ses bladerkens verdeylt, ende zijn blaeuw van verwe, oft gelijck de Weede oft Pastel pleegh te verwen, oft schoon hemels-blaeuw. Ende als die vergaen, soo volghen daer ettelijcke haeuwkens oft grasverwighe blaeskens naer, van grootte een Cicer gelijckende, daer in drijkantighe bruyne oft swartachtighe keernen oft saden besloten ligghen, van binnen wit merch hebbende: ‘welck seer scherp ende brandende van smaeck is, ende den mondt waterachtigh maeckt, ende tot seeveren oft quijlen verweckt: ende dese saden oft keernen worden bewaert ende ghebruyckt. De wortel is slecht ende onnut.

Plaetse.

Luys-cruydt wast geerne in lommerachtige oft donckere plaetsen, in Istrien, Slavonien, Pouglien ende Calabrien komt het overvloedighlijcken voort, seydt Matthiolus. Dan in de Duytsche landen en is het nergens in ’t wildt te vinden: ende wordt hier alleen in de hoven van de Cruyd-beminners gesaeyt ende onderhouden.

Tijdt.

Het saedt van dit gewas wordt rijp ende swart in ’t laeste van den Somer, alsmen de Wijndruyven beghint te plucken.

Naem.

Dit cruydt heet in ’t Grieks Staphis agria; dan Galenus noemt het Astaphis agria; in ’t Latijn heetet oock Staphis agria oft Pedicularis ende Peduncularia, soo Marcellus schrijft; in de Apoteken Staphisagria; in ’t Nederduytsch Luys-cruydt: ende daer nae heet het ghepoedert saedt Luys-poeder; in ’t Hooghduytsch Leuszkraut ende Speichelkraut; in ’t Fransoys Herbe aux poulx oft Herbe aux pouilleux; in ’t Enghelsch Stavis aker; in ’t Italiaensch Staphusaria; in ’t Spaensch Yerva pioienta, Caparas, oft Paparraz, Yerva piolkayra. Het wordt van sommighe in ’t Griecks Triphyllon ghenoemt, ende Stesion, Phhteiroctonon, dat is Luysemoorder, Phtheirion, Apanthropon, Poleyeides ende Pseudopathes: welcke naemen nochtans onder de onrechte ende oneygene gherekent zijn. Plinius in het 13.capitel van sijn 26.boeck schijnt het Uva Taminia te noemen; dan in het 1.capitel van sijn 23.boeck bekent hy, dat het t’onrecht ende valschelijck met dien naem gheheeten wordt, seggende aldus: De Astaphis oft Staphis wordt van sommighe met dwalinghe ende qualijck Uva Taminia ghenoemt. By sommighe is het oock bekent met den naem Pituitaria en Passula montana, dat is Seever-cruydt ende Bergh Rosijne.

Aerd.

Luys-cruydt, ende sonderlinghe dat saedt oft de keerne daer van, is gheweldighlijcken verwarmende ende scherp van aerd, niet sonder eenighe brandende ende ontstekende kracht.

Kracht ende Werckinghe.

Vijftien saden van Luys-cruydt, eerst ghestooten oft kleyn ghewreven zijnde, met Meede oft ghehonight water vermenght, ende te drincken gegeven, doen met krachten overgeven ende braken, ende iaeghen daer door af veele taeye ende grove slijmerachtigheden ende fluymen; maer diese ingenomen hebben, sullen daer nae moeten wandelen, ende en moghen geensins stil blijven; ende men moet wel neerstelijck sorge dragen ende bemercken oft sy geen noot van worghinge en krijghen door het gebruyck van dese saden; ende om dat te verhinderen moetmense gedurighlijck Meede te drincken geven, als sy het minste letsel in den mondt ghewaer worden oft ghevoelen: want dese saden brenghen den mensche in seer grooten noot van worghinghe oft stickinghe, door dien sy de keele branden ende ontsteken: ’t welck ons Dioscorides vermaent ende ghewaerschouwt heeft.

De selve keernen oft saden van Luys-cruydt geknouwt trecken seer veel vochtigheyt ende slijmerigheydt uyt den hoofde, ende minderen de overvloedige oft onmatighe seeveringhe des mondts.

Insghelijcks de selve keernen geknouwt zijnde, ende sonderlingen in Edick gesoden oft geweyckt, ende in den mondt ghehouden, versoeten de pijne ende weedom der tanden.

Men pleegh de selve saden oft keernen oock te stooten ende daer poeder af te maken, dat Luys-poeder genoemt [596] wordt; ’t welck met Edick vermenght zijnde, ende op het hoofdt oft andere deelen des lichaems gestreken, de luysen verdrijven ende ombrenghen kan.

Als oock met desen sade in Azijn gheweyckt, de onreyne luysachtighe kleederen bestreken worden, soo vergaen ende sterven de luysen.

Dioscorides verhaelt oock dat de selve saden van Luys-cruydt met Olie vermenght, ende op de huyt ghestreken, niet alleen de luysen om en brenghen, maer oock alle quaede crauwagien, schorftigheden ende ieucksel genesen.

Hy schrijft oock, dat de selve saden veel by de brandende ende heete plaesteren vermenght pleghen te worden.

Hindernisse.

Om dat dese saden de keele ontsteken ende verhitten, ende den mondt van binnen quetsen, ende de ghene diese ghebruycken bijnae verworghen oft doen sticken; daerom hebben alle de Medicijns de selve verwesen, ende voor al te krachtigh ende onbequaem gherekent, om daer mede het braecken te verwecken; ende en raeden niemandt dat van binnen ’s lichaems te ghebruycken, oft by eenighe drancken vermenghen. Jae Plinius selve en wilt ons niet toe laten, datmense besighen soude om de vochtigheden des mondts op te drooghen ende uyt den hoofde af te doen komen: ende dat, soo hy seydt, om dat sy de mensche in worghens noot brenghen, oft ten minsten de keele seer schadelijck vallen. Daerom salmen om die hinderlijcke kracht ende eyghenschap wat te bedwinghen, daer op dickwijls ende bijnae ghedurighlijck Meede drincken, als voorseydt is.

BIIVOEGHSEL.

Men vindt gheen verscheyden geslachten van Staphisagria; ten waer datmen een soorte van Aconitum, Lycoctonon toeghenoemt, dat van sommighe dien naem oock toegheschreven wordt, voor een mede-soorte daer van soude willen rekenen: dan wy hebben die liever by haer eyghen gheslacht te houden. Sommighe Hooghduytschen noemen de Chamelaea oft Mezereon oock Leuszkraut. Nae de ghedaente die de bladeren van dit ghewas met die van Wilden Wijngaert oft Labrusca hebben, is dat Staphisagria in ’t Griecks (want Staphis is den naem van alle druyven, ende Staphyle beteeckent een tros-druyven) in ’t Latijn Vitifolia ghenoemt geweest. Het moet op een tamelijcken drooge doch lommerachtighe plaetse ghesaeyt worden: dan het komt traeghelijck van ’t saedt voort. In Slavonien wast het op veele plaetsen in ’t wildt, ende oock in Grieckenlandt, daer het hedensdaeghs Psirococcon, dat is keern om de luysen om te brengen, geheeten wort. De bloemen komen daer voort in Hoymaendt oft Oogstmaendt, ende zijn blaeuw, ende sterres-gewijs, anders die van de Ridders-sporen ghelijck. ‘Tsaedt is bitter, olieachtigh, heet ende brandende in den mondt. De wortel en is niet seer groot, ende vergaet alle iaer. Het wast oock in Candien allesins, als Bellonius schrijft, van selfs, sonder dat te saeyen.

Het heeft noch ettelijcke andere naemen; te weten Pedicularia, Granum capitis, Rosa Regis, Passula muntila oft Passula menthula, ende daer nae Bes munte oft Luys munte in ’t Nederduytsch, niet nae de ghelijckenisse van de Menthe oft Munte, maer met bedorven naemen van Passula montana, dat is Bergh Rosijne.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Luys-cruydt, als heel scherp op de tonghe wesende, ende de huyt verbrandende ende blaeren verweckende, wordt voor heet ende droogh ghehouden tot in den vierden graed.

In Italien maecktmen niet alleen Luys-poeder ende Luys-water, ende Luys-salve van ’t saedt van dit cruyt, maer sy maecken daer van oock een Electuarium oft Leckinghe teghen de schorftheydt, melaetsheydt, ende meest om de achterblijvende maendtstonden te verwecken, nemende daer van de swaerte van een draghme smorghens vroegh met nuchteren monde. Sy maecken die aldus: Sy nemen een half pondt van Luys-cruydt saedt, ende sieden dat in water; daer nae stooten sy ’t selve, ende dan doen sy daer eene pondt suyckers by, ende bewaeren dat tot hun ghebruyck.

Om een goede salve van dit saedt te maecken teghen de schorftheydt, ieucksel, ende luysen, menghtmen dat met Solfer, Comijn oft Bakelaer, ende men ghebruyckt het selve met Olie van Roosen.

‘Twater daer dit saedt in gesoden is, in den mondt genomen, ende daer mede ghespoelt, geneest den tandtsweer, ende belett het bederf oft verrottinghe van het tandtvleesch: ’t selve doet het noch beter alsmen dat selve saedt met de wortel in Azijn siedt: dan om de scherpigheyt van ’t selve te benemen, moetmen daer wat honighs by doen.

Sommighe versekeren datmen de bloemen van Luys-cruydt seer nuttelijck t’eten gheeft de ghene die van eenighe slanghen ghebeten oft ghesteken zijn, sonderlingh alsmen de bladeren van ’t selve daer nae plaesters-ghewijse op den beet oft steeck leydt.

Andere laten eenen draet eenen tijdt langh te weyck staen in Olie daer Luys-cruydt in ghesoden is gheweest, ende dan binden sy dien draet rondom ’t hooft van de ghene die luysigh zijn: ende daer door (seggen sy) worden de luysen omghebroght, ende ’t gantsche hooft wordt net ende reyn.

De wortelen oft saden van Luys-cruydt met Meel vermenght ende ghesoden ende by ’t koren gheleydt, brenghen de muysen ende ratten om, als sy daer van eten.

Den roock van dit saedt op ’t vier gheleydt zijnde, ende die op ’t hooft oft elders ontfanghen, brenght de luysen oock om.

‘Tselve saedt met honigh ghemenght, gheneest de kleyne puystkens des mondts, die Aphithae gheheeten worden.

Hindernisse, ende beteringhe van de selve.

‘Tsaedt van Luys-cruydt is der naturen seer hinderlijck, de inwendighe leden seer verbijtende ende ontstekende, ende de maghe seer beroerende als ’t inghenomen wordt; daerom is het best van buyten alleen gebruyckt. Om de hindernisse te beletten salmen ’t saedt van Luys-cruydt in Azijn weycken, ende daer nae drooghen: ende als ’t ghedrooght is, met Meede, dat is met honigh-water ghesoden inghevende nae datmen ’t inghenomen heeft, als voorseydt is, salmen wandelen ende soo dickwijls alsmen eenighe maniere van kroppen oft verworginghe ghevoelt, Meede drincken. Dit doende sal dit saedt sonder groot letsel zijn werckinghe volbrenghen.

HET X. KAPITTEL.

Van luiskruid of Staphis agria. (Delphinium staphisagria)

Gedaante.

Het luiskruid of Staphis agria heeft een rechte zwartachtige of donker groene steel die hoger dan vijf en veertig cm opschiet waaraan grote bladeren groeien die diep in zessen of zeven gesneden zijn en veel op de bladeren van de wilde wijngaard of Labrusca lijken. De bloemen komen op korte steeltjes voort en zijn in vijf of zes bladertjes verdeeld en zijn blauw van kleur of gelijk wede of pastel plag te verven of mooi hemelsblauw. En als die vergaan dan volgen er ettelijke hauwtjes of graskleurige blaasjes na die van grootte op een Cicer lijken waarin driekantige bruine of zwartachtige kernen of zaden besloten liggen die van binnen wit merg hebben wat zeer scherp en brandend van smaak is en de mond waterachtig maakt en tot zeveren of kwijlen verwekt en deze zaden of kernen worden bewaard en gebruikt. De wortel is slecht en onnut.

Plaats.

Luiskruid groeit graag in lommerachtige of donkere plaatsen in Istrië, Slovenië, Pouglië en Calabrië komt het overvloedig voort, zegt Matthiolus. Dan in de Duitse landen is het nergens in het wild te vinden en wordt hier alleen in de hoven van de kruidbeminnaars gezaaid en onderhouden.

Tijd.

Het zaad van dit gewas wordt rijp en zwart op het eind van de zomer als men de wijndruiven begint te plukken.

Naam.

Dit kruid heet in het Grieks Staphis agria, dan Galenus noemt het Astaphis agria, in het Latijn heet het ook Staphis agria of Pedicularis en Peduncularia, zo Marcellus schrijft, in de apotheken Staphisagria, in het Nederduits luys-cruydt en daarnaar heet het gepoederd zaad luys-poeder, in het Hoogduits Leuszkraut en Speichelkraut, in het Frans herbe aux poulx of herbe aux pouilleux, in het Engels stavis aker, in het Italiaans Staphusaria, in het Spaans yerva pioinenta, caparas of paparraz en yerva piolkayra. Het wordt van sommige in het Grieks Triphyllon genoemd en Stesion, Phhteiroctonon, dat is luizenmoordenaar, Phtheirion, Apanthropon, Poleyeides en Pseudopathes, welke namen nochtans onder de onechte en oneigen gerekend zijn. Plinius in het 13^de kapittel van zijn 26^ste boek schijnt het Uva Taminia te noemen, dan in het 1^ste kapittel van zijn 23^ste boek bekent hij dat het te onrecht en vals met die naam genoemd wordt en zegt aldus: ‘Astaphis of Staphis wordt van sommige met dwaling en kwalijk Uva Taminia genoemd’. Bij sommige is het ook bekend met de naam Pituitaria en Passula montana, dat is kwijlkruid en bergrozijn.

Aard.

Luiskruid en vooral dat zaad of de kern er van is geweldig verwarmend en scherp van aard niet zonder enige brandende en ontstekende kracht.

Kracht en werking.

Vijftien zaden van luiskruid dat eerst gestoten of klein gewreven is met mede of honingwater vermengt en te drinken gegeven laten met kracht overgeven en braken en jagen daardoor af vele taaie en grove slijmachtigheden en fluimen, maar die ze ingenomen hebben zullen daarna moeten wandelen en mogen geenszins stil blijven en men moet er wel goed op letten en bemerken of ze geen nood van wurging krijgen door het gebruik van deze zaden en om dat te verhinderen moet men ze steeds mede te drinken geven als ze het minste letsel in de mond gewaar worden of voelen, want deze zaden brengen de mens in zeer grote nood van wurging of verstikking doordat ze de keel branden en ontsteken wat ons Dioscorides vermaand en gewaarschuwd heeft.

Die kernen of zaden van luiskruid gekauwd trekken zeer veel vochtigheid en slijmerigheid uit het hoofd en verminderen het overvloedige of onmatig kwijlen van de mond.

Insgelijks dezelfde kernen gekauwd en vooral met azijn gekookt of geweekt en in de mond gehouden verzoeten de pijn en weedom van de tanden.

Men plag die zaden of kernen ook te stoten en er poeder van te maken dat luispoeder genoemd [596] wordt wat met azijn vermengt en op het hoofd of andere delen van het lichaam gestreken de luizen verdrijven en ombrengen kan.

Als ook met dezen zaden in azijn geweekt de onreine luizige kleren bestreken worden dan vergaan en sterven de luizen.

Dioscorides verhaalt ook dat die zaden van luiskruid met olie vermengt en op de huid gestreken niet alleen de luizen ombrengen, maar ook alle kwade kriebels, schurftigheden en jeuk genezen.

Hij schrijft ook dat die zaden veel bij de brandende en hete pleisters vermengd plegen te worden.

Hindernis.

Omdat deze zaden de keel ontsteken en verhitten en de mond van binnen kwetsen en diegene die ze gebruiken bijna verwurgen of laten stikken hebben alle dokters die verwezen en voor al te krachtig en ongeschikt gerekend om daarmee het braken te verwekken en raden niemand aan dat van binnen het lichaam te gebruiken of bij enige dranken te mengen. Ja Plinius zelf wil ons niet toe laten dat men ze gebruiken zou om de vochtigheden van de mond op te drogen en uit het hoofd af te laten komen en dat, zo hij zegt, omdat ze de mens in wurgens nood brengen of tenminste de keel zeer schadelijk vallen. Daarom zal men om die hinderlijke kracht en eigenschap wat te bedwingen daarop dikwijls en bijna steeds mede drinken, als gezegd is.

BIJVOEGING.

Men vindt geen verschillende geslachten van Staphisagria tenzij dat men een soort van Aconitum, Lycoctonon toegenoemd, dat van sommige die naam ook toegeschreven wordt voor een medesoort er van zou willen rekenen, dan wij hebben die liever bij hun eigen geslacht te houden. Sommige Hoogduitsers noemen Chamelaea of Mezereon ook Leuszkraut. Naar de gedaante die de bladeren van dit gewas met die van wilde wijngaard of Labrusca hebben is dat Staphisagria in het Grieks (want Staphis is de naam van alle druiven en Staphyle betekent een tros druiven) in het Latijn Vitifolia genoemd geweest. Het moet op een tamelijke droge, doch lommerachtige plaats gezaaid worden, dan het komt traag van het zaad voort. In Slovenië groeit het op vele plaatsen in het wild en ook in Griekenland daar het tegenwoordig Psirococcon, dat is kern om de luizen om te brengen, genoemd wordt. De bloemen komen daar voort in juli of augustus en zijn blauw en stervormig, anders die van de riddersporen gelijk. Het zaad is bitter, olieachtig, heet en brandend in de mond. De wortel is niet zeer groot en vergaat elk jaar. Het groeit ook in Kreta alleszins, zoals Bellonius schrijft, vanzelf zonder dat te zaaien.

Het heeft noch ettelijke andere namen, te weten Pedicularia, Granum capitis, Rosa Regis, Passula muntila of Passula menthula en daarnaar bes munte of luys munte in het Nederduits en niet naar de gelijkenis van de Menthe of munt, maar met bedorven namen van Passula montana, dat is berg rozijn.

Aard, kracht en werking.

Luiskruid zoals het heel scherp op de tong is en de huid verbrand en blaren verwekt wordt voor heet en droog gehouden tot in de vierde graad.

In Italië maakt men niet alleen luispoeder en luiswater en luiszalf van het zaad van dit kruid, maar ze maken daarvan ook een Electuarium of likking tegen schurft, melaatsheid en meestal om de achterblijvende maandstonden te verwekken en nemen daarvan de zwaarte van een drachme ‘s morgens vroeg met nuchtere mond. Ze maken die aldus: ‘ze nemen een half pond van luiskruidzaad en koken dat in water daarna stoten ze het en dan doen ze daar een pond suiker bij en bewaren dat tot hun gebruik’.

Om een goede zalf van dit zaad te maken tegen schurft, jeuk en luizen mengt men dat met zwavel, komijn of bes van laurier en men gebruikt hetzelfde met olie van rozen.

Het water daar dit zaad in gekookt is in de mond genomen en daarmee gespoeld geneest de tandpijn en belet het bederf of verrotting van het tandvlees en hetzelfde doet het noch beter als men dat zaad met de wortel in azijn kookt, dan om de scherpte er van te benemen moet men er wat honing bij doen.

Sommige verzekeren dat men de bloemen van luiskruid zeer nuttig te eten geeft diegene die van enige slangen gebeten of gestoken zijn en vooral als men de bladeren ervan daarna pleistervormig op de beet of steek legt.

Andere laten een draad die een tijd lang geweekt heeft in olie daar luiskruid in gekookt is en dan binden ze die draad rondom het hoofd van diegene die luizig zijn en daardoor (zeggen ze) worden de luizen omgebracht en het ganse hoofd wordt net en rein.

De wortels of zaden van luiskruid met meel vermengt en gekookt en bij het koren gelegd brengen de muizen en ratten om als ze daarvan eten.

De rook van dit zaad op het vuur gelegd en die op het hoofd of elders ontvangen brengt de luizen ook om.

Hetzelfde zaad met honing gemengd geneest de kleine puistjes van de mond die Aphithae genoemd worden.

Hindernis en verbetering er van.

Het zaad van luiskruid is de natuur zeer hinderlijk en verbijt en ontsteekt de inwendige leden zeer en beroert de maag zeer als het ingenomen wordt en daarom is het best van buiten alleen gebruikt. Om de hindernis te beletten zal men het zaad van luiskruid in azijn weken en daarna drogen en als het gedroogd is met mede, dat is met honingwater, gekookt ingeven en nadat men het ingenomen heeft, als gezegd is, zal men wandelen en zo dikwijls als men enige manier van kroppen of verwurging voelt mede drinken. Dit doende zal dit zaad zonder groot letsel zijn werking volbrengen.